Архіў нумароў:

“Век адведзены мне я пражыў не дарма”

_____________________ Гутарка Змітрака Вераса з Генадзем Бураўкіным	Тройчы Генадзь Бураўкін быў на мяжы небыцця. Не ў ме­тафарычным, не ў паэтычным, а ў самым прамым, літа­раль­ным сэнсе гэтага слова. Першы раз гэта здарылася ў вайну. У адзін з зімовых дзён сорак чацвёртага ўсіх насельнікаў невялікай расонскай вёскі Шмур’і карнікі сагналі на ўскрайку. “…Мы стаім на ўзгорку трыма радамі, – прыгадваў пазней паэт. – Першы, рэдзенькі – мужчыны, дзяды; другі, заплаканы, няроўны – жанчыны з малымі на руках і трэці – мы, каму шэсць – дзесяць – дванаццаць гадоў. На нас нацэлены кулямёт, за ім – як сёння помню – ляжыць здаравенны немец у даўгім шынялі. Стаяць на ўзгорку і паліцаі – там, за кулямётам, па той бок. Мы чакаем, чакаем стрэлаў. Плачуць жанчыны, маўчаць дзяды. А стрэлаў усё няма… Пад вечар нас сагналі ў лазню на ўскрайку вёскі… Я тады не ведаў, што дзверы лазні забіты цвікамі, што лазня абкла­дзена саломай і паліцаі пайшлі шукаць газы ці бензіну… Я не помню твару таго, хто вызваліў нас. Помню толькі, што гэта быў немец, радавы салдат, сівы. Ён не ўмеў гаварыць па-руску і ўсё махаў рукамі ў бок лесу… Мы ўсе ўцяклі, усе выратаваліся. У партызанскім лагеры сустрэлі чырваназорныя танкі, нашу армію…” У другі раз (а гэта было колькі гадоў таму) Генадзь Мікалаевіч не толькі зазірнуў у вочы вечнасці, але і пабыў там некалькі хвілін. Пад час вострай дыскусіі ў чыноўным кабінеце ягонае сэрца спынілася. На шчасце, побач аказаўся калега Алесь Масарэнка, які здолеў аказаць патрэбную дапамогу. Урачы пасля сказалі: “Буйнаачаговы інфаркт міякарда. Лічыце, што вы нарадзіліся ў сарочцы…” На мяжы небыцця Бураўкін пабыў і зусім нядаўна, вясною пазамінулага года. Ягонаму збалеламу, параненаму сэрцу запатрабавалася аорта-каранарнае шунціраванне. Няпроста было рашыцца на гэту цяжкую, складаную аперацыю. Дзякуй Богу і ўрачам, усё абышлося. І цяпер Генадзь Мікалаевіч зноў можа паўнацэнна радавацца жыццю, пісаць вершы. Гэтыя поўныя драматызму эпізоды я прыгадаў не выпадкова. Яны, па прызнанню самога паэта, сталіся не проста помнымі, але і ў пэўнай ступені вызначаль­нымі ў ягоным жыцці. Той хлапчукоўскі страх пад дулам нямецкага кулямёта, што ледзяніў душу мацней за студзеньскі мароз, і да гэтага часу жыве ў ім, і да гэтага часу, здаецца, адчувае ён на сваім плячы дрыжачую матчыну руку… Многае з перажытага тады адгукнулася ў вершах, стала асноваю паэмы “Хатынскі снег”. “Вайна жыве ўва мне, – пісаў Бураўкін у сваёй першай пісьменніцкай аўтабіяграфіі. – Пяцігадовым хлапчуком на акупіраванай гітлераўцамі тэрыторыі… я бачыў і чалавечую подласць, і чалавечае высакародства.” Гэтыя адчуванні, гэтыя пачуцці, можна сказаць, вызначалі і фарміравалі светаадчуванне паэта, гартавалі яго грамадзянскую пазіцыю. Генадзь Мікалаевіч лічыць, што і тыя выпрабаванні, якія выпалі на яго долю ў апошнія гады, таксама былі для нечага пасланы Богам. Ва ўсякім разе, ён лішні раз пераканаўся, што ў яго нямала сапраўдных сяброў, якія падтрымалі яго ў цяжную часіну, далі зразумець, што ён нешта значыць у гэтым жыцці. А гэта надзвычай важна: адчуваць важнасць таго, што ты робіш. Генадзь Бураўкін даволі рана вызначыў (а дакладней, адчуў) сваё прызванне, сваё жыццёвае прызначэнне – служыць роднаму слову. Першыя вершы былі надрукаваныя ў полацкай абласной газеце, калі ён яшчэ вучыўся ў школе. Тады ж адбылася і публікацыя ў “Полымі” – галоўным літаратурным часопісе. Канечне, усё гэта акрыляла, надавала ўпэўненасці ў сваіх сілах. Аднак сапраўдным пачаткам сур’ёзнай літаратурнай работы Генадзь Мікалаевіч лічыць студэнцкія гады, калі ён вучыўся ва ўніверсітэце на аддзяленні журналістыкі. Сёння, аглядваючыся на тыя гады, паэт прызнаецца: “…у прынцыпе я шчаслівы, што, як мне здаецца, угадаў свой лёс і, калі, можа быць, не вельмі змог раздзьмуць, дык усё-такі не затаптаў тую іскрынку, якую падараваў мне Бог…” Творчы лёс Генадзя Бураўкіна склаўся даволі шчасліва. Ягоныя вершы адразу вылучылі і палюбілі чытачы, заўважылі і адзначылі крытыкі. Паэт быў уганараваны прэміяй Ленінскага камсамола Беларусі і Дзяржаўнай прэміяй рэспублікі імя Янкі Купалы. А вось па службовай лесвіцы Бураўкін зведаў, па словах аднаго з нашых літаратуразнаўцаў, высокія ўзлёты і імклівыя падзенні. Узлёты абумоўліваліся тым, што ён з маладых гадоў праяўляў вялікую грамадскую актыўнасць, на ўсіх пасадах працаваў напорыста, з энтузіязмам, хутка спасцігаючы сутнасць справы. Падзенне ж стала вынікам ягонай рэзкай крытыкі пэўных парадкаў (ці, хутчэй, непарадкаў), якія нараджаў постперабудовачны час. Бураўкіна нярэдка папракаюць за ягоную залішнюю эмацыянальнасць, выбуховасць характару. У гэтых папроках ёсць доля праўды. Паэт і сам разумее, што часам лепш было б змаўчаць, не рэагаваць на дробязі. Але што зробіш? “Такі ў мяне характар, такі ў мяне тэмперамент. Так, у сваіх перакананнях, у цвёрдасці пазіцый я іншы раз, напэўна, занадта катэгарычны, але я гэтага не баюся. Абы не было папрокаў у нячэснасці… З гадамі я, спадзяюся, стаў спакайнейшым, мудрэйшым.” І гэта праўда. А вось калі на Бураўкіна безагаворачна чапляюць ярлык ваяўнічага апазіцыянера, абвінавачваюць яго ў тым, што ён глядзіць на ўсё скрозь чорныя акуляры, – я з гэтым не магу пагадзіцца. “Няпраўда!” – хочацца запярэчыць мне. Бураўкін не такі. Ён даўно адыйшоў ад максімалісцка-юначага, чорна-белага ўспрыняцця рэчаіснасці. Крытыка дзеля крытыкі – не ягоны прынцып. Ён імкнецца крытыкаваць не тую або іншую асобу, а яго канкрэтныя дзеянні. Нехта можа сказаць: а навошта наогул паэту лезці ў палітыку? Сабе ж даражэй. Але Генадзь Мікалаевіч ніколі не кіраваўся ў сваіх учынках правілам “выгадна – нявыгадна”. Заўсёды зыходзіў з пазіцый сумленнасці і справядлівасці. Нават калі гэта магло абярнуцца для яго сур’ёзнымі непрыемнасцямі. У свой час, калі над Быкавым згусціліся хмары, Бураўкін стаў ініцыятарам калектыўнага пісьма ў абарону пісьменніка, выдатна разумеючы, што ён многім рызыкуе, але пачуццё справядлівасці было вышэй за ўсё. Годам пазней Генадзь Мікалаевіч на ідэалагічнай нарадзе ў ЦК КПБ выступае з вострай крытыкай афіцыйнага стаўлення да беларускай мовы. А ў 1990 годзе на Х з’ездзе беларускіх пісьменнікаў дзеліцца горкім роздумам аб стане культуры ў рэспубліцы, аб тым самазадаволеным раўнадушшы да духоўнага як зверху, так і знізу, якое “вымушае крыкам крычаць з усіх магчымых трыбун”… Як бачыце, і ў савецкія часы Бураўкін прымаў далёка не ўсё, раз-пораз бунтаваў, выклікаючы нараканні ўладных чыноўнікаў. І справа не толькі ў ягоным характары, а і ў прыродзе таленту. Кожны паэт, калі ён, канечне, сапраўдны, заўсёды адчувае некаторыя з’явы грамадскага жыцця вастрэй і глыбей, чым іншыя, многае прадчувае раней за палітыкаў. І было б ідэальна, калі б палітыкі не абражаліся, не гневаліся, а ўважліва, з разуменнем прыслухоўваліся да думкі паэта, хай сабе часам і не вельмі прыемнай і, можа, залішне эмацыянальнай… Рыхтуючыся да гэтай гутаркі, мне захацелася пагартаць, перачытаць кнігі Генадзя Бураўкіна, і вось на адной з іх я з прыемным здзіўленнем знайшоў аўтарскі надпіс, датаваны 1978 годам. Значыць, нашаму знаёмству ўжо больш за 30 гадоў! Далібог, не помню, дзе і як адбылося гэтае знаёмства. Хутчэй за ўсё звёў нас Валянцін Болтач, з якім мы тады працавалі ў ЦК КПБ і да якога часта, практычна кожны дзень, прыязджаў Генадзь Мікалаевіч, каб разам паабедаць. Яны сябравалі, таму сустракаліся не толькі па справах (Бураўкін узначальваў Дзяржтэлерадыёкамітэт, а Болтач курыраваў гэтую сферу па партыйнай лініі), але і па патрэбе душы. Нярэдка мы абедалі ўтраіх, а пасля яшчэ з паўгадзінкі гулялі ў скверы ля купалаўскага тэатра. О, як мне хораша і светла прыгадваюцца цяпер тыя шчаслівыя хвіліны, калі можна было, забыўшыся на тлум казённых спраў, усёю душою аддацца раскошы шчырай, жывой, даверлівай гаворкі! Пазней мне гэтай раскошы адчувальна не ставала. Бураўкін доўгія чатыры гады працаваў у Нью-Ёрку, у Беларускім прадстаўніцтве пры ААН, а калі ён вярнуўся, на тры гады ў Маскву на вучобу з’ехаў я. І толькі апошнім часам мы сталі бачыцца зноў. Гаварыць з Генадзем Мікалаевічам заўсёды цікава. У яго на кожную падзею ёсць свой погляд, часам нечаканы, парадаксальны, але абавязкова аргументаваны, з падсветкаю яго багатым і жыццёвым, і літаратурным, і дыпламатычным вопытам. Часцей за ўсё мы, канечне, гаворым пра літаратуру. Мяне здзіўляе неспатольная цікавасць Генадзя Мікалаевіча да ўсяго, што тут адбываецца. Чытае ён амаль усё, што друкуецца ў часопісах “Дзеяслоў”, “Полымя”, “Маладосць”. Уважліва сочыць за кніжнымі навінкамі. Шчыра радуецца (што, дарэчы, вялікая рэдкасць сярод пішучай браціі) творчым удачам сяброў, калег. Засмучаецца дзіўнай грамадзянскай інфантыльнасцю многіх маладых літаратараў, іх празмернай захопленасцю фармальнымі пошукамі, псеўданаватарствам… Зрэшты, давайце паслухаем самога Паэта. Паміж зоркай і свечкай – Генадзь Мікалаевіч, нашу гаворку мне хацелася б пачаць вось з чаго. Апошнім часам табе давялося перажыць шэраг няпростых выпрабаванняў, зазірнуць, як ты сам сказаў, у вочы вечнасці. Ці змянілася што пасля гэтага ў светаўспрыманні, у адносінах да жыцця, да людзей, да літаратуры? Гэтыя змены сталіся кардынальнымі ці толькі адбылася пэўная карэкціроўка духоўных, маральных каштоўнасцяў? – Ну я не сказаў бы, што так ужо ўсё кардынальна памянялася, але, бясспрэчна, пасля цяжкой аперацыі, калі ляжыш у рэанімацыі і ёсць, як кажуць, магчымасць і нават неабходнасць падумаць і сёе-тое ўспомніць, многае пераасэнсоўваеш, да многага пачынаеш ставіцца па-іншаму. Я нават заўважыў (і гэта пацвярджаюць мае блізкія), што ў мяне пачаў трошкі мяняцца характар. Я стаў мякчэйшым, больш разважлівым. Пры маім характары, эмацыянальным, у нейкім сэнсе даволі жорсткім, я стаў больш дараваць людзям, больш, як мне здаецца, іх разумець і стаў больш цаніць жыццё. Пачаў больш востра разумець, што час, які табе адве­дзены на зямлі, не такі ўжо вялікі, асабліва калі браць у суадносінах з гісторыяй роднага краю, тым болей – з еўрапейскай, сусветнай. Тваё жыццё – гэта ўсяго толькі імгненне. І пачынаеш разумець, як ты павінен гэтае імгненне цаніць. Часта ўжо нічога не паправіш, гады мінуліся, іх не вернеш назад, але тое, што трэба было б больш цаніць жыццё, больш цаніць людскія адносіны, больш цаніць шчасце яднання з прыродай, яднання з сябрамі, яднання з высокай літаратурай, пра гэта цяпер думаецца ўсё часцей і часцей і ўсё з больш шчымлівай журбою. Некалі мае старэйшыя сябры расказвалі, як вайна абвастрала іх пачуцці, асабліва тады, калі яны пасля бою траплялі ў шпіталь. Дык нешта, відаць, такое прыйшло і да мяне. Але сказаць, што мае цяперашнія падыходы да жыцця, мае прынцыпы рэзка, кардынальна памяняліся, не магу. Той жа характар… – Дарэчы, пра характар. Адкуль ён у цябе такі – эмацыянальны, выбуховы? Бацькі ж твае, я недзе чытаў, былі спакойныя. – Не, не скажы. Маці ў мяне была з маладых гадоў пявуння, танцорка. Баць­ка, праўда, танцаваць быў не дужа вялікі аматар. І спяваць можа і ўмеў, але я ні разу не чуў, каб ён спяваў. Аднак сказаць, што ён быў гэтакі ўжо спакойны, дык не. Якраз быў даволі гарачы. Аднойчы разам з Броўкам мы завіталі на маю радзіму, і калі ён пазнаёміўся, пагаварыў з бацькам, сказаў мне: “Цяпер я цябе разумею. Часам я на цябе крыў­дзіўся, што ты такі няўступчывы. А цяпер усё зразумеў і дарую…” У маёй гарачнасці, павер мне, няма злосці. Тут характар. А вось ад каго ён – хто яго ведае. Нешта я ўзяў ад мамы, нешта – ад бацькі. Тое, што мяне прывяло ў літаратуру, – гэта найбольш ад мамы. А тое, што я выйшаў і на нейкія грамадскія пазіцыі, – гэта, пэўна, ад бацькі. – Ён займаў значную пасаду? – Не, ён быў дырэктарам вясковага льнозавода. Праўда, па тым часе і гэта было аўтарытэтным – якая-ніякая прамысловасць! – Цябе часам называюць чалавекам бескампрамісным. Ці так гэта? – Ну гэта, канечне, перабольшанне. Разумееш, што адбываецца? Некаторыя чамусьці цалкам атаесамляюць мае літаратурныя творы са мною. Тым больш, што я лірык і ўсё, што гаворыцца ад “я”, яны пераносяць на мяне, на мае адносіны да іншых людзей. Але гэта не заўсёды так. Нярэдка мне даводзілася стрымліваць сябе, ісці на ўступкі. Асабліва калі я быў кіраўніком такога вялікага і няпростага калектыву як тэлебачанне і радыё. Па-першае, там былі людзі безумоўна таленавітыя і гэта нельга было не адзначаць. А па-другое, гэтыя людзі ўсе своеасаблівыя, са сваімі “мухамі”. І мне, як кіраўніку, трэба было ісці на нейкія кампрамісы, шукаць такую лінію паводзін, каб яны не варагавалі, а ўсе працавалі на карысць агульнай справе. Ну і потым дыпламатычная “школа” ў Нью-Ёрку, якая таксама давала мне адчуванне і разуменне неабходнасці кампрамісу нават у вельмі сурёзных палітычных і дзяржаўных справах. Уся работа Арганізацыі Аб’яднаных Нацый фактычна будуецца на пошуку кампрамісу. Гэта не значыць, што дзеля яго гандлююць прынцыпамі. Прынцыпаў я сапраўды прытрымліваўся і прытрымліваюся, можа, нават залішне катэгарычна. Але тое, што ў межах гэтых прынцыпаў могуць быць нейкія крокі ўлева ці ўправа, гэта відавочна. Груба кажучы, ёсць стратэгія і ёсць тактыка. Калі я бачу, што дзеля галоўнай мэты можна ў нечым саступіць, то магу і саступіць. Але калі я буду ведаць, што гэта пахісне, закрэсліць мае прынцыпы, я тады, канечне ж, на такое ніколі не пайду. – Ну вось мы лагічна падыйшлі да таго, што складае аснову твайго светапогляду. Якія ж яны, твае ідэйныя, маральныя, эстэтычныя прынцыпы? – У адносінах да сяброў у мяне поўны давер, поўная падтрымка. Але калі сябра патрабуе ад мяне, каб я пахіснуўся ў сваім разуменні дабра і зла, справядлівасці і несправядлівасці, падштурхоўвае да нейкай ідэйнай непераборлівасці, тут я магу і “ўзбрыкнуць”. – Дык як усё-такі можна коратка вызначыць твае ідэйныя прын­цыпы? – А што іх вызначаць? Яны тыя ж, якія былі запісаны ў Бібліі. Адданасць роднай зямлі, Бацькаўшчыне, адданасць нацыянальнай гісторыі, павага да гэтай гісторыі, поўная любоў да тых, хто нешта стварыў значнае, выдатнае для сваёй Айчыны, для літаратуры ў прыватнасці. Літаратуру я лічу галоўнай справай свайго жыцця. Гэта для мяне святое. Зразумела, не магу зусім не заўважаць і палітыку. Яна ёсць, яе трэба не толькі ўлічваць – з ёю трэба лічыцца. Але, думаю, што як пры капіталізме, так і пры сацыялізме людзі розныя: і сумленныя, таленавітыя, шчырыя, адданыя, і хітруны, кар’ерысты, лаўкачы. Хацелася б, каб рэальная палітыка супадала з маімі чалавечымі прынцыпамі. І калі яна супадае — у маім разуменні — я за гэтую палітыку цалкам. Калі не супадае, я гэткую палітыку прыняць не магу, нават калі б яна магла мне даць нейкія выгоды, перспектывы ў сэнсе кар’еры, дабрабыту. – А маральныя прынцыпы? – Ідэйнае і маральнае цяжка разарваць. Для мяне якраз мараль стаіць на першым месцы. Я не прыймаю амаральную палітыку. Не можа быць святой мэта, калі дзеля яе забіваюць людзей, хлусяць, подлічаюць. Таму калі я бачыў, што высокія камуністычныя чыноўнікі сваёй некультурнасцю, неадукаванасцю, хлуснёй і шкурнасцю абражаюць высокія ідэі, аб якіх гавораць з трыбун, калі бачыў, што ў партыі многае робіцца не тое, дзеля чаго я ўступаў у яе шэрагі, я КПСС дараваць не мог. Аднойчы мае былыя калегі па наменклатуры мяне папракнулі, што я, маўляў, здрадзіў Камуністычнай партыі, у якой многія гады быў і нават выбіраўся ў кіруючыя органы. Што ж, напэўна, той-сёй мае паводзіны можа кваліфікаваць і так. Але чаму вы не думаеце, сказаў я сваім апанентам, што партыя не здрадзіла мне? Партыя, у якую я ішоў, шчыра верачы ў яе ідэалы. А яна сваёй практыкай гэтыя ідэалы спаскудзіла, закрэсліла, а ўладныя чыноўнікі сваёй дзейнасцю, сваімі паводзінамі, сваёй маной вытапталі ў маёй душы многае чыстае і святое. Як я павінен быў да ўсяго гэтага паставіцца? Спакойна назіраць і рабіць выгляд, што нічога не адбываецца? Гэта не для мяне. – А калі маральныя прынцыпы крыху зазямліць, перавесці іх у агульначалавечы, бытавы кантэкст… – Вялікай розніцы няма. Тыя ж хрысціянскія прынцыпы. Шчырасць, поўная адданасць справе, сяброўству. Разуменне чалавечых слабасцяў, дараванне некаторых грахоў. Але ні ў якім разе не дараванне здрады. Было ў мяне некалькі выпадкаў, калі мы сябравалі, і сябравалі вельмі блізка, але калі я бачыў, што мой сябрук хоча мець ад сяброўства асабістую выгаду, больш таго, хоча падпарадкаваць мяне сабе, я рашуча адносіны парываў. Можа, цяпер я крыху і шкадую, але што было, тое было. Для мяне ў сяброўстве вельмі