Архіў нумароў:

«Наш шлях павінен быць беларускім...»

_____________________ Гутарка Андрэя Масквіна з Генадзем Бураўкіным	Паэт і кат Яны прыйшлі з сялянскіх хат І звычак гарадскіх не мелі – Паэт затурканы І кат, Што быў заўсёды пры партфелі. Адзін Узносіў да нябёс Прысады родныя І ўзгоркі. Другі ж Вярнуў ад вёскі нос І кпіў з матулінай гаворкі. Іх сцежкі розныя вялі, І розныя манілі былі. Яны сустрэліся, Калі Іх па суседству пасялілі. Паэт Прывёў сваіх сяброў, Спяваў І рагатаў без меры. А кат Стаіўся між муроў, Надзейна зачыніўшы дзверы. Паэт Чытаў пра шум атаў, Пра кветкі, Што цвітуць усюды. А кат У гэты час шаптаў Свае смяротныя прысуды. Паэт захмелены Дзяўчат Прыводзіў вечарамі ў госці. І кожны раз Паэту Кат З тупой нянавісцю зайздросціў. Ён быў гатоў маліцца сам На вусны юныя і косы. І на паэта Зноў пісаў Да самай раніцы даносы. І ледзь стрымаў шчаслівы крык, Калі даведаўся пра гэта – Што сэрца Ад згрызот і крыўд Спынілася ў грудзях паэта. З журбой, Узятай напракат, З яхіднай стоенаю ўсмешкай Каля труны паэта Кат Стаяў сярод людзей няўцешных. Валокся ён за імі ўслед З мужчынскаю слязой скупою І ўсім расказваў, Што сусед Памёр, Нябога, З перапою. І цешыўся – Усім на зло – Сваёю ўдачай непадсуднай. Ды толькі На душы было Чамусьці Горка і паскудна. (Кніга паэзіі “Жураўліная пара”, 2004). – Генадзь Мікалаевіч, вы апісалі нейкую канкрэтную сітуацыю, ці гэта метафара? – Гэта, вядома, метафара. Менавіта такую канкрэтную сітуацыю я не сустракаў, але блізкае было. Я ведаў апазіцыянера, які жыў у адным доме з чалавекам, што сачыў за ім. Такія выпадкі ў жыцці былі. Часта гэта былі людзі аднолькавага паходжання – хлопцы з вёскі. І вось аказаліся ў горадзе. Адзін застаўся сынам бацькоўскай зямлі, а другі стаў шукаць іншага шляху. У яго была радасць, што ён змог вырвацца ў горад, што наблізіўся да ўлады, што і ў яго руках паявілася нейкая ўлада. Ён ужо мог свайго суседа ці знаёмага, калі трэба, прышчаміць, як кажуць у нас. “Паэт” быў для мяне абсалютна ясны. А вось што ў душы чалавека, якога я назваў катам. Ён жа таксама прыйшоў з вёскі. Але тое, што для “паэта” святое, для яго такім не з’яўляецца. Тое, што для “паэта” натуральнае, ён сабе дазволіць не можа. Быццам бы ён больш удачлівы, больш забяспечаны, а ў душы зайздросціць “паэту”, бо той захаваў у сабе галоўнае, святое, беларускае, зямное, а ў яго душы гэтага ўжо не было... – Чытаючы вашыя іншыя вершы, я звярнуў увагу, што ранейшыя творы больш лірычныя, а пазнейшыя, якія, дарэчы, рэгулярна друкуюцца ў часопісе «Дзеяслоў», маюць падкрэсленае грамадскае накіраванне. Вы хочаце сказаць нейкую думку, данесці нейкую вельмі важную для вас ідэю. Да гэткіх можна аднесці і верш «Паэт і кат». Як пішуцца такія вершы? – Кожны раз бывае па-рознаму. Але для мяне перш за ўсё павінен быць сур’ёзны эмацыянальны штуршок. Можа быць нейкая падзея, якая мяне ўзрушыла, нейкае назіранне, што мяне абурыла. Захацелася пачуцці, якія ўва мне прачнуліся, выказаць. А як гэта зрабіць? Вось у гэтым выпадку мне здалося, што можна гэта зрабіць праз супрацьпастаўленне двух лёсаў. Хто выйграў: ці “паэт”, у якога было не надта салодкае, а часам і грэшнае жыццё, ці “кат”, у якога ўсё было “пра­вільна”і