Архіў нумароў:

Навум Цыпіс

_____________________ "Я ведаю Кісьліка..." Успаміны пра сябра	У бары iмя Шамякiна Быў ён тады толькi знаёмцам i сябрам блiзкага мне чалавека – Валянцiна Тараса, якi адыграў немалую ролю ў маiм лiтаратурным лёсе. I быў гэты час для мяне шчасьлiвым. Напiсаў i падумаў: яшчэ адно пацьверджаньне «ўсеагульнай» адноснасьцi ўсяго на сьвеце. Мой рукапiс праляжаў у дзяржаўным выдавецтве дзевяць гадоў... I вось, трымайце, – мой шчасьлiвы час: кнiга выйшла! Маленькая, у мяккай вокладцы, зьнявечаная i ледзьве не на палову скарочаная рэдактурай, – шчасьлiвы... З невядомым раней задавальненьнем адорваў знаёмых i малазнаёмых. А аднаго разу ў тралейбусе убачыў жанчыну, якая чытала маю – маю! – кнiжачку... Ледзь стрымаўся, каб не пацалаваць. Зразумела ж, падарыў Тарасу i – з ягонай падказкi – Навуму Кiсьлiку. Дзеля гэтага Валянцiн Яфiмавiч прывёў мяне ў дом да Навума Зiноўевiча. Так я ўпершыню апынуўся ў яго, у вялiкай «сталiнскай кватэры, у каралеўстве кнiг». Навум тут жа аддарыўся сваёй новай кнiжкай вершаў. Мiнула некалькi тыдняў. Дамовiлiся з Тарасам, ён тады працаваў рэдактарам аддзела прозы ў «Нёмане», сустрэцца ў «пiсьменьнiцкiм» бары «iмя Iвана Пятровiча Шамякiна». Бар гэты славiўся на ўвесь горад, Шамякiн, першы сакратар пiсьменьнiцкага Саюза рэспублiкi, калi быў «па-сумяшчальнiцтву» старшынёй Вярхоўнага Савета Беларусi, дабiўся для «свайго» бара вялiкай iльготы – гарэлку ў iм прадавалi без нацэнкi. З тае пары туды спрабаваў патрапiць увесь Менск. А прапускалi строга па членскiх бiлетах. Праўда, адзiн член мог правесьцi аднаго не члена. «Гэта са мной...» Тарас чакаў мяне ля службовага ўваходу, каб прамовiць гэту чароўную фразу (да майго членства было яшчэ шмат гадоў), правесьцi мяне i ў цiшы ды ў iльготных умовах пагаварыць аб праблемах з чарговай маёй публiкацыяй. Да слова, бар гэты стаў адным з маiх унiверсiтэтаў: каго толькi я там ня бачыў, чаго толькi я там не наслухаўся. Гамонкi i стыхiйныя лiтаратурныя дыскусii ў тым бары я магу параў­наць толькi з такiмi ж – у аддзеле прозы «Нёмана». Сустрэлiся з Валем, iдзем па доўгiм калiдоры першага паверху, i кажа ён мне: – З цябе сто грам. – ? – Зараз я пакажу табе адну маленькую карцiнку, – сказаў Валянцiн i паказаў на далёкi столiк, за якiм сядзелi Бярозкiн i Кiсьлiк. Бярозкiн на той час быў адзiным беларускiм крытыкам, якога Твардоўскi друкаваў у «Новым мiры» . У артыкулах сваiх нязьменна бываў суровы. А бiяграфiя... – сядзеў, ваяваў, атрымаў ардэны, медалi, пасьля вайны зноў сядзеў... З Кiсьлiкам сябраваў ён моцна. Адзiнадушныя былi ў тым, што лiтаратура ёсьць адказным заняткам. – А цi ведаеш ты, пра што зараз Навум Зiноўевiч распавядае Рыгору Са­ламонавiчу? – цiха спытаў Валя. Я, натуральна, ня ведаў. – А я ведаю, таму што да сустрэчы з табой сядзеў трэцiм за тым столiкам. Дык вось, расказвае ён пра тое, якую добрую кнiгу напiсаў невядомы пакуль Бярозкiну Навум Цыпiс, i, зразумела, расхвальвае маладога аўтара. – Надта