Кастусь Цвірка

_____________________ Дні мае, падарункі. Вясковы дзённік. (Пачатак)	У кожным дні свой спеў, свой вецер, Свае вясёлкі, горан свой. Іграйце ж, дні мае, у свеце, Раскручвайся, жыцця сувой! З даўняга верша. Мой прыезд у Зялёную Дуброву затрымаў сёлета снег. Гэтай зімой снегу панакідала на мінскіх вуліцах горы. Машыны не паспявалі яго звозіць, і бульдозеры ссоўвалі снежныя навалы на ўзбочыны вуліц і тратуараў. Гэтыя навалы напомнілі мне тую суровую зіму, калі ішла фінская вайна. Тады ўся вуліца маёй вёскі была ў снежных гурбах. Толькі пасярэдзіне людзі пракапалі вузенькі праход-траншэю. Такія траншэі ішлі і ў двары, пад хаты. Самі хаты былі па стрэхі закіданы снегам. У нашай хаце сярод дня стаяў нейкі нязвычны змрок: вельмі слабенькае, прывіднае святло ішло толькі ад снегу, які амаль цалкам засланяў знадворку вокны і які глядзеўся з хаты не белым, а дзіўна шэрым, цёмным, амаль чорным. Сёлетні снег раставаў вельмі марудна. Толькі ў канцы сакавіка ад яго збольшага вызваліліся мінскія вуліцы. І я пачаў збірацца ў сваю Зялёную Дуброву. Зялёная Дуброва — невялікая, аднавулічная вёсачка на самым ускрайку лясістага Старадарожскага раёна, непадалёку ад вытокаў ракі Арэсы і возера Скачальскага. Гэта — Верхняе Палессе, наша гістарычная Случчына. Завезці мяне з жонкай туды ўзяўся на сваім «джыпе» сын. Усё, што трэба было ўзяць з сабой, падрыхтавалі звечара. Таму раніцай збіраліся не доўга. Надвор’е выдалася хмурнае. Сеяўся дробны спакойны дожджык. Здавалася, так будзе ўвесь дзень. Ды калі мы пагрузіліся і я зачыняў дзверцы машыны, па іх слізганула і сонца, што акурат выбліснула з-за хмар. Так што ехалі мы і з дажджом, які зрэдку паліваў нам дарогу ды пырскаў у вокны, даючы работу дворнікам, і з вясёлымі бліскамі сонца. * * * Звычайна я стараўся чым раней прыехаць пасля зімы ў сваю Зялёную Дуброву. Каб не прапусціць вясну, убачыць яе прыход, прасачыць прылёт птушак. Ды гэтым разам першыя дні вясны прайшлі без мяне. Мы прыехалі ў самы яе разгар — на пачатку красавіка. Здаецца, усе птушкі ўжо прыляцелі. Яны так і носяцца ўсюды — па адной і чародкамі, шчабечуць у густым сліўніку за плотам. У маіх высозных дуплістых ігрушах-дзічках упэўнена гаспадараць, пераскакваючы з галінкі на галінку і хораша высвістваючы свае мелодыі, чорныя, як вугаль, шпакі — яны адны з першых вярнуліся з выраю і наноў абжываюць свае хаткі, якія я збіў гады тры назад з дошчачак. У агародчыку ўсё — і леташняе палеглае лісце вяргіняў ды касачоў, і голле дрэў ды кустоў, і лаўка перад вокнамі, і груды перакапаных на зіму градак — мокрае ад нядаўна расталага снегу. Ды і ўсё паветра напоўнена свежай вясновай вільгаццю. Так і хочацца пасля горада ўдыхаць гэтую шырокую свежасць, саму вясну. * * * Агледзеўшы панадворак, іду адмыкаць хату. Цягну на сябе ручку дзвярэй: а раптам і без мяне ўжо яе хто адамкнуў? Бывала ж такое. Апошні раз, праўда, даўнавата: гадоў восем назад. Узяўся тады вось гэтак адмыкаць дзверы, а ключ лезе ў пустату: замок аказаўся без сарцавіны. Дзверы былі толькі прычынены: нехта пагаспадарыў? Калі кінуўся аглядаць хату, трохі адлягло ад душы: здаецца, усё асталося на месцы. Толькі пасля выявіў то адну, то другую прапажу: стары, але яшчэ спраўны прымач, запасная электрабрытва і яшчэ сякія-такія дробязі. Потым мне расказалі, што гэта наведваўся сюды на веласіпедзе адзін спрытны залужак — чалавек з Залужжа, нашай калгаснай сталіцы. Мне і прозвішча яго назвалі, вельмі там пашыранае, — Заяц. Расказвалі нават, што ён намерваўся прыехаць сюды з падводай — каб забраць мой халадзільнік і яшчэ нешта з мэблі: перашкодзіла яму тое, што па дарозе дадому ён абрабаваў краму ў Лядах і яго схапіла міліцыя. Злодзей апынуўся за кратамі. З таго часу ў нас з гэтым пацішэла. Можа, яшчэ і таму, што на нашай адзінай вуліцы электрыкі паставілі высокія бетонныя слупы з асвятленнем: па вёсцы ўжо не пройдзеш уночы незаўважаным. Так што цяпер ніхто не пагасцяваў у маёй хаце. І яшчэ не цярпелася мне зірнуць, як перазімаваў мой садок за агародчыкам, ці не пачапалі яго «сябры нашы меншыя». Хоць я і паабвязваў увосень ствалы дрэўцаў яловымі лапкамі, але ж гэтыя вушасцікі, калі захочуць, знойдуць дзе патачыць свае вострыя зубы. Летась праз мой недагляд яны гэтак пастараліся, што загубілі адну вельмі дарагую мне яблыньку, спусціўшы ўсю яе кару з верху да нізу. Не, сёлета зайцы — і чатырохногія, і двухногія — не прычынілі мне шкоды. Ужо добра. * * * Першая мая работа па аглядзе сядзібы — прапальванне грубкі. Каб барзджэй нагрэць настылую за зіму хату. На маім тэрмометры пры дзвярах — усяго пяць градусаў цяпла. Халадзіна! Асабліва непрыемна вылазіць такім холадам з нагрэтай пасцелі раніцай. Каб стала ўтульна і «камфортна» ў хаце і не дрыжаць раніцамі, мне трэба давесці тэмпературу да дзевятнаццаці-дваццаці градусаў. І от мая грубка аж гудзе ад агню, пастрэльваючы вугалькамі. З ім ажывае хата, на душы робіцца весялей. Ён жа, агонь, як-ніяк — дзіця сонца, што спакойненька спала дасюль у маіх дровах, а цяпер я выпусціў яго адтуль. Хай жа сабе гуляе ў маёй грубцы. * * * Раніца — з марозікам. На лужынках, у каляінах, дзе яшчэ не сышла талая вада, — цёмныя шыбінкі тонкага лядку. Па краях ён — нязвычна белы: мусіць, таму што пад ім усё ж высахла за ноч вада. Лядок і прыхопленыя марозам грудкі зямлі падатна пахрустваюць пад нагамі. Я іду ў блізкі ад мяне лес, што за вуліцай, напроці маіх вокан, спускаць сок. Гэта даўно чаканы момант. Спусканне соку заўсёды спалучаецца ў мяне з вясной, з бляскамі сонца. Запомнілася з дзяцінства: паўз нашы вокны нясе з лесу два поўныя вядры бярозавіку суседка Маня, што жыве за вуліцай; сок пераліваецца цераз краі, і ў вёдрах, пабліскваючы залатымі пярсцёнкамі, скачуць, гуляюць сонечныя зайчыкі. У лесе — поўны спакой. Застылі ў нерухомасці хвоі, не варухнецца звіслае голле бяроз: вецер яшчэ не прачнуўся. У глыбіні лесу пастуквае аб цвёрдае дрэва дзяцел, уверсе бязладна цілінькаюць нябачныя лясныя птушачкі. Ступаючы па вільготным бруднавата-зялёным імху, па выцвілым леташнім лісці, а дзе і па скрылях зярністага, набраклага вадою снегу, ад якога шырока расходзіцца свежасць, выбіраю таўсцейшую бярозу. Стаўлю збоку кош з прыладдзем, дастаю з яго сякеру і ачэсваю да рыжага чорную, моцна парэпаную ў камлі кару. Потым раблю на расчышчаным, падроўненым касы надсек. Калі сяку, з-пад ляза сякеры пырскае сок і тут жа з высечанай расшчэліны выскаквае вялікая і мутная, як слюдзяная, кропля. За ёю адразу ж бягуць другія. Убіваю абухам пад ніжнім канцом надсека свой металічны латак. Ад надсека па латаку працягваю ільняную нітку. Сок сцякаецца да яе і шпарка бяжыць па нітцы, як па торнай дарожцы, бесперапынным струменьчыкам. Цяпер ужо не мутны, як на пачатку, а чысцюткі, што крышталь. Ён пахне свежасцю, бярозай і снегам. Падстаўляю пад гэты струменьчык чыста вымыты трохлітровы слоік і накідваю на яго складзеную ў дзве столкі марлю — каб не лезлі мурашкі і ўсякія жучкі ды мошкі. Усё — хай цяпер набіраецца жыццядайная вільгаць. * * * Калі вярнуўся з лесу дадому і пачаў закідваць у грубку дровы (каб трымалася ў хаце цяпло, буду прапальваць раніцай і вечарам), грукнулі ў дзверы. Зайшлі мае маладыя суседзі Лёня Заяц і Дзіма Крывальцэвіч, што раней прыехалі з Мінска. Яны спусцілі сок ажно з трынаццаці бяроз, нацягалі яго цэлыя бочкі і чаны і сёння ад’язджаюць у Мінск. Кажуць, каб я браў сок з тых бяроз. Толькі нашто мне гэтулькі? Я звычайна ўжываю бярозавік свежым. Тут хлопцы падкінулі мне добрую ідэю: бярозавік жа можна захоўваць свежым вельмі доўга ў маразільніку, у пластмасавых бутэльках. І праўда. Як гэта я не дадумаўся? Пераканалі мяне хлопцы і ў тым, што ўсё ж добра мець — і для сябе, і для гасцей — таксама і бярозавы квас. Колькі я помню, маці заўсёды рабіла такі квас. Паставіўшы ў халадок кладоўкі пры сенцах шыракаватую ранейшую дзежку, злівала ў яе прынесены з лесу бярозавік. Калі дзежка запаўнялася, кідала туды добра паджураныя на скаварадзе скарынкі аржанога хлеба сваёй выпечкі ці пражаны ячмень (а мо тое і другое), апускала ў сок галінкі смуродніку з набухлымі пупышкамі ці нават і з першымі зялёнымі лісцічкамі і накрывала чыстай палатнінай. Калі сок укісаў, яна даволі часта, асабліва прыйшоўшы з калгаснай работы ці проста ў летнюю спякоту, адхінала тую палатніну, адсоўвала конаўкай размяклыя скарынкі хлеба і набрынялыя галінкі смуродніку