камфортна… Каб напісаўся верш, мне патрэбна ўзрушэнне, эмоцыя. Часамі мяне вядзе думка, часамі – выпадак, а часамі – радок. Вось прыйшоў нейкі радок, здаўся цікавым, пацягнуў за сабой асацыяцыі, словы... Вы сказалі, што раней я быў больш лірыкам, а цяпер стаў больш удумлівым грамадзянінам. Можа, гэта і так. Урэшце пражыта немалое жыц­­цё і з гэтага жыцця неабходна рабіць нейкія высновы. Кожны з нас вучыцца знешне і ўнутрана. Я лічу, што я заўсёды лірык. Літаратурныя крытыкі даўным-даўно прышпілілі мне ярлык публіцыста, грамадзянскага паэта, нібы адрываючы мяне ад лірычнай плыні. Але я пішу толькі тады, калі гэта прапушчана праз душу, сагрэта глыбокім пачуцём, тое, што па-расійску завецца «умозрительным», мяне мала хвалюе. Гэта не маё. Там, дзе няма шчырасці і хвалявання, у мяне не надта атрымліваецца. – Мне хацелася б працягнуць тэму вёскі і горада. Зыход з вёскі ў горад – галоўная тэма беларускага жыцця ў XX стагоддзі. Ён пачаўся на пачатку стагоддзя і, як мне здаецца, працягваецца да сёння. Але праблема не ў гэтым. Гэты працэс адбываўся не толькі ў Беларусі, а таксама ў іншых еўрапейскіх краінах. На думку Захара Шыбекі, беларускія жыхары вёскі, якія прыхо­дзяць у горад, вельмі моцна трымаюцца за тое, што звязана з мінулым, з традыцыямі вёскі, і зусім не спрабуюць упісацца ў гарадскі кантэкст, стаць на сто адсоткаў жыхарамі места. Таму і Мінск, на думку даследчыка, не стаў пакуль што сталіцай. Ці можаце вы пагадзіцца з гэтай думкай? Калі так, то чаму, на вашу думку, у нас, у Беларусі, гэта здарылася? Вырастае другое ці трэцяе пакаленне, а людзі захоўваюць вясковы менталітэт. – У свой час я таксама думаў над гэтым. У развіцці грамадcтва ці дзяржавы для мяне вельмі важныя маральныя асновы. Я лічу, што палітыка, у якой няма маральнай асновы – нелюдcкая палітыка. Якой бы яна ні была прагматычна выгаднай ці выйгрышнай. У мяне так атрымліваецца, што галоўныя асновы маралі з’яўляюцца часта вясковымі. Чаму? Таму што вёска дае чалавеку разуменне еднасці з вечнымі рэчамі – з прыродай, з зямлёй, з адчуваннем сувязі пакаленняў. Бо людзі адной сям’і звычайна жылі побач, недалёка ад могілак, дзе пахаваныя іх дзяды. Вёска ўсё гэта шчодра і натуральна дае з самага дзяцінства. Ці возьмем такі сродак для тых, хто працуе ў літаратуры, як мова. Беларуская мова нарадзілася ў вёсцы і доўгія гады там жыла і развівалася. Цяпер мы бачым, што вёска сыходзіць. Памірае вёска, а разам з ёй паміраюць некаторыя маральныя ўзаемадачыненні паміж людзьмі, памірае павага да прыроды, да рэчак і птушак. Гарадскія людзі ведаюць, што ёсць дрэвы, але не могуць гэтыя дрэвы назваць. Да мяне на лецішча прыязджаюць унукі, я хаджу з імі па лесе і паказваю: вось гэта сасна, гэта алешына, гэта рабіна. А для іхніх гарадскіх аднагодкаў гэта прос­та дрэвы. Не было б у мяне майго вясковага жыцця – не было б чаму вучыць унукаў. Пяюць птушкі, але ж і птушкі розныя. Канечне, можна адрозніць шпака ад сініцы, але ёсць яшчэ берасцяначка, жаўна і шчагол… Для мяне гэта вельмі канкрэтны свет... Баюся, што сыходзіць вёска і бяднее душа. У нас даўно быў лозунг: «Наблізіць вёску да горада». Калі гаворка ідзе пра побытавыя рэчы, каб у вёску ішла адпаведная