Архіў нумароў:

Леанід Дайнека

_____________________ Герадоцінкі. Запісы	l l l У шматвекавой духоўнай гісторыі чалавецтва я ад­крыў Сістэму Трох “Г”. Як пачалі людзі з міфаў (ГАМЕР), дык і сёньня жывуць міфамі (ГАЛІВУД) і, прабачце за самаўпэўненасьць, – ГЕРАДОЦІНКАМІ. Вось такая яна – мая сістэма ГГГ! l l l Бог, мая сям’я, мая душа і маё цела, – вось і ўсё, што ёсьць у мяне на гэтай Зямлі. l l l Мой бацька пражыў 83 гады. Мая маці пражыла 68 гадоў. Брат Аляксандр (Алік) пражыў 63 гады. Колькі пражыву я? У гэтым простым пытаньні – уся арыфметыка і ўся алгебра ўсіх на сьвеце філасофіяў і рэлігіяў. Кожнае чалавечае жыцьцё канчаецца сьмерцю. Біб­лейскі Масуфаіл жыў 969 гадоў, але ўрэшце рэшт і гэты звышэнергічны дзед стаміўся і заснуў навекі. Пасьля 60 гадоў Леў Талстой свае дзёньнікі пачынае трывожнай абрэвіатурай “Е.Б.Ж” (Если буду жив). Значыць, і яго хвалявала, не магло не хваляваць гэтае пякучае пытаньне. Вандалы, разбуральнікі помнікаў на могілках – што гэта? Усё той жа страх перад сьмерцю, зьнішчэньне яе сімвалаў. Калектыўныя самазабойствы – што гэта? Спроба “скопам”, “гурбой”, “статкам” (як хочаце, называйце) праламаць сьцяну паміж гэтым і тым сьветам – а раптам “калектыўна” атрымаецца апынуцца “там” жывым, са сваім целам, сваім “я”. Усе рэлігіі стварыў страх сьмерці. І, заўважце, іх стваралі адносна маладыя людзі. Хрысту падчас Узьнясеньня на Нябёсы было ўсяго 33. Думаецца, што ў 73 ён бы ўжо не пайшоў у сваю вандроўку з апостала­мі – у такім узросьце да сьмерці ставяцца спакойна. Што ж рабіць усім нам, усім тым, хто баіцца сьмерці, баіцца непад­уладнага ніякай логіцы “зьнікненьня”? Ня ведаю. Калі я быў малы (гадоў 8–12), я ня верыў, што некалі памру, я спадзяваўся, што навука вынайдзе нейкі Элексір (!) – я вып’ю яго і буду жыць доўга-доўга-доўга... Я ўсё жыцьцё (кажу, як на споведзі) чакаў ад Навукі (сьпецыяльна пішу яе з вялікай літары!) такога адкрыцьця. Вы будзеце сьмяяцца, але я й сёньня чакаю гэтага. Вы будзеце сьмяяцца яшчэ больш, калі я скажу, што Нашая Зямная Навука спраўдзіла (!) мае шматгадовыя чаканьні. 15 красавіка 2003 году (запомнім гэты дзень!) па ўсіх буйнейшых тэлеканалах было аб’яўлена, што група вучоных (ЗША, Германія, Японія, Францыя) прачытала-рассакрэціла ДНК чалавека. Што гэта азначае? А гэта азначае, што ў руках у вучоных апынуўся запаветны ключык да чалавечага даўгалецьця, да “масуфаільства”, як называю я гэты такі жаданы для большасьці з нас паварот падзеяў. Вось так. Весялей глядзіце наперад! Беражыце сябе, мае вы масуфаільчыкі! l l l Памятаецца, у далёкія школьныя гады настаўнік фізікі навучаў нас, як назаўсёды закласьці ў падсьвядомасьць, “зазубрыць” назвы колераў сонечнага сьпектру. Ён казаў: “Каждый охотник желает знать, где сидит фазан». (Для тых, у каго, магчыма, не было такіх дасьціпных фізікаў-паліглотаў, растлумачу: тут, у гэтым сказе, зашыфраваныя назвы ўсіх колераў: красный, оранжевый, жёлтый, зелёный, голубой, синий, фиолетовый.) Але ж сьвядомы чалавек павінен запамінаць вечныя ісьціны і на сваёй роднай мове. Па-беларуску ўся гэта шматфарбная вясёлка гучыць так: чырвоны, аранжавы, жоўты, зялёны, блакітны, сіні, фіялетавы. Успомнілі? Вось