генiяльнага i надта маладога... – прабурчэў я, агаломшаны. – Цi ж гэтая iнфармацыя не каштуе ста грамаў? – сьцiпла спытаў Валя. – Вартая, яшчэ як вартая, – адказаў я i пайшоў да стойкi браць пляшку. Старэйшыя таварышы моўчкi ацанiлi гэты жэст, i пасьля першай чаркi Кiсьлiк пазнаёмiў мяне з Бярозкiным, сказаўшы: «А гэта ён i ёсьць». – А што ж вы iм падарылi вашую кнiжку, а мне не? У той, як вам ужо вядома, шчасьлiвы час, я пастаянна насiў у кайстры некалькi навюткiх кнiжак, што так цудоўна пахлi друкарняй. Тут жа адна з iх была падорана Бярозкiну са сьцiплым аўтографам i просьбай не чытаць яе. На нямое запытаньне Рыгора Саламонавiча я адказаў: – Не хачу на самым пачатку паспытаць вашую цяжкую руку. Мэтры пасьмiхнулiся. Налiлi, выпiлi за сьмеласьць у лiтаратуры, бо нясьмелая лiтаратура – гэта не лiтаратура. Аўтару дазволена быць нясьмелым, лiтаратуры – не. Ягоная першая кнiжка Са шматлiкiх газетных камандзiровак я абавязкова прывозiў некалькi томiкаў паэзii. Першы, «вiзiт ветлiвасьцi», у такiх камандзiроўках рэкамендавана было аддаць сакратару райкаму па iдэалогii. А там ужо ў суправаджэньнi інструктара – па калгасах-саўгасах ды iншых аб’ектах. Але першай, паводле маёй традыцыi, была кнiгарня. Ой, гэтыя раённыя «кнiжныя» прадавачкi... Да слова, нi разу, – а гэта былi многiя дзясяткi разоў, – ня бачыў за тымi прылаўкамi мужчынаў. Сярод тых жанчын-дзяўчат даволi часта патраплялi сапраўдныя кнiгалюбiцы, якiя ведалi лiтаратуру i разумелi кнiжных вар’ятаў. У той час iхняя колькасьць, я кажу пра «вар’ятаў», узрасла, бо жыць рэальным жыцьцём рабiлася ўсё менш магчымым, людзi шукалi паратунку ў больш рэальным сьвеце – у лiтаратуры. Выказваючы шчодрасьць жаночай душы, тыя прадавачкi ня раз запускалi мяне ў кладоўкi-запасьнiкi кнiгарняў i... Што казаць, калi з тых камандзiровак я прывозiў Франсуа Вiёна, прозу Пастэрнака цi шыкоўна выдадзеную паэзiю мiнезiнгераў, нямецкiх рыцараў, сьпевакоў каханьня. Якая гэта была насалода, якiя высокiя хвiлiны: седзячы ў «зваротным» аўтобусе альбо цягнiку, пагладжваючы гэтыя томiкi, чытаць, чытаць, чытаць... На самым пачатку гэтага маладога i таму насамрэч шчасьлiвага перыяду майго менскага жыцьця выглядзеў я ў шапiку «Саюздруку» на Ленiнскiм прасьпекце тоненькую сiнюю кнiжачку i набыў яе, кiруючыся толькi адным: «што там?». Гэта была першая кнiжка Навума Кiсьлiка – «Размова з сябрамi». Пра такога паэта я тады нiчога ня ведаў. Помню толькi, што ўражаньне тыя вершы пакiнулi. ...Прайшло сорак гадоў. Як лёгка гэта напiсалася... Сорак гадоў. Навум Зiноўевiч пастарэў. Але ня там, дзе ў iм жыў паэт i разумнiк, аматар застольляў i сяброўскiх гамонак, шухарны i палкi Кiсьлiк, майстар палемiчных спрэчак i глыбокi знаўца паэзii. Пастарэў ён там, дзе елi яго хваробы, стукалася самотная памяць пра маму i нязбытая адзiная на ўсё жыцьцё любоў... У тую сустрэчу быў, як заўсёды, роўны, больш слухаў, падштурхоўваючы мяне да расповяду пра эмiгранцкiя варункi. Зразумела