і, зачарпнуўшы, добра прыкладалася да бярозавіку. Быў ён халодны, рэзкі. Лепшага пітва, каб прагнаць смагу, нельга было і прыдумаць. Асабліва добра ішоў бярозавы квас на сенакосе. Яго прыносілі туды ў барылах і ставілі ў цень. Намахаўшыся да сёмага поту касой, прагна пілі касцы ў меру кіслы і халодны — аж у зубы заходзіў — бярозавік. Не маглі адпіцца ім, добра натузаўшыся з сенам пад спякотным сонцам, і жанкі-грабельніцы. Як расказвала мне маці, любіў загатаўліваць бярозавік мой бацька. Ён завозіў у глыб лесу бочку ці кадаўб, ставіў пад таўсцейшую бярозу і спускаў сок. Праз які тыдзень прыязджаў туды з калясьмі і забіраў дадому, дзе ставіў у варыўню, у самае халоднае месца. Рабіў ён гэта, ведама ж, яшчэ да фінскай вайны, калі быў малады і здаровы. Як бы хацелася мне знайсці хоць тое месца ў лесе, дзе спускаў бацька сок! * * * Іду праведаць сясцёр, Яню і Валю. Абедзве ўжо — і даўнавата — удовы. Жывуць самі па сабе. Зімой — у Старых Дарогах, у цёплыя месяцы года — тут. Валя займае бацькоўскую хату, у Яні — свой ладны летні дамок, амаль напроці. Побач — нядаўна купленая ў дзяцей Хрыстыны Дубовік хата маёй трэцяй сястры Зіны, якую таксама пацягнула з Мінска ў наш родны кут. Праўда, яна са сваім гаспадаром Колем Кашубам тут — пакуль што наездамі, бо ў Асееўцы пад Мінскам ёсць у іх яшчэ дача. Адзін толькі Алік, брат, задавольваецца дачай пад Мінскам, але зрэдку заскаквае на машыне і сюды, на роднае котлішча, дзе заўсёды знаходзіць у нас прытулак. Мне вельмі ўсцешна, што ўсе мы збіраемся тут разам, чуем локаць адзін аднаго. Зрэшты, у Зялёнай Дуброве ўсе так ці інакш параднёныя, усе свае. Так што я жыву тут у атмасферы спрыяння. І Яня, і Валя прыджгалі сюды з прылётам першых птушак. Капошацца на сваіх падворках, разграбаюць сляды зімы. * * * Не магу не заскочыць і да нашых сібіракаў — так у вёсцы завуць Паўла і Любу Парамонавых, сватоў маёй сястры Яні. Пра іх можна было б пісаць цэлы раман. Бацькоў Паўла Парамонава (жылі яны на Алтаі, у вёсцы Усць-Іша, пры рацэ Катунь, што цячэ ў Об) у калектывізацыю за гаспадарлівасць і працавітасць раскулачылі і выслалі далей у Сібір — у Томскую вобласць. Там і радзіўся Янін сват. Шмат расказваў ён мне пра тое раскулачванне, пра долю «кулакоў». Іх з сем’ямі звозілі на розных суднах па сібірскіх рэках і проста выкідвалі ў самых глухіх кутках, дзе яны ў бальшыні сваёй і гінулі ад голаду і холаду. А некаторыя «кулацкія» сем’і пагружалі на баржы і тапілі ў вадзе («нет человека — нет проблем»). Бацькам Паўла ўдалося выжыць таму, што яны здолелі прыхапіць з сабой тапары ды пілы і збудаваць у тайзе нейкае жытло. Паўлу Парамонаву пашчаслівіла вырвацца з высылкі да сваякоў у Новасібірск, дзе ён, сын «ворагаў народа», працаваў на будоўлях і заводах горада і дзе завёў сям’ю. Там, у Новасібірску, і знайшоў мой пляменнік Сяргей Васько дачку Парамонавых Вольгу, якую ўзяў замуж. Так мы і парадніліся з «сібіракамі». Каб быць бліжэй да дачкі і ўнукаў, Парамонавы прадалі ў Новасібірску кватэру, машыну, гараж, дачу і за выручаныя грошы мерыліся купіць у Мінску кватэру. Ды з кватэрай у іх не атрымалася. Набылі толькі ў Зялёнай Дуброве хату Івана Цвіркі (Галляшовага), дзе яны і жывуць. Да іх я і кіруюся. Адсоўваю завалу ў варотцах, заходжу ў разнасцежаныя сенцы, адчыняю, пастукаўшыся, дзверы ў хату. — Ці тут жывуць сібіракі? — пытаюся жартоўным тонам. — Тут, тут! — шырока ўсміхаючыся, адказвае мне ў тон з кухні гаспадыня Люба і, выціраючы аб фартух рукі, ідзе са мной вітацца. Пачуўшы нашы галасы, выходзіць з святліцы, таксама ўсміхаючыся, і гаспадар Павел, заўсёды прыветлівы, папраўдзе добры чалавек, і, шырока развёўшы рукі, спяшае ўзяць мяне ў абдоймы: як жа, цэлую зіму не бачыліся. Мы з ім не толькі ўжо радня, але і сябры: дзелімся ўсім добрым, памагаем у нечым адзін аднаму. * * * Пад нашу хату падышла суседка Вікця Шыкер. Вітаемся, абдымаемся. — Хоць весялей цяпер будзе, — кажа нам з жонкай. — А то не было з кім і загаварыць зімой. Акром ката. Ёй ужо — 84. Ян Шыкер знайшоў яе ў Юзэфаве — невялічкай вёсачцы пад Глускам. Яму нараіла Вікцю нейкая яго сваячка, што жыла ў Юзэфаве. Расказала жаніху, што яна і пралля, і ткалля, што не адну трубку палатна ды падушак нагатовіла сабе ў пасаг. У сваты павёз Яна швагер Валодзя Дубовік. Вікця спярша не ўпадабала жаніха: надта ж маларослы быў напроці яе, высокай. Ды не было дзе дзявацца дваццацігадовай ужо дзеўцы — пайшла. Прывёз яе ў Зялёную Дуброву Ян — ведама ж, з развясёлай вясельнай музыкай ды песнямі — у 1947 годзе. Так што ўжо болей за шэсцьдзесят гадоў Вікця наша, дуброўская. Абкідалася дзецьмі, унукамі ды праўнукамі, якія цяпер кожныя выходныя імчаць да яе з Мінска. Няма ўжо толькі ў Вікці гаспадара: гадоў дзесяць назад пайшоў Ян Шыкер на вечны спачын. Да нядаўняга часу Вікця трымала яшчэ карову, свіней. Цяпер у яе асталіся толькі куры. Ну і заўсёдны яе клопат — агарод. З ёю, разважлівай, немітуслівай, павольнай у рухах, прыемна пасядзець на вулічнай лаўцы перад хатай, пагаманіць. У яе чыстая, амаль не засмечаная русізмамі, каларытная беларуская мова, і я часта запісваю ад яе нашы рэдкія, а то і забытыя самабытныя слоўкі, прыказкі, прымаўкі. Ды ўсякія показкі. * * * У Зялёнай Дуброве — ажыўленне. Па вуліцы паўз маю хату шмыгаюць легкавыя аўтамашыны, праходзяць — па дзвюх, па трох — апранутыя па-святочнаму жанчыны з яркімі букетамі кветак у руках: сёння — Радаўніца. Радасць сустрэчы з роднымі, з самымі дарагімі, якія назаўсёды пакінулі гэты свет і, нібы пасля шчырага жніва ці малацьбы, спяць моцным, на жаль, непрабудным сном на нашых дуброўскіх могілках. Гадзін пад адзінаццаць іду туды, на Раз’езд, і я з сёстрамі і пляменніцамі. На могілках — поўна людзей. Стаяць перад магілкамі сваіх, узяўшыся за жалезныя зубцы агароджаў, нешта папраўляюць у саміх агароджах, мяняюць кветкі. Многія магілкі і дарожкі каля іх пасыпаны жоўценькім пясочкам — каб навесці лад, хто мог прыходзіў ці прыязджаў сюды напярэдадні. Бальшыня людзей — прыезджыя. Былыя дуброўцы. Заявіліся сюды са Старых Дарог, з Асіповіч, з Мінска, з недалёкіх селішчаў. Дзеці і ўнукі тых, хто вечным сном спачывае тут, на пясчаным грудку, сярод роднага лесу. Для мяне Радаўніца — двайное свята: пабыць у гасцях у сваіх родных, што знайшлі тут свой прыстанак, і спаткацца з прыезджымі дуброўцамі, асабліва майго пакалення, — разам жа гадаваліся, разам перажылі вайну і галоднае пасляваенне. Сёння бачу тут трошкі старэйшага за мяне Флёрыка Жыдовіча. Ён прыехаў з Суціна, куды даўно перасяліўся з сям’ёй і дзе паспеў зрабіцца ўдаўцом. Абдымаемся, гамонім. Як ён зблажэў, бедны, за год, як паглыбелі яго маршчыны! Прыехаў на машыне з сынам. Раней прыязджалі і ўсе яго браты, старэйшыя Жыдовічы — Казя, Ваця, Стась. Яшчэ год назад мы стаялі во тут з Стасем, гэтак жа гаманілі пра ўсё, радыя сустрэчы (ён прыязджаў з Старых Дарог). А цяпер унь глядзіць на мяне з чорнага гранітнага помніка. Няма ўжо на свеце і Казі. Першы раз не прыехаў на Радаўніцу і васьмідзесяцігадовы Ваця: зусім занядужаў, амаль не выходзіць з кватэры ў Мінску (мы з ім перазвоньваемся). Сустрэў я тут і свайго нязменнага, яшчэ з дзіцячых гадоў сябра — Бардзінага Жоржа, з адзіным вялікім зубам у роце. Ён прыкаціў сюды веласіпедам з Каваліч — гэта кілометраў чатырнаццаць ад нас. Там ён рабіў да пенсіі ляснічым (закончыў Мінскі лесатэхнічны інстытут, здаецца, так ён тады называўся). Павітаўшыся, мы дамовіліся, што ён зойдзе да мяне пасля могілак. Тады і нагаворымся. Болей я нікога з сваіх равеснікаў не бачу. Усюды — толькі іх нашчадкі, «племя маладое, незнаёмае». І яшчэ хіба іхныя жонкі, з якімі толькі цяпер пазнаюся. Сунімаюся каля нашай агароджы. На агульным гранітным помніку — партрэты бацькі і мацеры. Хоць тут яны разам, чаго не давалі войны. Побач — магілка нашай бабуні Косцічыхі і цэментовы помнік з чырвонай зоркай — дзеда, Канстанціна Аляксандравіча Рымашэўскага. Памёр ён у 1932 годзе ад мазаля (так шчыраваў на калгаснай будоўлі). Памёр у Бабруйску, тагачасным нашым абласным цэнтры, куды ездзіў лячыць свой мазоль. Не вылечыў. Там і пахавала яго мая маці, якая прыязджала адведаць хворага бацьку ў бальніцы. Параўнальна нядаўна яго дзеці — мае дзядзькі і цёткі — наважылі вярнуць бацьку дадому, у Зялёную Дуброву. Толькі не захацелі трывожыць яго касцей: узялі з магілы жменю пяску і перавезлі сюды гэты помнік з чырвонай зорачкай. Не ведаю, ці добра так рабіць. У