важная роўнасць. Скажам, я добра разумеў, што такое Быкаў, якая ў ім глыбіня і таленту, і жыццёвай мудрасці, і філасофскага асэнсавання рэчаіснасці. Урэшце ён намнога старэйшы і, канечне ж, поўнай роўнасці паміж намі быць не магло. Але ў сяброўстве мы былі роўныя. Сярод нас не было “галоўнага” і “падначаленага”. На жаль, у жыцці нярэдка здараецца так, што, калі ты займаеш высокае становішча ў грамадстве, у цябе багата сяброў, а як толькі перастаеш гэтае становішча займаць, аказваецца, што ў цябе сяброў і няма. Я рады, што пры глыбінных і даволі рэзкіх паваротах, якія апошнім часам адбываліся ў жыцці грамадства, у гісторыі нашай маладой беларускай дзяржавы, большасць маіх блізкіх сяброў засталіся са мною. І не дай Бог, каб яны раптам узялі і зламаліся або прадаліся — я не знаю, як бы я са сваім характарам жыў. А так я ведаю, што ёсць людзі, якія цалкам мяне разумеюць, поўнасцю мне давяраюць і якія заўсёды будуць са мною побач. Калі я бачу, што людзі, якім я абсалютна давяраю, ставяцца да мяне добра, то раблю вывад, што жыву правільна. – Ці значыць у гэтым выпадку, што ў сяброўстве павінна быць стопрацэнтнае супадзенне поглядаў? – Не, я не думаю. Такога не бывае. Вось, скажам, майму сябру падабаюцца бландзінкі, а мне – брунеткі. Што ж тады? І нават у нейкіх палітычных момантах можа быць несупадзенне. Але толькі не ў галоўным. Па прынцыповых і самых важных пытаннях павінна быць згода. – Ну і нарэшце колькі слоў пра эстэтычныя прынцыпы. – У гэтым сэнсе я чалавек традыцыйны, можа, нават кансерватыўны. Для мяне ва ўсіх відах мастацтва галоўнае – рэалістычная аснова. Я не адвяргаю пошукі. Напрыклад, я з захапленнем чытаў “Сто дзён адзіноты” і іншыя творы Маркеса. Але калі сцвярджаюць, што гэта зусім новая літаратура, новы метад, я пагадзіцца не магу. Усё, за што так хваляць (заслужана!) Маркеса, было ўжо ў Гогаля. Проста Маркес гогалеўскія традыцыі прыклаў да сваёй зямлі, да свайго народа. І паколькі напісана гэта здорава, гэта цікава ўсяму свету. Я не адвяргаю пошукі і нашых сённяшніх маладых. Адзінае, чаго я хачу, каб у іх заўсёды быў змест, быў сэнс. Бо проста займацца гульнёю ў нешта незразумелае — неразумна. І па праўдзе кажучы, мне шкада тых людзей, якія трацяць і талент, і маладыя гады на гэткую, у прынцыпе пустую, справу. Літаратура ўсё ж павінна выказваць глыбіні чалавечага быцця, чалавечага, духоўнага свету. Вядома, выказваць сваімі сродкамі, арыгінальнымі, наватарскімі, але абавязкова, каб быў змест. Бо калі чалавек проста дэманструе, што ён нешта ўмее, міжволі думаеш: а дзеля чаго, што ж у выніку? Для мяне ў гэтым сэнсе дарагі вопыт майго вялікага сябра Рыгора Барадуліна. У яго быў перыяд, калі ён захапіўся гульнёй са словам. І гэта было бліскуча. Ён паказваў не толькі рэдкія магчымасці свайго таленту, але і надзвычайнае багац­це і шматфарбнасць беларускай мовы. Аднак гэта не стала для яго самамэтай, і ў выніку ён прыйшоў да той мудрай прастаты, у якой арганічна спалучаюцца філіграннае валоданне словам і глыбіня філасофскага роздуму над жыццём. Калі мастацтва спыняецца толькі на пошуках, мне гэтага мала. Хацелася б, каб любы твор мне нешта сказаў, адкрыў у людзях тое, чаго я, можа, не ведаў, аб чым не здагадваўся. А калі не адкрыў, то хоць бы падштурхнуў да гэтага. Васіль Быкаў не раз казаў: “Я не ведаю, добра гэта ці дрэнна, але я прыхільнік рэалізму, таму што рэалізм – гэта нешта жывое, тое, што вытрымала выпрабаванне часам.” Канечне, і ў рэалізме могуць быць розныя плыні. А калі мяне хочуць здзіўляць толькі тым, што гэта ні на кога і ні на што не падобна, я такога мастацтва не прыму. Мне гэта нецікава. – Адзін з галоўных эстэтычных прынцыпаў – праўдзівасць, праўда. Але, як вядома, праўда жыцця і праўда мастацтва не заўсёды супадаюць. І з гэтым звязана шмат непаразуменняў ва ўспрыйманні мастацкага твору чытачамі, уладнымі чыноўнікамі. Пісьменніка часам незаслужана абвінавачваюць у скажэнні праўды жыцця. У чым тут, на твой погляд, праблема? – Праўда жыцця і праўда мастацтва – паняцці дастаткова блізкія, але яны і сапраўды не заўсёды супадаюць. Калі мы гаворым пра рэалізм, то ён праяўляецца найперш у праўдзе. Праўдзе факта, праўдзе акаляючага асяроддзя, праўдзе часу. І яшчэ – у праўдзе чалавечага характару, псіхалогіі. Сапраўдная, вялікая праўда бывае тады, калі праўда аднаго чалавека супадае з праўдаю многіх. І тут не можа і не павінна быць дробязяў! Я быў сведкам такога выпадку. Здымаўся фільм “Воўчая зграя” па аповесці Быкава. Рэпеціравалі эпізод, як партызаны вараць ежу ў чыгунку. Мы з Васілём падыйшлі бліжэй і бачым, што над агнём вісіць кацялок, куплены ў Мінску ў турыстычным магазіне. “Хлопцы, – кажам мы пастаноўшчыкам фільма, – што ж вы робіце? Такога кацялка тады не было не толькі ў вёсцы, але і ў горадзе. Яго ж толькі нядаўна сталі вырабляць…” “Хіба гэта важна? – запярэчылі нам. – Галоўнае – стварыць характары, раскрыць ідэю твора. А вы пра нейкую драбязу…” Васіль толькі махнуў рукою, і мы паехалі. І сур’ёзнай з’явы мастацтва з фільма, на жаль, не атрымалася. – Але ж не толькі з-за кацялка… – Канечне, не толькі. Але няпраўда з кацялком непрыкметна перайшла і на ўсё астатняе. І другі эпізод, калі да Быкава прыехала Ларыса Шапіцька, вядомы маскоўскі кінарэжысёр, якая вырашыла здымаць “Сотнікава”. Васіль спачатку аднёсся да яе даволі насцярожана. Але калі яна пачала ў яго дапытвацца пра розныя дэталі беларускай сялянскай хаты (якія былі вокны – вялікія ці малыя; якія стаялі лавы – шырокія ці вузкія, якая была падлога – драўляная ці гліняная), Васіль радасна сказаў: “Я ў гэтага чалавека веру…” І фільм, як ты ведаеш, атрымаўся выдатны. І сярод іншага таму, што рэжысёр хацела праўды ва ўсім. Не толькі праўды перажыванняў, праўды сутыкненняў двух характараў – героя і здрадніка. Яна хацела праўды і тых умоў, у якіх жылі і дзейнічалі персанажы фільма. Так што, вяртаючыся да твайго пытання, паўтару яшчэ раз: вядома ж, праўда жыцця і праўда мастацтва – не адно і тое ж. Але нельга і адрываць адно ад другога, а тым больш нельга іх супроцьпастаўляць. Без праўды жыцця няма праўды мастацтва. Найбольш ёмка вызначыў мастацкую праўду Пушкін: “истина страстей в предполагаемых обстоятельствах”. – Сёння мы часта прыгадвалі Быкава. Дык вось франтавікі ў свой час папракалі Васіля Уладзіміравіча тым, што ў ягоных кнігах не ўся праўда вайны. Яна ў яго, маўляў, няпоўная, даследуецца галоўным чынам здрадніцтва. А дзе ж гераізм? – Гэта несправядліва. У яго ўсюды – ад першай аповесці да апошняй – ёсць сапраўдны гераізм. Толькі многія прывыклі да гераізму плакатнага, а ў Быкава ён непаказны, глыбінны. Той жа Сотнікаў — хіба не герой? Нездарма ж Шапіцька ўзяла на галоўную ролю акцёра Плотнікава, які абліччам падобны на Ісуса Хрыста. Вось якога ўзроўню быкаўскі герой! Іншая справа, што Быкаву можна прад’явіць прэтэнзіі, што ў яго творах не ўся праўда вайны. Але на гэты конт вельмі хораша сказаў Сіманаў: “Усю праўду ведае толькі народ”. Быкаў узяў тую праўду, якую добра ведаў. Салдацкую праўду, акопную праўду. Была вялікая ваенная эпапея, а ўнутры яе былі лакальныя эпізоды, без якіх гэтая эпапея будзе няпоўная. Дык вось Быкаў якраз і паказвае нам праўду эпізодаў. Невыпадкова ў яго няма ніводнага рамана – толькі аповесці. Папрокі, пра якія ты сказаў, ідуць альбо ад неразумення, скажам, таго, што ёсць літаратура, альбо ад вельмі ідэалагізаванага падыходу не толькі да літаратуры, але і да гісторыі вайны. Быкаў даваў нам такую вайну, якую ён бачыў. З усімі яе плюсамі і мінусамі. Некаторыя пры гэтым гаварылі: так, гэта праўда, але навошта яна нам патрэбна? У тым уся справа, што якой бы горкай праўда ні была, яна патрэбная. І не толькі літаратуры, але і чытачу, гучна кажучы, народу. Іншая справа, што сёння такая праўда яшчэ не ўсімі ўспрыймаецца, але заўтра, паслязаўтра яна будзе ўспрынята. Калі гэта праўда, калі яна глыбокая, шчырая, таленавіта паказаная. – Недзе блізка да нашых разважанняў такія твае радкі: “Будзь чалавекам між людзей, жыві законам Боскім”. Што значыць у тваім разуменні быць чалавекам? – Перш за ўсё – разумець іншых. Гэта не значыць, што трэба абавязкова падзяляць іх погляды. Але абавязкова – разумець. І жадаць людзям таго, чаго жадаеш сабе. А законы… законы ўсё тыя ж, якія запісаны ў Бібліі. Не дараваць сабе таго, чаго не прыймаеш у іншых. – Якія якасці ў чалавеку табе найбольш сімпатычныя? – Гэта найперш дабрыня. Гэта – адданасць і ў самым высокім сэнсе, і ў сэнсе больш простым, штодзённым. Высока цаню ў людзях талент. Паважаю абавязковасць. Дарэчы, гэтай якасцю вызначаліся многія нашыя класікі – Міхась Лынькоў, Іван Мележ, Пятрусь Броўка… – А самыя непрымальныя, недаравальныя якасці? – Здрада. Хамства. Хлусня. І самыя розныя іх разнавіднасці. Іх многа і з імі вельмі няпроста змагацца. – Скажы, калі ласка, а ці былі ў тваім жыцці памылкі, ці здаралася не­шта такое, за што даводзілася пасля чырванець? – Наконт чырванець… Такога не прыгадваю. Хутчэй за ўсё часам было няёмка. А памылкі, канечне ж, здараліся. Іншы раз я, магчыма, быў залішне катэгарычны да канкрэтных людзей, залішне запальчывы. Недзе мне не хапала ўступчывасці, мяккасці. Асабліва калі ўспамінаю сваю працу на тэлебачанні і радыё. Цяпер, калі б мне пачаць усё нанова, я б быў больш цярпімы, больш лагодны, як гэта не здасца некаму дзіўным. Вялікай сваёй памылкай лічу тое, што ў свой час не авалодаў ніводнай замежнай моваю. Пасля ў Нью-Ёрку кусаў сябе за локаць. Ніякавата мне і за тое, што не зрабіў усяго, што мог бы зрабіць. Задумваў нейкую рэч, а пасля з-за розных прычын адкладваў, адкладваў, ды так і не напісаў. Часам ахвотна ішоў за патрабаваннем дня. Пісьменнік, канечне ж, павінен адгукацца на тое, што робіцца ў яго народзе, у яго дзяржаве, але наўрад ці павінен адгукацца на ўсё і адразу. Пры тым я не скажу, што рабіў нейкія непатрэбныя справы. – Ці былі ў тваім жыцці ўчынкі, якімі ты можаш цяпер ганарыцца? – Я назаву два, якімі я ганаруся і за якія ў канцы свайго жыцця, калі давядзец­ца падводзіць нейкую рысу, я сам сябе пахвалю. Першы – калі мы разам з Анатолем Вярцінскім збіралі подпісы пад пісьмом у абарону Быкава. І сабралі больш за шэсцьдзясят. Гэта быў, як на маю цяперашнюю пасівелую галаву, даволі рызыкоўны крок. Мы адкрыта выступілі супраць афіцыйнай лініі ў адносінах да Быкава. Усё было абсалютна шчыра, па-маладому безаглядна. Хаця мы разумелі, што нам такога могуць і не дараваць. Для мяне гэта быў вялікі ўрок жыцця. Прынамсі, у тым, як розныя людзі ставілі свае подпісы. Дарэчы, тым, хто займаў адказныя пасады, мы не прапаноўвалі падпісвацца, каб не “падстаўляць” іх. Але некаторыя літаратары і без пасад вагаліся, казалі, што мы толькі нашкодзім Быкаву. Некаторыя хацелі падпісаць, але мы ім не далі з ідэйна-этычных меркаванняў. А былі і такія, хто спачатку адмовіўся, а пасля ледзь не на каленях упрошваў дазволіць паставіць свой подпіс. Як узор мужнасці і мудрасці былі для мяне подпісы Міхася Лынькова, Аркадзя Куляшова, Івана Мележа, Янкі Брыля… І другі ўчынак. Гэта – стварэнне нацыянальнай тэлевізійнай праграмы. Людзі часам не ведаюць, чаго мне гэта каштавала... Два гады я вёў калектыў да таго, каб зрабіць такую праграму. – І ўсе гэтыя два гады быў, як кажуць, паміж двух агнёў. – Так. З аднаго боку, далёка не ўсе ў калектыве былі ў захапленні ад майго намеру — трэба ж вучыць мову, прыкладаць нейкія намаганні. А навошта, калі можна спакойна жыць і так? А з другога боку, калі мы ўжо рэальна сталі пераходзіць да беларускага вяшчання, пачалося глухое, але дастаткова ўпартае супраціўленне ўладных структур. Хаця павінен сказаць, што спачатку супраціўлення не адчувалася. Мы ж не былі першаадкрывальнікамі, такія праграмы ўжо існавалі амаль ва ўсіх рэспубліках. Таму адпаведнае рашэнне ЦК было прынята дастаткова спакойна. А вось як толькі пачаліся перадачы на беларускай мове (а мы ўжо і спартыўныя рэпартажы сталі весці па-беларуску), тут усё і закруцілася. У ЦК пасыпаліся пісьмы з пратэстамі. Мы з Болтачам іх уважліва прааналізавалі і вось што высветлілася: пераважная большасць “сігналаў” была з ваенных гарадкоў, ад жонак афіцэраў. Беларускай мовы яны не ведалі і ведаць не хацелі. Такая катэгорыя гледачоў складала недзе дзясятую, а можа і сотую долю працэнта. Астатнія жыхары рэспублікі прынялі новы фармат прыхільна. На жаль, аўтары ваяўнічых пратэстаў знайшлі ў галоўным партыйным штабе сваіх прыхільнікаў. Пахіснуўся і Ц. Я. Кісялёў, які тады быў першым сакратаром ЦК. Ён спалохаўся, што сігналы пойдуць вышэй, і Масква можа абвінаваціць Беларусь у нацыяналізме. У выніку быў падрыхтаваны праект пастановы ЦК КПБ аб вяртанні да ранейшага парадку вяшчання, калі нашы перадачы ўціскваліся ў праграмы Цэнтральнага, Усесаюзнага тэлебачання. Уся агромністая падрыхтоўчая работа ішла на глум. Мяне паклікаў А. Т. Кузьмін, сакратар ЦК па ідэалогіі, паклаў на стол праект і амаль загадаў падпісаць. Я катэгарычна адмовіўся. – Што трэба, каб ты падпісаў? — запытаўся Александр Трыфанавіч. – Патрэбен яшчэ адзін пункт: вызваліць Бураўкіна ад займаемай пасады. Я не хачу ўдзельнічаць у ганебнай справе. – Вось што, дарагі мой, – узлаваўся Кузьмін. – Ты дужа не выпендрывайся. Ты што не бачыш, чые подпісы тут стаяць? Я пакідаю цябе на паўгадзіны ў кабінеце, а калі прыду, каб подпіс стаяў. Я не здаўся. Пасля гэтага вакол мяне ўтварыўся нейкі вакуум. Прыходжу на работу, а мне ніхто не звоніць, ніхто не заходзіць. Усе звяртаюцца да Чаніна, майго намесніка. Так цягнулася, можа, з месяц. Неўзабаве збіраецца чарговы партыйны з’езд, дэлегатам якога я з’яўляўся. Усе чакаюць: прапануюць маю кандыдатуру ў члены ЦК ці не? Напружанне знікла толькі тады, калі зачыталі спіс і сярод іншых назвалі маё прозвішча. Пасля ўжо Кузьмін расказаў, як усё было. Калі пытанне аб беларускай тэлепраграме абмяркоўвалася на Бюро ЦК, Ціхан Якаўлевіч пацікавіўся, чаму няма візы Бураўкіна. Яму растлумачылі маю ўмову. Нехта з членаў бюро тут жа прапанаваў: – Дык давайце вызвалім, раз просіцца, ды яшчэ і з партыі папросім... Аднак Кісялёў не пагадзіўся: – Давайце не будзем спяшацца. Ён жа выдатна разумее, што яго чакае, тым не менш не падпісаў. Значыць, нешта ведае такое, чаго не ведаем мы. Прапаную справу адкласці... Так што, як бачыш, на валаску вісела не толькі мая кар’ера (кар’ера – Бог з ёю, можна і без яе жыць), а галоўнае – магла быць загублена важная справа. А так, дзякуючы маёй упартасці, мы стварылі ў рэспубліцы сваю, беларускую праграму. І цяпер мне, пасівеламу чалавеку, пенсіянеру, прыемна пра гэта ўспамінаць. – Генадзь Мікалаевіч, а ёсць адчуванне ўзросту? І якое яно ў цябе – мінорнае, мажорнае? – Скажу так: яно ў мяне, відаць, такое ж, як і ў астатніх. Душа нібыта яшчэ маладая, а цела ўжо ўзрост адчувае. Няма былога імпэту, і ад гэтага часам бывае некамфортна. От, здаецца, пабег бы, ухапіў бы, а сіл ужо не стае. І яшчэ лічу, што адчуванне ўзросту таксама ў тым, што з гадамі (даруй мне такую фармулёўку) мудрэеш, становішся больш разважлівым. – Дык што, сталы ўзрост мае і свае перавагі? – Бясспрэчна. І калі хто гаворыць кепска пра старасць, то гэта проста неглыбокі чалавек. – Ну ў гэтым выпадку чалавек, можа, баіцца не столькі ўзросту, колькі нямогласці, хворасці? – Гэта, вядома, ёсць. Нікуды ад хворасцяў не падзенешся. Але ёсць і іншае. Жыццёвы вопыт. Больш глыбокае разуменне многіх рэчаў. Вытрымка, разважлівасць, чаго часам не хапае маладым. – Генадзь Мікалаевіч, ты сказаў, што шчаслівы сябрамі. А калі браць шырэй – працу, сям’ю, літаратуру – ты можаш сказаць, што і ў гэтым таксама шчаслівы? – У прынцыпе, так. Не хачу сказаць, што маю абсалютна поўнае шчасце, але, бясспрэчна, я чалавек шчаслівы. Таму што займаўся любімай справай. Таму што мая сям’я была і застаецца надзейным тылам. Жонка – і мой аднадумца, і мой анёл-ахоўнік. Дзеці блізкія мне не толькі па крыві, але і па сваіх поглядах, па сваіх пазіцыях. Спадзяюся, што тое ж самае будзе і з унукамі. А гэта вельмі і вельмі важна. Гэта сапраўды шчасце, вялікае шчасце. – Пра сына я крыху ведаю. Аляксей адзін час працаваў загадчыкам ка­федры ў Інстытуце культуры. Кандыдат навук. Падрыхтаваў цікавую доктарскую дысертацыю. Цяпер недзе ў прыватнай фірме. А што дачка? – А Святлана скончыла беларускае аддзяленне філфака БДУ. Свабодна валодае ангельскай мовай. Працуе ў пасольстве ЗША. У сваіх справах яна, можа, і далёкая ад маіх інтарэсаў, але па светаўспрыманні, па адносінах да жыцця яна — наша з Юляй аднадумка. – А цяпер пытанне больш глабальнае. Як