ж, па кiлiшку, зразумела ж, пра тое, што ў Менску, i як там хлопцы: Саша, Валя, Федзя... Памянулi Рыгора Саламонавiча Бярозкiна. Навум у гаворцы пра яго пацяплеў. Я прыгадаў, як ён прэзентаваў Бярозкiну маю кнiжку. На гэта ён сказаў, што пра сваю першую нат i ўзгадваць не жадае... Раненьне ў галаву, у лобна-скроневую частку перакрэсьліла правае Кiсьлiкава брыво. Ён пасьля таго раненьня доўгiя месяцы прабыў у шпiталi, i толькi галоўны хiрург Савецкай Армii Бурдэнка ня даў яму памерцi. Але брыво з таго часу надавала твару пастаянны зьлёгку зьдзiўлена-запытальны выраз. Калiж ён насамрэч зьдзiўляўся, брыво займала амаль вертыкальнае становiшча. Такое становiшча яно i заняло, калi Навум пачуў ад мяне пра сваю першую кнiжку. – Яна зараз у цябе ёсьць? – Ёсьць. У кампанii з усiмi, што ты дарыў. – А гэта? – ён паказаў шыкоўна выдадзеную юбiлейную кнiгу-альбом. – Не. – У мяне засталося тры паасобнiкi. Мяняю адзiн на тую, першую, што ў цябе! Я пагадзiўся аддаць кнiжку «за так», калi ён патлумачыць, што адбываецца. – Я ўсё жыцьцё скупляю, выменьваю цi прашу падарыць мне яе. Забiраю i зьнiшчаю. Тут ужо ў мяне бровы ўсталi вертыкальна. I я пачуў: – Мне сорамна за тыя вершы. З такiм я не сутыкаўся. Я нават не чуў пра такое… На наступны дзень з некаторым шкадаваньнем я прывёз яму «Размову з сябрамi», што сорак гадоў стаяла ў мяне на палiцы. Далiбог, там былi някепскiя вершы. А калi яшчэ ўлiчыць час, калi яна была напiсаная... Але рэч, як я зараз разумею, у тым, што ёсьць паэты, якiя жывуць адразу ва ўсiх часах. Такiм агульным часам для Кiсьлiка сталася ягоная Вайна. Ёю i мерыў. А тую юбiлейную ён мне тады ж i падарыў. «Абавязаны напiсаць» Доўга хадзiў з пачуцьцём нязручнасьцi. Абяцаў Аркадзю Шульману напiсаць для ягонага часопiса «Мешпоха» ўспамiны пра Кiсьлiка. Пад уплывам майго стаўленьня да Навума i непераможнага абаяньня ды ўцiску Аркадзя легкадумна пагадзiўся. Зразумела, блiзка ведаў гэтага чалавека i, зразумела, ставiўся i па-сяброўску, i цёпла. Але... Жывуць на гэтым сьвеце, дзякуй Богу, i Валянцiн Тарас, i Аляксандр Дракахруст, i Фёдар Яфiмаў – ягоныя сябры. Вось iм i належыць пiсаць. Так i сказаў, i «павiнiўся» перад рэдактарам «Мешпохi». Шкадуючы, матлянуў галавой, але зразумеў. Мiнуў яшчэ нейкi час. Паехаў у Менск. Сустрэўся з Дракахрустам. Iзноў надарыў ён мне новых кнiг: знаёмыя iмёны, i – Навум Кiсьлiк: тоненькая «Сьляды яшчэ ня сьцёртыя». Нататнiк з архiву. Дзёньнiк. Пасьля сьмерцi паэта, разьбiраючы ягоны архiў, Тарас i Дракахруст знайшлi гэты нататнiк. Селi за стол, «сабраны» Сашавай жонкай, чароўнай Дзiнай, выпiлi на памiн душы паэта i чалавека... Тут я i распавёў пра тое, як я не напiсаў пра яго ўспамiнаў, i як ён угаварыў мяне аддаць ягоную першую кнiжку, а, галоўнае, навошта... Вось тут Саша з непрысутнаю ў iм жорсткасьцю сказаў: «Ты абавязаны напiсаць усё, што помнiш пра яго. Абавязаны». Так зьявiлiся гэтыя нататкi. Маральная «забарона» была зьнятая тым, хто меў на гэта права. Навум