тэхніка, культура, я «за». Але у нас чамусьці ніхто не задумваецца, што ў нечым, можа, трэба, каб горад набліжаўся да вёскі. Нездарма ж апошнім часам людзі з горада імкнуцца за горад. Яны нутром адчуваюць, што ім нечага не хапае – блізказці і адчування прыроды, дароў зямнога жыцця. Нешта падобнае адбываецца з роднай беларускай мовай. Я з жахам бачу, як усё вузее ўжыванне матчынай мовы. Калі прыходзяць гарадскія, маладыя, адукаваныя, значна больш на гэтым этапе свайго жыцця, чым было нашае пакаленне – Рыгора Барадуліна, Васіля Зуёнка, Янкі Сіпакова, ды і крыху маладзейшых, я бачу, што ў іх не хапае тонкага адчування беларускага слова. А адкуль яны яго возьмуць, калі жывуць у асяродку рускамоўным: і тэлебачанне па-руску, і газеты па-руску, і школы па-руску. З жахам думаю пра небяспеку памірання народу, памірання маёй роднай нацыі, са сваёй адметнай гісторыяй, са сваім непаўторным характарам. Таму я ўнутрана сапраціўляюся працэсу паглынання вёскі горадам. А наконт таго, што Мінск не стаў сталічным цывілізацыйным горадам у еўра­пейскім разуменні, як, напрыклад, Рым, Парыж, Прага, я з вамі пагаджаюся. На жаль. Для мяне, напрыклад, духоўнай сталіцай Беларусі ў многім з’яўляецца Вільня – з яе традыцыяй, архітэктурай, з іншымі гістарычнымі адзнакамі. Мінск у гэтым сэнсе яшчэ не васпан. Прыход людзей з вёскі ў яго быў залішне масавы і імгненны. Скажам так – хлынула неадукаваная або дрэнна адукаваная маса, часам задушвала тыя таленты (а таленты заўсёды рэдкасць), якія прыходзілі з вёскі. Але хацеў бы адзначыць, што ў параўнанні з іншымі беларускімі гарадамі – я маю на ўвазе абласныя, раённыя цэнтры, усё-такі ў Мінску беларускага, нацыянальнага, духоўнага значна больш. Некалі, калі прыйшло Адраджэнне, адбываліся вельмі глыбокія, на першым этапе нават рэвалюцыйныя, працэсы, мы з Васілём Быкавым разважалі аб тым, чаму ў нас не атрымліваецца так, як, напрыклад, у чэхаў ці палякаў. Акрамя іншых розных прычынаў, якія мы бачылі (гісторыя, асаблівасці беларускага менталітэту), нам здавалася, што ёсць яшчэ адна: у нас вельмі тонкі слой нацыянальнай інтэлігенцыі. Зразумела, чаму так здарылася. Нашу інтэлігенцыю ўлады заўсёды тапталі, у 1937-38 гадах яе проста расстралялі, вынішчылі. Больш за тое – у так званых народных масах пасялілі непрыязнасць і нават нянавісць да інтэлігенцыі. З’явіліся славутыя ярлыкі «нацдэмаў». І калі пры­йшла пара Адраджэння, калі менавіта інтэлігенцыя павінна была павесці за сабой людзей, аказалася, што ў нас яе малавата. Інтэлігенцыя пачала працэс Адраджэння, яна узняла моладзь, але многія засталіся ўбаку. Потым атрымалася так, што кіраваць краінай прыйшла малакультурная, дрэнна адукаваная, даруйце за грубае слова – хамская ўлада, якая зноў пачала нішчыць інтэлігенцыю. Такая ў нас гісторыя. Калі пасля другой сусветнай вайны, у якой наша зямля была вынішчаная, спаленая, разбураная, у Беларусь прыйшлі людзі, якія вельмі дапамаглі адбудавацца ў дастаткова сціслыя тэрміны, дапамаглі ўзняць прамысловасць, развіць навуку. Але ўсе яны прыйшлі са сваёй культурай, са сваімі звычкамі. У некаторых хапіла мудрасці, каб стаць сынамі беларускай зямлі (нізкі ім паклон за гэта), але вельмі многія так і не захацелі зразумець