ты лічыш, у чым заключаецца місія чалавека на зямлі? Які сэнс нашага зямнога існавання? – Калі гаварыць глабальна, то сэнс чалавечага існавання ў тым, каб дапамагчы працягу жыцця. Кожны на сваім канкрэтным месцы павінен зрабіць усё, каб жыццё было вечным, каб былі дабро і справядлівасць, каб светлай была будучыня. А будучыня – гэта нашыя дзеці, нашыя ўнукі. Галоўны прынцып прыроды, я лічу, у тым і заключаецца, каб чалавек спрыяў гэтаму працэсу. Спрыяў тымі сіламі, якія ў яго ёсць, тымі талентамі, якія даў яму Бог. І важна, каб гэта здзяйснялася агульнымі, супольнымі намаганнямі, а не толькі высілкамі адзіночак, геніяў. З любоўю і нянавісцю зямною – Наша гісторыя… Яна ўсё яшчэ няпоўная. Усё кідаемся ў крайнасці. То пачынаем сваё жыццё ад Кастрычнікай рэвалюцыі, то зводзім, звужаем яго выключна да барацьбы з “маскалямі”. Калі б гэта было толькі ў асяроддзі навукоўцаў, то хай сабе. Палеміка, дыскусіі нават карысныя для навукі. Але ж мы на гэтых гістарычных арэлях спрабуем выхоўваць нашу моладзь… Дык вось у гэтай сувязі хачу папытацца, ці можна, абапіраючыся на сённяшні ўзровень гістарычных ведаў, на сённяшні наш досвед, зрабіць жыццяпіс беларусаў больш-менш поўным, аб’ектыўным? Наогул, якім табе бачыцца школьны падручнік па гісторыі? – Якім бачыцца? Ну, па-першае, я не надта сачу за тымі падручнікамі, якія выходзяць і якімі цяпер карыстаюцца ў школе. І таму, магчыма, не маю падстаў для таго, каб параўноўваць, якія ў нас падручнікі былі, якія ёсць і якія мне хацелася б бачыць. Але тое-сёе я ведаю, бо ўнукі падышлі ўжо да таго ўзросту, калі ў школе пачынаюць вывучаць гісторыю Беларусі. Тое, што мне трапляла ў рукі, выклікае засмучэнне. Па-першае, падручнікі вельмі сумна напісаныя. А гісторыя, калі яе ўзяць такой, як мне бачыцца, – гэта ж адзін з выдатнейшых, рамантычных твораў, у якім столькі цікавых падзей, захапляльных сюжэтаў, неверагодных прыгод, столькі неардынарных людзей, загадкавых, таямнічых лёсаў. І ўсё гэта, я перакананы, можна выкласці ў падручніках. Што гэта магчыма, засведчыў той жа Уладзімір Караткевіч кнігай “Зямля пад белымі крыламі”. Дык вось першае, што мяне ў падручніках, якія давялося трымаць у руках, насцярожвае, – нейкі бюракратычны, казённы стыль выкладання. Ён не толькі не заахвочвае да вывучэння нашай гісторыі, а, наадварот, адпалохвае. Другое, што мяне не задавальняе, – непаўната гістарычных падзей, выкладзеных у гэтых падручніках. Некаторых момантаў проста няма, а некаторыя пададзены аднабакова, па лякалах старых часоў. Скажам, абсалютна подбегам праскокваецца і перыяд Полацкага княства ды і перыяд Вялікага княства літоўскага. Для сённяшніх вучняў, мне здаецца, наўрад ці трэба ведаць усе тонкасці калектывізацыі і індустрыялізацыі. А пра культ асобы Сталіна і трагедыі, звязаныя з ім, толькі ўпамінаецца як бы між іншым. Я не кажу ўжо пра тое, што ў некаторых падручніках вельмі, як мне здаецца, несучасны падыход да вызначэння ролі і характарыстыкі пэўных гістарычных асоб. У адным з такіх падручнікаў, я не помню ўжо для якога класа, з жахам можна прачытаць, што Каліноўскі – тэрарыст, а Мураў’ёў-вешальнік – умелы менеджар, добры арганізатар. Даруйце, што ж гэта такое, калі наш выдатны рэвалюцыянер, змагар за волю і шчасце народа атрымлівае ацэнку горшую, чым кат-вешальнік?! Мы ніяк не можам зразумець, што ў нас, як і ўва ўсякага народа, ёсць свая гісторыя. І яна трошкі іншая, чым у суседніх народаў. Калі, скажам, для расіян Сувораў – выдатны палкаводзец, то для беларусаў, для жыхароў Брэстчыны, ён адзін з самых жорсткіх забойцаў. І нічога ў гэтым крамольнага няма. Хай сабе Сувораў застаецца выдатным расійскім палкаводцам, але не трэба рабіць яго любімай постаццю для Беларусі. Альбо, як я пераканаўся, у нашых сённяшніх падручніках абсалютна недастаткова і не зусім аб’ектыўна выкладаецца гісторыя Беларусі 20-30-х гадоў. Там няма дастатковага асэнсавання таго, за што змагаліся і што паспелі зрабіць, напрыклад, Цішка Гартны і Аляксандр Чарвякоў… Усё гэта неяк нівелюецца, і атрымліваецца, нібыта ў нас гісторыі сваёй і не было, а была толькі гісторыя Савецкага Саюза, а яшчэ раней – гісторыя Расіі. Вядома, мы былі і часткай Расіі, і часткай Савецкага Саюза, і тое, што рабілася з гэтымі імперыямі (і расійскай, і савецкай) нам трэба ведаць. Але ж мы там, у гэтых імперыях, мелі сваё месца і мелі сваю гісторыю. І мелі сваіх герояў. І мелі сваіх пакутнікаў. Замест таго, каб падрабязна вывучаць жыццё і дзейнасць нейкіх чужых, далёкіх ад нас людзей, мы павінны як мага болей ведаць пра сваіх. У нас ёсць гістарычныя постаці, вартыя і славы, і раманаў альбо паэм. Тая ж Еўфрасіння Полацкая, той жа Францішак Скарына. Пра іх гаворыцца, але гаворыцца, як мне здаецца, па-першае, недастаткова, а па-другое, так казённа, што яны не паўстаюць людзьмі, вартымі грамадскай, пісьменніцкай увагі. Напрыклад, у Расіі ёсць шмат фільмаў пра выдатных гістарычных асоб – Дзміт­рыя Данскога, Аляксандра Неўскага, Пятра Першага… У нас, на жаль, гэтага няма. Наколькі я помню, ёсць усяго толькі даўні-даўні фільм пра Скарыну ды нядаўна знятая кінастужка пра Анастасію Слуцкую. Ну яшчэ сюды можна дадаць фільм “Чырвонае лісце” пра Сяргея Прытыцкага. І практычна – усё. Утварыліся шматлікія пустоты, і трэба, каб гэтыя пустоты хаця б запаўняліся ў школьных падручніках. Для гэтага ў нас ёсць усе ўмовы. Мы маем дастаткова вялікі атрад сур’ёзных даследчыкаў. Не трэба рабіць выгляд, што іх няма, што ў нас нібыта захаваліся толькі асобныя астраўкі, такія, як Мікола Ермаловіч. Больш за тое, у нас ёсць цяпер шмат маладых гісторыкаў, цікавых, разумных, дасведчаных. Трэба іх прыцягнуць да гэтай справы, а калі неабходна, то і навучыць выкладаць свае веды папулярна, займальна. Бо адна справа – пісаць навуковыя трактаты, дысертацыі і зусім іншая – стварыць падручнік, які б школьнік ахвотна чытаў, і не таму, што далі заданне, а таму, што яму цікава даведацца пра гісторыю свайго народа, пра гісторыю той зямлі, на якую яго, як кажуць, пусціў Бог. Вось гэтага, на жаль, не хапае. Разам з тым я радуюся, што гістарычная тэма не прападае з нашай літаратуры. Але зноў жа, мне здаецца, што яна яшчэ недастаткова ўвасоблена ў яркія, таленавітыя творы. Тое, што робяць Уладзімір Арлоў, Вольга Іпатава, Леанід Дайнека – гэта ўсё добра. Аднак мне хацелася б, каб такіх твораў было больш і каб яны былі разлічаны на розныя аўдыторыі. Я турбуюся перш за ўсё за маладых, за тое, каб яны ішлі ў жыццё ўжо з веданнем сваёй гісторыі, каб, пасталеўшы, стаўшы сапраўднымі прафесіяналамі ў той галіне, якую яны для сябе выбралі, мелі таксама і грунтоўную гістарычную адукацыю. Бо не кожны пасля, у сталыя гады, захоча запоўніць тыя прабелы, якія ўтварыліся ў ягоным юнацтве. – Адным з такіх прабелаў у нашай найноўшай гісторыі застаецца, на мой погляд, асэнсаванне распаду Савецкага Саюза. Як ты лічыш, тое, што з намі адбылося, гэта дабро ці зло? – Нехта ў свой час сказаў: “У таго, хто не шкадуе пра развал СССР, няма сэрца, у таго, хто хоча вярнуць СССР, няма розуму…” Гэта сказана, як мне здаецца, вельмі дакладна. Савецкі Саюз, па маім глыбокім перакананні, не мог не разваліцца. Гэта была вялікая, магутная дзяржава. І ў ваенных адносінах, і ў адносінах навукі, культуры і нават эканомікі. Яна, на жаль, не здолела цалкам выкарыстаць патэнцыял, які быў закладзены ў агромністай тэрыторыі, у шматмільённым народзе, у багатай гісторыі. Не ўсё было выкарыстана, хаця і выкарыстана было многае. Што б там ні казалі, але і для Беларусі савецкі перыяд гісторыі даў дастаткова шмат. Гэта і тое, што мы атрымалі сучасную прамысловасць на вельмі сур’ёзным навукова-тэхнічным узроўні, і тое, што склалася і набрала моцы беларуская навука. Я ўжо не кажу пра тое, што звязана з дваццатымі, трыццатымі гадамі. Адбыўся ўзлёт і літаратуры, і мастацтва. Калі, скажам, да савецкага перыяду ў нас ведалі толькі Багдановіча, Купалу, Коласа, то пасля – дзясяткі нашых пісьменнікаў сталі шырока вядомыя, калі не на ўвесь свет, то на Еўропу дакладна. Не трэба забываць і тое, што нашыя вучоныя дацягнуліся да касмічных вышынь. Усё гэта было ў савецкім перыядзе нашай гісторыі. Але разам з тым, як гэта ні горка, як гэта ні сумна, як гэта ні трагічна, было дастаткова многа таго, што не магло ўтрымаць дзяржаву на тым узроўні, на які яна замахнулася. Гэта і перакосы ў палітыцы, звязаныя з калектывізацыяй, якую праводзілі такімі метадамі, што не дай Бог, як кажуць, нікому. Гэта і рэпрэсіі, страшныя, невытлумачальныя, трагічныя. Гэта і занядбанне, пагардлівае занядбанне нацыянальнага пытання. Гэта і перабольшанае да неразумнасці месца партыі, адной партыі, у грамадстве. Гэта, урэшце рэшт, тое, наколькі не адпавядаў часу, патрабаванням грамадства ўзровень кіраўніцтва краіны. Сумна, але ў нас дзеся­цігоддзямі кіравалі, калі гэта можна назваць кіраваннем, бяздарныя, а часам, даруй, проста геранталагічныя асобы. Таму не дзіўна, што хлусня была ледзь не асноваю ідэалогіі, а сама ідэалогія часта займала непрапарцыянальна вялізнае месца ў жыцці народа. Нярэдка дзеля ідэалагічных меркаванняў прыносіліся ў ахвяру і эканоміка, і палітыка, і мараль. Таму для мяне распад СССР быў лагічны, заканамерны. Я быў тады ў Амерыцы, і калі ўсё адбылося, калі быў створаны СНД, абмяркоўваючы падзеі з дыпламатамі, якія працавалі ў ААН, мы шчыра радаваліся. Усе імперыі рана ці позна распадаюцца. Радасна ж было таму, што гэта адбылося без крыві. Савецкага Саюза не стала, з’явілася новае ўтварэнне – Садружнасць незалежных дзяржаў. Былыя савецкія рэспублікі сталі незалежнымі, але яны не парывалі паміж сабой адносіны, а проста ставілі іх на іншую платформу, пераводзілі ў новую якасць. І гэта таксама цешыла, грэла душу. Мне вельмі сумна, што тыя мары пра новы шлях садружнасці, пад якім, як мне здавалася, быў вялікі грунт розуму, вопыту, урэшце рэшт рэальных планаў, ажыццяўляюцца не так, як думалася, як хацелася. Чаму так атрымалася? Адназначна на гэта не адкажаш. Можа ад таго, што ўсё-такі бюракратычная дзяржаўная машына, якая была створана ў Савецкім Саюзе, засталася. І агромністую чыноўніцкую раць, якая паказала геніяльную здольнасць да мімікрыі, не ўдалося поўнасцю перамагчы. Але ўсё ж многіх дэмакратычных заваёў удалося дамагчыся. Гэта і тое, што мы можам сёння гаварыць даволі смела, што для гэтага ў нас ёсць адпаведныя трыбуны, і тое, што мы больш адкрытыя свету і ўсё больш у гэты свет уваходзім. Ну а тое, што мы назіраем пэўную настальгію па Савецкаму Саюзу, гэта цалкам зразумела. Мы ўсе былі разам, мы былі магутныя. Разам, канечне ж, быць добра. Асабліва ў культуры, калі вельмі добра і вельмі шырока ведалі, што робіцца ў літаратуры (бяру тое, што мне блізка) у кожнай з савецкіх рэспублік. Цяпер жа, калі, здавалася б, павінна быць яшчэ лепш, бо маем усе магчымасці для росквіту нашых талентаў – паказвайце суседзям, што вы можаце, — цяпер гэтага якраз і не хапае, сувязі разарваліся. Асабіста я некалі абменьваўся кнігамі і з Андрэем Вазнясенскім, і з Іванам Драчом, і з Дзмітром Паўлычкам, і з Паўлам Боцу, і з Юстынасам Марцінкявічусам, і з Марысам Чаклайсам… Гэта ж была яшчэ і своеасаблівая вучоба. Хацелася нешта зрабіць на іх узроўні. І гэта не толькі маё асабістае адчуванне. Гэта – я дакладна ведаю – адчуванне многіх і многіх маіх літаратурных аднагодкаў. Нам шкада, што гэтага цяпер няма. А сам факт распаду СССР, з’яўленне многіх незалежных дзяржаў – справа добрая. Што б там ні казалі, але адчуванне свайго дому, таго, што ты не прымак, што ты не на правах нейкага малодшага брата – разнявольвае, дае магчымасць зрабіць усё, што можаш для сваёй зямлі, сваёй краіны. Як засведчыў сусветны вопыт, нацыянальная дзяржава – найлепшая форма выяўлення дадзенага народу прыродай, Богам патэнцыялу. І такая магчымасць намі была атрымана. Не варта залішне охаць і ахаць, што нешта робіцца марудна. Галоўныя дасягненні ў нас яшчэ наперадзе. – У свой час мы вывучалі з табой марксісцка-ленінскую філасофію, дзе гаварылася аб ролі асобы ў гісторыі, аб тым, што тая ці іншая асоба не здольная павярнуць аб’ектыўны ход падзей, але яна можа накласці пэўны адбітак на гэтыя падзеі. Дык вось, зыходзячы з гэтага, як мне здаецца, правільнага пастулата, мы можам сказаць: за ўсё тое, што рабілася ў нашай нядаўняй гісторыі, адказнасць нясуць перш за ўсё кіраўнікі савецкай дзяржавы – Ленін, Сталін, Хрушчоў, Брэжнеў. Але ці справядліва будзе, як гэта робіцца цяпер, маляваць іх асобы толькі чорнаю фарбаю? – З гісторыі выкрэсліваць нічога нельга — яны ж, гэтыя асобы, былі, рэальна дзейнічалі, рэальна ўплывалі, як ты кажаш, на ход падзей. А вось строга ацэньваць іх дзейнасць можна і трэба. Ацэньваць па тым, што яны зрабілі і як зрабілі, што яны значылі для свайго народа, для сваёй краіны. У тым ліку трэба ўлічваць і тое, як іх прымала і ацэньвала сусветная супольнасць. Наша вялікая бяда і наша несусветнае глупства, што некаторыя савецкія палітыкі хацелі, каб было дзве гісторыі. Адна – наша, Савецкага Саюза, а другая – астатняга свету. Але ж мы не на астраўку жывем. Мы жывем на планеце Зямля, дзе многа іншых народаў і дзяржаў. І наша гісторыя – гэта частка сусветнай гісторыі... Што датычыцца тых асоб, якіх ты назваў, то ў мяне адносіны да кожнага з іх вельмі неадназначныя. Я не хачу бяздумна закрэсліваць іх шматгадовую дзейнасць, але і не магу дараваць ім людскія ахвяры, злачынныя рэпрэсіі і проста элементарнае глупства. Быў урэшце (і не малы) і такі перыяд у савецкай гісторыі, калі да ўлады прыйшоў цэлы атрад наогул дзіўных людзей, якія і ў сілу свайго інтэлекту, і ў сілу абставін не маглі нічога добрага, разумнага зрабіць. І пачаўся застой, як бы цяпер некаторыя палітыкі не спрабавалі перафармуляваць гэтую ацэнку, пачаўся менавіта перыяд вялікага застою, які і прывёў краіну да распаду. – Дэн сяопіна нам не хапіла? – Ну хто яго ведае, каго нам не хапіла… Многія ж кіраўнікі не самі прыхо­дзяць да ўлады. Іх да ўлады нехта прыводзіць. І не трэба рабіць выгляд, што за імі няма ніякіх сіл, няма гістарычнай логікі. Усё гэта ёсць. Кіраўнікі сапраўды бываюць розныя. І калі народ разумны (і гэта адзін з вельмі важных урокаў савецкай гісторыі), калі ён думае, узважвае ўсё, ён не павінен доўга цярпець нявартых кіраўнікоў. – Ладна, не будзем болей варушыць далікатную тэму. Давай пяройдзем да праблем, якія нам бліжэй і якія тычацца непасрэдна нас з табою. Возьмем хоць бы тую ж цэнзуру. Вось кажуць, што яна звязвала творчага чалавека па руках і нагах, не давала гаварыць праўды. Далібог, не магу з гэтым пагадзіцца. Можа я быў занадта малады, не ўсё разумеў, але я гэтай цэнзуры не адчуваў. Працуючы ў “Звяздзе”, органе ЦК, я крытыкаваў і міністраў, і сакратароў абкамаў, і ніколі ні на кога не аглядваўся. А як ты, будучы ўлас­ным карэспандэнтам “Правды”, ці адчуваў гэтую цэнзуру? – Ну, я вазьму сваю працу не толькі ў “Правде”, але і ў іншых сродках масавай інфармацыі – на розных пасадах, на розных узроўнях. Цэнзура была. І яна, канечне, шкодзіла, але, магчыма, у нечым была і карысная. Асабліва, калі гаворка ішла пра нейкія маральныя рэчы. Альбо калі гэта датычылася дзяржаўных, ваенных сакрэтаў. – Дык я ж не пра гэта кажу. – І я зараз буду гаварыць не пра гэта. Цэнзура была двух відаў. І першая з іх, можа, самая галоўная, – гэта калі чалавек сам сябе абмяжоўвае, калі ведае, як я пісаў у адным з вершаў, дзе крычаць, а дзе прамаўчаць. Гэта так званая самацэнзура. – Прабач, калі ласка, але ў гэтым ужо вінавата не столькі дзяржава, колькі сам чалавек. Ты ж вось не маўчаў. – Было, што і я сябе стрымліваў, разумеючы, што крамольная думка, выказаная напрамую, рэзка, не пройдзе. Даводзілася хітраваць, гаварыць эзопавай мовай. Але гэта я ўжо кажу пра другую цэнзуру, дзяржаўную. Зноў жа, як гэта звычайна бывае, многае залежыла ад канкрэтных людзей, якія працавалі ў органах цэнзуры. Я памятаю, калі быў галоўным рэдактарам “Маладосці”, галоўліт тады ўзначальваў Маркевіч, партызан з Полаччыны, былы рэдактар “Чырвонай змены”. І калі мы друкавалі аповесці Быкава, раманы Чыгрынава, дзе былі няпростыя па тым часе падыходы да ваеннай тэматыкі, у цэнзараў узнікалі вострыя пытанні. Я тады ішоў да Маркевіча, мы садзіліся побач і спрабавалі разабрацца разам. Не скажу, што ўдавалася зняць усе пытанні, але многія здымалі. А былі і іншыя цэнзары, якія рабілі абсалютнае глупства, і калі ты ім на гэтае глупства ўказваў, спрабаваў даводзіць, што так рабіць нельга, замест таго, каб разам знайсці кампраміс, яны адразу станавіліся ў