не пiсаў вершы – ён служыў паэзii. Самаахвярна. Паклiкана i аддана. Як тады, на Курскай дузе, служыў сваёй зямлi. Радкi iшлi горлам. Як у апошнiя хвiлiны жыцьця – ягоная кроў. Я пiшу гэта i ўзгадваю, як у тую адзiную нашую агульную ноч у ягонай занядбанай кватэры, дзе паседжвала за чаркай i размаўляла ўся беларуская лiтаратура, ён паўтарыў старадаўнюю мудрасьць: «Што не запiсана, таго не было». «Я ведаю Кiсьлiка»... Я ведаю яго такога, пра якога лiтаратурная Беларусь i людзi, адданыя Паэзii, кажуць – Паэт. У самы разгар папулярнасьцi беларускага часопiсу «Нёман», дзе друкаваўся Навум Кiсьлiк, ён рэзка адмовiў часопiсу ў сваiх паслугах, напiсаўшы гнеўны адкрыты лiст рэдактару Андрэю Макаёнку, былому марскому пехацiнцу. А «ўсяго толькi» ў нумары, дзе быў надрукаваны адкрыты антысемiцкi артыкул вядомага ўсяму адукаванаму сьвету юдафоба Бегуна, зьмясьцiлi i падборку вершаў габрэя Хаiма Мальцiнскага ў перакладзе габрэя Навума Кiсьлiка. Такой «раўнапраўнай раўнавагi» ветэран вайны i паэт Кiсьлiк не разумеў. З таго часу i да зьмены рэдактара не надрукаваў у «Нёмане» нiводнага свайго верша. Я ведаю Кiсьлiка, аднаго з трох людзей у маiм жыцьцi, уключаючы i сёньняшнiя днi, якiя, сустракаючы мяне, запытвалiся, «Можа, табе патрэбныя грошы?» Другi – Уладзiмiр Караткевiч, трэцi – такi ж эмiгрант, як i я, Мiша Лiфшыц, мой брэменскi сусед. У Менску больш нiхто мяне так не спытае. Размова, як вы разумееце, не пра грошы… Мне мроiцца, што яны абодва, i Навум, i Валодзя, сядзяць зараз высока, у зручных крэслах, побач з Богам: кажуць, што Ён любiць таленавiтых i праўдзiвых. Я ўпэўнены, што Ён часам просiць iх пачытаць што-небудзь новенькае... Я ведаю Кiсьлiка, якi ў сталоўцы Дома творчасьцi ў Дубултах, нi секунды ня думаючы, гучна i са шматлiкiмi перасадкамi далёка паслаў суседа i грэблiва перасеў за iншы стол, калi той надумаўся даводзiць яму, што яўрэi ўсё-ткi ваявалi ў Ташкенце. Суседам гэтым быў вядомы паэт i антысемiт Станiслаў Куняеў. Гэты выпадак я помню па даўняй размове з Навумам. Я ведаю Кiсьлiка, тады яшчэ маладога паэта, вершы якога надрукаваў часопiс «Юность». У тыя часы любая беларуская публiкацыя ў маскоўскiх часопiсах вы­глядала гучнай перамогай. А тут яшчэ Твардоўскi напiсаў у лiсьце да свайго сябра вядомага беларускага паэта Куляшова, што прачытаў у «Юности» вершы Навума Кiсьлiка i што, паводле ягонай думкi, у Беларусi расьце цiкавы паэт. Гэта пры вядомай жорсткасьцi адзнак Твардоўскага. Прайшло пяць гадоў з часу ягонага сыходу, i я зноў «сустрэўся» з Кiсьлiкам. Жыцьцё шырэйшае за геаграфiю. I таму я летась быў у Бостане, дзе жыве мой сябра, мянчук Арон Кантаровiч, журналiст i драматург, а ў вайну – стралок-радыст тарпеданосца «IЛ-2». Ён арганізаваў мой лiтаратурны выступ перад iнтэлiгенцыяй «Таварыства рускай культуры». Народ, скажам так, на новенькага прыйшоў. Перад самым пачаткам мы з Аронам селi за столiк на невялiкай сцэне. Засталося некалькi хвiлiнаў. Кантаровiч нягучна «прадстаўляў» мне сваiх знаёмых у залi: – Гэта – прафесар, якi працаваў з Ландау... Тады ён яшчэ ня быў прафесарам. А вунь той, сiвы, – доктар, працаваў з Каралёвым. Ён i тады быў доктарам. А гэты, худы, актыўны, ён зараз даме анекдот расказвае, – гэта Iсер Куперман, шматразовы чэмпiён сьвету па стоклетачных шашках... – А гэта хто? – я вачыма паказаў на прыснулага ў трэцiм шэрагу старога таўстуна з бульдожым тварам, на носе якога крыху коса сядзелi круглыя акуляры з моцнымi лiнзамi. – Гэта Навум Каржавiн. – Ну дзякуй, братка... – толькi i здолеў я прамовiць. Пагадзiцеся, што ня вельмi спрыяе вольнаму чытаньню аўтарскiх тэкстаў наяўнасьць у трэцiм шэрагу Навума Каржавiна. ...Сустрэча прайшла добра. Бостанскiя дактары i чэмпiёны былі нармальнай публiкай, а жанчыны – i ўвогуле добразычлiвымi. Калi я падпiсаў апошнюю кнiжку, вязень Каржавiн i з адышкаю спытаў: – А мне вы падарыце сваю кнiжку? – Зразумела, – адрапартаваў я, i, перапрасіўшы, падпiсаў яму «працоўны» асобнiк. Ён агладзiў пацёртую кнiжку i сказаў: – Жывая... Але самае галоўнае адбылося праз некалькi iмгненьняў. Мы ўжо разьвiтвалiся з паэтычнай славутасьцю, калi ён, ужо адыйшоўшы на некалькi крокаў, павярнуўся i спытаў: – У вас у Менску жыве паэт Навум Кiсьлiк. Як ён? – Памёр. Ужо шэсьць гадоў... Каржавiн памiргаў вялiчэзнымi вачыма за тоўстымi лiнзамi i спытаў: – Вы яго ведалi? – Ведаў. – Добрыя пiсаў вершы... Калi б тады жыў у Маскве, то стаў бы вядомым. I такога Навума Кiсьлiка я спазнаў… * * * Калi ўспамiнаю яго, мiжволi «ўключаецца» ўнутраны голас, i я чую заўсёды хвалюючыя словы старой добрай песьнi: Настоящих людей очень мало, На планету – совсем ерунда. А на Россию – одна моя мама, Только, что она может одна... I ажывае цёплая карцiна: не цяперашняя, нягучная, з зіхоткамi гумару кампанiя ў ягонай гасьцiннай кватэры з адчыненымi на парк iмя Горкага вокнамi. I – абавязковая чарка. I нiколi, каб сп’янець, але заўсёды, «як гарнiр да размовы». Якiя гэта былi гутаркi... Спрэчкi, абмеркаваньне новых твораў, што зьяўлялiся ў перыёдыцы, новых кнiг, чытаньне вершаў, спрэчкi... Быкаў, Адамовiч, Бярозкiн, Барадулiн, Стральцоў, Шклярэўскi, Тарас, Драка­хруст, Яфiмаў... Хiба ўсiх пералiчыш. Федзя Яфiмаў з нязьменнай гiтарай. Там я ўпершыню пачуў Галiчава… Нягучная гiтара, хрыплаваты голас былога сувораўца i капiтана артылерыi – выраз твараў былых салдат i партызанаў, – чаго яны толькi не пабачылi... Дзякуй лёсу, што дазволiў стаць сьведкам. Там, у той кватэры, я скончыў яшчэ адзiн унiверсiтэт – факультэт лiтаратуры i мужчынскiх стасункаў. Ноч У адзiн з прыездаў у Менск патэлефанаваў i пачуў: «Прыходзь». Узяў дзяжурную пляшку. Адну. (Узрост, балячкi... Хопіць адной.) Стол ужо быў накрыты. Навум адышоў крыху ўбок i самаiранiчна ацанiў: «У мамы атрымлівалася лепш. Так?» «Хiба рэч у гэтым?» «I ў гэтым, братка, i ў гэтым. А часам вельмi нават у гэтым... Але! Яшчэ будзе гарачае, братка, гарачае! Катлеты з кулiнарыi». Налiваючы, распавядаў, зусiм