кожным разе і яго, нашага дзеда па мацеры, мы можам цяпер ушаноўваць. * * * Пасля шумлівай мнагалюднай Радаўніцы, калі ўсе былыя дуброўцы раз’ехаліся, ізноў у Зялёнай Дуброве цішыня. Толькі ўсюды выспеўваюць птушкі, радуючыся сонцу, цяплу, лагоднай бязветранай пагодзе. Ці не самая гэта любая для ўсіх пара — сярэдзіна красавіка? Ні камароў яшчэ, ні мух. Шкляная празрыстасць паветра, чыстая сінізна неба. Лес за полем, перад маёй сядзібай, маўчыць. Лісцёвыя дрэвы яшчэ голыя. Яны чакаюць сваёй пары. Адны толькі вербы павыпускалі ўжо на сваё голле жоўценькіх пушыстых коцікаў. Напроці неадзетага яшчэ шэрага лесу купчастыя, амаль круглыя вярбовыя кроны — нібы самой прыродай выстаўленыя напаказ вялікія жоўта-залатыя букеты. Любуйся, любы. Адна такая, ужо не маладая разгалістая вярба вызалацілася ў беразе зусім блізкага ад мяне Адамішынага ляску (ён быў насупраць сядзібы ўдавы Адама Каспяровіча, закатаванага ў 1937 годзе энкавэдыстамі). Вярба чуць-чуць схілілася там над Адамавай сажалкай (выкапаў яе экскаватарам другі Адам, Адам Дзядзюля, цяпер нябожчык). Падыходжу туды. Як хораша пахне вярба сваёй квеценню! Нездарма ж прывабіла яна ўжо і пчол. Яны лазяць па таўсматых коціках, купаюцца, давольна пабзыкваючы, у пахкім пылку. Бачу: накупаўшыся, то адна, то другая з поўнымі жоўтымі абножкамі куляй пускаецца ўверх, нясе першы ў гэтым годзе ўзятак у свой адкрыты новаму лету дамок, у залатыя шкляначкі сотаў. * * * У мяне ў руках — хвацкі, з гладзенькімі зялёнымі тронкамі секатар. Каб мае дрэвы і дрэўцы — і пладовыя, і дэкаратыўныя — не загушчаліся, раслі стройнымі і радавалі вока, адшчыкваю ў іх усё лішняе. Праходжу так з секатарам па ўсім садзе і агародчыку. «Чык-чык, чык-чык, чык-чык», — такая сёння на маёй сядзібе музыка. Адрэзаныя галінкі і ваўчкі падаюць на зямлю, асобныя чапляюцца за ніжняе голле дрэў. Падбяру іх потым, гэта будзе яшчэ адна, такая ж прыемная для мяне работа. Скончыўшы абрэзку ў сябе, іду з секатарам на другі бок вуліцы. Там — дзіўнае дзіва: на шырокай быльняговай ялавіне ўваскрасае перад маімі вокнамі Андрэеў сад! Я ніколі не бачыў Андрэя Цвірку, браценіка майго дзеда Сымона. Ведаю яго толькі па расказах старых людзей. Гэта быў ці не самы моцны ў Зялёнай Дуброве гаспадар. Ён нажыў нават конную малатарню, пабудаваў сабе шыкоўны дом пад бляшаным дахам, пафарбаваным у чырвонае — такіх ні ў кога ў нас яшчэ не было. Ну, а перад домам, за вуліцай, высадзіў вялізны, усім на радасць (ці зайздрасць?) сад. Пра гэты сад усе расказвалі мне, як пра цуд. Якіх толькі яблыкаў, ігруш, вішань, сліў не было ў ім! За тое, што хацеў Андрэй жыць па-людску, у 1929 годзе, у калектывізацыю, яго раскулачылі: як жа, багацей, міраед! Раскулачылі і выслалі недзе на пагібель. Сад перайшоў у калгас. А ў фінскую вайну, як і ўсе ў нас сады, ён вымерз. Пры маёй памяці тут ужо было голае поле. Ад дзівоснага Андрэевага саду не асталося і знаку. Ды дзівы ёсць на свеце: апошнімі гадамі на яго месцы і тут, і там пачалі раптам вылазіць парасткі ігруш і яблынь — мусіць, жылі ўсё ж недзе ў глыбіні іхныя каранькі. Калі поле стала ялавінай, якую не чапаў болей плуг, тыя каранькі і павыпускалі ўверх дубчыкі дрэўцаў. І не два, не тры — я налічыў іх больш за два дзясяткі. Праз восемдзесят гадоў, як быў вымерз сад, і праз дзевяноста, як раскулачылі яго гаспадара! І от я знайшоў сабе яшчэ адзін занятак: памагаць дрэўцам расці і набіраць моцы. Кожнай вясною іду сюды з секатарам і абразаю на іх лішнія сучкі ды галінкі, а летам і траву пад імі ўкашваю. І дрэўцы дужэюць з кожным годам, таўсцеюць у камлі, цягнуцца ўверх. Адна куртаценькая яблынька і радзіць нават пачала: паказала свае ладныя чырванабокія яблыкі з прыемным — салодкае з кіслінкай — смакам. Цікава, чым жа парадуюць усіх другія дрэўцы? З асаблівай надзеяй гляджу на ігрушкі. А раптам ажыве тут хоць адна «цыганка»? Калі я пытаўся ў старых людзей, якія яблыкі ды ігрушы раслі ў Андрэевым садзе, усе найперш называлі ігрушу «цыганку». На ёй былі надта ж смачныя ружовыя з чорнымі крапінкамі ігрушы-рэпанкі. Цікава, што раслі яны не толькі ў нас, а па ўсёй Случчыне. Пра «чырванабокія “цыганкі”», якія «да самых замаразкаў вісяць у голлі», успамінае і Кузьма Чорны ў «Скіп’ёўскім лесе». Даглядаючы Андрэеў сад, я злавіў сябе на думцы, што клапачуся пра гэтыя «нічыйныя» цяпер яблынькі і ігрушкі нават з большай ахвотай, чым пра свае. Гэта ж так будзе здорава, калі, уваскрасаючы, на ўсю моц разрасцецца тут, каля самай вуліцы, вялікі і раскошны сад! Андрэеў сад. Гэты сад будзе жывым помнікам загубленаму нелюдзямі рупліваму зялёнадуброўскаму гаспадару-жыццялюбу, якім быў браценік майго дзеда Сымона. * * * Разам з Эдзем Шыкерам, Зэнавым сынам, звонім з маёй хаты дырэктару Старадарожскага лясгаса, майму фамільяту Валянціну Цвірку. З важнай не толькі для Эдзі, але і для ўсёй Зялёнай Дубровы прычыны. Летась усіх нас, дуброўцаў, вельмі абурыла нахабства (другога слова не знайшоў) нашага Каваліцкага лясніцтва: уздумала ўзараць пад лес былыя дуброўскія сядзібы, працягнуўшы глыбокія разоры пад самую вуліцу, нават пад платы двароў, дзе жывуць людзі. Мусіць, логіка ў лясніцтва была такая: Зялёная Дуброва — вёска «неперспектыўная», таму можна не цырымоніцца з яе «апошнімі магіканамі» — пакуль лес вырасце, нікога ўжо тут не астанецца. Выходзіць, вёску зажыва хаваюць? Ды Зялёная Дуброва паміраць не збіраецца. Наадварот, людзі бяруць тут новыя пляцы для пасялення. Значыць, лес, калі вырасце, стане пажаранебяспечным: загарыцца ад нейкага недакурка — мігам спапялее і ўся вёска. Гэта трывожыць і Эдзю: разоры ж падышлі пад самы яго падворак, заняўшы частку яго бацькаўшчыны, якую задумаў вярнуць. Тады, калі ўзаралі пад лес наша прыселле, я пазваніў у лясгас, расказаў пра ўсё дырэктару Валянціну Цвірку і папрасіў яго пад’ехаць у Зялёную Дуброву і паглядзець, што тут наварочана. Валянцін Міхайлавіч прыехаў, паглядзеў, пацмокаў языком і паабяцаў усё паправіць. А праз нейкі час, калі ў Старых Дарогах рэдактар райгазеты «Навіны Старадарожчыны» Міхась Татур спраўляў у рэстаране свой юбілей, на які быў запрошаны і я, да мяне падышоў мой фамільят і сказаў, што ён даў каманду не займаць лесам наша прыхацце і зраўняць перакопаную дарогу. Ды я дарэмна радаваўся: ніхто не паслухаў яго каманды! Лесам засадзілі ўсё, нават нашу дарогу. Як расказаў мне былы ляснічы таго ж лясніцтва, мой школьны сябар Жорж Дубовік, лясніцтвам спускаюць зверху планы пасадкі лесу, і яны дзе толькі могуць шукаюць для гэтага месца. Таму і звонім сёння з Эдзем у лясгас. Я, мусіць, залішне жорстка, калі не з’едліва, пагаварыў з дырэктарам лясгаса. — Выходзіць, Валянцін Міхайлавіч, вы — не гаспадар свайго слова? Ці мо зусім не гаспадар у лясгасе? У трубцы нешта трашчала-верашчала, але нічога суцяшальнага я ў ёй не пачуў. Апанураныя, пайшлі мы з Эдзем на вуліцу, гадаючы, куды яшчэ нам пастукацца. Ды калі ўжо стаялі каля Эдзевых варот, да нас падкаціла машына і з яе вылезлі двое — галоўны ляснічы лясгаса і наш ляснічы. Ясна: прыслаў Цвірка, каб нас улагодзіць. Яго пасланцы аказаліся добрымі людзьмі. Мы ціхамірна ўсё абгаварылі, учатырох знайшлі «кансенсус». Ляснічыя далі Эдзю Шыкеру дазвол пашырыць сваю сядзібу без увагі на пасаджаны лес. Ну, а мяне суцешылі тым, што разоры бліжэй да вуліцы пастанавілі засадзіць дэкаратыўнымі кусцікамі. У такія от мітрэнгі даводзіцца мне ўцягвацца ў сваёй Зялёнай Дуброве. * * * Ідучы вуліцай, заўважыў на дварэ Алу Бучацкую (з дома Акулічаў). — Ну, як жыццё, Ала? — пытаюся, павітаўшыся. — Ды якам уверх! — адказвае, смеючыся. Гэтае выслоўе падхапіла яна на радзіме свайго чалавека Івана Бучацкага, пад Наваградкам. Пакінуўшы Мінск, Ала асталявалася з ім на сваёй бацькаўшчыне, у Зялёнай Дуброве. Люба і хораша жылося ім тут, у нашым зацішным куточку. Ды гадоў пяць назад зусім неспадзявана хвароба сэрца звяла яе гаспадара, яшчэ маладога пяцідзесяцігадовага чалавека, у магілу. Стаўшы ўдавою, Ала ўсё роўна асталася жыць на бацькаўшчыне. Балазе вельмі палюбілі Зялёную Дуброву яе сыны, даволі сур’ёзныя і талковыя хлопцы. Жывучы ў Мінску, яны кожную вольную ад работы хвіліну ляцяць сюды, да мацеры. Хату і падворак дагледзелі — залюбавацца. Усюды парадак, чысціня, роўныя цэментовыя дарожкі з кветкамі па баках. Разам з дзецьмі акрыяла патроху Ала пасля страты любімага чалавека, змірылася з сваёй доляй. Ды і штодзённы гаспадарчы клопат (сад, агарод, куры, грыбы, ягады, саленні-варэнні) не дае ёй надта апускаць галаву. Таму і жыццё яе ідзе тут, хоць і не заўсёды так, як хацелася б, ды ўсё роўна «якам уверх»! * * * На маім восеньскім ворыве, проста на раллі, на якой яшчэ не відаць і травінкі, выпусціў насустрач веснавому сонцу сваю яркую кветачку падбел. Ад жоўценькага яе асяродка бягуць наўкруга такія ж жоўценькія і тоненькія пялёсткі-стрэлкі. Не кветка — само маленькае прамяністае сонейка! Свеціць тое сонейка не доўга. Праз кароткі час яно цалкам «згарае». Але не бясследна: з кораня гэтага палявога першацвету вырастаюць пасля чатыры ці пяць вялікіх паўкруглых лістоў, якія сцелюцца па зямлі. Ніжні бок ліста — белы. Адсюль назва расліны — падбел. Я сарваў быў раз ліст падбелу і падышоў з ім да свайго заўсёднага «кансультанта» Вікці Шыкер: «Што гэта?» — «Маці-і-мачыха», — адказала мая суседка. І растлумачыла: гэтак называецца расліна таму, што ў яе два розныя бакі. Ніжні, белы — цёплы і мяккі. Гэта — матчын бок. Верхні ж, зялёны — хоць і гладкі, але халодны: мачышын бок. Я прыклаў да шчакі ліст белым бокам і адразу адчуў цеплыню і лагоду не ў прыклад зялёнаму — і праўда халоднаму. Вельмі дакладна заўважылі людзі, што ідзе ад мацеры, што — ад мачахі. Успомнілася, што нешта падобнае гаварыла мне маці і пра блін, які вымала з печы і клала перад намі, дзецьмі, на талерку. «У яго таксама, — казала яна, — два бакі: матчын і мачышын». Толькі тут матчын — верхні, бо ён мяккі і наздраваты. Калі яго памажаш маслам, ён усё ўбірае ў сябе. На ніжнім жа, гладкім, масла сцякае з бліна. Таму ён і «мачышын». Але вернемся да падбелу (ці «маткі-і-мачыхі»). Як сведчыць «Слоўнік паўднёва-заходніх гаворак», яго называюць у Беларусі яшчэ маташнік (ці матачнік). Так пазначае гэтую расліну ў сваім «Слоўніку беларускай мовы» Іван Насовіч. Маташнік — вядома ж, ад гэтага ласкавага матчынага боку яе ліста. А яшчэ, мусіць, і ад лекавых уласцівасцяў расліны. А назва «падбел»? Калі я папытаў у Вікці, што гэта за расліна, яна, стоячы каля свайго агарода, паказала мне на крываўнік, што рос проста каля яе ног. Ну, правільна — ён жа ў беленькіх суквеццях. Я думаў, што гэта толькі яна так назвала расліну. Але той жа «Слоўнік беларускіх гаворак…» паказвае, што гэтая назва крываўніка пашыраная на ўсёй Беларусі. А на Гродзеншчыне, як запісала Эліза Ажэшка і расказала ў нарысе «Людзі і кветкі над Нёманам», падбелам называюць расліну, што пазначана ў траўніках як стрэлкі звычайныя (руская назва — пастушья сумка). Апроч гэтага «палявога» падбелу яна называе яшчэ і вадзяны падбел (або «капусту стырніка»). Ці не лілея гэта? У кожным разе, пачуўшы слова «падбел», трэба ўдакладніць яшчэ, пра якую канкрэтна расліну ідзе гаворка. Увогуле ўпарадкаваннем нашай батанічнай наменклатуры даўно, мусіць, пара сур’ёзна заняцца мовазнаўцам. * * * Ідучы ў нашу хату, Вікця трохі спатыкнулася сваімі адзетымі на босую нагу галошамі аб парожак ганка і, нагнуўшыся, пачала папраўляць адзін з іх. Я ёй жартам: Зачапілася за пень — Прастаяла цэлы дзень. Яна, разгінаючыся, тут жа ў адказ, мне ў тон: Каб не тыя панічы, Прастаяла б да начы. Такія бываюць у мяне часам размовы з суседкай Вікцяй, якая разумее і любіць жарты і ніколі не лезе ў кішэню па слова. У яе ж выдатная памяць, яна помніць усе вершыкі, якія вучыла ў школе без малога восемдзесят гадоў назад. Помніць і любіць пры нагодзе працытаваць. А яшчэ помніць мноства народных песень, якія пераказвала мне слова ў слова. Праўда, праспяваць іх, каб я запісаў на свой дыктафончык, не знайшла часу. Дый не хоча, каб яе запісвалі на магнітафонную стужку. Але, думаю, усё ж угавару яе: ці ж прападаць скарбу? * * * Раніцай патэлефанаваў у Мінск Анатолю Клышку — яму ж сёння 75! Анатоль шчыра падзякаваў мне, што не забыўся. Дый як жа можна забыцца, калі мы сябруем ужо больш чым паўстагоддзя! З першага курса Белдзяржуніверсітэта, куды разам паступілі на філфак — на аддзяленне беларускай мовы і літаратуры. Там сам сабою склаўся ў нас «трыумвірат»: Клышка, Чамярыцкі, Цвірка. Лідарам мы прызналі Клышку: ён жа да ўніверсітэта паспеў папрацаваць ужо нават у райгазеце і шмат на што глядзеў з добрай дозай іроніі. Тады ж, на першым курсе, уцягнуў нас Клышка ў адну авантуру. Для вывучэння латыні наша аддзяленне падзялілі на дзве групы. У першай выкладчыкам быў вельмі строгі лацініст Пільман, у другой, наадварот, на рэдкасць добры і памяркоўны дзядок Бандарын, бацька пісьменніцы Зінаіды Бандарынай. Мы ўтраіх былі запісаны ў групу Пільмана. Клышка, каб выкруціцца ад строгага лацініста, падгаварыў нас цішком перакінуцца да Бандарына. Паверыўшы, што за гэта «нічога не будзе», мы з Чамярыцкім паслухаліся свайго правадыра і, як цяляты, пайшлі за ім у чужую групу. Там, разявіўшы раты, цэлы семестр слухалі вольныя «аповеды» дзядулі Бандарына, які расказваў студэнтам пра ўсё на свеце, толькі не пра сваю латынь, на якую глядзеў скрозь пальцы. Толькі пад канец семестра наша самавольства было выкрыта. Нас пачалі скла­няць на ўсіх сходах. А старшакурснік Валянцін Тарас добра «прапясочыў» усіх трох у факультэцкай насценгазеце «выкрывальніцкім» вершам з такім пачаткам: Нашептали на ушко Хитроумному Клышко, Чемерицкому, Цвирко, Будто Пильман, жрец латыни, Стал свирепствовать отныне… Далей гаварылася, як гэтыя самавольнікі, пабліскваючы пяткамі, уцякалі ад грознага «жраца латыні» да паблажлівага Бандарына. Крытыку то мы перажылі. Ды ўся бяда была ў іншым: наш законны выкладчык Пільман узяў нас у свае жалезныя абцугі па поўнай праграме. Асабліва «свирепствовал» на экзаменах. От я, упіхнуты сябрамі ў пакой для экзаменаў, сяджу перад суровым і непрыступным, як скала, лаціністам. Да канца выслухаўшы, як я бэкаю ды мэкаю, Пільман доўга маўчаў, потым павольна, расцягваючы кожнае слова, папытаўся: «Дык што — dum spiro spero?» (Гэта значыць: «пакуль жыву — спадзяюся».) І, пакруціўшы ў руцэ, падаў мне назад маю заліковую кніжку: «Трэба вучыць, а не спадзявацца на “авось”. Прыходзь увосень, калі вывучыш». З усёй гэтай гісторыі, дзякуючы Клышку, я атрымаў на ўсё жыццё адзін урок: ніколі не пакладайся на чужы розум, а насі на плячах сваю галаву. Ад часоў студэнцтва і па сённяшні дзень мы з Анатолем трымаемся разам: звонім адзін аднаму, сустракаемся, каб параіцца пра тое ці гэта, просім адзін аднаго прачытаць перад публікацыяй нешта з напісанага, каб не пусціць у друк «не тое». * * * Пры дарозе, у цемнаватай талай вадзе — жоўтае дзіва: лотаць! Ступаю ў прарызіненых ботах проста ў ваду і, хапаючыся за доўгія мясістыя сцябліны, выцягваю яркія суквецці. Вялікі, з пахам веснавой свежасці букет стаўлю дома ў крышталёвай вазе на стол. Як пасвятлела, як пахарашэла ад лотаці ў хаце! Нібы прынёс сюды саму радасць. Разумею цяпер сваю маці, якая кожнай вясной ставіла ў слоіку гэтыя залацістыя кветкі на падаконнік. Будуць вечна сады расцвітаць, Белагрудыя ластаўкі лётаць І дзявочыя ногі таптаць Залатую лотаць. І хоць дзяўчаты наўрад ці будуць таптаць босымі нагамі «залатую лотаць», бо па яе трэба лезці ў халодную ваду, у балота, але гэтыя ўзнёслыя радкі верша Пімена Панчанкі вельмі сугучныя майму настрою, навеянаму зіркатымі вясновымі кветкамі. * * * Сёння яшчэ ў мяне адно свята — перакопка зямлі пад дрэвамі і кустамі. Пачынаю з яблыні перад хатай — маёй каштэлі: я прышчапіў яе некалькі гадоў назад на дзікай яблыньцы, якую прынёс з лесу. У яе ўжо вызначылася роўная купчастая крона. Выходзячы з хаты, кожны раз цешуся ёю. Асцярожна, каб не зачапіць карані, запускаю рыдлёўку ў зямлю, яшчэ вільготную пасля зімы, і — скібіна за скібінай — пераварочваю набок. Закончыўшы перакопку, разгладжваю груды граблямі. Адыходзячы, гляджу, ці роўны атрымаўся мой прыствольны круг, ці не трэба яго яшчэ паправіць, давяршыць нейкім штрышком малюнак. Такую ж перакопку раблю пад усімі яблынямі ды ігрушамі, пад вішнямі, слівамі, пад кустамі смуродзіны, парэчкі, агрэсту, бружмелю, пад кветкавымі раслінамі пры хаце. Гэта ж так люба будзе глядзець, калі ўсё гэта, акуратненька дагледжанае, пачне зелянець, цвісці, абкідвацца пладамі! * * * Сама атайбаваўся я ў сваёй Зялёнай Дуброве, як на табе — званок з Мінска. Ірына Багдановіч «дакладвае», што закончыла каментар да Казіміра Сваяка. Нічога не зробіш, трэба ляцець — прачытаць, як яна гэта зрабіла, яшчэ раз прагледзець усю вёрстку кнігі і здаваць яе ў друк. Калі я складаў у 1995 годзе план-праспект «Беларускага кнігазбору», Казіміра Сваяка ў яго не ўключаў. Апрача некалькіх «не лепшых» вершаў гэтага паэта-ксяндза, што з’явіліся ў друку пасля доўгага замоўчвання, я больш нічога яго не чытаў. І калі Ірына Багдановіч падахвоцілася падрыхтаваць для нашай серыі цэлы том гэтага амаль забытага заходнебеларускага паэта, я моцна засумняваўся, ці набярэцца ў яго годных твораў. Але не адгаворваў Ірыну: паглядзім, што яна назбірае. Пачала яна гэтую работу яшчэ ў тым тысячагоддзі. А работа была немалая: каб сабраць усе творы Казіміра Сваяка, ёй спатрэбілася прагледзець процьму перыядычных выданняў, па якіх была распылена яго літаратурная спадчына. Шчыравала яна да самага апошняга часу, гэта значыць, больш за дзесяць гадоў — тытанічная праца! Калі я прачытаў усё сабранае Ірынай Багдановіч, мае сумненні наконт выдання твораў Казіміра Сваяка ў серыі «Беларускі кнігазбор» адпалі. Гэта — паэт, паэт са сваім адметным, хоць і не гучным голасам. Паэт высокага грамадзянскага пафасу. Зусім нездарма так высока цанілі паэзію Казіміра Сваяка яго сучаснікі, відныя дзеячы беларускага нацыянальнага адраджэння Антон Луцкевіч, Уладзімір Самойла, Адам Станкевіч, Вінцук Адважны. Вельмі самабытная ў Казіміра Сваяка і проза, галоўным чынам творы малога жанру. І сёння надзвычай актуальна гучыць яго баявая публіцыстыка, з неаслабнай увагай чытаецца літаратурная крытыка. Выхадам гэтай кнігі мы вернем у лона нашай літаратуры яшчэ адно незаслужана адрынутае з яе палітыканамі імя, светлае імя Казіміра Сваяка, адданага ваяра за Беларусь. * * * Падзея: учора паставілі тэлефоны сястры Яні, нашым сібіракам і Насці Акуліч. Цяпер усе дуброўцы — з тэлефонамі. Можна перазвоньвацца з усімі. Яшчэ зусім нядаўна паставіць тэлефон была праблема. З цяжкасцю ўстанавіў тады тэлефон і я ў сваёй хаце. Калі ўлічыць, што ў многіх ёсць і сотавыя, то сувязь наладжана цяпер у нас ідэальная. Цывілізацыя дайшла і да Зялёнай Дубровы — нашай глушэчы. * * * З учарашняга дня хадзілі небам, гуртаваліся пухкія воблакі. А сёння сярод дня адно з іх згусцілася, пацямнела, і з яго на непрасохлую яшчэ пасля зімы зямлю лінуў дождж. Прагрымеў і гром. Ды навальніца была нядоўгая. З маланкамі і глухаватымі, яшчэ нясмелымі грымотамі пакацілася далей ад нас. Ізноў выбліснула сонца. — Ці добра гэта — гром на сухі лес? — пытаю ў Вікці, якая выглянула з сваіх варотцаў на вуліцу. — Да ўжо не саўсім сухі. Зеленкавы. І праўда, бярозы, гляджу, нібы зялёным дымком ахінуліся. — Кажуць, калі першая разаўецца бяроза, — падае Вікця народную прымету, — будзе сухі год, калі ж альшына — мокры. Насуперак бярозе альха яшчэ ў рыжаватых пупышачках. Значыць, год будзе сухі? Што ж, пажывём — пабачым. * * * Калі ішоў раніцай на агарод, з бур’яна, што буйна раскашуе наўкруга, амаль з-пад ног пырхнулі, бліснуўшы сваім ружаватым падкрыллем, дзве караткахвостыя круглаватыя курапаткі. І гэта не першы раз іх тут сустракаю. Недзе ж вядуцца каля мяне. Як бы гэта зрабіць, каб яны мяне не баяліся? Каб я мог іх нечым падкармліваць, любавацца гэтымі вольнымі птахамі, яшчэ адным дзівосным тварэннем прыроды. Ды надта ж пудлівыя яны, нашы шэрыя курапаткі. І не меней скрытныя. Аднаго разу я заўважыў быў у кусцістым дубнячку паважную курапатку, за якой бегла цэлая чарада рабаватых пылянятак. Калі я памкнуўся хоць адно злавіць, старая курапатка нешта ледзь чутна піскнула, і ўсю яе вялікую чараду як языком злізала. Толькі што былі перад вачыма — і хоць бы дзе адно яе дзіцянё! Потым я даведаўся, што, пачуўшы небяспеку, маленькія курапатачкі толькі тое і робяць, што шчыльна прытульваюцца да зямлі, зліваючыся з леташнім апалым лісцем і травою — ніяк не ўбачыш. Такі ўжо вырабіўся ў іх змалку інстынкт, інстынкт выжывання. Усё ж прыручыць курапатак можна. Як — пра гэта расказвае расійскі прыродазнавец Леанід Сабанееў у сваёй кнізе «Каляндар прыроды». Але для гэтага трэба жыць у вёсцы і зімой. Так што нам, гараджанам, застаецца толькі памарыць пра такое. І пашкадаваць, што праз горад многія ніці з прыродай мы абарвалі. * * * У беразе мешанага лесу за Сядзібамі (так завуць у нас поле за вясковымі агародамі), праходжваючыся раніцай, наткнуўся пры даўно зарослай канаўцы на жаўтавыя, прыморшчаныя грыбы-стаўбункі, што там і там павыскаквалі з леташняга (а мо яшчэ і залеташняга) прэлага бяроза-асіна-дубовага лісця. Вяселікі! Сабраў іх у невялічкі мяшэчак і паказваю дома суседцы Вікці. — Што гэта? — пытаюся, нібы не ведаю. — Вяселікі, — адразу адказвае Вікця. Правільна, так, колькі я помню, называлі гэтыя красавіковыя «ўмоўна-ядомыя» грыбы ў нас, у Зялёнай Дуброве. Так, кажа Вікця, завуць іх і на яе Глушчыне. Чуў я гэтае слова і на Случчыне, праўда, не вельмі далёка ад нас — у Жылін Бродзе. Вось толькі не знайшоў яго чамусьці ў нашых слоўніках. Там гэтыя грыбы значацца як «смаржкі». Цікава, дзе ў Беларусі сустракалі мовазнаўцы ў жывой гаворцы такое слова? Падазраю, што, не пашукаўшы, проста «запазычылі» ў расейцаў, трохі перайначыўшы іхнае «сморчки» — і толькі таго. Некалі ў кніжцы для дзяцей я змясціў чатырохрадкоўе пра вяселікі. А Еўдакія Лось, якой я расказаў пра гэтыя вясновыя грыбы, цэлую кніжку вершаў для дзяцей назвала так — «Вяселікі». Вяселікі — гэта агульная назва двух разнавіднасцяў грыбоў сямейства гельвелавых: стаўбунаватых (па-руску «сморчков») і прыземістых, цёмна-рыжых («строчков»). Як гэтыя разнавіднасці вяселікаў гучаць па-беларуску, думаю, пашукаюць яшчэ нашы мовазнаўцы: у народзе ж ёсць усё. Першыя можна знайсці дзе-небудзь у беразе лісцянага лесу ці на расцяробах, другія — па хвойніках, а больш за ўсё, як кажа Вікця, «па гарэніку» — гарэлым лесе. У роднай Вікцінай вёсцы на Глушчыне цёмна-рыжыя вяселікі («строчки») называюць вельмі празаічна — вушы. І праўда, калі іх разрэзаць, яны ўсярэдзіне полыя, белаватыя, з тонкімі выгінастымі сценкамі — вушы дый толькі! Я не помню, каб у нас спажывалі вяселікі: нават у галодныя пасляваенныя гады, калі ўсе мы млелі ад недаядання, калі шукалі вясной на бульбяным полі гнілыя бульбіны-«пышкі», каб зварыць іх са шчаўем, пра вяселікі ніхто і не ўспамінаў. Не елі іх і ў Вікціным Юзэфаве. Там іх скарыстоўвалі як лекі: адварам высушаных вяселікаў лячылі ад крываўкі кароў. Знойдзеныя за Сядзібамі вяселікі я, як вучаць кнігі, адварыў у вадзе і, зліўшы яе, прапаласкаў вадой халоднай. Толькі пасля гэтага паклаў на скавараду, спырснуўшы яе алеем, — смажыць. На смак яны здаліся мне як звычайныя грыбы. Але еў іх з асцярогай: а раптам асталася там усё ж якая атрута? Еў і ўспамінаў Уладзіміра Салавухіна. Як ён, першы раз насмажыўшы і пад’еўшы вяселікаў, слухаў свой жывот, чакаючы, калі пачне паміраць. Частка прынесеных з лесу грыбоў яшчэ ў мяне асталася. Але другі раз я ўжо іх не смажыў — нешта не хацелася іх есці: можа, таму што не прыйшла яшчэ пара грыбоў? * * * Прынёс з лесу і пасадзіў наўзбоч майго саду-агароду, што ўразаецца простакутнікам у калгаснае поле, дубкі — у дадатак да тых, што садзіў раней упярэмешку з клянамі, ліпамі, вязамі і ясенямі: як гэта будзе здорава, калі ўсе яны павырастаюць! Гэта ж будзе ахаваны ад усякіх бур мой уласны куточак на зямлі, дзе заўсёды будзе на месцы душа. * * * Дзень сёння сонечны, цёплы. Роўнае блакітнае неба — нібы вымытае. Заманулася схадзіць у лес. Як тут хораша! Сонца слізгае па ружаватых ствалах хвояў, па зялёным імху, па леташнім зляжалым лісці. Лісцёвыя дрэвы — бярозы, асіны, вольхі, грабы, рабінкі — цалкам прачнуліся пасля доўгай зімовай спячкі, устрапянуўшыся ўсімі сваімі галінкамі, на якіх дружна павыскаквалі з набраклых жыццёвай сілай пупышак зялёныя язычкі лісцічкаў. Асабліва па-святочнаму выглядаюць напроці пахмурных хвояў ды елак харашуні-бярозы. Іх новенькія светла-зялёныя (а мо лепш сказаць салатавыя?) строі вольнымі хвалямі спадаюць з плячэй долу, і прылётны ветрык бесцырымонна адхінае іх белыя каленкі. Цяпер ім раскашаваць тут да восені. З самымі першымі клейкімі лісточкамі бярозы «запусціліся» — перасталі даваць сок, якім шчодра дзяліліся з усімі. Але яго зямная моц асталася ў халадку скляпоў, у квасе-бярозавіку, які яшчэ доўга будзе наталяць смагу тых, хто парупіўся яго прызапасіць. * * * За зіму абваліўся дах недалёкага ад мяне калгаснага цялятніка, з якога яшчэ ўвосень пазабіралі ў Залужжа, у цэнтр калгаса, цялят-двухлетак. Папраўляць ці будаваць у нас новы ўжо не збіраюцца: далёка ад цэнтра. Сваіх кароў дуброўцы пазбывалі яшчэ раней: малако ж можна купіць і ў аўтакраме, якая прыходзіць два разы на тыдзень. Значыць, з гэтага года ў Зялёнай Дуброве, дзе яшчэ нядаўна выходзілі на пашу аж дзве вялікія чароды кароў, цяпер і рыку іхнага не пачуеш. Вёска без кароў. Ці ж можна было ўявіць гэта яшчэ некалькі гадоў назад? Без каровы ж не мыслілася ніводная сялянская сям’я. Гэта ж — спрадвечная людская карміліца. Амаль у лік сям’і залічвалі яе вяскоўцы, даючы сваёй кароўцы самыя прыгожыя і ласкавыя імёны. Мне запомніліся такія: Красуля, Зорка, Мурашка, Мальва, Падласка, Анька, Дуня. І от, можа, упершыню за многія тысячы гадоў вёска асталася без кароў. Ніколі не пабудзяць ужо яе памятныя мне з маленства меладыйныя, пералівістыя гукі трубы-берасцянкі, што звала гаспадыняў выганяць кароў на ранкі. Ніколі не зазвіняць на вуліцы па заходзе сонца дзіцячыя галасы: «Каровы ідуць! Каровы ідуць!» Толькі ва ўспамінах застанецца цяпер, як паважна, трошкі папыльваючы нагамі і разносячы пах сырадою, ішлі каровы, запоўніўшы сабою ўсю вуліцу. У шырока расчыненых варотах сваіх красуляў і падласак сустракалі гаспадыні і, пагладжваючы па шыі, па баках, вялі ў хлеў, адкуль неўзабаве даносіліся, лагодзячы душу, мяккія перазвоны тугіх струменяў аб дно драўлянай даёнкі. А колькі было паэзіі ў такіх сялянскіх работах, як касьба, зграбанне сена, стагаванне! Мы ўжо, мусіць, апошнія (я найперш маю на ўвазе сваё пакаленне), хто чуў у руках гладкую цверазь касільна, хто на ўвесь мах запускаў добра наладжаную і вывастраную касу ў густую, пацяжэлую ад расы мурожную траву, сцінаючы яе да каранькоў і горнучы ў роўныя валкі-пракосы, хто вёз, калываючыся на калдобінах, агромністы, на паўстога, і добра ўціснуты гладкім яловым рублём бухматы, як казаў Кандрат Крапіва, воз пахкага, яшчэ зелянцовага сена, хто пад самыя ластаўчыны гнёзды закідваў яго сахаром у ціхую прытульную адрыну, дзе, бывала, так соладка спалася яшчэ нехалоднымі жнівеньскімі начамі… На маіх вачах адышла ў нябыт цэлая эпоха. «Ідуць касцы, звіняць іх косы» — асталося толькі ў вершах ды паэмах. * * * Перад маім акном, пры паўднёвай, нагрэтай сонцам сцяне хаты ружовенькімі кружочкамі кветак, што, нібыта матылі, шчыльна абляпілі кожную галінку, запалымнеў невысокі, але размашысты куст. Праўдзівы куст-букет. Хто ні праходзіць вуліцай, не можа, каб не суняцца ды падзівіцца ўголас яго хараству. Гэта — міндаль. Аднаго году, у першых чыслах мая я трапіў у нашу старажытную Гародню, на літаратурную сустрэчу, якую наладзіў незабыўны Аляксей Карпюк. Ходзячы пасля сустрэчы вуліцамі Гародні, я і ўбачыў гэтыя сонечныя кветкі. Яны цэлымі кустамі вясёлкава ірдзелі ў прыватных агародчыках і пры сценах шматпавярховікаў. Іх полымныя букеты красаваліся ў вазах на падаконніках. Галінкі з гэтымі кветкамі бачыў я і ў руках людзей. Здавалася, сама нябесная вясёлка-радуга, нібы той Караткевічаў Хрыстос, упала з нябёс на Гародню і рассыпалася па вуліцах горада, дзе яе і разабралі шчаслівыя гродзенцы. От бы займець такую красу і мне на сваім лецішчы ў Зялёным, на славутай Лысай Гары. Вядома, можна было б папрасіць у каго хоць маленькі атожылак з куста. Ды хіба ж ён прымецца цяпер, калі цвіце? Тое ж сказала мне і дзяжурная гасцініцы, дзе я спыніўся. Я разгаварыўся з ёй, убачыўшы на яе стале ў вазачцы тыя абкіданыя кветкамі дубчыкі. Гэта была паўнаватая, у гадах жанчына, з добрымі, па-жаночы спагаднымі вачыма. Мы пазнаёміліся. Яна расказала пра сябе, пра сваю сям’ю, пахвалілася сваім зяцем, які робіць доктарам тут жа, у Гародні, пра ўнукаў. Я ў сваю чаргу таксама паведаў ёй пра сябе, пра тое, чаго сюды прыехаў. Урэшце, калі я папытаўся, як можна прыдбаць атожылак з міндальнага куста, яна, падумаўшы, паабяцала прыслаць яго новай ранняй вясной праз пошту, дзеля чаго і запісала мой мінскі адрас. Мінуў амаль год. Я ўжо і забыўся быў пра тое абяцанне. Балазе мала верыў, што яно спраўдзіцца. Ды вот у канцы сакавіка, калі ўжо сышоў з усіх вуліц снег, з пошты прыйшло паведамленне на нейкую бандэроль. Якое ж было маё здзіўленне, калі паштарка прынесла мне тую, зусім незвычайную бандэроль — маленькае дрэўца з акуратна загорнутым у цэлафан карэннем і прывязанай дошчачкай-біркай з маім адрасам! Я пасадзіў тое дрэўца каля сваёй хаты ў Зялёным. Шчасліва прыжыўшыся, яно скора парадавала мяне сваімі вясёлкамі-суквеццямі. Упадабалі гэтую экзатычную расліну і суседзі, з якімі я ахвотна дзяліўся парасткамі. Вельмі раскошны міндальны куст вырас у жонкі Сцяпана Аляксандравіча Марылі, якая ўмела яго даглядаць. Ну, а потым прывёз я парастак міндальнага куста і ў Зялёную Дуброву, дзе ён таксама шчасліва прыжыўся і от цяпер радуе ўсіх сваёй красою. * * * Вікцін зяць Алег, які прыехаў на свята з Чырвонага Сцяга (селішча за Мінскам) і з якім стаю на вуліцы не зусім цёплым, хоць ужо і майскім вечарам, кажа, правёўшы рукою па сваёй сіняй, у белыя бабачкі сарочцы: — А мне і ў адной кашулі не холадна. Кашуля… Мне прыемна было пачуць у жывой гаворцы гэтае слова ў такім значэнні. Бо сустракаў яго толькі ў творах нашых пісьменнікаў. Прыкладам, у вершы Аркадзя Куляшова «Ліст з палону»: Мне здалося: стаіш ты У новай Кашулі вайсковай, У зялёнай кашулі, І кулі цябе не кранулі. Значыць, ужываецца гэтае слова не толькі на Магілёўшчыне, і на Міншчыне, але, можа, і яшчэ дзе. У нас жа, у Зялёнай Дуброве, кашуля — гэта толькі сподняя, нацельная адзежына, бялізна. І мужчынская, і жаночая. Верхнюю ж лёгкую адзежыну, што адзяецца паверх кашулі, завуць рубашка або сарочка. Помніцца, некалі касцы ішлі на сенакос у доўгіх палатняных кашулях, накінутых на голае цела. І не толькі касцы так часам у нас адзяваліся. Выходзіць, кашуля была адначасна і сподняй, і верхняй адзежынай. Пэўне ж, таму і асталося бытаваць гэтае, відаць, даўнейшае наша слова ў двух значэннях. А мо варта і «расчляніць» яго, назваць кожнае са значэнняў асобным тэрмінам, каб не карыстацца двайнымі выслоўямі: ніжняя кашуля, верхняя кашуля? * * * «Худ-худ-худ, худ-худ-худ, худ-худ-худ» — каторы дзень ляціць з ваколіцы ў вуха. Гэта носіцца, мільгаючы сваімі пярэсценькімі крылцамі і чубком-веерам, няўседны ўдод: прарочыць холад. І праўда, пасля цёплых, трошкі прымружаных лёгкай воблачнай павалокай дзён з паўночнага боку раптоўна нагнала хвалямі халоднага паветра. Прыкметна пасцюдзёнела, высока падняліся на небе воблакі. Ага, гэта ж зацвіла чаромха! Пайшлі, як кажуць у народзе, юраўскія кругі, якія паэты назвалі чаромхавымі халадамі. Па ярах сумётамі — белая чаромха. Салаўі шалёныя б’юць на ўсе лады. Заінела пер’е майскага чароту: Выветрыўшы неба, ходзяць халады. Як жа дакладна перадаў гэтую пару Анатоль Вялюгін! Такія чаромхавыя сумёты першы раз вельмі ўразілі мяне, калі падлеткам пагнаў я пад Кляновую граду пасвіць каровы. Пусціўшы іх па лазова-асінавым хмызе на чарнагалоў, я выйшаў на тую ўзвышаную лясную палянку і рот раскрыў ад здзіўлення: уся яна была абкладзена наўкруга святочна-белымі сумётамі-гурбамі. Чаромха! Цяпер проста з сваёй сядзібы магу я палюбавацца на раскідзісты чаромхавы куст у беразе таго блізкага ад мяне Адамішынага ляска. Адтуль два чаромхавыя дубчыкі перанёс я гады тры назад у самы канец свайго саду-агароду, і яны таксама павыпускалі ўжо свае бялюткія шышкастыя суквецці: глядзі ды любуйся. Пасадзіў я адну чарэмшыну яшчэ пры самай хаце, каля ганка. Адкапаў яе ў Зэнавым садку. Некалі каля самай Шыкеравай хаты, моцна зацяняючы акно ад вуліцы, расла старая разгалістая чарэмшына. Мы з Зэнам Шыкерам часта лазілі ў маленстве па яе гладкіх слізкаватых галінах пад самы верх, зрываючы ў лісці чорненькія саладкавыя ягадкі: на ніжняй галіне, што адыходзіла ўбок, была прычэплена вераўчаная гушкалка, і мы па чарзе гойдаліся на ёй, папіхаючы адзін аднаго. Прайшло безліч гадоў з таго часу. Даўно няма ўжо Шыкеравай хаты, няма і Зэны. Уся сядзіба зарасла сліўнікам, здзічэлымі ігрушамі, нават хвойкамі. Даўно высахла і Зэнава чаромха. Але асталіся яе парасткі, якіх глушаць больш порсткія дрэвы. Усё ж я адкапаў адзін з тых парасткаў. І вось ён вырас каля майго ганка, упэўнена пацягнуўся ўверх. Хай расце, радуе белацветам. Гэта памяць пра сябра майго далёкага дзяцінства Зэну Шыкера. * * * Май, а на дварэ — як глыбокая восень. З нізкага, спрэс захмаранага неба цэлы дзень пырскае халодны дробны дождж, што хвалямі наносіць паўночны вецер. У Вікці, што сустрэлася мне каля двара, і тут свой «каментар»: — Некалі старыя людзі казалі: прыйшоў май, валом дай і на печ уцякай. Я валом не даю, а «на печ» уцякаю: бяру са сваёй падпаветкі добрае бярэмя дроў, нясу ў хату і закідваю ў грубку. Як усё-такі добра сядзець каля яе ў такую непагадзь і глядзець праз адчыненыя дзверцы на агонь, што, патрэскваючы, весела там гуляе! Хай за сцяной шуміць і палясквае нейкай бляхай на суседскім хляве вецер, дробна малоціць па шыферным даху дождж, бягуць і бягуць, расцякаючыся па шыбах акон дажджавыя слёзы, тут, у нагрэтай хаце, утульна і цёпла. Дарма, што перапынілася мая работа на агародзе: трэба ж і адпачыць ад яе. Пасядзець у цяпле з кнігай, пабыць з ёй сам-насам. * * * Што ні вясна, што ні восень, у мяне і сястры Валі галаўны боль — як узараць соткі. Здавалася б, калгас добра наладзіў гэтую паслугу людзям: аплаці ў бухгалтэрыі зусім нязначную суму за колькі там сотак і чакай, калі прышлюць трактар. Але зручна гэта толькі залужакам: бухгалтэрыя ж у іх пад бокам. А як мне з Валяй без машыны дабірацца туды з нашай глухамані, каб аплаціць паслугу? Ісці пеша, як некалі ў школу — дзесяць кілометраў туды і дзесяць назад? Выбачайце, калі ласка! Дый веласіпедам не вялікая радасць гэтулькі гоцаць па рабрыстай, як тая пральная дошка, нашай гравейцы. Тыя разы мы неяк выкручваліся з гэтым. Падлоўлівалі дзе трактар з плугамі, плацілі трактарысту разы ў чатыры ці пяць больш за калгасныя расцэнкі, і той, аглядваючыся, каб не наскочыў старшыня калгаса, акуратненька ўзорваў нашы з Валяй загончыкі. Іншы раз памагала Зэнава дачка Іра Мельнік, намесніца калгаснага старшыні па ідэалогіі, наша сваячка. Яна аплочвала за нас у бухгалтэрыі, аддавала выпіскі пра аплату пасланаму трактарысту, якому мы пасля ўзорвання і аддавалі грошы для Іры. Проста і зручна. Але гэты раз Іра з’ехала на нейкую вучобу. І от мы амаль месяц чухаем патыліцу, дзе знайсці трактар. Зняў з галавы наш клопат Казік Чарапок, мой добры прыяцель, калгасны механізатар-перадавік, бацька дзвюх слаўных дочак і ўжо дзед, якому я тэлефанаваў з просьбай пра ўзорванне. Яго трактар каля майго агарода я пачуў з хаты, калі сядзеў за сталом. Кінуўшы сваю пісаніну, паспяшаў туды. Камлюкаваты Казік, не заглушыўшы матор, стаяў каля свайго дрыгатлівага трохплужнага трактара і на ўвесь рот, пабліскваючы залатым зубам, усміхаўся мне насустрач. Ну, як было яго не абняць? Я сеў побач з Казікам у вузенькую кабінку, каб паказваць, дзе і як араць, і адразу ж плугі пачалі слаць ззаду роўныя стужкі барознаў. Добра помню, як калісьці ў маленстве першы раз узяў мяне бацька на ворыва. Поле за Пагонам, куды бліскотнай вясновай раніцай прытарахцелі мы на калёсах, было жоўтае ад свірэпкі — я аж рот раскрыў ад такога хараства, якога раней чамусьці нідзе не заўважаў. З пажадлівай дзіцячай цікавасцю глядзеў я, як бацька, распрогшы каня і моцна ўвязаўшы ў сырамятныя гужы хамута брызентавыя паскі барка, прычапіў да яго плуг, які, аберуч узяўшыся за драўляныя тронкі і лёгка шлёгнуўшы па конскім баку лейчынай, вострай дзюбкай упусціў у тое хараство. Я аж залюбаваўся, як плуг лёгка разразаў падатную, яшчэ не ўтравелую зямлю, на якой апроч свірэпкі пракідаліся дзе-нідзе толькі лісцічкі вераб’інага шчаўя ды рыжаватыя таўкачыкі хвашчу. Прайшоўшы так да канца загона, бацька заварочваў каня і, кіруючы яго бліжэй да ўзаранай баразны, рабіў склад. Калі склад — згорнутыя адна да адной палоскі зямлі — быў завершаны, спрактыкаваны конь ужо сам ступаў як трэба — паўз саменькую баразну, і бацьку аставалася толькі роўна трымаць плуг, праз які плаўна плыла і плыла чорная ільсністая глеба. Заўважыўшы, якім зачараваным вокам гляджу я на ўсё гэта, бацька суняў каня і папытаў у мяне, ці хачу я паараць. Я вушам сваім не паверыў. Дзіва што хачу! Яшчэ як хачу! Бацька паставіў мяне за плуг, сам стаў за маёй спіной, ашчаперыў тронкі плуга маімі рукамі і, не адрываючы ад іх свае шырокія далоні, сказаў мне паганяць каня. Я з ахвотаю занокаў, і конь — вось дык дзіва! — паслухаў мяне, малога, патупацеў уперад. Ды плуг адразу хістануўся ўбок і мігам выслізнуў бы з зямлі, калі б бацька, сціскаючы мае рукі, не выраўняў яго. І яшчэ не раз і не два памагаў мне бацька так утрымліваць плуг. Пачуўшы, што я сам ужо моцна трымаю яго тронкі, бацька нарэшце расслабіў далоні, а потым і зусім зняў свае рукі з маіх. Я ўсімі сіламі стараўся кіраваць плугам, пільнуючы, каб хаця ён не хістануўся ні ў адзін, ні ў другі бок. Не, я гнаў баразну роўна! Плуг адслойваў і адслойваў такую ж, як і ў бацькі, роўную паласу зямлі. Так я дайшоў за канём да канца загона. Радасці маёй не было канца: я сам узараў сваю першую баразну! І от цяпер я разам з Казікам узорваю сваё маленькае поле трактарам. Гледзячы, як роўненька кладуцца ззаду барозны, як ільсніцца на сонцы вільготная яшчэ пасля зімы ралля, я ізноў чую такую ж радасць ад узаранага поля, як і тады, у далёкім маленстве. * * * Узаранае Казікам поле яшчэ трэба было давесці да ладу. Таму папрасіў у Валеры Бірука каня. І от драўляная, з жалезнымі зубамі барана скача па маіх грудах. Ідучы збоку і моцна трымаючы ў руках лейцы, выкіроўваю каня на самыя няроўныя месцы раллі. Уедлівыя зубы цяжкай бараны лоўка распаласоўваюць, раздрабляюць кожную дзярніну. Калі ж якая зачэпліваецца і валачэцца па раллі, я прыпадымаю на хаду край бараны і адкідаю зачэпленае ўбок. Па некалі разоў праходжваюся так з бараной па сваім полі, выгладжваючы яго ўдоўж і ўпоперак. Як люба глядзець цяпер на яго, роўнае, пульхнае, гатовае прыняць у сваё лона новае насенне. Яно, прабаранаванае поле, — як чысты аркуш паперы, на якой «можна пісаць любыя іерогліфы». * * * Саджу бульбу. Ручным плужком (прыдбаў у мінскай «Гаспадыні») праводжу на мяккай раллі роўныя баразёнкі (праз 70 сантыметраў адна ад адной), кладу ў іх бульбіны, пасыпаю попелам з грубкі, кідаю перагною і загортваю зямлёй. Усё — хай расце пад сонцам і дажджамі. Калі вырасце, як гэта будзе здорава выкапаць і зварыць маладую бульбачку з свайго агарода! Як добра пойдзе яна з храбусткім маласольным агурком або з прыбеленым смятанкай пахкім расолам ад яго, прысыпаным здробненым зялёным кропчыкам! Ды што тут казаць: «З нашай бульбы тысячу, не меней, смажаць і гатуюць розных страў», як падлічыў Пімен Панчанка. Мне ж асабліва помніцца, як некалі ў дзяцінстве, мы, малыя пастушкі, пяклі бульбу на агні ў гарачым прыску. Выхватваючы яе адтуль, абфуквалі з усіх бакоў, перакачваючы з далоні на далонь, а потым аскрэбвалі якой трэскай да жоўценькай скарыначкі і неслі ў рот, апякаючы губы і зубы. Чаму б і цяпер, як прыйдзе пара капаць, не раскласці ў канцы агарода агонь і, давячыся дымком, не спячы выкапаныя бульбіны, не вярнуцца хоць на нейкі момант у далёкае маленства? Думка гэтая яшчэ больш паддае мне ахвоты садзіць сёння бульбу. * * * То адно, то другое не давала мне пасадзіць бульбу ўпару. Узяўся за яе, калі многія ўжо «адсеяліся». — Ці парасце хоць яна? — пытаюся ў Алы Акуліч, якая акурат праходзіць міма. — Усё роўна — хто ўжо сее, а хто толькі барануе: прыйдзе восень — Бог усіх прыраўнуе. Так кажуць людзі. * * * Свята зямлі: зацвілі яблыні, ігрушы, вішні, слівы, алыча… Кожнае дрэва — нібы нявеста ў чыстабелым вясельным убранні. Ды можна сказаць тут і без «нібы». Гэта ж і праўда нявесты, што прывабліваюць сваёй красой жаніхоў. Іхныя жаданыя жаніхі, ведама ж — пчолы ды чмялі. Жаніхі-апыляльнікі. І яны не забавіліся, адразу ж прыляцелі на іх кліч, на шлюб, якога таксама чакалі. Апыляць-апладняць кожную раскрытую ім насустрач кветачку, кожнае суквецце. З раніцы да вечара над расквечанымі дрэвамі — несціханы пчаліны гуд. Шчаслівая музыка апладнення, абнаўлення жыцця на зямлі. * * * За плотам, на былой сядзібе майго дзеда Сымона, густа разросся здзічэлы сліўнік уперамешку з бэзам і высознымі акацыямі. Гэты праўдзівы зялёны гаёк аблюбавалі салаўі. Цяпер, калі ўсё зацвіло, яны аж заходзяцца ў сваіх спевах. І дзень, і ноч не сціхаюць тут, пад маімі вокнамі, іх пералівістыя трэлі. Я засынаю і сплю пад гэтыя трэлі. Дзіўна: хоць ад іх часцяком аж у вушах закладае, але гэта зусім не перашкаджае майму сну. Наадварот, закалыханы дзівоснымі руладамі, я сплю як нідзе лепш. Салаўі як бы навейваюць маёй галаве: спі спакойна, ты дома, сярод пракаветнай прыроды. * * * Першы раз убачыў, як спявае салавей. Сядзеў ён на галінцы густога сліўніку за маім плотам. Як віртуозна перабіраў ён двума палавінкамі сваёй паднятай уверх дзюбкі, з якой так і ляцелі звонкія