позу і рабілі яшчэ болей глупстваў. – Зноў жа, пры чым тут дзяржава? Гэта тое, пра што вельмі трапна пісаў у сваім дзённіку Аляксандр Твардоўскі. У мяне недзе была выпіска. Вось паслухай: “Ох, эта наша готовность угодить, упредить, угадать желание власть предержащих. Никаких указаний нет, но мы хотим угадать указание. Это самая противная черта. Лакейство.” – Але, згадзіся, пад гэтым лакействам быў свой грунт. Канечне, указанняў, каб нельга было крытыкаваць таго ці іншага начальніка, не чапаць тую ці іншую праблему, не было. Але быў няпісаны закон, які мы ўсе добра ведалі і стараліся яго не парушаць. Скажам, нельга было крытыкаваць сакратароў ЦК, кіраўніцтва Савета міністраў. А вось ужо на ўзроўні вобласці можна. Але сваю крытыку ты павінен быў дастаткова аргументавана пацвярджаць дакументамі, фактамі. А калі прыйшла перабудова, то цэнзура, напрыклад, на тэлебачанні, перадачы, з якімі была нязгодная, прапускала ў эфір пад адказнасць кіраўніка. І былі выпадкі, не скажу, што іх было шмат, калі супрацоўнікі прыходзілі да мяне з “незалітаванымі” матэрыяламі, і я падпісваў матэрыялы ў эфір. Гэта цэнзарам, вядома, не падабалася, яны скардзіліся ў высокія інстанцыі. Але я не помню, каб на мяне накладвалі строгія спагнанні... Цэнзура была. І, бясспрэчна, яна тармазіла развіццё грамадства, бо не дазваляла гаварыць усю праўду. Але казаць, што яна абсалютна ўсё душыла, не магу. Урэшце рэшт і аповесці Быкава выходзілі, хай сабе трошкі абскубаныя, але ж выходзілі. І Салжаніцын быў надрукаваны. А Віктар Някрасаў за свой раман “В окопах Сталинграда” атрымаў нават дзяржаўную прэмію. Многае, паўтаруся, залежыла ад канкрэтных людзей. Нам, беларусам, часта шанцавала, што ў нас былі дастаткова разважлівыя, дастаткова разумныя людзі і ў органах цэнзуры. – Мяне хвалюе яшчэ вось якое пытанне. Некаторыя з нашых грамадзян пасля развалу СССР рэзка, ледзь не за адну ноч, памянялі свае погляды. У гэтым сэнсе мне спадабалася ацэнка тваёй грамадзянскай пазіцыі нашым вядомым літаратуразнаўцам Дзмірыем Бугаёвым. Ён сцвярджае, што ў 90-я гады ў Бураўкіна адбыўся пераход на новыя ідэалагічныя пазіцыі, але рэзкай мяжы паміж ранейшым і сённяшнім не існуе. Гэта так? – Я да людзей, якія рэзка памянялі свае погляды і пазіцыі, адношуся падазрона. Я абсалютна разумею і дапускаю, што чалавек можа мяняцца. Больш за тое, лічу не надта разумным, калі нехта, як кажуць, тупа прытрымліваецца аднойчы засвоеных поглядаў, аднойчы выбраных пазіцый. Па-першае, можна было нечага не ведаць; па-другое, прыходзіць новы час, новыя людзі, прыходзяць урэшце новыя магчымасці для параўнання, для таго, каб зрабіць нейкія высновы. Таму перамены ў людзях я дапускаю. Але калі нехта спярша быў крайне правым, а потым хуценька стаў крайне левым, то такім людзям я не веру. Гэта або кан’юнктуршчыкі, кар’ерысты, або бяздумныя халуі. Таму што, як паказвае практыка, такія людзі часцей за ўсё мяняюцца толькі ў адзін бок — у бок начальства. Вядома ж, з цягам часу асабістыя пазіцыі могуць карэкціравацца, могуць набываць нейкія новыя рысы, але яны ў аснове сваёй павінны захоўвацца. Успамінаючы тыя часы, калі быў на адказных дзяржаўных пасадах, скажу, што я і тады выступаў і на пленумах ЦК, і на розных ідэалагічных нарадах з крытыкай некаторых нашых чыноўнікаў, некаторых партыйных рашэнняў, бо і тады лічыў, што не ўсё, з майго пункту погляду, робіцца правільна. І цяпер я выступаю з крытыкай канкрэтных спраў, а не проста адвяргаю ўсё агулам. Таму я ўдзячны Дзмітрыю Бугаёву, што ён убачыў у маіх цяперашніх пазіцыях не здраду былым прынцыпам, а перамену ў адносінах да гэтых прынцыпаў. – Яшчэ адно вельмі балючае пытанне – становішча цяперашняй вёскі. Нашай традыцыйнай, глыбіннай вёскі. Яна співаецца, дэградуе, вымірае. На гэты конт у вучоных розныя погляды. Адны лічаць гэта катастрофай. Другія – непазбежнай, заканамернай з’явай. Маўляў, не трэба плакаць, адраджэнне вёскі адбудзецца, але ўжо на якасна новай аснове. А як адносішся да гэтых працэсаў ты? – Так, вёска, якую я ведаў і з якой прыйшоў у горад, у літаратуру, тая вёска, на жаль, адыходзіць у нябыт. Мяне гэта трывожыць, непакоіць. Аднак ёсць тут і свая заканамернасць. Бо што такое вёска? Вёска – гэта кавалак зямлі з яе прыродай, з тым, што сілкуе літаратуру, што выклікае эмоцыі, блізкія да вечнас­ці, – дрэвы, рачулкі, валуны… Гэта тое, што цябе акружае і ў чым ёсць душа. У гарадскіх камяніцах усё-такі гэтай душы амаль няма. У вялікім доме людзі, жывучы разам дзесяцігоддзямі, могуць нават не ведаць адзін аднаго. Хочаш не хочаш, а тут пануе нейкая адчужанасць. У вёсцы ж непараўнана большая набліжанасць душы да душы. Сама вясковая атмасфера спрыяла духоўнасці людзей. Успомнім тыя песні, якія нашы бабулі нам спявалі, тыя казкі, якія дзяды нашы расказвалі, тыя легенды, якія перадаваліся з вуснаў у вусны. Ва ўсім гэтым жыла высокая духоўнасць, і яна была тут больш сканцэнтраваная, больш адкрытая і даступная для чалавека. І яшчэ адна асаблівасць. Вясковыя дзеці ўжо змалку ўцягваюцца ў зараблянне хлеба, і праца для іх – прывычная неабходнасць. Яны адчуваюць пэўную адказнасць, бо ім даручылі нешта зрабіць, і яны ведаюць, што гэта адказнасць не толькі за сябе, але і за сваіх бацькоў, за сваю сям’ю. Урэшце нікому не хочацца быць горшым, чым суседзі. Таму праца для вяскоўца нешта большае, чым проста праца – яна дае яму магчымасць адчуць сябе чалавекам. І гэтае адчуванне ў вёсцы больш глыбокае, больш натуральнае, чым у горадзе. Спаконвеку вёска была ў нас захавальніцай нацыянальных традыцый, мараль­ных прынцыпаў, менталітэту. Канечне, і ў вёсцы ёсць людзі, якія вельмі любяць начальства, вельмі паслухмяныя перад тымі, у каго ўлада, але ў горадзе іх больш, бо горад дае больш прыбытку ад улады. Таму невыпадкова, што ў Беларусі людзі творчых прафесій былі часцей за ўсё вясковага паходжання. Яны ўбіралі ўсё тое вечнае, што мае ў сабе прырода, што даюць нам нашы беларускія карані. Для мяне сапраўды трагічна, калі я бачу, што значэнне вёскі як духоўнага апірышча, усё змяншаецца і змяншаецца. Раней, калі я прыязджаў у сваю вёску, я з радасцю чуў, як жанчыны, ці то ідучы з сенакосу, ці са жніва, абавязкова спявалі песні. Цяпер гэтага няма. Адна з маіх зямлячак так і сказала мне: “Чаго я буду горла дзерці, калі я пастаўлю на падваконне магнітафон, і ён будзе спяваць лепш за мяне.” У людзей траціцца разуменне глыбінных, адвечных каштоўнасцяў. Горш за тое, яны замяняюць іх эрзацам, бо магнітафон, які чалавек паставіць на падваконне, і з якога нейкі папсавік будзе крычаць на ўсё наваколле, – гэта зусім не тое, што калісьці спявалася ў вёсцы. Для мяне гэта жахліва. Гэта не проста бяда. У гэтым я бачу вялікую небяспеку для духоўнага жыцця вёскі. Правільна, трэба, каб тут умовы жыцця рабіліся лепшымі, каб у нечым яны набліжаліся да гарадскіх, але не трэба сюды пераносіць гарадскую маскультуру. Ну і ўжо сапраўднай карай, нейкім насланнём з’яўляецца алкагалізацыя вёскі. Пасля вайны – я гэта добра ведаю, – калі б жанчына выпіла лішняе, нават у вялікае свята, дзе без чаркі ніколі не абыходзілася, – гэта была б ганьба для ўсяго роду. Уся вёска хапалася б за галаву: як гэта так, жанчына і напілася? Або калі б раптам нейкі маладзён прайшоў па вуліцы, хістаючыся, ці, не дай Бог, зваліўся, — гэта была б такая бяда, што бацькі і сваякі замардавалі б яго: як ты мог? Як ты людзям будзеш глядзець у вочы? Цяпер я прыязджаю і з жахам бачу, як бабулі (а ў цяперашніх вёсках усё меней і меней маладых людзей, застаюцца адны старыя), атрымаўшы пенсію, ідуць на аўтобус, едуць у Полацк і назад вяртаюцца з сетачкамі чарніла, збіраюцца то ў адной хаце, то ў другой і п’юць, п’юць… П’е моладзь. Адкрыта і пастаянна. На вечарынках ужо лічыцца нармаль­ным, калі нехта прыйшоў відавочна п’яны. Некалі гэта было б дзівам, цяпер – нармальна. – Горкая нармальнасць… Ці не здаецца табе, што над нашай моладдзю таксама навісла страшная небяспека? Гэта і бездухоўнасць, і страта некаторых маральных каштоўнасцяў, і пагружэнне ў ліпкую павуціну Інтэрнэта. – Ну так, паявілася ўжо хвароба такая – інтэрнэтзалежнасць. А што датычыцца моладзі ў цэлым, то па тых сустрэчах, па тых справах, якія час ад часу зводзяць мяне са школьнікамі, са студэнтамі, у мяне складваецца адчуванне, што ў сённяшняй моладзі вельмі многа добрага. І, шчыра кажучы, на маладое пакаленне я ўскладаю ўсе свае надзеі. Я не хачу крыўдзіць старэйшых, але яны ўжо іншымі быць не могуць, яны ўжо сваё зрабілі і дзякуй ім за гэта. Новае ж жыццё выстаўляе новыя патрабаванні і, як мне здаецца, сённяшняя моладзь ім калі не цалкам, дык у многім адпавядае. Чаму? Па-першае, таму што яны выхаваны ў іншым асяродку, у іншых традыцыях. Над імі няма тых жахаў, што віселі над намі — жахаў вайны, пасляваеннай галадоўкі. Жахаў ад таго, што рабілася з некаторымі сваякамі, якіх арыштоўвалі, садзілі ў турмы, а то і расстрэльвалі. Над імі, дзякаваць Богу, такога ўжо няма. Яны ў гэтым сэнсе больш свабодныя. Другое. У нас не было магчымасці з-за нашай беднасці, ды і па іншых прычынах, выхаду на шырокія абсягі свету. Цяпер – калі ласка. Раней любая паездка за мяжу была падзеяй. Цяпер – радавая з’ява, едзь куды хочаш. І я ведаю па сабе, што калі б не пажыў чатыры гады ў Нью-Ёрку, я быў бы іншым чалавекам. Я паглядзеў свет, я паглядзеў дзяржаву, якая жыве па іншых законах і традыцыях, па іншых правілах і звычаях, чым нашая дзяржава. І калі некаторым у нас здаецца: ну, ладна, так дык так, то я ведаю, што так не павінна быць, бо я бачыў, як яно можа быць. Маладзёны нашыя цяпер могуць лёгка ўсё бачыць, ім ужо не тэлевізійныя каментатары нешта ўталкоўваюць, а яны самі, сваім розумам могуць усё спасцігаць. Гэта вельмі важна. Іншая справа, што той жа Інтэрнэт, які намнога пашырыў нашы магчымасці, як мне здаецца, многіх пачынае калечыць. Ён выплёсквае такую масу інфармацыі, прытым абы-якой, без разбору, вельмі часта з прэтэнзіяй на сенсацыйнасць, на вычварнасць, што не кожная псіхіка, тым больш маладая, няўстойлівая, гэта вытрымае. Кепска і тое, што Інтэрнэт залішне забірае ў маладых часу, адцягвае ад жывога знаёмства з літаратурай, з музыкай, жывапісам. Урэшце адцягвае ад храма, нават ад тэлебачання. Адвучае думаць. І ў гэтым я бачу пэўную небяспеку. Бо што такое Інтэрнэт? Ён дае нам канчатковы інфармацыйны прадукт, а для душы добра тады, калі яна гэты прадукт, даруй за такое слова, выпрацоўвае сама. Вось, скажам, малады чалавек чытае кнігу Талстога або Чорнага, ён перагортвае старонкі, удумваецца ў кожны радок, “працуе” не толькі ягонае вока, “працуе” душа. Або чалавек слухае канцэрт класічнай музыкі — ён не проста слухае, а нейкім чынам на яе адгукаецца. Або глядзіць карціны, здзіўляецца, як мастак здорава перадаў тое, што ён не ўбачыў, не разгадаў. Інтэрнэт жа дае яму гатовы прадукт, прытым дае нярэдка нахабна, катэгарычна, безапеляцыйна. А ў маладога чалавека яшчэ няма неабходнага жыццёвага вопыту, каб зразумець, што вось тут сапраўды нешта сур”ёзнае, а тут – драбяза, а то і лухта. У гэтым я бачу небяспеку. Але, паўтараю, па тых магчымасцях, якія цяпер моладзь мае, яна стаіць вышэй за нашае пакаленне. Урэшце, я не веру, што ў маладога беларуса нічога ў душы не зварухнецца, калі ён пачуе пра гісторыю сваёй роднай зямлі, пра справы сваіх бацькоў, дзядоў. Іншая справа, што ў маладыя душы нярэдка сеецца невуцтва, іх прывучаюць да аднабаковай інфармацыі. А трэба, каб чалавек меў рознабаковую інфармацыю. Грамадзянінам можна стаць толькі тады, калі сам, свядома, выбіраеш сваю пазіцыю, ведаючы і тое, што гавораць справа, і тое, што гавораць злева, і тое, што гаварылі раней, і тое, што гавораць цяпер. У гэтым сэнсе мне хацелася б, каб у маладых было больш магчымасцяў для самавыхавання, духоўнага і маральнага, больш магчымасцяў дасканала ведаць той куточак зямлі, на якім яны жывуць – ведаць яго гісторыю, культуру, літаратуру, яго нацыянальныя асаблівасці і адметнасці. Тое, што ў нас цяпер сталі мала чытаць, – гэта бяда, якую мы яшчэ да канца не ўсвядомілі. У Расіі, напрыклад, наконт гэтага б’юць ужо трывогу на дзяржаўным узроўні. Аказваецца, выпускнікі цяперашніх школ у большасці сваёй абсалютна бязграматна пішуць. Яны не ўмеюць толкам напісаць ні пісьма, ні заявы, ніякага дакумента. А чаму? А таму, што прывыклі да ўспрыймання тэксту вухам, а не вокам. А чалавек, калі чытае і бачыць, як тое ці іншае слова напісана, дзе якія стаяць знакі прыпынку, фіксуе гэта вокам і ў яго ўсё падсвядома адкладваецца ў памяці. А калі гэтага няма? Хваля непісьменнасці вельмі і вельмі хвалюе расійскіх дзеячаў навукі і куль­туры, настаўнікаў. Тое, што мы пра гэта маўчым, зусім не значыць, што ў нас лепшая сітуацыя. Таму, калі мы гаворым пра моладзь, у мяне і вялікія спадзяванні на яе, і вялікія апасенні, каб тыя магчымасці, якія ў яе ёсць, былі выкарыстаны. Урэшце рэшт, на каго ж нам спадзявацца, як не на моладзь? За ёю, як гэта кажуць, – будучыня. А кожнаму з нас хочацца, каб гэтая будучыня была светлая, сумленная, разумная, высокаінтэлектуальная. Каб не сорамна было выйсці ў свет. Каб можна было ганарыцца, якія мы, беларусы, сучасныя, цывілізаваныя людзі. – Кажуць, народ заўжды мае рацыю. А ці заўжды? У прыватнасці, ха­чу ў цябе запытацца, чаму наш народ такі пасіўны, абыякавы да сваёй гісторыі, да сваёй роднай мовы? Некалі, яшчэ ў трыццатыя гады, гэтае горкае пытанне задаваў сабе Максім Танк і не знаходзіў адказу. Можа, цяпер мы можам на яго адказаць? – Гэтае пытанне і для мяне вельмі балючае, можа, самае балючае з таго, над чым я думаю. На яго ўжо спрабавалі адказаць многія мае аднадумцы, і я сам рабіў гэта, але не ўпэўнены, што мы знайшлі вычарпальны адказ. Калі гаварыць коратка, то, мне здаецца, уся бяда ў нашым характары, у нашым менталітэце, урэшце рэшт у нашай гісторыі, якую нам даў Бог, і якую мы рабілі самі. Так атрымалася, што многія вякі мы не мелі сваёй дзяржаўнасці, а значыць не мелі і сваёй дзяржаўнай мовы. – А Полацкае княства? А Вялікае княства літоўскае? – Так, і ў Полацкім княстве, і ў Вялікім княстве літоўскім была ва ўжытку старабеларуская мова. А потым? А потым, замест таго, каб яе развіваць, яе занядбалі. Негатыўную ролю сыграла паланізацыя і русіфікацыя, якія мы перажылі у 18-19 стагоддзях. Наша асаблівасць і наша бяда ў тым, што руская і беларуская, польская і беларуская мовы блізкія. Мы разумеем адзін аднаго. І гэтым подла і вельмі актыўна карысталіся непрыяцелі беларушчыны. Я маю на ўвазе і польскіх каралёў, і рускіх цароў. Яны не проста насаджалі, прывучалі нас да чужой мовы, а забаранялі беларускую мову сваімі ўказамі. Гэта ж сапраўднае злачынства. А потым, улічы яшчэ, на якую раллю падалі гэтыя “зярняты”. Беларусы – людзі разважлівыя, спакойныя. Калі б нешта такое паспрабавалі зрабіць з грузінамі, яны тут жа ўзяліся б за зброю і стралялі б у таго, хто сказаў нешта зняважлівае пра іх родную мову. А беларусы маўчалі. Так, яны перажывалі, у душах іхніх, магчыма, усё кіпела, але часцей за ўсё маўчалі. І гэта яшчэ адна асаблівасць беларусаў, якая, скажам шчыра, захавалася і да гэтага часу. Простыя людзі (а беларуская мова, так гістарычна склалася, многія вякі была моваю простага люду) вельмі хацелі ладзіць з начальствам, бо ад начальніка многае залежала. Ён мог забраць зямлю, мог аддаць у салдаты, мог практычна зрабіць з табой усё, што захоча. А паколькі падладзіцца пад гэтага начальніка не было асабліва чым, дык бедны беларус стараўся хоць бы гаварыць з ім на ягонай мове. Першы ўсплёск беларушчыны адбыўся ў 1905-1906 гадах. Паявіліся першыя беларускія газеты, шматлікія літаратурныя творы на беларускай мове. Пра нашых выдатных творцаў Янку Купалу, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча загаварылі ў Расіі. Другая хваля беларусізацыі прыйшла ў дваццатыя – напачатку трыццатых гадоў. Чым усё гэта скончылася, ты сам добра ведаеш. Таму сёння, горка думаючы пра стан роднай мовы, я ўсё ж дзіўлюся, як яна, знаходзячыся ў такіх умовах некалькі стагоддзяў, выжыла, як яе ўсё-такі не знішчылі. Бо ёсць прыклады, сумныя прыклады, калі знікалі мовы народаў. Наша мова, на шчасце, не знікла. І для мяне не зразумела, чаму, калі Беларусь стала незалежнай, суверэннай дзяржавай, калі, здавалася б, для яе павінен наступіць час самага вялікага росквіту, мы атрымалі нешта процілеглае? Я не супраць рускай мовы. Не трэба яе забараняць, адпіхваць, але, даруйце, трэба ж помніць, што ў нас усё-такі Беларусь. У рускай мовы ёсць свой абсяг, дзяржаўны, з агромністымі прасторамі, з