вам два сказы, як кажуць, на закуску. Чакай атакі жаўнера, заўсёды будзь сьмелым, фазан. Чакаю апетытных жабак з беларускіх сажалак. Француз. Бярыце сабе той, які больш спадабаўся. Аддаю бясплатна. Прыемнага апетыту… l l l “Гэта нафта крычыць галасамі трывожных сірэн”, – першае ўражаньне ад першых тэлерэпартажаў з ваеннага Багдаду. Красавік 2003 г. l l l Размова падчас здачы меданалізаў. – Як жыцьцё? – Вертыкальна. – Што-што? – Негарызантальна. Пакуль што не ляжу ні ў бальніцы, ні ў “скрынцы”. l l l Аб’явы на левым слупе каля ўваходу ў паліклініку: “Лячыце арганізм аргазмам. Магу арганізаваць. Сексапатолаг Іван Павольны”. “Для Вас і Вашых дзетак – вагон таблетак”. Фармацэўт Лёва Лева-Левакоўскі. l l l Нарэшце пачало працаваць на канале “ОРТ” нашае менскае “ОНТ” (“Общенациональное телевидение”) на чале з Рыгорам Кісялём. Выдалі ў вячэрнім эфіры “Наши новости”. “Іх новасьці”, – буркнуў адзін з маіх знаёмых. Дарэчы, я здагадваюся, што пад словам “общенациональное” разумеецца тэлебачаньне адзінай славянскай нацыі – некаторыя да гэтага часу вераць, што такая таямнічая нацыя існуе. Калі так, то раіў бы пану Кісялю перайсьці на беларускамоўны лагатып сваёй кампаніі, пісаць не “ОНТ”, а “АНТ” (агульнанацыянальнае), бо быў яшчэ ў 6–7 ст. нашай эры саюз славянскіх плямёнаў, якія называлі сябе АНТамі. l l l – Радзіма мая дарагая, – пісаў у свой час Алесь Бачыла. Прароцтва вялікага паэта збылося: цэны ў менскіх крамах, шопах, буціках і г. д. растуць і растуць. l l l ФЭНТЭЗІ. Калі ў 2045 годзе да ўлады зноў вярнуліся камуністы-інтэрнацыяналісты, урадавы чыноўнік акуратненька зашпіліў на ўсе гузікі свой дзелавы касьцюм, акуратненька падцягнуў-падправіў гальштук, сеў, як заўсёды, за свой стол у сваім кабінеце і роўна ў дзевяць гадзінаў раніцы пачаў сумленна і шчыра працаваць, пачаў па кроплі выдаўліваць з сябе... славяніна. l l l У “Белорусской газете” вычытаў пра падарожжа маскоўскага літаратара Віктара Ерафеева (вядомы празаік, вядзе на тэлебачаньні праграму “Апокриф”, “западник”, эстэт і г.д.) па Беларусі. Эстэт ехаў у Германію. Найкарацейшая ж дарога туды з Масквы праз нашу Бульбонію, і эстэт вымушаны быў у сваім аўтамабільчыку “ашчасьлівіць” беларускі асфальт. Ашчасьлівіў, зьезьдзіў “да Ганса”, вярнуўся ў сваю сталіцу (пэўна ж, зноў па нашых дарогах) і “нарадзіў” нарыс “Где начинается Европа?”. У нарысе тым чытаем: “Огромный Минск скучен, сер. (А мне, мен­чуку з 1963 году, здавалася, што горад наш нішто сабе, добры, прыгожы, раздумліва-спакойны.) Плавает в советском хамстве. (Гэта значыць, Менск плавае. Сьмелы вобраз!) Мерзкий говор. (Ах, наша беларуская мова! Ах, наша “трасянка”! І гэтаму маскоўскаму барыну вы разанулі пяшчотнае вушка.) У всех такой вид, как будто только ударились о фонарный столб... (Без каментару!)”