Генадзь Бураўкін

_____________________ Разьвітаньне. Паэма	Прамень прабіўся праз фіранку, Успырхнуў матыльком ля шчок. І зноў нясьцерпна, Як шторанку, Заныла правае плячо. Рукою варухнуў няўклюдна – Пякучай хваляю агню Знаёмы боль, Тупы і нудны, Паплыў уніз, У даланю. Не адганяючы трывогі – Ну як ты будзеш без яе? – Спусьціў на дол слабыя ногі, Цяжкія, Быццам не свае. У непазбыўнай даўняй скрусе Прыгубіў з кубка цёплы сок І горка,зморана ўсьміхнуўся: “Ну што,дажыўся, Каласок? Лясныя раньнія прагулкі Цяпер ужо не для цябе. Ні парашкі І ні пігулкі Не дапамогуць пры хадзьбе. Відаць, прайшоў свае шляхі ўсе І вось цяпер, Як ні круці, -- Прыстаў, Здарожыўся, Знасіўся, Ушчэнт зьнядужаў у жыцьці…” Абвёў пакой панылым вокам. Нямогласьць трохі адлягла. І ён ступіў Нясьпешным крокам Ад ложка Проста да стала. Там між папер ляжала ўпотай, Перапісаная як сьлед, Яго бяссонная турбота – Апошні самы запавет. Ён столькі тут сядзеў у крэсьле На адзіноце ў цішыні, Спакойных слоў шукаў І крэсьліў, Душу паліў, Як на агні. Яму нястрымана карцела, Не азіраючыся больш, Гукнуць Разгневана і сьмела Пра свой галоўны самы боль. Пра клопат, Што важней, Чым вершы, Чым здрадлівы фатальны лёс, Пакутны самы, Самы першы, Які з гадамі ў сэрцы рос. Пра той, Што не дарыў спакою Над Нёманам і на Пцічы, І прыгнятаў віной цяжкою, Ад дум не даючы ўцячы. Ён ліст той, Роспачна-трывожны, Чытаў амаль што па складах І добра ведаў, Што няможна Казаць таго, Што ён складаў. Натужна сьцішваў свой характар, Каб абмінуць сілкі няўдач, Быў сам і цэнзар, І рэдактар, І недаверлівы чытач. І вось разгубленасьць і веру, І недаўменьне, І спалох Паклаў радкамі на паперу Разважліва, Як толькі змог. І хоць ня здолела атрэсьці З душы ўсіх дум яго Рука, Ён цьвёрда вырашыў Нарэшце Аднесьці ліст свой у ЦК. Усё ж там людзі не чужыя – З-пад Прыпяці і з-за Дзьвіны, Што краю роднаму служылі, Калі глыталі дым вайны. Хоць не прымаў ён без аглядкі Іх кожны заклік і парыў, Але ж яны ўсе білі ў ладкі, Як ён з трыбуны гаварыў. Тады ён заклікаў Каменьне Прыбраць з палёў і з-пад бяроз. Няўжо ж іх усхвалюе меней Гаротнай нашай мовы лёс?.. …У шафе адшукаў няўмела Стары, сьвяточны свой пінжак. І раптам сэрца зашчымела, Ажно ў грудзях прачнуўся жах. За край стала Рукою млявай Схапіўся сутургава: “Жыць, Каб шлях зямны Галоўнай справай, Лістом апошнім завяршыць!” Спусьціўся ўніз, І ўжо на ганку, Нібы няведама чаго, Прыпомніў нечакана Янку – Сабрата вечнага свайго. “Не папракай аглядкаю старэчай, Даруй табе знаёмую жуду… Іду вось да начальства на сустрэчу. Як на галгофу новую іду. Мне нейкі прышлы злыдзень у двубоі, Глядзіш, І галаву сьсячэ з плячэй. Калі б было нас, Мілы Янка, Двое, Ах, як бы мне было цяпер лягчэй! А нас не раз ілбамі сутыкалі Бяздарныя, дурныя махляры, З хлусьні і плётак нам цянёты ткалі, Каб мы ў іх спруцянелі без пары! Дзялілі хітра, Хто другі, Хто першы, Чый прыгажэйшы і гучнейшы сьпеў. А мы Складалі Бацькаўшчыне вершы, Як хто сумеў І колькі хто пасьпеў. І саграе душу мне спадзяванка, Што і табе хаўрус наш даўні люб: Заўсёды побач – Дзе Якуб, там Янка, Заўсёды разам – Янка і Якуб. І ратавалі нас парой суровай Не хваласьпеў І зьзяньне медаля, А матчына, сьвятая наша мова І родная, спрадвечная зямля. І я зраблю ўсё, Янка, Дасканала, Прымус ператрываю і дакор, Каб толькі песьня наша не сканала, Каб наш народ бязмоўным не памёр…” Перш чым пайсьці з двара да весьніц, Спыніўся ён каля дубкоў, Якія надвячоркам весьнім Садзіў калісь сваёй рукой. Ах, як яны павырасталі! І не заўважыў ён, Калі Яны шырокімі лістамі Падворак ахінуць змаглі. І вось яны зялёнай кронай Гайдаюць сонца зноў і зноў Над мудрай старасьцю ягонай, Над сьветлай сталасьцю сыноў. Ім столькі жыць яшчэ на сьвеце, Маўчаць ля гаманкіх двароў І птушанят У сонным