асаблівасці беларускага характару, не захацелі ўведаць і прыняць асаблівасці нашай беларускай гісторыі, не захацелі ўрэшце ўбачыць, што ў нас, як у кожнага самастойнага народа, свой шлях развіцця. Нам пачалі навязваць то ўсходнюю, то заходнюю мадэль. Мы, зразумела павінны ведаць усе мадэлі развіцця, але наш шлях павінен быць беларускім. Калі мы гаворым пра суверэнітэт і дэмакратычную Беларусь, то маем на ўвазе Дзяржаву Беларусь, а не дэмакратычную губернію Беларусь. Гэта вельмі складанае і тонкае пытанне, для мяне ў маіх развагах аб гэтым не лішні і важны і мой дзіцяча вяс­ковы вопыт, і мая вясковая першааснова. Бясспрэчна, хачу я таго ці не хачу, гэта праяўляецца ў тым, што я пішу. Тое самае магу сказаць пра майго сябра, выдатнейшага паэта Рыгора Барадуліна. Калі б ён паходзіў не з ушацкай вёскі, у яго б не было такой унікальна прыгожай, бліскучай беларускай мовы. Не ў крыўду хай будзе сказана нашым калегам, якія нарадзіліся ў горадзе (сярод іх ёсць і надзвычай таленавітыя) – такой мовы, як у Барадуліна, у іх няма. Аднойчы Мінск менавіта нацыянальна павінен узняцца і прывесці на свае вуліцы натуральную, глыбінную беларускую мову. На жаль, так складваецца жыццё, што спрыяння гэтаму няма. Не трэба недаацэньваць значэння дзяржавы. У дзяржавы агромністая сіла. Тым больш сёння, з такімі сродкамі масавай інфармацыі. Дык вось гэтая сіла ідзе не на тое, каб узняць нашу гісторыю, распавесці людзям пра родную мову, традыцыі, пра наш самастойны шлях развіцця. Дзяржава наадварот старанна даказвае, што ніякія мы не своеаблівыя і абавязкова павінны аб’ядноўвацца з Расіяй, таму што яна большая, і там усё лепшае. А па маім глыбокім перакананні, можна найбольш поўна і найбольш ярка выявіць сябе ў свеце толькі ў нацыянальнай дзяржаве. Вось у чым наша праблема. У нас ёсць дзяржава, але яна не нацыянальная. Я мару, каб яна як найхутчэй стала нацыянальнай. А адметныя нацыянальныя рэчы ідуць якраз ад той зямлі, якую даў нам Бог. Спачатку з’явіліся на ёй хаты, потым вёскі. Нехта з нашых пісьменнікаў нездарма сказаў: «Усе мы з хат». І павінны вучыцца ў гісторыі. Што такое добры вучань? Той, хто спярша слухаецца настаўніка, давярае яму. А потым, на нейкім этапе, павінен ісці далей і вышэй за настаўніка. Як вось для нашай культуры на нейкім этапе вёска была гэтым настаўнікам, “дарэктарам”. І калі мы адкідаем гэтага “дарэктара” і лічым, што і самі можам усё зрабіць, усё засвоіць, усім авалодаць – гэта няправільна. Нешта падобнае, дарэчы, здарылася пасля рэвалюцыі, калі бяздумна і трагічна ламалі грамадскае развіццё, ламалі лёсы людзей. На жаль, многія вяскоўцы лічаць сябе ніжэйшымі за гарадскіх і гарадское сваё жыццё пачынаюць не з таго, каб пайсці ў бібліятэкі, тэатры, на выстаўкі, а з таго, што пачынаюць ламаць свой язык, баяцца гаварыць па-беларуску. – У чым, на вашу думку, прычына з’яўлення катаў? Мне хочацца зноў спаслацца на даследчыка З. Шыбеку, які лічыць, што на Беларусі цягам XIX і на пачатку XX стагоддзяў была знішчана традыцыйная, створаная стагоддзямі, структура: вёска-мястэчка-горад. Расійская ўлада шмат рабіла для таго, каб зліквідаваць мястэчка. Раней чалавек паступова, эвалюцыйна пераходзіў з аднаго асяроддзя