. Вось такі нарыс, такі “отчерк”, як дужа “па-навучнаму” казаў калісьці адзін мой знаёмы. Пачыталі, падумалі, і што скажам? А нічога. Ня раз ужо чулі такое, чыталі... Нецікава. Мы ўжо не малыя і ведаем, што сонца ўсходзіць не ў Маскве, а далёка-далёка ад яе на Усход – недзе ў Японскім моры. Мы ведаем, што Жуль Верн не масквіч, а француз. І Чарльз Дзікенс не масквіч і нават не тамбовец. І Джэк Лондан не масквіч, і Віктор Гюго, і Томас Ман... Мы нават ведаем, што Аляксандр Пушкін нашчадак афрыканца Ганібала, а Міхаіл Лермантаў нашчадак шатландца Лермонта. Тысячы (!) нашых любімых пісьменьнікаў не масквічы і не расіяне. А вось пан Ерафееў масквіч, але мы яго слаба чыталі. Чуў я і бачыў ягоныя тэлеманалогі. Па мне – лепш дзесяць разоў наш “мерзкий говор”, чым ягонае “занафталиненное приторно-слащавое чириканье”. Вось і ўсё. Бай-бай! Чирикай дальше, московский воробушек. l l l Правялі ў Менску свой двухдзённы зьезд “вятвісты” (суполка руска­пішучых літаратараў “Полоцкая ветвь”). Гучалі бадзёрыя прамовы, панаваў аптымізм, несакрушальная вера ў сваё месіянства. Але што трэба гэтым хлопцам? Рускамоўныя ж пісьменьнікі заўсёды няблага пачувалі і пачуваюць сябе ў нашым адзіным Саюзе пісьменьнікаў Беларусі. Успомнім Аляксандра Міронава, Канстанціна Цітова, Яфіма Садоўскага, Навума Кісьліка, Браніслава Спрынчана, Фёдара Яфімава… Прыгадаем таго ж Давіда Сімановіча, які актыўна працаваў на зьезьдзе “вятвістаў”. Хто іх і калі крыўдзіў у нашай інтэрнацыянальнай краіне? Хто ім затыкаў рот? Ніхто і ніколі. Чаго ж яны хочуць? А хочуць яны выцясьніць “беларусаў” з літаратурнай прасторы Беларусі, стаць духоўнымі лідэрамі нашага народу, манапалістамі і г. д. Думаю, што так не атрымаецца. Не дапаможа ні раскручаны “брэнд” маладога Курэйчыка, ні напорыстая самаўпэўненасьць. Ёсьць дух. Ёсьць гісторыя і персьпектыва. За нашай сьпіной Янка Купала і Якуб Колас, Уладзімір Караткевіч і Міхась Стральцоў… Мы – не нацыяналісты. Мы – традыцыяналісты ў разумным здаровым сэнсе гэтага слова. Мы любім свой народ і ня хочам ні з кім канфліктаваць. А жыцьцё працягваецца. І кожны год у высакародных еўрапейскіх аленяў ападаюць прыгожыя вятвістыя рогі… l l l – Загадай прынесьці пахмяліцца, пан палкоўнік. Галава, як трэснутая макітра на плятні ў бабы Гарпіны. – Хмяліцца ты будзеш у ляхаў. – Ха-ха-ха. Ты што, барын? Скажы, каб цыганка Сьцепаніда танцавала перад намі, як учора. – Танцаваць ты будзеш у ляхаў. – Ды ты што, ваўчыная твая пыса?! Усю ўманскую гарэлку выжлукціў і з глуздоў зьехаў?! Гонта прутка ўскочыў з мяккіх каляровых кажухоў, на якіх заваліўся спаць з учарашняга п’янага вечару, але ззаду рэзка і балюча схапілі-ламанулі рукі, ударылі ў твар цяжкім кулаком... Успыхнула ўваччу... – Яго і ягонага саламянага гетмана Залізьняка павязем да генерала Крачэтнікава. Так загадана, – сказаў палкоўнік Крывы сваім людзям, салдатам і конюхам. – Пагуляў Іване ва Ўмане і – досыць. Пэўна, і здохнеш не пахмяліўшыся. А калі хмяліць будуць, то агнём і бізуном. – Чаго стаіцё, быдлё?! – раптам вызьверыўся ён, – Да кошу! (Арыштаваць. – Аўтар.) Вязаць яго! Спалоханыя салдаты хуценька прынесьлі з вуліцы ў хату сплецены з тоўстых вярбовых дубцоў доўгі кош-мяшок, у які ўвапхнулі Івана Гонту. Іван быў рослы казак, і давялося яму падкурчваць ногі. – Гарэлкі мне! – люта крыкнуў палкоўнік Крывы свайму дзеншчыку чарнагаловаму касаваценькаму башкірцу Мустафе. Піў цёплую жоўтую гарэлку, загрызаў кіслым кавуном, глядзеў, як туга перавязваюць кош, у якім адразу аціх, ацьверазеў, зьбялеў тварам Гонта, моцнымі смалянымі вяроўкамі. Так