не ў апраўданьне адсутнасьцi iкры, а проста расказваў, як ягоныя заробленыя за вершы i пераклады рублi, што ляжалi на кнiжцы, пераўтварылiся ў капейкi i што цяпер ён жыве на сваю вайсковую пенсiю (прашу чытачоў памятаць, што я кажу пра пачатак дзевяностых): «На цывiльную ня выжыў бы. А так магу нават катлеты з крамы...» Не перадаць, што я адчуваў, слухаючы гэта i ня маючы нiкае магчымасьцi перапынiць яго. Да тае начы я ня чуў ад яго ня тое, што скаргi, – намёка на яе. У гэтым сэнсе ён быў абсалютна замкнёным чалавекам. А тут цэлая «паэма» пра крамныя хлебныя катлеты... Я ведаў, што ён купiў брату машыну, здаецца, дапамог пляменьнiцы з кватэрай, пазычаў усiм, хто прасiў. Ведаў i пра тое, што многiя не вярталi. А цяпер ужо нiколi не аддадуць. I каб «закрыць» гэтую тэму – грошай i нястачы, – раскажу тое, што ведаю не ад яго – ад ягоных сяброў. Пры абсалютнай якасьцi ягоных вершаў, кнiжкi ў выдавецтвах iшлi нялёгка. Прычыны? Каму яны сёньня патрэбныя? А факт, ён i ёсьць фактам. Ён аднойчы сказаў: «Жыву свой пазаштатны час». (Магло ж тады не паранiць, а забiць: усяго палова сантыметра...) Занадта шмат гэтага падаранага часу Навум аддаваў перакладам чужых вершаў. За ўласныя вершы не пражывеш. Праўда i тое, што быў лепшым перакладчыкам беларускай паэзii на расійскую мову. Да расійскага чытача ў ягоных перакладах прыйшлi амаль усе беларускiя класiкi. А жывыя стаялi да яго ў чарзе. Расійскую мову ня толькi ведаў – любiў. Мяркуючы па тым, як пiсаў, ява плацiла яму тым жа. ...Не забыць, як аднойчы распавёў ён мне такое: «Неяк у Доме творчасьцi адзiн сярэднеазiяцкi паэт сказаў, што ведае расійскую мову ня горш за Алжаса Суляйменава. Тады я прапанаваў яму перакласьцi на родную мову такую расійскую фразу: «Косил косой косой косой». «Такiх расійскiх фраз няма, – сказаў ён, а потым спытаў: – А Алжас пераклаў яе? «Ня ведаю, – адказаў я, – Алжас нiколi не казаў мне, што добра ведае расійскую». ...У тую ноч Навум распавёў пра сябе болей, чым за ўвесь час нашага знаёмства. Гэта быў нялёгкi перыяд ягонага жыцьця. Як аказалася, i самы апошнi: «Праз тры гады Курская дуга дагнала яго. У тую ноч я пачуў гiсторыю «гуманiтарнага» хлопчыка з заможнай сям’i маскоўскiх iнтэлiгентаў. Пра вайну казаў сквапна. Дакладна помню адну фразу, бо яна тычылася мяне, а астатняе... Хто ж ведаў, што было патрэбна адразу запiсаць. А фраза была такая: «Як добра, што ты не ваяваў...» Пра шпiталi казаў, пра параненых i медсястрычак. Нi намёка на непрыстойнасьць. А пра Бурдэнку – бязьмежна ўдзячна. «Усе лекары былi пэўныя, што я не жылец. Ён уратаваў. Некалькi аперацый. Асабiст. Больш за год. Па-бацькоўскаму...». Чытаў вершы. Цудоўныя, i чытаў цудоўна. Хораша было, i я не заўважыў, як недалiкатна запытаўся, чаму ён ня пiша вершаў пра каханьне, i – ужо зусiм! – цi было каханьне... I раптам Навум адказаў: «Чаму было? Яно i зараз ёсьць». I я пачуў трагедыю ў чатырох-пяцi сказах. Бала дзяўчына. Адна. Вельмi. Выйшла замуж. Больш