мілагучныя трэлі. У такт гэтым трэлям прыўзляталі-патрэсваліся яго шэрыя крылцы, хадзіў уверх-уніз хвасток, падрыгвала ўсё птушынае цельца. Салавей цалкам аддаваўся песні. Ці не таму такая яна чароўная, так лагодзіць слых? Мо з яго трэба б браць прыклад і нашым песнярам-паэтам? * * * Дзівосы ў нябёсах! З раніцы хораша свяціла яркае майскае сонца. А пад паўдня, зусім не засланяючы яго, у самым зеніце яснага неба невядома адкуль (можа, з яго глыбіні) усплыла невялікая шэрая хмурына, і з яе нечакана сыпнуў дождж — рэдкія, але буйныя яго кроплі, навылёт прасвечаныя сонцам, проста пырскалі ва ўсе бакі адначасова срэбрам і золатам. Праўдзівыя «дыяменты-росы!» * * * На сваёй вулічнай лавачцы сядзіць Вікця з катом на каленях. Падсеў да суседкі і я. Вікця гладзіць ката, праводзячы даланёй па галаве і спінцы, і той аж вочы прымружвае ад шчасця. — Тая баба хутарская каго хочаш прыласкае, — нібы апраўдваецца перада мной Вікця за сваю чуллівасць чарговай прымаўкай. * * * Іншаму пісьменніку спатрэбілася б, мусіць, нямала слоў, каб апісаць сённяшняе спякотнае, з сухім надакучлівым ветрам надвор’е. Вікця ж абышлася толькі адным: сухаветрыца. Прытым уклала ў гэтае слова і свой эмацыянальны змест: — І калі яна кончыцца, гэтая сухаветрыца? * * * Прынёс з лесу «здабычу» — кляшча. Агледзеў яго не адразу. На сцягне, вышэй калена. Узяўся вырываць, ды дзе там: упіўся грунтоўна, залез пад скуру з галавой. Толькі задок выставіў: глядзіце! Раней, колькі помню, у нас пра кляшчоў і чуць не чулі, і бачыць не бачылі. Паявіліся яны толькі апошнімі гадамі. І наўрад ці хто з імі не пазнаўся. Газеты не перастаюць палохаць усякімі энцэфалітамі, якія яны пераносяць. Цікава, хто надзяліў нашы лясы такой трасцай? Не даўшы «свайму» кляшчу рады, клічу на падмогу маіх сваячак і суседак, якія назапасілі ўжо вопыт пазбаўляцца ад гэтых крывасмокаў. Ды як ні цягнулі яго мае «дактары», як ні раскачвалі, накінуўшы нітку на выстаўленае брушка, як ні выколвалі іголкамі, галава так і асталася ў сцягне. Так што хаджу цяпер з ёй, з кляшчовай галавой у сцягне, прыслухоўваючыся, што яна будзе там рабіць, чым сябе праявіць. У кожным разе яна становіцца (стала ўжо) часцінкай майго цела, часцінкай мяне самога! І от з такім адчуваннем трэба жыць. А кляшчы бываюць усякія. І яны непакояць мяне: Упіўся клешч, як гад, Аж надта цвёрда ў цела: Ні ўперад, ні назад — П’е вашу кроў злюцела. Прыджгалі дактары: А ён — ледзь бачыць вока — Нагамі дагары У скуры ўжо глыбока. Як быць? І што рабіць Тут з крывасмокам гэтым? Яго не падчапіць Ні кіпцем, ні пінцэтам. Не зналі, што за звер? Праморгалі, як ціха Вам, хіжы, за каўнер Прабраўся ён на ліха? Не думалі тады, Што ўссядзе так на целе? Ці мо — такой бяды — Зусім не разглядзелі, Якога напавер Прыгрэлі раскіраку? І от усе цяпер Яму глядзім у с…ку! * * * Сёння — Ушэсце. Весела свеціць сонца. Яно ўсюды: на дахах і сценах хат, на дошчачках штыкетнікаў, на белаватым пяску вуліцы. Міма майго двара праходзяць з букетамі агняных цюльпанаў, з жоўта-белымі нарцысамі і шышастым ліловым бэзам у руках канцавыя жанчыны: Манька Івана Цвіркі (Сцепанца), Бардзіна Стэфка, Ала Акуліч. Ага — на могілкі. Такі ў нас звычай: не толькі на Радаўніцу, але і кожным значным святам наведацца да сваіх родных, што там спачываюць, яшчэ раз пастаяць каля іх вечнага прытулку, пагаманіць з імі душою. * * * Папаўдні захмарыла, прашумеў дождж. Часты, спорны. На вуліцы заблішчалі лужыны. Калі хмара адплыла далей, на ўсход, чую, зашлэпала каля варот сваімі прасторнымі галошамі Вікця. — Ці не лішні ўжо гэты дождж? — пытаюся, падышоўшы. — Чаму ж ён лішні? Не лішні! Некалі казалі: калі на Ушэсце дождж, трэба прыбіваць у засеку яшчэ адну дошку… * * * Ясеў Ванька (так завуць і цяпер Івана Дубовіка, хоць яму ўжо за семдзесят) узяўся спраўджваць задуму старэйшага брата Вадзіма пра ўшанаванне роднага селішча. Прывёз з бульдазерыстам і скінуў там цэлы коўш жоўтага пяску. Меркавалася рассыпаць яго на месцы хаты, паставіць там нейкі памятны знак з выбітымі імёнамі бацькоў і дзяцей і каля яго зладзіць лавачку: пасядзець на ёй, прыехаўшы, і ўспомніць былое. Ды нечакана запратэставала Вікціна дачка Таіса: гэта ж напроці іхнай хаты, за вуліцай, перад самымі вокнамі, было Ясева селішча. — Нашто ж нам кожны дзень глядзець на гэты могільнік? «Вучоная» задума Вадзіма Іванавіча Дубовіка, кандыдата філасофскіх навук, шматгадовага выкладчыка факультэта журналістыкі Белдзяржуніверсітэта, асталася нерэалізаванай. Самым лепшым помнікам была б тут, вядома, сама хата. Ды хату па адыходзе ў іншы свет бацькоў дзеці паспяшалі некаму прадаць на вываз. Вельмі шкадаваў бацькавай хаты сярэдні Ясеў сын Толя, які ўсё жыццё прарабіў у Мінску шафёрам у нейкіх арганізацыях. Ён так хацеў вярнуцца ў сваю Зялёную Дуброву, ды не было ўжо куды. Не менш бедаваў па сваёй бацькаўшчыне і Ванька. Гэтаму хоць удалося прыдбаць у Зялёнай Дуброве хату Антося, сына Янкі Рымашэўскага. Цяпер ён тут — летам і зімой. Я падаў быў Вадзіму Іванавічу думку ўзнавіць тут бацькоўскі калодзеж. Гэта ж быў ці не адзіны ва ўсёй вёсцы калодзеж, у якім заўсёды было поўна вады. Бывалі выпадкі, калі невядома з якіх прычын зімою мялелі калодзежы, прападала вада. Уся вёска ішла тады браць ваду ў Яся Дубовіка. Бо ў яго калодзежы пульсавала крыніца. Ванька па сёння помніць, як яна там «аж булькала». Значыць, вады ў калодзежы не толькі заўсёды было поўна, але і была яна ідэальна чыстая. Калі забралі хату, нічыйны ўжо, недагледжаны Ясеў калодзеж паступова абваліўся, засыпаўся. Сёння на яго месцы асталася толькі ледзь прыкметная ямка. Маю ідэю Вадзім Іванавіч падтрымаў. Ён згадзіўся і аплаціць аднаўленне роднага калодзежа (ён жа, ветэран вайны, жыве адзін у Мінску, грошы мае). Астаецца толькі ўзяцца за гэта. Ды Ваньку хапае клопату і каля сваёй хаты. А калі падумаць, які б гэта быў помнік бацькоўскаму дворышчу: вызваленая з зямлі крыніца, якая б вечна тут пульсавала. Праўдзівы сімвал жыцця! * * * Першы раз зацвілі перад маімі вокнамі пры дваровай дарожцы сінія касачы. Я перанёс іх сюды залетась з-за плота, адтуль, дзе некалі быў кветнік маёй бабкі Сымоніхі, бацькавай мацеры. Цікава: мінулася ўжо больш за паўвека, як яна са сваімі дочкамі і ўнукамі пераехала разам з хатай у Суцін, назаўсёды пакінуўшы сваё селішча, а от касачы не звяліся, выжылі — кожны год прабіваюцца неяк праз густую траву, праз быльнёг. Зрэшты, няма чаго тут дзівіцца: унь якое магутнае ў іх карэнішча. Цяпер я гляджу на гэтыя шляхетныя, багатай аксамітнай сінізны кветкі і ўспамінаю сваю добрую бабуню — Гэлю Дарэўшчанку. Цяпер яна заўсёды будзе са мной. * * * Падышоў Янін сын Сяргей з ручной бензакасілкай: падручыўся, хоць я і не прасіў, ачысціць ад травы мой падворак. Я аж залюбаваўся, як акуратна выстругвае ўсё падчыстую гэтая лоўкая, кімсьці разумным прыдуманая штука. Але ў садзе, між старымі ігрушамі-дзічкамі, роўную мурожную траву скошваць я ўсё ж не даў пляменніку. Бо настроіўся сам прайсціся тут з маёй традыцыйнай касой. Для мяне касьба — уцеха. Гэта ж так люба падысці сюды ранічкай, да сонца, калі самая раса, і, размахнуўшыся, пусціць сваю навостраную бруском касу ў гусценькі, з белымі галоўкамі дзятлавіны, травастой ды, нізенька падцінаючы, з кожным узмахам адслойваць яго наўкруга і адкідваць убок, убок — у роўныя, з расянымі бліскамі пракосы. Запомніўся мне верш Роберта Фроста, амерыканскага паэта-фермера, «Ба­дзяжніцтва двух у бездараж» у перакладзе Язэпа Семяжона. Калі гаспадар калоў на сваім падворку дровы, да яго падышлі два дужыя хлопцы і папрасіліся наняць іх на гэтую работу. Ды радасць колкі дроў гаспадар не захацеў аддаваць падарожным. Цэлячы ў стрыжань сырой круглавіны, Б’ю ў асяродак, бо я ж не сляпы, Гахнеш — і плашка на дзве палавіны Так і разваліцца ўраз без шчапы… * * * Сёння — Тройца. Зялёныя святкі. Учора звечара схадзіў у лес і паўтыкаў паўз дваровую дарожку ў гонар свята маладзенькіх бярозак з гушчарніку і галінак клёну. Так рабіла некалі ў нас дома маці. «Схадзі ў лес, наламай маю», — казала мне яна. «Май», «умаіць» — звычайныя ў нас словы. Май — ранняя зеляніна, умаіць — упрыгожыць двор, дарожкі. Што ж да назвы месяца, то гэта пытанне спрэчнае. Слова «травень» як назва месяца мне сустракалася ў старадруках. Але «май» таксама даўно прыжыўся ў нашай мове. На якім жа тэрміне спыніцца? Можа, хай жыве і кружыць па Беларусі і той, і той? (Працяг будзе)