выдатнейшай культурай. А ў нас, беларусаў, няма больш на зямлі куточка, дзе б беларуская мова магла па-гаспадарску квітнець і развівацца. Толькі тут, у Беларусі! А што мы бачым? З кожным годам усё менш і менш беларускіх школ. З кожным годам усё менш і менш беларускіх выданняў. Ідзе адкрытая, нахабная палітыка барацьбы з беларускай мовай. Я часта думаю над гэтым і сапраўды не магу зразумець: адкуль гэта і чаму? Быццам і ведаю, адкуль і чаму, але не магу сабе і іншым растлумачыць. Не горшыя ж беларусы за іншых. Я шмат дзе пабыў, трохі паглядзеў свет. У той жа ААН сярод супрацоўнікаў беларусы былі на самым добрым рахунку, да іх не было ніякіх прэтэнзій – ні да падрыхтаванасці, ні да дысцыплінаванасці, ні па чыста чалавечых якасцях. Або калі прыязджаюць нашы вучні, студэнты за мяжу, яны таксама аказваюцца сярод лепшых. Дык чаму ж самае святое, самае дарагое – мову сваю – у нас не шануюць, не берагуць? – А ці не здаецца табе, што ў вырашэнні гэтай праблемы недастатковая роля нашай інтэлігенцыі? Ці ўсё яна зрабіла і робіць? – Не ўсё яна зрабіла, але калі ўжо гаварыць, хто змагаецца за мову, то найперш інтэлігенцыя. – Адзінкі… – Адзінкі, але — інтэлігенты. Ды яшчэ свядомая моладзь, якая блізкая да інтэлігенцыі. Наша бяда ў тым (мы некалі з Васілём Быкавым пра гэта гаварылі), што ў нас слой нацыянальнай інтэлігенцыі аказаўся вельмі тонкі. І гэта адбылося невыпадкова, у выніку свядомай савецкай палітыкі. У Беларусі кадраў нацыянальнай інтэлігенцыі ў 1937-1938 гадах было знішчана намнога больш, чым у іншых рэспубліках. Азначэнне “нацыянальны” ў адносінах да беларускіх дзеячаў прыктычна не ўжывалася, толькі – “нацыяналістычны.” Магло быць нацыянальнае дзе хочаш, але не ў нас. Убілі ў людзей такі страх, што не дай Бог ты дасі падставу назваць сябе нацыяналістам, дык гэта будзе азначаць для цябе самае страшнае, што можа быць. І гэты страх стаў ужо страхам на генным узроўні. Другая акалічнасць. Беларусь – няшчасная краіна. Няшчасная ў тым сэнсе, што праз яе войны пракочваліся двойчы – у адзін бок, а потым назад, у другі бок. І кожны раз праходзіліся па нашай зямлі агнём і мячом. Вось і пасля Вялікай Айчыннай вайны наша гаспадарка была абсалютна разбурана. Будзем гаварыць шчыра, без дапамогі іншых саюзных рэспублік, і ў першую чаргу Расіі, нам было б вельмі цяжка. На сваё аднаўленне мы патрацілі б куды больш часу. Гэта рэальнасць. А бяда ў тым, што ў Беларусь на аднаўленне гаспадаркі, навукі, культуры хлынулі не нацыянальныя кадры, прыйшла не беларуская інтэлігенцыя. Людзі прыязджалі з Расіі, Украіны, іншых рэспублік, не паспяваючы, а хто і не жадаю­чы, уліцца ў нацыянальную беларускую сям’ю. Яны не хацелі сябе абцяжарваць вывучэннем беларускай мовы. Нашто, калі мяне і так усе разумеюць? Хай беларусы будуць нам удзячныя, што мы прыехалі ім дапамагаць. І першае праяўленне ўдзячнасці было – адмаўленне ад сваёй мовы. Усё гэта і вылілася ў тое, што на гістарычных паваротах інтэлігенцыя, якая заўсёды была мозгам і памяццю нацыі, у нас аказалася вельмі тонкім слоем грамадства. Больш таго, аказалася залішне памяркоўная, занадта талерантная. Будзем гаварыць адкрыта, калі ў дзевяностыя гады мінулага стагоддзя інтэлігенцыя ў Прыбалтыцы, у Закаўказзі і нават на Украіне была ваяўнічай, то ў нас яна ўсё-такі была спакойная. З аднаго боку, гэта добра, бо мы пазбеглі сутычак там, дзе магла праліцца кроў, але пры гэтым мы дазволілі малаадукаваным палітыкам замахнуцца на тое, на што нельга замахвацца. У выніку сёння маем тое, што маем. – Зменім трошкі тэму. “Каб любіць Беларусь нашу мілую, трэба ў розных краях пабываць…” Дзе ўдалося пабываць табе? Што з убачанага, пачутага найбольш уразіла, і які найпрыгажэйшы для цябе куток на зямлі? – Я пабыў практычна на ўсіх кантынентах. На некаторых бачыў больш, на некаторых – менш. У Афрыцы, напрыклад, менш, а ў Еўропе аб’ехаў амаль усе краіны, у Азіі – усе вялікія краіны. Іншая справа, што падоўгу я там не быў. Гэта ўсё-такі былі кароткатэрміновыя службовыя камандзіроўкі ці турысцкія паездкі. Дастаткова доўга давялося мне пажыць у Нью-Ёрку. Ведаю трохі Паўднёвую і Паўночную Амерыку. Што я адтуль вынес? Я адтуль вынес некалькі прынцыповых рэчаў. Перш за ўсё я зразумеў, што ёсць разнастайнасць не толькі людская, але і палітычная, дзяржаўная. Што існуе нямала краін, у якіх нам ёсць чаму павучыцца. Я з маленст­ва быў выхаваны на тым, што самая лепшая ў свеце краіна – наша, савецкая, самы справядлівы лад – наш. А тут на свае вочы ўбачыў, што людзі жывуць і па-іншаму, жывуць цікава. І ў мяне, канечне, асабліва на самым пачатку, калі я атрымаў магчымасць ездзіць па свеце, паявілася нейкае неўразуменне. Я сапраўды верыў, што сацыялізм – найлепшая сістэма, найлепшая форма жыццеўладкавання, але чаму ж тады, пытаўся я ў сябе, народы, якія жылі пры сацыялізме, жылі горш, чым тыя, якія жылі пры капіталізме? А па другое – замежныя падарожжы далі мне пэўную цвярозасць погляду на жыццё. Я ніколі не спяшаўся бяздумна ацэньваць іншых і сябе таксама. У нас, і асабліва ў палітыкаў, ёсць адна нядобрая рыса: няма адчування меры, мы ўжо або любім без мяжы, або ненавідзім абсалютна ўсё. Таму, калі нехта сцвярджае, што вось Амерыка – гэта ікона, на якую мы павінны маліцца, з якой павінны сваю ікону маляваць, я гэтага не прымаю. У Амерыкі ёсць і свае праблемы, і свае цяжкасці, і свае слабасці. Але там ёсць некалькі рэчаў, якія я хацеў, каб яны былі ў нас. Едучы туды, я, як і большасць савецкіх людзей, не надта разумеў, чаму амерыканцы прыдаюць такое вялікае значэнне правам чалавека. Што ім больш няма пра што турбавацца? Дык вось, пажыўшы там, я зразумеў, што яны многія надзённыя пытанні, такія, скажам, як забеспячэнне сябе хлебам, атрыманне адука­цыі, магчымасць службовага росту, вырашылі. І таму ім вельмі важная праблема правоў чалавека, пацверджанне павагі да іхняй годнасці і іхніх інтарэсаў. У Амерыцы, як і ўсюды, у любой сучаснай дзяржаве, існуе адказнасць грама­дзяніна перад дзяржавай, і яна, гэтая адказнасць, дастаткова жорсткая. Калі чалавек свядома нешта робіць на шкоду дзяржаве, яна з ім можа быць нават бязлітаснай. Але там ёсць і другое, чаго я не надта бачу ў нас, — адказнасць дзяржавы перад грамадзянінам. Калі дзяржава табе нешта павінна забяспечыць і не забяспечыла – падавай у суд, і можаш не сумнявацца, што ты суд выйграеш. Вось гэта тое, чаго я хацеў бы, каб было і ў нас. І яшчэ адно. Там людзі, якія працуюць, вельмі даражаць месцам працы. Страціць яго для іх – страшная рэч. Яны трымаюцца за сваю працу і ўсё робяць, каб павышаць сваю кваліфікацыю. Калі ты добра працуеш, табе літаральна праз тыдзень могуць павысіць зарплату. Калі яшчэ лепш стаў працаваць – зноў павысяць. Працуючы сумленна, кваліфікавана, ты забяспечыш сваёй сям’і сучасны, цывілізаваны ўзровень жыцця. Што гэта значыць для так званага сярэдняга амерыканца? Гэта значыць, што ў цябе будзе або кватэра, або ўласны дом, машына ў кожнага дарослага члена сям’і, ты зможаш даць сваім дзецям адукацыю (а яна там часцей за ўсё платная) і апошняе, вельмі важнае: ты забяспечыш сабе спакойную старасць. На што яшчэ я звярнуў увагу? На культуру палітычнага жыцця. Ідзе непрымірымая барацьба паміж рэспубліканцамі і дэмакратамі на выбарах, пад час іх там хапае ўсяго. Але пасля таго, як нехта перамагае, пачынаецца супрацоўніцтва ў імя дзяржавы, Амерыкі, адносна якой ніхто там не сумняваецца, што яна самая магутная, самая дэмакратычная, самая разумная. Чаму б нам не павучыцца такому? Ну а калі гаварыць пра нейкія духоўныя рэчы, я, на жаль, не магу сказаць, што лёгка магу параўноўваць тамтэйшую культуру з нашай. Малавата я паспеў уве­даць. Аднак ёсць рэчы, як кажуць, на відавоку. Выяўленчае мастацтва ў Злучаных Штатах Амерыкі найчасцей абстрактнае, якое мяне не надта прыцягвае і хвалюе. Усе паліцы ў кнігарнях і бібліятэках забіты таннымі выданнямі, дэтэктывамі, “жаночымі” раманамі, словам, чытвом, сур’ёзнай літаратуры там малавата… Ну а які самы прыгожы куток на зямлі? Для мяне – гэта мая родная Полаччына. З замежных краін найбольш прыемна мне было ў Чэхіі. Я вельмі люблю Злату Прагу. Гэтым самым я зусім не хачу сказаць, што для мяне Парыж не Парыж, і Варшава не Варшава. Яны гарады цікавыя, прыгожыя. Але чамусьці на душу легла менавіта Прага – і сваім хараством, і сваёй утульнасцю, і сваёй высокай культурай. – А як жа быць з формулай “каб любіць Беларусь…?” – Ну, я думаю, што гэтая формула не самая дакладная. Хаця, бясспрэчна, усё пазнаецца ў параўнанні, і для таго, каб зразумець вартасці свайго роднага, н­я­блага пабываць у розных краях. Але ж нашы эмігранты, дзясяткі гадоў жывучы ў чужых краінах, усё-такі душою цягнуцца сюды, на Радзіму. Я не лічу, што для таго, каб “любіць Беларусь нашу мілую”, абавязкова трэба павандраваць па замежжы. Мой бацька не быў ні ў якіх краінах, акрамя роднай Полаччыны, мама таксама нідзе не была, а любілі яны Беларусь так шчыра, як можа любіць толькі чалавек гэтай зямлі. Таму я ўспрыймаю словы Алеся Ставера хутчэй як паэтычную метафару. – Генадзь Мікалаевіч, ты прыгадаў сваю родную Полаччыну. З чым ці можа з кім яна ў цябе асацыіруецца? Што пры гэтым прыгадваецца перш за ўсё? – Я прыгадваю найперш той куточак, дзе нарадзіўся, рос. На жаль, цяпер там ужо многіх вёсак няма, адны знішчаны вайной, другія, як кажуць, памерлі сваёй смерцю пасля вайны, стаўшы неперспектыўнымі. Я прыгадваю сваю рэчачку Дрысу, цудоўныя бары, што былі вакол вёскі Малюціна, светлыя сцежкі-дарожкі маленства. Прыгадваецца і вайна. Нікуды ад гэтага не дзенешся. І тыя людзі, што дапамаглі выжыць у тых страшных абставінах, уклалі ў душу адчуванне дабрыні і справядлівасці. А калі браць малую радзіму трошкі шырэй – як усю Полаччыну, то, канечне ж, назаўсёды леглі ў памяць і Францішак Скарына, і Еўфрасіння Полацкая, і Сафійскі сабор… – Можна сказаць, табе дужа пашанцавала – правесці маладосць на такой святой зямлі. – Так. І хаця я ў дзяцінстве на Расоншчыне пражыў не менш і таксама люблю яе, Полацк быў і застаецца для мяне самым дарагім і сапраўды святым месцам. Бо што б там ні казалі, але калі ходзіш па гэтаму старажытнаму гораду, то нават нагамі адчуваеш тысячагадовую гісторыю, і здаецца, што энергетыка стагоддзяў сама сабой уваходзіць у цябе. Лічу за шчасце, што магу называць сябе сынам Полаччыны. – У маладыя гады ты шмат вандраваў па Беларусі. І з Рыгорам Барадуліным, і з Нілам Гілевічам. Што даюць чалавеку такія вандроўкі? І што за імі стаяла: звычайная цікаўнасць ці нешта большае? – Ну, была, вядома, і цікаўнасць. Але найперш — духоўная патрэба. Я адчуваў, што ведаю мала, што трэба ў розных кутках пабываць. Тым больш, што і ў Ніла Гілевіча, з якім мы вельмі блізка сябравалі, былі такія ж настроі. Ён хацеў лепш уведаць маю Полаччыну, а я – ягоную Лагойшчыну. – А дзе вы разам пабывалі? – Вельмі цікавым было наша двухтыднёвае падарожжа ад Нарачы да Расонаў. Частку дарогі мы адолелі на “перакладных”, частку ішлі пешшу. Начавалі ў просценькіх местачковых гасцініцах, а то і ў стагах сена. У адной вёсцы памагалі тушыць пажар. Рабілі фота, разам з вясковымі жанчынамі спявалі народныя песні. На Шаркаўшчыне завіталі ў госці да знакамітага садавода-селекцыянера Івана Паўлавіча Сікоры, які аказаўся надзіва цікавай асобай, перапісваўся з Львом Мікалаевічам Талстым, меў ад яго некалькі аўтографаў і пісем. У Полацку правялі незабыўны, чароўны вечар з кампазітарам Міколам Пятрэнкам. Сустрэчы з неардынарнымі людзьмі, знаёмства з новымі краявідамі – усё гэта, бясспрэчна, многае давала і для творчасці. – Ёсць два падыходы да жыцця. Адзін з іх выказаны ў вядомых паэтычных радках: “Прежде думай о Родине, а потом – о себе.” Другі, які асабліва культывуецца ў нашыя дні, наадварот, нацэльвае чалавека на меркантыль­на-эгаістычнае: “Перш за ўсё любі самога сябе. Бяры ад жыцця ўсё, што можаш. Жыві адным днём.” Які з гэтых прынцыпаў табе бліжэй? – Я выхаваны, вядома, у адпаведнасці з першым прынцыпам. Спярша думай пра нешта высокае, пра ідэі, якім ты адданы і дзеля якіх жывеш. Урэшце, жывём жа мы не для таго толькі, каб есці, апранацца, старэць. Такое, чыста фізіялагічнае ці, можа, нават расліннае жыццё, не надта цікавае. А вось жыццё з духоўнымі мэтамі, з духоўнымі памкненнямі, дае адчуванне, што яно – вечнае, і ты можаш хоць трошачкі да гэтай вечнасці далучыцца. Таму першы прынцып для мяне больш важны. Хаця лічу, што ён зрабіўся істотным недахопам нашага савецкага жыцця, калі мы пра будзённага чалавека, кажучы шчыра, не надта думалі. – Паэт і службовая кар’ера. Ці сумяшчальна гэта? Я задаю табе такое пытанне, таму што амаль усё сваё свядомае жыццё ты быў звязаны з тымі ці іншымі пасадамі. Ці не прыводзіць гэта да нейкіх, перш за ўсё творчых страт, калі чалавек вымушаны займацца адміністрацыйнай работай? – Гэта цяжка сумяшчальнае, але сумяшчальнае. І, азіраючыся на пражытое, я магу сказаць, што, канечне, мае службовыя абавязкі забралі ад мяне, як ад аўтара вершаў, вельмі многа. Я нават прыкінуў быў у свой час, што мая праца на Дзяржтэлерадыё забрала ў мяне мінімум тры ненапісаныя кніжкі. У мяне быў такі ўзрост, калі я сапраўды мог зрабіць, можа, найлепшае з таго, што хацеў, і не зрабіў. І ўжо не зраблю ніколі. Але не скажу, што мае службовыя пасады, даволі высокія і значныя, нічога мне не давалі. Яны далі нямала ў разуменні часу, людзей, урэшце, у разуменні адносін чалавека і дзяржавы. І калі крытыкі адзначалі, што ў мяне, у маіх вершах, шырэў кругагляд, то без майго службовага досведу гэта, відаць, наўрад ці было б. – Ведаю, што ў тваёй службовай кар’еры былі як узлёты, так і падзенні. Скажы, калі ласка, дзе было цікавей за ўсё працаваць? – Найцікавей, напэўна, было ў “Маладосці”. Я ўспамінаю цяпер пра гэта і з прыемнасцю, і з вялікай удзячнасцю. Можа, ад таго, што ў нас быў выдатны творчы калектыў, калектыў аднадумцаў. Мы друкавалі вельмі цікавыя рэчы, якія сёння можна смела назваць класікай нашай літаратуры. Я маю на ўвазе творы і Васіля Быкава, і Янкі Брыля, і Аркадзя Куляшова, і Уладзіміра Караткевіча, і Івана Чыгрынава… Я ўжо не кажу пра тых, каго мы “адкрывалі”, каму давалі, як кажуць, пуцёўку ў літаратуру. Калектыў быў невялікі, але вельмі яркі. Арганічнае спалучэнне сталых, знакамітых пісьменнікаў і маладых. Мікола Аўрамчык, Вера Палтаран, Вячаслаў Адамчык, Янка Сіпакоў, Уладзімір Дамашэвіч, Леанід Дайнека, Алесь Жук, Сцяпан Кухараў, Валянцін Ждановіч, Мікола Гіль... Працаваць з імі было і цікава, і прыемна. У нас не здаралася асаблівых спрэчак, акрамя творчых, не было прынцыповых разыходжанняў, лінія, якую мы стараліся праводзіць, была для нас агульнай практычна ва ўсім. А яшчэ праца ў “Маладосці” давала магчымасць і самому нешта пісаць. Цяжэй было ў Дзяржтэлерадыёкамітэце. Але разам з тым працу на тэлебачанні я таксама прыгадваю з вялікай цеплынёй. Гэта была вельмі адказная і важная праца. Калектыў быў вялікі, недзе за тры тысячы чалавек, але цікавы, творчы ў большасці сваёй. І жылі мы не заробкамі, што стала цяпер ужо бядой, а найперш творчасцю, беларушчынай. Бясспрэчна, цікава было працаваць і ў ААН. І таму, што гэта была для мяне абсалютна новая справа, і таму, што быў вельмі высокі ўзровень людзей, з якімі мне даводзілася мець службовыя і чалавечыя стасункі. Практычна ўсюды, дзе я працаваў, мне было цікава і карысна. Тая ж “Правда”, напрыклад, дала добрае адчуванне і разуменне адказнасці за тое, што пішаш. Як мне здаецца, у сённяшніх журналістаў гэтага пачуцця часта не хапае. Лісты да запатрабавання – Давай пагаворым пра літаратуру. Пра тое, чаму ты аддаў больш за паўстагоддзя свайго шчырага, адданага служэння. Дык што гэта за феномен такі – літаратура? Якая яе роля і значэнне ў жыцці грамадства? Крыніца пазнання, як лічылі многія мысліцелі мінулага? Сродак выхавання, як даводзілі нам камуністычныя ідэолагі яшчэ зусім нядаўна? Ці проста форма адпачынку, забавы, як спрабуюць унушыць нам сёння некаторыя бізнес-спрытнюгі? – У нейкім сэнсе ўсё гэта можна да літаратуры прыкласці. Але для мяне літаратура – з’ява намнога больш глыбокая і шырокая, чым тыя вызначэнні, якія ты назваў. Для мяне гэта не “чытво”, а куды больш сур’ёзная рэч. Гэта – памяць свету, памяць пакаленняў, памяць народа, якая ўбірае ў сябе і веды, і маральны свет людзей, і жывыя, адметныя рэаліі канкрэтнага часу. Узровень любога мастацкага твора вызначае талент. Літаратура тут не выключэнне. Толькі сапраўдны талент можа пранікнуць у глыбіні складаных сацыяль­ных з’яў, грамадска-палітычных працэсаў. Толькі таленавіты