вецьці Хаваць ад слоты і вятроў! Усё, Што толькі будзе з намі, Ім несьці ў памяці сваёй. Яны зрасьліся каранямі Навекі з матухнай-зямлёй. Нікуды іх не перасадзіш. Ім тут шумець і паміраць, У гэтым невялікім садзе Ля сьціплай хаты песьняра. І ад жытнёвага калосься, Што шапацела каля сьцен, Зьнясілена, Яму здалося, Знаёмы голас даляцеў. Той, Не забыты і ня кляты, Але ня чуты ўжо даўно, Прыглушаны, Панылы, Братаў, Як і ня родны ўсё адно… “Я думаю, Міхась, Ужо ніколі З табой сьцяжына не зьвядзе мяне. Так і адыдзем мы па Божай волі Я тут, Ты – там, у дальняй старане. Ажно за мора Ад бацькоўскай хаты Цябе віхор выгнаньніцкі занёс. І я ня знаю, Хто больш вінаваты: Вайна Ці ўлада, Ці гаротны лёс. А ты ж быў так ня толькі мне патрэбны У куламесе гарапашных дзён! Павер, Міхась, Што мне пільчак твой зрэбны Быў з незабытай далечы відзён. Я марыў, Што ня раз яшчэ Ля Нёмна Мы вогнішча распалім для дваіх І ў мройным небе, Калі стане цёмна, Палічым зоркі ўсіх братоў сваіх. І пасядзім яшчэ з табой на лаўцы Сярод дзядзькоў і гаманкіх кабет, І шчыра нам разьвяжуць мікалаўцы Дзіравы мех сваіх вясковых бед. Твая хаціна спраўная былая Гібее, Як самотная ўдава… Ніколі, Брат мой, Я цябе ня лаяў, Адно – Да сьлёз бясьсільных – Шкадаваў. А ты, Пачуўшы аб знаёмым імі, Няўжо выцягваў крыўды за рукаў І званьнямі высокімі маімі Мяне ня раз балюча папракаў? Не пазірай на маю славу скоса, Ня вер, Што я ўсяму, Што маю, Рад. Я і сягоньня Той жа самы Костусь, Твой аднадумца І старэйшы брат. Ня выракся Ні бацькавага роду, Ні росных сьцежак І ні родных ніў. І мову – Найсьвяцейшы скарб народу – Ад забыцьця і зьдзеку бараніў…” Мінуў дубы хадой ляною І раптам прыпыніўся ён, Вачэй крануўся даланёю, Як адагнаў кароткі сон. Такое з ім ужо бывала, Калі згарала вера ўся, -– Зьяўляўся, як жывы, Купала І чуўся голас Міхася. Вось і сягоньня Недарэмна Яны азваліся ў цішы З ягонай памяці нядрэмнай, З ягонай стомленай душы. Ён іх паклікаў, як дарадцаў, З халоднай далечы гадоў Не для таго, Каб апраўдацца, А каб сплаціць свой вечны доўг. Ён ведаў: Будзе зразумелы Для іх у сумятні любой Ягоны покліч анямелы, Ягоны невылечны боль. “Каб жылі мы адмыслова Між сваіх і чужакоў, Бог нам даў навекі мову Продкаў нашых і бацькоў, Каб яе мы годна несьлі Па зямлі і над зямлёй, Каб на ёй складалі песьні І маліліся на ёй, Каб была яна апраткай Нашай змучанай душы, Каб ніколі мёртвай хваткай Лёс яе не задушыў, Каб зьвінела і квітнела, Не згіналася ў бядзе І на ўсіх глядзела сьмела У суседскай грамадзе… Каб плыла чароўнай паннай Да музык і сьпевакоў У сукенцы вышыванай, У вяночку з васількоў… Дык адкуль чума-навала Прыпаўзла на наш парог І нямілай мова стала, Што ў вяках народ зьбярог? І чаму ў сваіх палацах Новай явы каралі Слова роднага цурацца Талакою пачалі? Не бяруць яго ў дарогу, Не вядуць да мудрых дум, Аддалі даўно, Нябогу, Розным невукам на глум. Гарадскія цараняты, Местачковыя панкі Пляжаць так яго зацята, Што наўкол – Адны пянькі. Да чаго змаглі дажыцца – Верыць сілы не стае: Нас тапталі чужаніцы, А цяпер – Таўкуць свае. Сьвет разгублена ўздыхае, Калі ўлада ў барацьбе, Нібы мачыха ліхая, Мову матчыну дзяўбе. А яна ж дзядам служыла І паслужыць нам яшчэ, Бо, Нібыта кроў па жылах, Праз усё жыцьцё цячэ. І калі сканаюць зыкі, Што луналі столькі год, Дык навошта безьязыкі І бяспамятны народ? Хто паклоніцца сьвятыням, Хто ўзьнясе ў зеніт крыло?.. Зьнікне мова – Мы ўсе згінем, Як бы нас і не было…” Ён ажывіўся ад эмоцый, Як быццам скінуў груз з плячэй І ад зямлі набраўся моцы, Ступіў адчайней і лягчэй. Здаецца, Нават азірнуўся На ўсё, Што выйшла з-пад пяра, Адкінуў сум І схамянуўся, Як быццам выдыхнуў: – Пара!.. 13 жніўня 1956 году, вярнуўшыся з ЦК КПБ, куды адносіў свой ліст аб лёсе беларускай мовы, Якуб Колас памёр.