да другога, і паступова змянялася яго псіхалогія. Невыпадкова ва ўступе да новага выдання вашых твораў у серыі «Беларускі кнігазбор» Уладзімір Някляеў падкрэслівае, што менавіта гэты шлях вы прайшлі эвалюцыйна: з вёскі, у якой нарадзіліся, пераехалі ў мястэчка, а потым у Полацк і ўрэшце ў Мінск. – Можа быць. Я гэтага не выключаю. Гэта пытанне больш для сацыёлагаў і палітолагаў. Калі б я прыехаў у Полацк раней ці пазней, то, відаць, быў бы трошку іншы. Для мяне Полацк быў вельмі важнай і неабходнай прыступкай у маім жыцці. Чаму? Што б ні казалі, як бы там мы ні мудрылі, але ёсць рэчы абсалютна легендарныя. Калі я прыехаў у Полацк з Расонскага раёна, беднага, але прыгожага і ляснога кутка, мяне ўразілі не знешнія атрыбуты горада, а яго гісторыя. Перад гэтым я шмат чытаў пра яго помнікі, а цяпер на ўласныя вочы мог усё гэта бачыць: Сафійскі сабор, хаця і разбураны, але жывы... Я хадзіў па зямлі, па якой хадзіў Скарына. Для мяне, для маёй маладой душы гэта было важна. Можа быць, я гэтага яшчэ не ўсведамляў, але я ўжо адчуваў Скарыну, Еўфрасінню Полацкую. Гэта выклікала роздум, ішло ў сэрца і выклікала эмоцыі. Полацкую гісторыю, якая была на відавоку, я адчуваў нават “нагамі”. У прынцыпе, я згодзен з думкай Шыбекі. Вельмі важна, каб, ідучы з адной прыступкі на другую, чалавек духоўна багацеў. Адбываецца часам наадварот: чалавек прыязджае з вёскі ў Мінск і пайшоў не ўверх, а ўніз – гарэлка, дурная кампанія. Гэта вельмі складаныя рэчы. У мяне іншага народу і іншай радзімы няма. Але я не люблю людзей, асабліва палітыкаў, якія толькі хваляць сваю краіну і свой народ. Кожная краіна і кожны народ маюць не толькі тое, чым трэба ганарыцца, але, на жаль, і тое, чаго трэба саромецца. І нацыянальныя геніі, прарокі маюць права не толькі славіць свой народ, а і судзіць яго. Для таго, каб ён рабіўся лепшым. З такіх думак у мяне нарадзілася паэма «Узнясенне», прысвечаная Францішку Багушэвічу. Як вядома, ён быў адвакатам і на працягу ўсяго жыцця абараняў мужыкоў. Практычна абараняў Беларусь. А перад смерцю, як чалавек, які бачыў не толькі добрае, але і благое, што было ў жыцці, ён мог яшчэ і судзіць свой народ за тое, чаго яму не хапала, каб поўнай мерай паказаць свету тое духоўнае багацце, якое ёсць на нашай беларускай зямлі. Таму для мяне гэтая паэма была вельмі важная. Так атрымалася, што ў сваім жыцці я пабачыў свет і магу сказаць, што ў іншых краінах ёсць людзі лепшыя за нас, а ёсць і горшыя. Трэба, каб у нас лепшых было больш, а горшых менш. Але гэта не значыць, што ў нас не можа быць горшых, а ў свеце не можа быць лепшых. Павінна быць адчуванне Бога і сваёй адказнасці перад Богам. Савецкая ўлада вынішчыла гэту веру, на шчасце, не ўшчэнт. Але найбольш вынішчыла яе, як мне здаецца, у беларусаў. Чаму? Такі беларускі характар. Гісторыя прывучыла нас: вайна ідзе праз Беларусь спачатку ў адзін бок, потым – назад. Для таго, каб выжыць, не трэба вытыркацца, каб цябе заўважылі, не трэба пярэчыць пераможцам. Бо іначай цябе проста заб’юць, а жыць жа трэба. Нашыя людзі прывыклі слухацца, умоўна кажучы, начальства – Бог далёка і высока, невядома, ці пачуе цябе, а начальнік вось тут. Калі ты, не дай Бог, яму не спадабаешся ці будзеш