пісьменнік зможа пра ўсё гэта расказаць так, каб было і цікава, і дакладна, і праўдзіва, і сумленна. Менавіта на гэтым трымаецца ўся сусветная класіка. Чаму мы не трацім цікавас­ці да твораў Багушэвіча, Багдановіча, Купалы, Коласа? Таму што яны здолелі ўвабраць, увасобіць усё тое, чым жыў, пра што думаў, на што спадзяваўся родны народ, і для нас гэта і цяпер цікава, а ў многім і павучальна. Так што для мяне літаратура – гэта цэлы свет. Агромністы, шматгранны, шматзначны. І пры ўсім пры тым яшчэ і непаўторны. Непаўторнасць яго ў тым, што кожны талент нясе адметнасць, асаблівасць свайго народа, сваёй зямлі, сваёй гісторыі. Вось чаму сапраўднага нацыянальнага генія перакласці на іншую мову практычна немагчыма. – Асабліва ў паэзіі. – Так. Найбольш яркія нацыянальныя творы на іншай мове ніколі не маюць свайго адэкватнага выяўлення. Менавіта гэтым тлумачыцца феномен Пушкіна: перакладаў, вартых яго генія, практычна няма. Многія тонкія знаўцы літаратуры сцвярджаюць, што Пушкін па-французску або па-ангельску – дастаткова сярэдні паэт. Тое ж самае можна сказаць пра пераклады твораў Лермантава. Асобныя яго вершы, пераствораныя Куляшовым, гучаць па-беларуску выдатна. Абсалютна дакладна перададзены і настрой, і глыбіня думкі, і багацце асацыяцый. Але чытаць Лермантава хочацца ўсё ж у арыгінале. – Напрошваецца пытанне, а ці трэба наогул перакладаць тую ж рускую класіку? – А чаму ж не трэба? Хто сказаў, што мы ўсе выдатна чытаем у арыгінале? Я думаю, што кожная нацыянальная культура павінна развівацца не толькі за кошт таго, што ствараюць яе геніі, яе таленты, але і за кошт засваення вопыту ўсяго свету. Ну, напрыклад, няма ў нас фантастыкі ўзроўню Брэдберы. Няма. А жыць без гэтага – значыць адставаць ад працэсу сусветнай цывілізацыі. І таму трэба, каб Брэдберы беларусы чыталі па-беларуску. Пераклады – гэта важны, абавязковы складнік развітой, сучаснай літаратуры. Ну а той, хто бліскуча валодае і адной мовай, і другой, калі ласка, ён мае права выбіраць: чытаць твор у арыгінале або ў перакладзе. Аднак жа ёсць людзі, якія натуральна сябе пачуваюць толькі ў беларускім моўным асяродку. Дык, каб не абкрадаць іх, мы павінны даць ім магчымасць на роднай мове авалодаць багаццем усяго таго, што створана чалавецтвам. – Ну што ж, планка ўзнята даволі высока. Хацелася б, каб, не паніжаючы гэтай планкі, ты сказаў пра стан нашай сённяшняй літаратуры – паэзіі, прозы, драматургіі, крытыкі. Адны сцвярджаюць, што літаратуры ў нас наогул няма. Другія кажуць, што мы па праву можам ганарыцца сваім прыгожым пісьменствам. А як на тваю думку? – Літаратура ў нас, бяспрэчна, ёсць, і літаратура прафесійная, цікавая. Іншая справа, што ў кантэксце ўсёй гісторыі беларускай літаратуры мы, можа быць, перажываем не самы лепшы перыяд. Але заявы, якія і я чуў часамі, што вось, маўляў, літаратура памерла, я сур’ёзна прыняць не магу. Помню горкія выказванні таго ж Быкава, які ў сваім пісьме да мяне скардзіўся на час (і ён гэта гаварыў не толькі ў адносінах да беларускай, але і ўсёй літаратуры), у якім літаратура нікому не патрэбная, а кніга нікога не цікавіць, бо ёсць тэлебачанне, інтэрнэт. Ну што ж… Я лічу, што ў кожным перыядзе ёсць свае плюсы і свае мінусы, але калі гаварыць пра тое, жыве літаратура ці не жыве, то я скажу адназначна: беларуская літаратура, безумоўна, жыве. Сваю выснову магу пацвердзіць тым, што ў нас і цяпер, хай можа не ў такой колькасці і не на такім узроўні, як хацелася б, адбываюцца яркія літаратурныя падзеі. Узяць, напрыклад, апошнія аповесці Віктара Казько. На мой погляд, гэта выдатная проза. Творы напісаны на такім узроўні літаратурнага майстэрства, на такім узроўні думання, філасофіі, што ўжо сёння іх можна смела ставіць побач з найлепшымі дасягненнямі. Або кніга Рыгора Барадуліна “Ксты”. Паэзія самай высокай пробы! Мудрая, глыбокая, бліскуча зробленая. Перакананы: з такімі набыткамі нам не сорамна выходзіць у шырокі свет. Канечне, у нас даўняя бяда з крытыкай. Яе, калі браць па высокаму рахунку, практычна і няма. Бо тыя водгукі на кнігі, што выходзяць, проста інфармацыйныя і ў аналітычным плане бездапаможныя. Сапраўднага аналізу, разумення месца сённяшніх працэсаў у гісторыі нашай літаратуры, разумення месца канкрэтных аўтараў, дынамікі іх развіцця, – на жаль, не відно. І няма таго, што пачынаў рабіць і рабіў паспяхова, але з-за вялікай занятасці іншымі справамі не дарабіў Алесь Адамовіч. Я маю на ўвазе такую надзвычай важную і сур’ёзную тэму, як “Беларуская літаратура ў кантэксце сусветнай літа­ратуры”. Мяне засмучае, што ў некаторых літаратурных выданнях апошнім часам паявілася страшная хвароба – пісаць толькі пра “сваіх” і не пісаць пра “чужых”. Гэта не спрыяе развіццю літаратуры. Вось тут бы і сказаць сваё сур’ёзнае слова крытыцы, для якой вышэйшым суддзём, галоўным крытэрыем павінна быць ісціна. Менавіта крытыка павінна высвятляць, што ў сённяшняй нашай літаратуры ёсць сапраўды таленавітае, сапраўды яркае, сапраўды грунтоўнае. А яна, зазначу са шкадаваннем, або займаецца абслугоўваннем нейкіх не надта прадуманых групавых інтарэсаў, або наогул раўнадушная да таго, што робіцца ў прозе і паэзіі. У цэлым наша крытыка, як мне здаецца, шкалярская, бяздумная. Мы прывыклі да бюракратычных справаздач — нейкія агляды ў сувязі з пэўным этапам, з тым або іншым юбілеем. А навошта яны? Ёсць жа добрыя, надзейныя арыенціры – Бялінскі, Дабралюбаў, Пісараў, Адамовіч, Каваленка... Як яны літаратуру свайго часу тлумачылі, якой даносілі да грамадства – вось чаму трэба вучыцца. Калі б мы не мелі такіх крытыкаў, то, магчыма, і да гэтага часу не ўбачылі б усёй вышыні Гогаля, Пушкіна, Някрасава, Чорнага, Гарэцкага... Грунтоўныя крытычныя даследаванні нам вельмі патрэбныя. Яны патрэбныя пісьменнікам, але яшчэ больш — чытачам, грамадству. Бо не кожны чалавек (не будзем тут надта хваліцца нашымі культурніцкімі дасягненнямі) зможа адразу адчуць і зразумець глыбіню мележаўскіх раманаў, аповесцяў Быкава, мастацкую асаблівасць твораў Караткевіча. Да гэтага яго трэба “падпіхнуць”. Якраз крытыка павінна чытачу падказаць, растлумачыць, чаму тая ці іншая кніга выдатная. І тым самым чытач падымецца ў сваім духоўным развіцці. Трэба, каб так было, але ў рэальнасці такога рэдактара няма. І гэта вялікая бяда, якая тармозіць не толькі літаратурны працэс, але і духоўнае развіццё нашага грамадства. Ну а што датычыцца драматургіі, то я не настолькі абазнаны ў гэтай галіне, каб рабіць сур’ёзныя высновы, але мне здаецца, што такіх яркіх рэчаў, як у свой час былі ў Макаёнка, у Дударава на пачатку яго творчасці, няма. – А не здаецца табе, што некаторыя п’есы Макаёнка цяпер ужо са­старэлі? – Можа быць… Справа ў тым, што Макаёнак быў моцна прывязаны да праблем свайго часу. Некаторыя з іх не страцілі сваёй актуальнасці і сёння, а некаторыя – адышлі са сваім часам, як тая ж “Лявоніха на арбіце”. Што тут трэба яшчэ мець на ўвазе? Мы часта прыгадваем той ці іншы спектакль, не чытаючы самой п’есы, па якой ён пастаўлены. А спектакль, па-першае, можа быць зроблены вельмі цікавым і глыбокім рэжысёрам, а можа і павярхоўным. А па-другое, трэба ўлічваць, як ігралі акцёры. Часам роля так сабе, слабенькая, а акцёр так сыграе яе, што мы ахнем. Драматургія – вельмі своеасаблівы від літаратуры. Нездарма ж нехта з класікаў нават вызначыў яго як найвышэйшы. – У свой час многа было шуму вакол імя Андрэя Курэйчыка. На яго ўскладваліся вялікія надзеі, яго абвяшчалі ледзь не рэфарматарам беларускага тэатра. І што атрымалася? – Некаторыя рэчы яго я чытаў, некаторыя глядзеў, але вельмі і вельмі недастаткова. Курэйчык – бясспрэчна чалавек таленавіты, актыўны, сучасны. На жаль, ён, як мне здаецца, яшчэ не дужа глыбокі і арыгінальны. Але ў яго многае наперадзе. Дай Бог, каб ён стаў у сваёй творчасці першаадкрывальнікам і філосафам, а не проста вынаходлівым прафесіяналам. – Цяпер ён, кажуць, заключыў кантракт з Галівудам і будзе працаваць на амерыканскае кіно. – Дай Бог! Можа, ён там і здабудзе сусветную славу. Хацелася б, каб стаў ён па-сапраўднаму беларускім драматургам. Бо чалавек, які не мае моцных нацыянальных каранёў, непазбежна нешта страчвае. Як страчвае і той чалавек, які засяроджваецца толькі на сваім, нацыянальным, ці, як казаў Адамовіч, местачковым. Трэба, каб творца быў каранямі на гэтай зямлі, а кронай імкнуўся ў зеніт. Сапраўдны поспех, сапраўдная творчая ўдача можа быць толькі тады, калі карані твае ў роднай зямлі, а крона недзе высока пад сонцам. Тады тваё лісце будзе так шалясцець, што гэты пошум будзе чутны і зразумелы ўсім. – Наша размова будзе няпоўнай, калі мы не скажам хоць колькі слоў пра літаратуру замежжа. – Зноў-такі я не магу сказаць, што надта тут дасведчаны. Але мне здаецца, што мы ў савецкія часы, у сілу сваёй заідэалагізаванасці, то недаацэньвалі тое, што было ў замежнай літаратуры, то пераацэньвалі. Нешта з гэтага перайшло і ў сённяшні дзень. Возьмем такое гучнае імя, як Каэлье. Яго слава пачала грымець колькі гадоў таму, і я сябе дакараў, што ніяк не выберу часу, каб усур’ёз пазнаёміцца з ягонымі творамі. Нарэшце ўзяў, прачытаў – і здзівіўся: чаму такі ажыятаж? Абсалютна сярэдняя літаратура. Тое, што пісаў у сваіх кнігах Каэлье, было напісана яшчэ ў Бібліі і напісана намнога глыбей і цікавей. Мне гэта нецікава. У той жа час я помню, як некалі прачытаў Хемінгуэя, які ў нас тады быў невядомы ці мала вядомы. Гэта была не толькі радасць адкрыцця, гэта было адкрыццё! З такімі ж пачуццямі я чытаў Фолкнера, Маркеса… Падобных адкрыццяў, на вялікі жаль, цяпер амаль не здараецца. Але я задаю сабе пытанне: а можа там, за мяжою, ёсць і цяпер не менш значныя пісьменнікі, але мы іх проста не ведаем? Асабліва ў апошні час, калі мы кінуліся на дэтэктыўшчыну, на так званае “чытво”, а сур’ёзная, таленавітая літаратура застаецца недзе ўбаку. Калі ж казаць пра творы нашых суайчыннікаў, то перш за ўсё адзначу, што ў нас вялікая віна перад нашымі таленавітым землякамі. Так атрымалася, што многія з іх пачыналі сваю творчасць тут, у Беларусі, пры Савецкай уладзе, аднак лёс закінуў іх за акіян. Але і там, за акіянам, яны працягвалі пісаць. Прытым нярэдка ў такіх умовах, што, як кажуць, не дай Бог нікому. Па-першае, яны былі адарваныя ад роднай зямлі, ад свайго народа, ад мовы. А мова, як вядома, – першаэлемент літаратуры. Па-другое, ніколі пісьменнік не можа існаваць не ў сваёй канкрэтнай “абалонцы”. Тыя трагедыі, якія ён перажыў, тыя несправядлівасці і балючыя крыўды, якія ён у сабе нясе, не могуць не праяўляцца і ў ягоных творах. З многімі нашымі пісьменнікамі замежжа, а гэта перш за ўсё тыя, хто жыў у Злучаных Штатах Амерыкі, у Канадзе, я быў знаёмы. Я сустракаўся з Наталляй Арсенневай, Масеем Сяднёвым, Кастусём Акулам, Міхасём Міцкевічам, братам Якуба Коласа, Янкам Золакам, Міхасём Кавылём… Гэта ўсё былі людзі бясспрэчна здольныя, нават таленавітыя. І хацелася б падкрэсліць: яны не былі антыбеларускімі і антысавецкімі. У той жа Арсенневай, у якой муж быў актыўным калабарантам, практычна няма антысавецкіх вершаў. А Сяднёў? У яго ёсць толькі адзін верш, які, праўда, вельмі часта і са смакам цытавалі нашыя ідэалагічныя апосталы, — верш пра тое, як чужыя самалёты прынеслі яму волю. Паколькі Сяднёў ярка выражаны лірык, то ён, як кажуць, выліў у гэтым вершы сваё асабістае пачуццё, бо варожыя самалёты сапраўды падаравалі яму волю. Ён сядзеў у турме, сядзеў за любоў да беларускай мовы і Беларусі. Яго павінны былі расстраляць. Выпадкова застаўся жывы. Аднак у вершы няма ніякіх праклёнаў, ніякай апантанай злосці супраць савецкай улады. Там боль і прэтэнзіі да лёсу, які так несправядліва з ім абыйшоўся. Пасля турмы, калі Сяднёў вярнуўся на радзіму, у сваё Мокрае, акупанты хацелі яго ўзяць на службу, у шэрагі сваіх актыўных паслугачоў, але ён не пайшоў, працаваў звычайным пісарчуком. На ягоных руках крыві няма. У Арсенневай сын удзельнічаў у другім кангрэсе беларусаў, які праходзіў у памяшканні Купалаўскага тэатра і загінуў у выніку партызанскай дыверсіі. Як у маці, у яе была на гэта адпаведная рэакцыя. Але як чалавек таленавіты, яна паднялася вышэй горкіх асабістых перажыванняў і не апусцілася да кляпання антысавецкіх агітак. Арсеннева вельмі ўважліва сачыла за тым, што было тут, у Савецкай Беларусі. Яна выпісвала ці нейкім чынам даставала амаль усе літаратурныя выданні. Асаб­ліва цікавілася паэзіяй. Ведала і пра Дануту Бічэль-Загнетаву, і пра Уладзіміра Караткевіча, і пра Ніла Гілевіча, і пра Анатоля Вярцінскага. Яна чытала і мае вершы, што мне было прыемна пачуць. Лічу, што мы яшчэ і сёння толкам не зрабілі таго, што павінны зрабіць — спакойна прааналізаваць творчасць землякоў-эмігрантаў. Не трэба рабіць выгляд, нібыта такой літаратуры не існуе. Яна ёсць і ў ёй ёсць аўтары, якія пацвярджаюць таленавітасць беларускага народа. Мы абядняем сябе, калі адкідаем цэлы кавалак нашай літаратурнай гісторыі. У гэтым плане нам ёсць чаму павучыцца ў нашых бліжэйшых сяброў і братоў — расіян. Яны ж Буніна не адкінулі, хоць ён быў адкрыты і злосны антысаветчык. Яны не адкінулі іншых таленавітых людзей. І нам не трэба адкідаць. Іншая справа, што не трэба заслугі нашай літаратурнай эміграцыі перабольшваць. Усё-такі ніводзін з яе прадстаўнікоў не падняўся да ўзроўню нашых класікаў. Але некаторыя з іх упаўне маюць права стаяць побач з тымі знанымі пісьменнікамі, якіх мы ўпамінаем, калі гаворым пра беларускі літаратурны працэс. – Вернемся, як кажуць, да родных пенатаў. Недзе мне даводзілася чытаць такое катэгарычнае патрабаванне: маўляў, нашай літаратуры трэба выходзіць на новы ўзровень – больш інтэлектуальны, больш філасофскі і больш мадэрновы. Што значыць “больш мадэрновы”? І ці справядлівае такое патрабаванне? – Калі б я ведаў, што такое мадэрновы ўзровень, я б адказаў. Ну а тое, што нашай літаратуры трэба выходзіць на больш высокі інтэлектуальны ўзровень, – гэта абсалютна справядліва. На больш філасофскі – таксама згодны. Як бы мы ні любілі нашу літаратуру, як бы яе ні цанілі, трэба прызнаць, што яе галоўныя таленты, асноўныя дасягненні звязаны з зямлёю, з вёскаю, з побытам вясковых людзей. Гэта вельмі ярка відно на прыкладзе поспеху Івана Мележа. У яго раманах закранаюцца вялікія і даволі складаныя сацыяльныя працэсы, але ўсё гэта пабудавана на бліскучым веданні псіхалогіі вясковых людзей і іх побыту. Тое ж у рамане “Плач перапёлкі” Івана Чыгрынава. Чаму ён стаў з’яваю не толькі ў беларускай, але і ўва ўсёй савецкай прозе? Таму што ў ім адлюстраваны такі бок вайны, які да гэтага ніхто не паказваў. Першыя дні вайны ў глыбокім тыле. Людзі разгубіліся, не ведаюць, што рабіць, да каго кінуцца, наколькі можна, не прызнаючы немцаў за гаспадароў, з імі паладзіць, паразумецца. І ўсё гэта зроблена на бліскучым веданні побыту Магілёўшчыны. Мы сапраўды маем многа выдатных твораў, пабудаваных перш за ўсё на побыце. Нельга сказаць, што гэтыя творы не інтэлектуальныя. Але іх “інтэлект” вырастае з тых вясковых глыбінь, які да нас, можа, і не даходзіць. А хацелася б інтэлекту больш высокага, больш адкрытага, што прабівалася ў творах Караткевіча, Быкава, Брыля, Пташнікава... Наконт мадэрновасці… Я не супраць пошукаў. Наадварот, я актыўны прыхіль­нік таго, каб людзі шукалі, каб яны знаходзілі тое, чаго да іх не было. Вось прыходзяць людзі маладыя, у іх іншы духоўны вопыт, яны жывуць у іншым часе. І, канечне ж, многія рэчы, якія для нас прывычныя і нават святыя, для іх, відаць, не такія блізкія. Я маю на ўвазе перш за ўсё літаратурныя традыцыі. Ім, можа, хочацца нечага новага. І калі за гэтымі пошукамі стаіць вялікі пласт інтэлекту, філасафічнасці, то хай сабе будзе і мадэрновасць. Але калі я бачу, што чалавек свядома, даруйце, выпендрываецца – абы толькі было не так, як у іншых – то гэта мяне засмучае. Можа, я тут і несправядлівы. Не хачу браць на сябе ролю суддзі. Аднак пакуль што мадэрнісцкіх рэчаў, якія сталі б гонарам, прыкметнаю з’яваю ў беларускай літаратуры, нешта не бачу. Дарэчы, мадэрнісцкія пошукі былі і ў дваццатыя гады, і ў трыццатыя. І вельмі актыўныя. А што засталося? Засталіся Купала, Колас, Гарэцкі, Чорны, Хадыка, Дубоўка… Хай маладыя шукаюць, і дай Бог, каб яны нешта знаходзілі. Мне, напрыклад, было вельмі цікава, як, так бы мовіць, мадэрнова пачынаў пісаць Юрый Станкевіч. Але сурёзнага працягу я, на жаль, не бачу. Заўважаю нейкія спробы да мадэрновага падыходу (давай ужо будзем да гэтага слова прывыкаць) у творчасці Андрэя Федарэнкі, на мой погляд, вельмі таленавітага і цікавага празаіка. Мне вельмі