не надарылася. У гэтым нiхто не вiнаваты. Так. На ўсё жыцьцё. Спатнелая пляшка з лядоўнi зьмянiла маю, зьявiлiся катлеты «другога заклiку». («Не хвалюйся, браток, катлет багата, а яшчэ ёсьць пельменi»). I – пра вершы i прозу, пра сяброў, пра Саюз наш пiсьменьнiцкi... Тут ён i патлумачыў, чаму выйшаў са складу прыёмнай камiсii. Для мяне гэта доўгi час было загадкай. «Сумленьне ёсьць рэччу незаменнай. Адзiн раз прадасi – назад не адкупiш. Я ў такiя гульнi не гуляю». «А зьмянiць працу камiсii не спрабаваў? У цябе ж такi аўтарытэт. Шмат каму мог дапамагчы». Тут ён, мабыць, адзiны раз за ўсю ноч пасьмiхнуўся... Я заўсёды адчуваў ягоныя вершы. У тую ноч я нешта яшчэ i зразумеў. Я зразумеў, што ўся лiтаратура – гэта вялiкая трагiкамедыя. А вершы Навума Кiсьлiка – гэта толькi трагедыя. Бог – гэта паэзiя таго пакаленьня, якое на тры жывых чвэрцi засталося на ўсiх палях Еўропы. Так, ён мала ўсьмiхаўся, але з задавальненьнем успрымаў усьмешку i сьмех побач з сабой. А пачуцьцём гумару быў адораны асаблiва. Рэагаваў маляўнiча: вусны дужкаю ўнiз i ўзьлёт панявечанага брыва – найвышэйшы бал. Сьвiтанак пазначыў дрэвы ў парку. Прайшла ноч. Нi жанчын, нi песень, а такая цудоўная ноч. Яна была мне дарункам, якога тады я не ацанiў. Ды i ня мог ацанiць. Тады гэта была проста добрая ноч, з проста Навумам Кiсьлiкам, якога я паважаю. Больш нiколi Тая сустрэча была самай кароткай: я нават не зайшоў у кватэру. Дзьве хвiлiны, а то i меней. I ўсё – больш нiколi. Гэта слова выклiкае ўва мне пратэст. Нiколi – гэта слова не для жывых. Занадта шмат у мяне было так, нi-ко-лi. Я сыйшоў ад яго з адчуваньнем чалавека, якi выканаў абяцаньне. Не яму – сабе. ...Аднойчы я спытаўся, чаму ён, маючы патрэбу зарабiць, не выступае ад бюро прапаганды лiтаратуры. Тады такiм чынам яшчэ можна было зарабiць хоць што. Ён тужлiва зiрнуў на мяне: «Якiя камандзiроўкi?.. Я не магу пайсьцi з хаты больш чым на сорак хвiлiнаў...» Праз паўгады, летам дзевяноста сёмага, я прыехаў у Менск, без папярэджаньня, прыйшоў да Навума. Ён адчынiў дзьверы i адступiў назад, вызваляючы мне месца ў калiдоры, – у пакой не запрасiў: – Браток, не магу цябе прыняць. Кепска пачуваюся. Тэлефануй. Я прыцягнуў яму стракаты пакуначак. У iм ляжiлi дзьве ўпакоўкi нямецкiх пiгулак, якiя маглi палегчыць ягонае iснаваньне. – Я ня ў госьцi. Прынёс табе лекi. Цяпер можаш ехаць у камандзiроўку. Ён узяў пакуначак i паглядзеў на мяне. Гэты позiрк я помню. Моўчкi пацiснуў яму руку, i ўсё... Больш – нiколi. У чарговы раз удалося прыехаць на пачатку студзеня. Першым, каго ўбачыў, быў Саша Дракахруст. I першае, што ён сказаў: – Калi б на тыдзень раней, пасьпеў бы на пахаваньне Навума. Усяго на тыдзень... Але да вершаў ягоных, дзе ён – заўсёды, я не спазьнiўся. Дзiўнае пачуцьцё зьяўляецца ў мяне, калi цяпер узгадваю пра яго: тужлiвае, але i сьветлае, i радаснае. I кожны раз, калi гэта адбываецца, гучыць i гучыць просты, як з малiтвы, радок: «Наши мёртвые нас не оставят в беде...»