супярэчыць, ён цябе з зямлі зжыве. Гэты горкі гістарычны вопыт, на жаль, многае разбурыў у беларускай душы і характары. Хаця і дапамог беларусам выжыць. Колькі стагоддзяў нас знішчалі! Якімі толькі сродкамі гэта ні рабілі – вайсковымі, адміністрацыйнымі, ідэалагічнымі: здавалі паэтаў у салдаты, зачынялі школы, насаджалі сваіх герояў… Дайшло да таго, што ката Суворава мы лічылі героем. Можа ён быў таленавіты, выдатны вайсковец, але ён крывёй заліў цэлыя вёскі Брэстчыны. Мы не ведаем уласных герояў-пакутнікаў, не ўстанаўліваем ім помнікаў, не адчыняем ім музеяў, а гэтага крывавага “геніралісімуса” ўзносім. Гэта горка, крыўдна, нават хочацца крычаць. Але ўсё-такі беларусы жывуць. З аднаго боку можна крыўдаваць, а з другога – трэба парадавацца, што, дзякуючы свайму памяркоўнаму характару, мы выжылі і дажылі да XXI стагоддзя. Але калі мы праваронім XXI стагоддзе, будзе катастрофа. Людзям, у якіх была магчымасць паправіць свае гістарычныя памылкі, адчуць сябе беларусамі, і яны гэтай магчымасцю не скарысталіся, няма чаго рабіць на зямлі. Калі яны будуць прадаваць сваю душу, дазваляць яе таптаць, то адзінае, чаго яны заслужылі – знікнуць. Зноў, як ні дзіўна, я тут вяртаюся да вёскі. Калі ў нас пачалося яе запусценне? Калі лепшыя людзі пачалі сыходзіць з яе, калі знікла разуменне спрадвечнай цаны зямлі, цаны свайго паходжання. Дайшло да таго, што сёння, калі я прыязджаю на родную Полаччыну, я не магу знайсці сцяжынак, па якіх хадзіў доўгія гады. Яны зараслі, і робіцца страшна ад таго, што памірае зямля і памірае памяць. Можна адбудаваць хату – гэта не праблема, было б жаданне. Паставім хаты, пабудуем аграгарадкі. А хто ў іх будзе жыць? З вёсак з’язджаюць карэнныя жыхары, а наязджаюць чужыя. Ну і што, скажа той-сёй, няхай сабе на здароўе будуюцца на нашай зямлі. Але справа ў тым, што яны прыязджаюць не жыць, а зарабляць, урваць. Ім пляваць на тое, што тут жылі пакаленні, што тут ёсць традыцыі. Яны прыехалі, каб максімальна ўзяць з гэтай зямлі і з’ехаць. Вось што страшна. Калі я думаю пра лёс вёскі і лёс вяскоўцаў, пачынае балець сэрца. Кажуць: «Што рабіць?» Я не ведаю. Адзінае, што рэальна можна зрабіць: расказаць людзям як мага больш, як мага глыбей – што такое нашая беларуская зямля, што такое беларус, як тут жылі продкі, і што яны ўмелі. Каб абудзілася жаданне быць не горшымі. У нас часта можна пачуць: «Усё ў нас дрэнна, трэба з’язджаць». І едуць маладыя, адукаваныя, якім няма як разгарнуцца, каб праявіць свае таленты і магчымасці. Але адкажыце мне: хто будзе падымаць Беларусь? Што, замест нашых маладых хлопцаў і дзяўчат прыедуць афрыканцы? Чаму мы, лічы, махнулі рукой на нашую зямлю, айчыну, Бацькаўшчыну? А дзе адказнасць нашая за яе? Узгадваю свае маладыя гады. Вясковае дзіця з ранніх гадоў павінна было працаваць, даглядаць хату, жывёлу. У яго была адказнасць: калі ён не даглядзіць гаспадарку – гэта ж будзе нядобра для ўсёй сям’і. Ён мае сваё месца сярод блізкіх людзей. А ў горадзе гэтага практычна няма. Сярод соцен тысячаў іншых чалавек губляецца, ён робіцца непрыкметным, ад яго быццам бы нічога не залежыць… – Вы ўзгадалі 1937 год. Вельмі жахлівы ў беларускай гісторыі, калі загінула шмат беларускай інтэлігенцыі. Яе