цікавы Алесь Наварыч, ягоны “Літоўскі воўк”. Ён піша пра той перыяд нашай гісторыі, пра які пісаў Караткевіч, але піша па-новаму, арыгінальна. Урэшце рэшт, тое, што робіць у прозе Уладзімір Някляеў, мне таксама здаецца і мадэрновым, і таленавітым… Я – не вялікі тэарэтык. Я люблю тэорыю, якую пацвярджаюць рэальныя, канкрэтныя рэчы. Калі мне пакажуць такі твор, як “Нос” Гогаля альбо ягоныя ж “Вечары на хутары паблізу Дзіканькі” і скажуць, што гэта мадэрнізм, я за такі мадэрнізм дзвюма рукамі. Але калі мне падсоўваюць, даруй, нейкае няўцямнае вярзенне, нейкую абракадабру, я тут катэгарычна супраць. – Кажуць, што лепшыя творы мастацтва, літаратуры нараджаюцца на пераломах часу. Мы ў сваёй найноўшай гісторыі перажылі сур’ёзны пе­ралом. Дык чаму ні ў нашай, ні ў суседніх літаратурах не нарадзілася нічога такога, што стала б літаратурным адкрыццём, кажучы па-руску, потрясло общество? Дзе новыя “Людзі на балоце”, “Знак бяды”, “Каласы пад сярпом тваім”? – Гэтае пытанне няпростае. Каб адказаць на яго, трэба спачатку дакладна высветліць: а што такое вось гэтыя пераломныя моманты. У гістарычным сэнсе – зразумела. У сэнсе нейкіх перамен у дзяржаўным будаўніцтве – таксама. Але для літаратуры гэтага, відаць, малавата. Вось калі мы гаворым пра рэвалюцыю, грамадзянскую вайну, пра Вялікую Айчынную вайну, то там гэты пералом быў відавочны. Тады ў самым прамым сэнсе слова стаяла пытанне жыцця і смерці: чырвоныя пасякуць шашкамі белых ці белыя – чырвоных; гітлераўцы перамогуць савецкіх воінаў ці савецкія людзі – гітлераўцаў. І гэтая праблема ўвасаблялася ў канкрэтныя чалавечыя лёсы, якія былі заарыентаваны на высокія ідэалы, на высокія паняцці. Таму, напрыклад, мінулая вайна стала для беларускай паэзіі (бяру тое, што мне бліжэй) перыядам відавочнага і вельмі высокага ўзлёту. Возь­мем, скажам, лірыку Пімена Панчанкі, балады Аркадзя Куляшова, альбо — у суседзяў — творчасць Аляксандра Твардоўскага ці Андрэя Малышкі. Ды нават у тых паэтаў, якія не вызначаліся асаблівымі дасягненнямі, вершы часоў Вялікай Айчыннай — адны з лепшых, а можа і самыя лепшыя ў іх. А вось гэты перыяд, пра які ты кажаш, ён хоць і пераломны, але такога сутык­нення, бязлітаснага, крывавага, на шчасце, не даў. Барацьба з алігархамі – гэта зусім не тое, што барацьба з гітлераўцамі. Тое, што нехта адстойвае прынцыпы свайго жыцця, прынцыпы ўзаемаадносін з уладай – гэта ўсё ж зусім не тое, што пытанне жыцця і смерці. Перад намі стаіць пытанне, як жыць, а там было — жыць або не жыць. Таму ў дачыненні да такога тонкага інструмента як літаратура патрэбна пэўная дыстанцыя часу. Нездарма ж класік пісаў: “Большое видится на расстояньи…” Мы яшчэ гэтага пералому, які адбыўся, да канца не ўсвядомілі, не зразумелі. Бо тут барацьба дабра і зла не такая адкрытая, відавочная, як у вайну. Ды і трэба яшчэ разабрацца, дзе яно дабро, а дзе зло. Таму, як мне здаецца, папракаць літаратуру ў тым, што яна не стварыла новых шэдэўраў, ранавата. Трэба пачакаць. Хаця, як казаў Броўка, не трэба прыбядняцца, бо за тое, што ёсць у нас, у прыватнасці, у беларускай паэзіі і асабліва ў публіцыстыцы, не сорамна. Такой публіцыстыкі, якая з’явілася ў нас апошнім часам, па яе адкрытасці, па глыбіні пранікнення ў працэсы грамадскага быцця, урэшце па форме, – у нас раней не было. – Генадзь Мікалаевіч, задам можа трохі наіўнае, дзіцячае пытанне: а што такое паэзія? – Гэта не наіўнае і не дзіцячае, а надзвычай сур’ёзнае і важнае пытанне. І я наўрад ці змагу на яго адказаць. Я скажу, што такое паэзія асабіста для мяне. Калі мець на ўвазе лірыку, то гэта – зафіксаванае ў слове імгненне пачуцця. Тое, што нарадзілася ў душы і вымусіла цябе перадаць яго іншым (ці то радасць, ці нянавісць, ці расчараванне). Але я думаю, што нешта падобнае ляжыць у аснове і больш грунтоўных, эпічных твораў – паэм, балад. Без пачуцця не можа быць паэзіі. Пры гэтым я абсалютна не адвяргаю так званую паэзію інтэлектуальную, пабудаваную на думцы. Але для мяне паэзія абавязкова павінна ісці ад сэрца. Яна, канечне, не можа быць зусім бяздумная, але перш за ўсё трэба, каб у ёй было сэрца. Калі ж паэзія ідзе ад галавы і міма сэрца – гэта не “мая” паэзія. Ад галавы праз сэрца ці ад сэрца праз галаву – вось шлях сапраўднай паэзіі. Таму калі гаварыць, напрыклад, хто для мяне больш блізкі: Бродскі ці Мандэльштам – я адназначна выбіраю Мандэльштма. Нават Пастарнак для мяне ідзе пасля Мандэльштама. Леаніда Мартынава я чытаю з цікавасцю, а перачытваю Твардоўскага. – А з чаго пачынаецца паэт? – Мне здаецца, паэт пачынаецца са здзіўлення. Ён раптам у свеце, які вакол, у людзях, якія побач, убачыў нешта такое, што яго здзівіла і захапіла. Захацелася сказаць: Божа мой, які чароўны свет! Якія цудоўныя людзі! Вось ад гэтага ўнутранага жадання, унутранай патрэбы і нараджаецца паэзія. Ад здзіўлення і жадання падзяліцца сваім здзіўленнем з іншымі. Добра, калі гэтае здзіўленне набывае з гадамі мудрасць, вопыт, майстэрства. Але трэба, каб заставалася і нешта дзіцячае, чыстае, наіўнае, тое, што цяжка перадаць і што немагчыма нічым замяніць. А яшчэ для мяне ў паэзіі вельмі важная інтанацыя. Калі ў творы ёсць інтанацыя, якая мяне захапіла з першых радкоў ці з першых строф, я далей магу дараваць нават некаторыя хібы. Прычым для кожнага моманту павінна быць свая інтанацыя, каб яна дакладна перадавала тое, што ў цябе ў душы. Мне смешна, калі ў мяне іншы раз пытаюцца: што вам больш прыдатнае – ямб, харэй ці які-небудзь іншы памер? Як вы пішаце? Я не ведаю, як я пішу. Для мяне памер абсалютна не мае значэння. Галоўнае – улавіць інтанацыю. І не згубіць яе да канца. А дзе там ударныя ці безударныя склады – хай разбіраюцца крытыкі. – Паэтаў часам называюць прарокамі. Гэта – метафара? Ці тут сапраўды ёсць доля праўды? – Бясспрэчна, ёсць доля праўды. Я не думаю, што паэт свядома, абдумана, мэтанакіравана да гэтага імкнецца. Справа, відаць, у тым, што кожны талент, а тым больш талент выдатны, кажучы высока, ад Бога. А паколькі Богу ўсё відаць шырока, відаць далёка, відаць глыбока, то, надзяляючы чалавека талентам, ён дае яму магчымасць бачыць і адчуваць тое, што большасць людзей не бачаць і не адчуваюць. І таму многія геніяльныя паэты або прадбачылі свой лёс, прычым даволі дакладна, або ўгадвалі нейкія падзеі, звязаныя з іх блізкімі людзьмі, або прадчувалі, і даволі дакладна, нават з называннем канкрэтных дат, нейкія сацыяльныя зрухі ў грамадстве. Маякоўскі, напрыклад, прадказаў рэвалюцыю з памылкай усяго на адзін год. Што за гэтым стаіць – навука адназначнага адказу не мае. Для мяне асабіста – гэта воля і ласка Бога. – Ці мае паэзія нацыянальнасць? Альбо, як сцвярджаюць некаторыя крытыкі, паэт павінен быць грамадзянінам свету? – Паэзія, канечне ж, павінна мець нацыянальнасць. Бо што такое грамадзянін свету? Гэта той, хто, будучы на сваёй зямлі, у сваім народзе, не абмяжоўваецца толькі гэтым астраўком, на якім жыве, культурай, у якой працуе, а і падцягвае сябе да ўзроўню сусветных, агульначалавечых патрабаванняў. Для мяне, напрыклад, бясспрэчна вялікімі паэтамі з’яўляюцца тыя, якія, будучы гранічна нацыянальнымі, змаглі ў сваёй нацыі, у сваім народзе, сваёй гісторыі ўбачыць, адчуць тое, што цікава для ўсяго чалавецтва. Таму грамадзянін свету наўрад ці будзе цікавы без нацыянальнай адметнасці. – Палітычная лірыка. Грамадзянская лірыка… Ці магчыма такое парадаксальнае спалучэнне? Бо палітыка і грамадзянскасць падразумяваюць у першую чаргу публіцыстычнасць, а яна, на мой погляд, несумяшчальная з лірыкай. – Не, тут я з табой не згодзен. Я лічу, што гэтыя рэчы сумяшчальныя. Некалі крытыкі, як ты ведаеш, заклікалі тварыць чыстае мастацтва. Было нават проціпастаўленне Някрасава і Фета. Я думаю, што ўсё гэта трошкі штучнае. І Фет, і Някрасаў – лірыкі. Альбо возьмем нашага самага тонкага, самага бліскучага лірыка Масксіма Багдановіча. Што такое ягоная “Пагоня”? Высокая грамадзянская паэзія. І разам з тым гэта глыбіннае выказванне яго асабістых, нават інтымных пачуццяў. Тое, чаго і патрабуе лірыка. А ўспомні “На смерть поэта” Лермантава. Публіцыстыка вышэйшага класу, але і выдатная, высокая лірыка. – Згодзен, пераканаў. – Мне таксама некалі як прыклеілі ярлык паэта грамадзянскага, дык я яго і да гэтага часу нясу. Але я лічу, што я паэт лірычны. І тады, калі пішу пра каханне, і тады, калі пішу пра нейкія палітычныя, сацыяльныя з’явы. – Хачу закрануць вось такую тэму: паэт і ўлада. Ці заўсёды творчы чалавек павінен быць у апазіцыі да ўлады? Яўтушэнка аднойчы сказаў так: “Спорить с властью нужно делами, а не грубыми фразами и хулиганством. Выражать свое несогласие надо, не впадая в крайности”. А як на гэты конт думаеш ты? – Я думаю, што ўся справа ў тым, якая ўлада і які паэт. Я лічу, што самае шчаслівае спалучэнне, калі асноўныя прынцыпы ўлады і асноўныя прынцыпы паэта супадаюць, калі яны служаць свайму народу, сваёй Айчыне. Гэта і для паэта, і для ўлады ўдача. Бо што б там ні казалі і як бы там ні філасофствавалі, улада мае агромністую сілу ўздзеяння на людзей. Але толькі з-за таго, што ўлада мае гэтую сілу, імкнецца ўсіх падпарадкоўваць, паэту – творчаму, свабоднаму чалавеку — ісці на канфлікт, я думаю, неразумна. Права і абавязак паэта — паказваць тое, у што ён верыць, што адчувае. Калі гэта супадае з памкненнямі ўлады – добра. Калі не супадае – што ж, такое здараецца, і я не ведаю, хто тады больш прайграе: паэт ці ўлада? Часцей за ўсё — улада. Калі яна змагаецца з таленавітым чалавекам, гэта сведчыць як мінімум пра яе неразумнасць. Чаго заўсёды хоча ўлада? Умацавання, падтрымкі, каб у яе быў аўтарытэт і тут, і за мяжой. І для гэтага ёй патрэбны людзі, якія будуць гэта сцвярджаць. Таленавітыя, адукаваныя людзі. Але з імі трэба абыходзіцца тонка, далікатна, разумна. А калі імі пачынаюць камандаваць, змагацца з імі, гэта плёну не дасць. Ніводная ўлада яшчэ не перамагла ніводнага сапраўднага творцу. Хто выйшаў пераможцам у процістаянні: Леў Талстой або царская ўлада? Леў Талстой. Некалі Маякоўскі сказаў, што тэхнічны прагрэс – гэта выдатная рэч, але калі на яго не надзець аброць маралі, ён загрызе чалавецтва. Як на маю думку, без маралі не можа быць ні эканамічных, ні палітычных, ніякіх іншых сур’ёзных дасягненняў. Могуць быць часовыя ўдачы, але сур’ёзнага поспеху быць не можа. Я не асуджаю людзей, якія ідуць ва ўладу. Салтыкоў-Шчадрын таксама служыў ва ўладзе. Іншая справа, што пратрымацца доўга не змог. А вось выдатнай з’явай у літаратуры стаў. Больш пашанцавала Цютчаву. Ён шмат карыснага зрабіў на сваёй дыпламатычнай службе і пісаў выдатныя вершы. Таму я радуюся, калі таленавітыя людзі ідуць ва ўладу, з хваляваннем назіраю, як яны ва ўладзе працуюць, як улада прымае іх творчасць. Улада павінна быць інтэлектуальнай, адукаванай, нацыяльнасвядомай. Калі яна такая, то да яе ахвотна і лёгка пойдуць творчыя людзі. Калі ж не такая, то як бы яна ні старалася, таленты да яе не пойдуць. Яна будзе акружана шэрасцю. – Вядома, што П. М. Машэраў ведаў і любіў літаратуру і літаратараў. А цяпер той-сёй кажа, што сваімі падачкамі, гульнёю ў сяброўства ён ангажыраваў пісьменнікаў, стрыножваў іх свабоду. – Не знаю, я да Машэрава стаўлюся з вялікай павагай. Разумею, што ён быў чалавекам свайго часу, сваёй сістэмы, урэшце рэшт, чалавекам сваёй пасады. Але тое, што ён інтэлігенцыю, асабліва творчую, любіў, гэта я магу пацвердзіць. Гэта, як мне здаецца, было ў ягонай душы. Як ён паводзіў сябе з канкрэтнымі прадстаўнікамі інтэлігенцыі? Па-рознаму было. Я не замахваюся на тое, каб сцвярджаць, што ведаю ўсё, але трохі ведаю. Да таленавітых людзей Пётр Міронавіч заўсёды адносіўся шчыра і стараўся ім дапамагчы. Я маю на ўвазе ягоныя адносіны да Аркадзя Куляшова, да Івана Мележа, да Анатоля Анікейчыка. А як ён любіў Андрэя Макаёнка! З якой увагаю і цікавасцю глядзеў па тэлебачанні творчыя вечары! Пасля званіў мне і вельмі зацікаўлена дзяліўся ўражаннямі: “Вы звярнулі ўвагу, як слухала Барадуліна зала? Вы заўважылі, колькі моладзі прыйшло да Брыля?..” Для яго, як палітыка, быў вельмі важны грамадскі рэзананс творчасці пісьменніка. Пра вечар Васіля Быкава казаў: “Не ва ўсім я з Васілём Уладзіміравічам згодны, але якая магутная асоба! Як ён цікава разважае, прапускаючы ўсё праз свой розум, сваё сэрца! Вось так і трэба гаварыць з людзьмі – адкрыта, чэсна…” У яго была радасць і нават захапленне ад таго, што творчыя людзі ўмеюць тое, чаго не ўмее ён. Для кіраўніка такая якасць — рэдкасць. Аднойчы ён мне сказаў: “Чытаў твае новыя вершы. Малайчына, што знаходзіш час пісаць. Вершы мне спадабаліся, я гатовы пад кожным радком падпісацца. І вось дзіўлюся, чаму ты можаш так напісаць, а я не магу? У мяне ўсё гэта таксама ёсць у душы, а вось напісаць не магу…” – Генадзь Мікалаевіч, у маладыя гады ты пісаў не толькі вершы, але і прозу, гумар, сатыру, публіцыстыку. А цяпер засталіся адны вершы… – Ну, па-першае, я пераканаўся, што мая стыхія – паэзія. У прозе я не адчуваю сябе так упэўнена. Па-другое, мае выхады ў публіцыстыку былі звязаны з маёй першай спецыяльнасцю — з журналістыкай. Я і цяпер не баюся называць сябе журналістам і адчуваю сябе ў гэтай сферы прафесіяналам. Што ж датычыцца гумарыстычных рэчаў, то гэта ў пэўным сэнсе звязана з тым, што я немалы час працаваў у часопісе “Вожык”, хаця, думаю, што адчуванне гумару, іроніі, вострага слова — у самім маім характары. Аднак, бясспрэчна, самым дарагім і, напэўна, самым паспяховым (даруй за такую смелую фармулёўку) была і застаецца для мяне лірыка. – Табой напісана шмат тэкстаў да песень, якія да гэтага часу не страцілі сваёй папулярнасці. Як яны ствараліся? Якая з песень табе найбліжэй, найдаражэй? – Я шчаслівы чалавек, бо на мае вершы сапраўды напісана нямала песень, у тым ліку песень — “доўгажыхароў”. Скажам шчыра, вершы не даюць такой папулярнасці, як песні. Мяне, як паэта, звычайныя людзі ведаюць перш за ўсё праз песні. А ствараліся песні па-рознаму. Найбольш пісаліся на апублікаваныя вершы. Так паявілася, напрыклад, “Зачарованая мая”. Верш быў напісаны даўно, друкаваўся і ў часопісе, і ў кнізе. І вось аднойчы мой сябар Ігар Лучанок “зачапіўся” за яго і напісаў песню. Яна імгненна стала папулярнай. І колькі гадоў таму на фестывалі “Віцебскі базар” ізраільскі спявак менавіта з ёю выйграў Гран-пры. Другая папулярная песня “Завіруха” нарадзілася так. Эдуард Ханок, які жыў тады ў Брэсце, ехаў аўтобусам у Мінск. Была зіма, за акном ішоў снег. Эдуард дастаў маю кніжку і натрапіў на верш “Снежная імпрэсія”. І пакуль даехаў да Мінска, мелодыя была гатова. Былі і выпадкі, калі я пісаў верш, свядома нацэльваючыся на песню. Так здарылася з “Канём незацугляным”. Я напісаў яго ў Аксакаўшчыне, дзе падлечваўся, і паказаў Ханку. Ён абрадавана ўсклікнуў: “Божа мой! У мяне ж ёсць мелодыя менавіта для гэтага”. Так паявілася песня, якая доўгі час была своеасаб­лівай візітоўкай ансамбля “Песняры”. Здаралася і такое, калі я пісаў тэкст пад гатовую мелодыю, хаця я гэта не вельмі люблю і не дужа ўмею. У прыватнасці, так паявілася наша з Васілём Раінчыкам “Калыханка”… Для таго, каб песня мела поспех, трэба тры складнікі: кампазітар, паэт і выканаўца. У тым, што цяпер амаль няма папулярных песень, вінаваты перш за ўсё тыя выканаўцы, якія самі пішуць і музыку, і тэксты. Мне такіх аўтараў, шчыра кажучы, шкада, бо часам бяруцца яны не за сваю справу. – Я быў прыемна здзіўлены, калі, перачытваючы твае кнігі, выявіў, што ў цябе, аказваецца, напісана шэсць выдатных паэм. Давай крыху пагаворым пра гэта. – Ну, паэмы мае — ліра-паэмы. Яны пабудаваны больш па законах лірыкі, чым эпікі. Хаця нейкія эпічныя элементы ў іх ёсць. Першая паэма – “Чужая споведзь”. Пасля напісаўся “Хатынскі снег”. Гэта для мяне была рэч не толькі важная, але і знакавая. Справа ў тым, што многае з таго, пра што я пісаў, я перажыў асабіста. Хросную маю маці спалілі гітлераўскія карнікі ў будынку школы. Добра помню той дзень, калі мама прывяла нас з сяст­рой Рымай туды, каб пакланіліся яе светлай памяці. Здаецца, і да гэтага часу я адчуваю той горкі, цяжкі чад спаленых людзей… Пішучы “Хатынскі снег”, мне нічога не трэба было прыдумваць. Я толькі знайшоў “ключ” да сюжэта: тры снягі – белы, чырвоны і чорны. Паэма для мяне дарагая, па-першае, – асабіста перажытым, глыбінна-інтымным, а па-другое, тым, што вывела мяне на ўсесаюзную арэну. Асабліва ганаруся тым, што пераклад яе да друку ў часопісе “Новый мир” паспеў падпісаць Аляксандр Твардоўскі. А пазней на яе аснове кубінскі кампазітар напісаў араторыю, якая ў Маскве гучала з удзелам славутай Ірыны Архіпавай. Дарагая мне і паэма “Ленін думае пра Беларусь”. Яе я выношваў даволі доўга. І яна не столькі пра Леніна, колькі пра Беларусь. Калі я думаў пра лёс Беларусі, беларускай дзяржаўнасці, у прыватнасці, пра тое, што павінна цэментаваць нашу годнасць, прыходзіў да натуральнай высновы: аб’яднальным элементам павінна быць нацыянальная ідэя. Карацей кажучы, гэта паэма была спробай неяк вызначыць і асэнсаваць для сябе, што такое наша нацыянальная ідэя. Уладзіміра Ільіча я ўвёў сюды не таму, што меў на ўвазе нейкую палітычную кан’юктуру. Не. У той час, калі пісалася паэма, і ў друку, і на навуковых канферэнцыях многія разважалі: што такое Ленін для Беларусі? Дык вось я паставіў для сябе пытанне: а што такое была Беларусь для Леніна? І не толькі паэтычна, лагічна, але і гістарычна пастараўся ўявіць яго думкі пра беларускую дзяржаўнасць, пра нашых вялікіх нацыянальных дзеячаў – Скарыну, Каліноўскага, Купалу. Спярша за гэтую паэму мяне хвалілі, а потым, калі прыйшлі дзевяностыя гады, час забурэнняў ці разбурэнняў, сур’ёзна дзяўблі. Было, вядома, непрыемна. Але я ад яе ніколі не адмаўляўся. Ды і мяне хораша падтрымаў Масей Сяднёў: “Ты не надта перажывай. Паэма ў цябе не пра Леніна. Яна – пра Беларусь”. І надзвычай дарагая для мяне рэч, – паэма “Узнясенне” — пра Францішка Багушэвіча, аднаго з пачынальнікаў беларускай літаратуры, выдатнага дзеяча нацыянальнага адраджэння, аднаго з апосталаў у нашым беларускім храме. Ён абараняў інтарэсы беларусаў не толькі сваім палымяным радком, але і ў прамым сэнсе — як адвакат. Перачытваючы ягоныя творы, я падумаў, што ён мог быць і суддзём у самым высокім значэнні гэтага слова. Ён меў права сказаць беларускаму народу і нейкія непрыемныя, горкія рэчы. І найперш пра мову, ад якой (хай сабе і не па сваёй волі) многія тады адракаліся. Мне вельмі хацелася, каб тое, пра што я сказаў у паэме вуснамі Багушэвіча, дайшло да як мага большага кола чытачоў, было імі правільна зразумета і самае галоўнае – каб былі зроблены належныя высновы. – Генадзь Мікалаевіч, ты сам не аднойчы казаў, што навучыць чалавека добра, таленавіта пісаць немагчыма. Інстытут настаўніцтва тут не падыходзіць. І ўсё ж кожны творца, асабліва напачатку свайго шляху ў літаратуру, выбірае нейкі свой ідэал, свой аўтарытэт. А на каго ў свой час раўняўся Бураўкін? – Літаратура – гэта ўнікальная рэч. У ёй адначасова жывуць і вучні, і настаўнікі. Вучні робяцца настаўнікамі, а настаўнікі на нейкі час могуць стаць вучнямі. Для мяне маімі настаўнікамі былі перш за ўсё Багдановіч, Купала, Колас. Пасля прыйшлі Куляшоў і Панчанка, з якім мы блізка сышліся, пасябравалі. Як рэдактар для мяне быў узорам Анатоль Вялюгін. Ён ніколі не перапісваў аўтара, нічога ад сябе не дапісваў. Звычайна мяняў адно-два словы (але як дакладна, удала, бліскуча!) і бласлаўляў у друк. Або, калі верш быў слабы, бракаваў. Шмат добрага зрабіў для мяне і мілы, клапатлівы, дабразычлівы Мікола Аўрамчык… – Як табе сёння працуецца? Якога ты прытрымліваешся правіла: ні дня без радка ці пішаш толькі па натхненню? – Ніколі ў мяне не было і быць не магло правіла – ні дня без радка. Вершы мне трэба пісаць, што называецца, пад натхненне. Што такое натхненне? Гэта нейкае боскае бласлаўленне, такі асаблівы, надзвычайны душэўны стан, калі чалавеку пад сілу многае. Да мяне вершы заўсёды прыходзілі тады, калі нейкія пачуцці перапаўнялі душу. Звычайна спачатку нараджаецца інтанацыя, нейкі радок, можа нават страфа, а пасля ўжо з гэтага вырастае верш. Мне, калі я пішу, трэба, каб нічога не адцягвала. Я павінен быць адзін. Найлепш пішацца, калі я бываю на лецішчы і застаюся сам-насам. Я ніколі сябе не прымушаю… Аднойчы пра нешта падобнае запыталіся ў Твардоўскага, і той адказаў прыкладна так: вершы я пішу лёгка і хутка, а вось выношваюцца яны доўга. У мяне атрымоўваецца гэтак жа. Гняздо для птушкі радасці – Сябры, кнігі, сустрэчы з цікавымі людзьмі, каханне – вось тое гняздо, дзе месціцца птушка радасці. Кажуць, сяброў многа не бывае. Мне ж здаец­ца, што ў цябе як раз сяброў багата. Каго б ты з іх найперш назваў, хто вытрымаў, што называецца, праверку часам, а хто – не? – Я не скажу, што ў мяне так ужо багата сяброў, але тыя людзі, каго я называю сябрамі, мне вельмі блізкія і дарагія. Гэта перш за ўсё Мікола Матукоўскі, які, на жаль, пайшоў з гэтага свету. Я быў знаёмы з ім з шостага класа. Мікола тады працаваў у райкаме камсамола. – У Полацку? – Не, у Расонах. Паколькі я спрабаваў нешта пісаць, а ён ужо нават друкаваў вершы ў раёнцы, мы з ім пазнаёміліся і сышліся. Як аказалася, на ўсё жыццё. І для маёй мамы было дзіва дзіўнае, што Мікола, сталы хлопец, сябруе з падлеткам. А для мяне гэта было шчасце, бо ён кіраваў тым, што я чытаў, быў маім літаратурным настаўнікам. Другім сябрам – па блізкасці і духоўнай, і чалавечай – быў Васіль Быкаў. Здавалася б, у нас была вялікая розніца ва ўзросце, вялікая дыстанцыя ў літаратурным вопыце, але ўсё жыццё ў нас былі блізкія, даверлівыя адносіны. Ён быў з тых людзей, хто заўсёды мог цябе зразумець, падтрымаць і ніколі не прадаць. – Вы пазнаёміліся з ім у “Маладосці”? – Не, трошкі раней. Калі я збіраў подпісы ў яго абарону. Васіль жыў у Гародні, а я працаваў у “ЛІМе”. Мы, як аказалася пасля, былі ў свой час на адной нарадзе маладых у Каралішчавічах. Ведалі адзін аднаго па публікацыях, але асабіста не былі знаёмыя. Трэцім я назваў бы Валянціна Болтача. Гэты чалавек прыйшоў у маё жыццё пазней. Мы пазнаёміліся з ім, калі ён працаваў у Гародні, і пазнаёміў мяне з ім Васіль Быкаў. Ён аказаўся чалавекам настолькі блізкім мне літаральна па ўсіх пазіцыях, што мы адразу ж сталі патрэбнымі адзін аднаму. І пасля мы многае рабілі разам – і ў службовых справах, і ў літаратурных. Практычна ўсе свае творы ён даваў мне чытаць яшчэ ў рукапісе. Так сталася, што ва ўсе цяжкія і шчаслівыя моманты жыцця майго мы былі разам. Для мяне страта Валянціна вельмі і вельмі адчувальная і балючая. Акрамя таго, ёсць сябры, якія ў бытавым сэнсе, можа, і не такія блізкія, як гэтыя трое, але сяброўства з якімі для мяне важнае. Гэта і Ніл Гілевіч, які вельмі многа зрабіў для таго, каб я адчуў, усвядоміў сябе беларусам. Ён даваў мне чытаць кнігі, якія тады немагчыма было знайсці ў бібліятэках, спрыяў станаўленню маёй нацыянальнай свядомасці. Безумоўна, не магу не назваць Рыгора Барадуліна. Мы з ім землякі, літаратурныя аднагодкі. Адначасова паступілі ва ўніверсітэт, адначасова пачыналі свой творчы шлях. Здаралася, па розных прычынах, то аддаляліся, то збліжаліся, але ніколі не парывалі сяброўскіх адносін. Ёсць блізкія, дарагія для мяне людзі сярод мастакоў. Гэта і Леанід Шчамялёў, якога я люблю і як мастака, і як чалавека. Гэта і Гаўрыла Вашчанка, майстра іншай манеры, але вельмі таленавіты, шчыры, адданы беларус. Я з імі сышоўся крыху пазней, чым з літаратурнымі пабрацімамі, але мне здаецца, што мы патрэбныя адзін аднаму. А як я даражу сяброствам з акадэмікам, выдатнай асобай Радзімам Гарэцкім!.. Хацеў бы назваць і сяброў з блізкага замежжа, з якімі я, на жаль, сустракаюся нячаста. Гэта перш за ўсё ўкраінскія калегі – Дзмітро Паўлычка, жывы класік, чалавек шматгранны і па таленту, і па дасведчанасці, эмацыянальны, яркі паэт (невыпадкова ён адным з першых стаў Героем Украіны), Іван Драч, выдатнейшы паэт, таксама Герой Украіны, Раман Лубкіўскі, львавянін, бліскучы знаўца і перакладчык беларускай паэзіі, вельмі блізкі мне чалавек. Ёсць у мяне сябры і ў Маскве. Я з радасцю назаву Віктара Сухадрэва, былога дыпламата, з якім пазнаёміліся, калі працаваў у Нью-Ёрку у пастпрэдстве, а ён быў намеснікам генеральнага сакратара ААН. Цікавы, таленавіты чалавек. Хачу прыгадаць і Андрэя Вазнясенскага, Бэлу Ахмадуліну, Ігара Шклярэўскага, з якімі ў мяне заўсёды былі добрыя адносіны. Не магу не згадаць Сяргея Законнікава, Анатоля Кудраўца, Уладзіміра Някляева. І, канечне, Віктара Казько, які для мяне сёння – празаік нумар адзін. Тое, што ён піша, над чым думае, пакутуе, для мяне вельмі блізкае і дарагое. Словам, калі пачынаеш прыгадваць, то, аказваецца, што сяброў у мяне сапраўды нямала. – А ёсць жа і проста добра знаёмыя, і гэта таксама вядомыя, знакамітыя людзі… – Тут я магу пахваліцца знаёмствам з нашымі касманаўтамі – Пятром Клімуком і Уладзімірам Кавалёнкам. Доўгія гады мы мелі даволі цесныя адносіны. Яны заўсёды, калі бывалі ў Мінску, заходзілі да мяне. А я, калі быў у Маскве, адведваў іх у Зорным гарадку. Добрым словам хачу ўспомніць людзей, якія адыгралі ў маім лёсе вельмі важную ролю – Кірылу Трафімавіча Мазурава, Пятра Міронавіча Машэрава, Ціхана Якаўлевіча Кісялёва. Гэтыя людзі многае значылі ў маім асабістым жыцці, бо яны дапамаглі мне праявіцца як службоўцу. Яны разумелі мяне і часам, калі трэба было, абаранялі, хаця былі гаспадарамі “высокіх кабінетаў” і прытрымліваліся правілаў знаходжання ў іх. Да такіх людзей адношу таксама і Аляксандра Нічыпаравіча Аксёнава, Аляксандра Трыфанавіча Кузьміна, Уладзіміра Ігнатавіча Бровікава… – Ты сказаў, што з’яўляешся даўнім кнігалюбам. Па якіх прынцыпах фарміраваў ты сваю хатнюю бібліятэку? Якой яна наогул, на твой погляд, павінна быць? – Ну, мая хатняя бібліятэка сфарміравана па маіх інтарэсах. І, можа быць, самае цікавае і дарагое ў ёй – кнігі з аўтографамі, падораныя маімі калегамі, сябрамі. У мяне ёсць практычна ўсе кнігі, выдадзеныя Нілам Гілевічам, з подпісамі. Усе кнігі Рыгора Барадуліна. Многія кнігі Пімена Панчанкі, Івана Мележа, Янкі Брыля, Уладзіміра Караткевіча. Практычна ўся беларуская паэзія, пачынаючы з пяцідзясятых гадоў мінулага стагоддзя… – А найбольш дарагі для цябе аўтограф? – Іх многа. Гэта і надпісы Куляшова, Крапівы, Віктара Астаф’ева. Ёсць нават першая кніга Андрэя Вазнясенскага з ягоным аўтографам. Ну вось, гэта адзін “аддзел” маёй бібліятэкі. Другі, не менш значны і аб’ёмны, складаецца з гістарычнай літаратуры, літаратуры па культуры Беларусі. Сюды ўваходзіць трыццацітомны Збор фальклору, розныя энцыклапедычныя выданні, шматлікія даведнікі. Руская і беларуская класіка. Поўная “Библиотека поэта”. Ну і ёсць у мяне літаратура з палітычным ухілам. У свой час я збіраў кнігі на антыфашыскую праблематыку – зборнікі дакументаў, успаміны ўдзельнікаў антыфашысцага руху… – І чым гэта было выклікана? – А выклікана гэта тым, што мне цікава было даведацца, што такое фашызм не проста ў агульных рысах, а ў механізме, у дэталях. Напрыклад, у мяне ёсць кніга па гісторыі фашызму ў Германіі, выдадзеная ў 1936 годзе. Яе мне, дазнаўшыся пра маё хобі, падарыў калега-праўдзіст. Іван Чыгрынаў, калі пісаў свае раманы, браў у мяне некаторыя з гэтых кніг, у прыватнасці, дакументы па гісторыі партызанскага руху. Цяпер мая біблітэка істотна парадзела. Адна яе частка тут, у гарадской кватэры, другая, ці не большая, – на лецішчы. Акрамя таго, значную частку кніг я перадаў сыну, дачцы. – Ці можаш ты назваць адну-дзве свае самыя любімыя кніжкі альбо аднаго-двух найбольш шаноўных аўтараў? Прабач за такі трохі шкалярскі падыход. – Гэты падыход для мяне сапраўды не надта сур’ёзны. Можа лепей было б сказаць, каго я найчасцей перачытваю? – Можа. – Найчасцей перачытваю Багдановіча, Купалу, Пушкіна. З прозы – Брыля, Гарэцкага, Гогаля. – А Талстога, Дастаеўскага? – Іх я таксама вельмі люблю, але больш звяртаюся да Гогаля. А ў Дастаеўскага нядаўна перачытаў “Бесы”. Выдатная рэч! Вельмі многае дапамагае зразумець і ў нашым нядаўнім мінулым, і ў нашым сучасным жыцці. Час ад часу перачытваю Быкава, Панчанку, Пысіна… Перачытваю і заўсёды знаходжу ў іх нешта новае, і гэтаму вельмі радуюся. – Пагаворым яшчэ пра адзін складнік радасці – пра каханне. Маючы два зборнікі інтымнай лірыкі, ты ўжо можаш смела лічыцца спецыялістам у сферы гэтых пачуццяў. Дык вось як у спецыяліста я хачу ў цябе запытац­ца: што такое сапраўднае каханне і як яго можна адрозніць ад простай закаханасці? – Ну хто яго ведае. Я калісьці нават пісаў у вершы, што гэта вечная таямніца і сакрэт, колькі б пра яго ні гаварылі. Ні вучоныя, ні паэты так і не разгадалі гэтую таямніцу. Я таксама не ведаю, што гэта такое, бо цяжка вытлумачыць. Яго проста трэба адчуць. – І ў кожнага яно сваё? – Напэўна. З чаго б тады з усіх жанчын ты выбіраў адну? – Ды і не кожнаму гэты боскі дар даецца… – А я пра гэта ў адным са сваіх вершаў пісаў: “Непрыгожых жанчын не бывае, проста шмат невідушчых мужчын…” Так што можна ўбачыць жаночую прыгажосць, а можна і не ўбачыць. – Каханне з першага погляду бывае? – У мяне такое было. Калі я ўбачыў Юлю, яна адразу мяне паланіла. – Вы былі на адным курсе? – Не, я быў ужо на трэцім, а яна толькі паступіла на першы. І вось, як убачыў яе, нешта ўсярэдзіне страпянулася. Ну а пасля, на шчасце, гэтае пачуццё не прайшло, не знікла. Наадварот, набывала штосьці новае, тое, што прывяло нас да сям’і, тое, што вось ужо паўвека трымае нас на гэтай зямлі разам. – Можа, ты са мной і не пагодзішся, але як мне здаецца, як я назіраю ў паўсядзённым жыцці, каханне вельмі рэдка бывае ўзаемным. Звычайна нехта адзін у сям’і кахае, а другі – дазваляе сябе кахаць. Такія сем’і нават больш моцныя, таму што калі абое апантаныя пачуццём, у іх часцей узнікаюць канфлікты, крыўды, яны цяжэй знаходзяць згоду. – Ну, гэта трэба разбірацца ў кожным канкрэтным выпадку. Але я думаю, што калі каханне зямное, чалавечае, узаемнае, то, наадварот, яно дапамагае закаханым ва ўсім – і глыбей зразумець адно аднаго, і шукаць згоду, і ладзіць сям’ю. А калі ж гэтае пачуццё набывае форму нейкага фанатызму, робіцца незямным, нечалавечым, то гэта жах. Хаця, напэўна, бывае і такое. Наша, маё каханне прайшло ўсякія выпрабаванні, усякія прыгоды. Спачатку была закаханасць – юначая, безаглядная. Пасля рамантычная ўзнёсласць адступіла на другі план, а на першы выйшлі шматлікія будзённыя праблемы. Урэшце рэшт усё мінула, а засталася духоўная еднасць, павага адно да аднаго, жаданне быць побач. – А як ты ставішся да пушкінскіх радкоў: “Чем меньше женщину мы любим, тем легче нравимся мы ей”? Гэта – праўда? – Не ведаю. Пра гэта трэба ў жанчын запытацца. Мне не хацелася б, каб так было. Трэба быць шчырым і сумленным. – Ці можна пранесці каханне праз усё жыццё? – Можна. Але для гэтага трэба, каб хапіла і мудрасці, і цярплівасці, і яшчэ шмат чаго іншага. Каханне – найвялікшы боскі дар, і яго неабходна ўсяляк берагчы і шанаваць. – Як ты ставішся да хадакоў “налева”? Можна сабе такое дазволіць, нават кахаючы сваю палавінку? – Ну, я лічу, што ўсякія могуць быць выпадкі ў жыцці. Галоўнае, каб у гэтым не было брыдкага. А мімалётныя захапленні могуць здарацца. – У чым сакрэт трывалай сям’і? – Часткова мы ўжо пра гэта гаварылі. Паважаць адно аднаго. Разумець адно аднаго. Мець духоўнае адзінства. І, канечне ж, умець дараваць адно аднаму. – Хто ў вас галоўны ў сям’і? – У штодзённых, сямейна-бытавых справах, бясспрэчна, Юля, а ў важных, так сказаць, стратэгічных справах мы дзейнічаем разам, сумесна. Я ніколі не прэтэндаваў на першае месца. Але хачу, каб улічвалі маю думку, калі я ў нечым перакананы, каб жонка прызнавала гэта. Проста ж для таго, каб паказаць, што я галоўны… у мяне такога ніколі не было. – Скажам, каму мыць посуд, у вас наконт гэтага праблемы не ўзнікала? – Ну, можа, часам і ўзнікала. Але калі трэба, то памыю. Што тут такога? – А схадзіць у краму? – Таксама магу. Радасці вялікай ад гэтага ў мяне няма, але калі трэба, дык і схаджу. – “Душу маю сумленне дагрызае – не здолеў, не дамогся, упусціў…” – так напісаў ты ў адным са сваіх нядаўніх вершаў. А ў другім сцвярджаеш: “Век, адведзены мне, я пражыў не дарма”. Ты не бачыш у гэтым супярэчання? – Ніякага. Я сапраўды лічу, што пражыў жыццё не дарма і што змог нешта зрабіць для беларускай справы. Але тое, што зрабіў далёка не ўсё, што мог, не цалкам рэалізаваў тое, што мне дадзена Богам, таксама адчуваю. Адсюль і незадаволенасць сабой. – Ты маеш на ўвазе літаратурную справу? – Не толькі літаратурную. І ў службовай кар’еры я мог пайсці і больш далёка, і больш высока. Мяне запрашалі ў Маскву на сур’ёзную працу, тут мог стаць сакратаром ЦК. Так што нейкі патэнцыял мой не быў выкарыстаны цалкам. Так склаліся абставіны. Хаця, зноў-такі, не хачу прыбядняцца, і, можа быць, добра, што я не дабраўся да самых высокіх бюракратычных вышынь. Зямныя радасці, хвіліны шчасця, дзякуй Богу, не абміналі мяне. Кажучы словамі нашага песняра, “я адплаціў народу, чым моц мая магла…” Адданасць Беларусі, роднаму слову, нацыянальнаму адраджэнню – галоўны сэнс майго жыцця і ўсёй маёй працы.