нішчылі ўсюды: у самой Расіі, на Украіне... Але чаму менавіта ў Беларусі гэты працэс быў найбольш інтэнсіўны? Чаму менавіта ў нашай краіне было так шмат катаў? Можа, мне толькі здаецца, і прычына была, як вы ўжо сказалі, у адсутнасці інтэлігенцыі. Але і цяпер вельмі часта можна пачуць, што «каты» ад імя народу пішуць даносы ў розныя ўстановы, скардзяцца, дамагаюцца пакараць нявінных людзей. Чаму гэтая з’ява жыве й па сёння? – Я ўжо спрабаваў на гэта адказаць. Справа і ў характары, і ў гістарычных абставінах, і ўзаемаадносінах з уладай. Гэта бясследна не праходзіць. Тое, што у нас так доўга не было сваёй дзяржаўнасці, таксама мела вялікае значэнне. Тое, што рабілася ў 1937 годзе і раней, адбывалася пад лозунгам дзяржаўных інтарэсаў, а праводзіла гэта ўлада. У той жа Расіі, і нейкі час на Украіне, быў вопыт самастойнага дзяржаўнага існавання. Мы таксама мелі вопыт Вялікага Княства Літоўскага, але гэта было даўно. А ў іх быў вопыт, які памятаўся праз пакаленне. У іх было разуменне, што часам трэба супраціўляцца. А ў нас, на жаль, гэтага яшчэ не было. У 20-я гады толькі пачаліся закладацца гэтыя настроі, праходзіла беларусізацыя, адбыўся ўсплеск талентаў. Акрамя таго, трэба памятаць пра імперскія інтарэсы, якія на пачатку былі ў Расіі, а потым у Савецкім Саюзе. У СССР перш за ўсё былі расійскія імперскія інтарэсы. Калі гаварылі, што мы адна сям’я, што савецкі народ – гэта новая грамадская супольнасць, гэта былі больш фармулёўкі, чым праўда. А калі адкінуць гэтую прыгожую мішуру, то там відавочны імперскі інтарэс. І калі раптам аказалася, што падымаецца новая беларуская дзяржава, што ў яе ёсць шмат талентаў, аказваецца, што гэтыя беларусы нешта могуць, то ў імперцаў з’яўляецца страх, што мы можам стаць самастойнымі. На нашым прыкладзе было паказана, што нацыянальнаму нельга даваць волю і магчымасць разгарнуцца. Таму была знішчаная ўся інтэлігенцыя: творчая, навуковая, і нават партыйная. Трэба было, каб усе былі вернымі служкамі савецкіх імперцаў, якім як скажуць, так і будзе зроблена. Чаму аказалася так многа катаў? Не ведаю, не бяруся гаварыць. Я спецыяльна не вывучаў гэтую праблему і не думаў. Дзе іх было болей: ці ў нас, ці на Украіне, ці ў Расіі – не ведаю. Адзінае, што магу сказаць: на жаль, на Беларусі іх таксама было многа. Былі фанатыкі, без гэтага не абышлося. Для іх ідэя была важней за жывых людзей, важней за гісторыю. У нейкім сэнсе гэта былі вар’яты... Было таксама жаданне выслужыцца. Але трэба памятаць пра матэрыяльны інтарэс. Калі нехта рабіў данос на суседа, ён займаў ягоную кватэру. Калі нехта рабіў данос на багатага чалавека на вёсцы, то многае з ягонай гаспадаркі забіраў. Калі нехта рабіў данос на свайго начальніка, у яго была магчымасць заняць яго пасаду. Часта навукоўцы разглядаюць толькі ідэйны бок, а пра матэрыяльны забываюць. Але, на шчасце, былі людзі, у якіх было сумленне, якія не здрадзілі сваім высокім прынцыпам. Для мяне вельмі важнымі з’яўляюцца маральныя асновы. Можа быць ідэя і самая прагрэсіўная, але калі адкідаюцца такія паняцці, як спачуванне, адчуванне справядлівасці, як гатоўнасць дзеля праўды пацярпець – я не магу з гэтым пагадзіцца і не магу падтрымліваць гэткую ідэю.