скончылася “вялікае гуляньне” Івана Гонты, так у 1768 годзе захлынуліся ў крыві гайдамаччына і калііўшчына – няспраўджаныя надзеі ўкраінскага хлопства на сваю зямлю і волю. – Ты ж праваслаўны, як і я, барын. Навошта ж аддаеш мяне ляхам? – сказаў Гонта генералу Крачэтнікаву, – Царыца ж Кацярына універсал напісала, каб біць ляхаў-канфедэратаў, а нам, братам вашым, волю даць. Крачэтнікаў доўгім цяжкім позіркам паглядзеў на былога сотніка ваяводы Патоцкага: – А ты універсал той чытаў? – Не. Бандурысты ва Ўмане сьпявалі. – Бандурысты сьпявалі, – крыва ўсьміхнуўся генерал, – Шалудзівы пёс табе выў-сьпяваў. Шмат людзей парэзаў ва Ўмане? – Шмат, – з адчайнай лютай весялосьцю адказаў Гонта. – І жанчын рэзаў. І дзяцей. І старых тоўстых, як кабаны, паноў. Паверыш, барын, у крыві іхняй мы купаліся. Налівалі ў стаўкі пад вішнямі іхняй сабачай крыві і купаліся. А на пане Кучэўскім, што ў Лісянцы быў за ваяводу, мы верхам, як на кані, каталіся. Паклалі яму на сьпіну сядло і езьдзілі. Добра на чатырох лапах бегаў пан і нават іржаў па-конску. Пагарцавалі на ім, а потым пікамі закалолі. – Хопіць, – махнуў шырокай смуглай рукой, на якой ярка сьвяціўся залаты пярсьцёнак, генерал. – Мы з табой адной веры, – гнуў сваё Гонта. – За што мяне ляхам аддаеш? Генерал Крачэтнікаў моўчкі ўдарыў яго ў зубы. Залізьняка, як падданага расейскай кароны, адхвасталі бізуном і са­слалі ў Сібір. Івана Гонту разам з ягонымі сябрукамі аддалі польскім войскам, якія ў зьвязку з рускімі змагаліся на Украіне супраць паўстанцаў-канфедэратаў. Павезьлі скрываўленага сотніка ў мястэчка Сербы, дзе рэгіментар Ксаверы Браніцкі надумаў учыніць страшнае пакараньне... Усю дарогу ўспаміналіся Івану вогненна-п’яныя дні і ночы ва Ўмане, калі тысячамі рэзалі шляхту, адсякалі шаблямі і сякерамі рукі і ногі, за­прагалі ў ёрмы ксяндзоў, узьнімалі на пікі дзяцей і жанчын, трупамі забівалі калодзежы – аж дваццаць тысячаў люду наклалі. Прыцягнулі да яго маладзенькую пані і маладзенькага чарнавусага пана, мужа з жонкаю, спыталіся: “Як катаваць іх будзем?” Цяжкім зьвярыным вокам зірнуў Гонта на палонных, загадаў маладзенькаму шляхціцу: – На калені перада мной, чарвяк! Сёньня я – пан! Шляхціц то бялеў, то чырванеў, абліваўся потам. – Ну, зьмяёк! – узьвіў чырвоную шаблю Гонта. – Не паклонішся, жонку казакам аддам! У горле ў шляхціца нешта забулькатала, ён глядзеў на Гонту як на пякельнага д’ябла, пачаў павольна згінаць сьпіну. – Кшыштаў! – ірванулася ў чэпкіх казацкіх руках-абцугах пані, – Ня сьмей! Пракляну! Кшыштаў! І плюнула Гонту ў твар. У Сербах па загадзе Браніцкага са сьпіны ў Гонты зьнялі дванаццаць палосаў скуры, “разьбіралі яго па костачках і па пальчыках”, а ён хрыпла сьмяяўся: – От казалы: буде болити, а воно ни крышки не болить, так наче блохи кусають. А генералу Крачэтнікаву той ноччу прысьніўся сон – вынырнуў з крывавага стаўка бясскуры Гонта, схапіў генерала за залаты каўнер, закрычаў-завыў: – Завошта мяне ляхам аддаеш?! l l l Шумна і пампезна адзначыў Санкт-Пецярбург сваё 300-годдзе. Былі высокія госьці з усяго сьвету. Адкрылі шмат новых помнікаў, у тым ліку, некалькі – заснавальніку гораду Пятру Вялікаму. Забыліся толькі пра хоць які-небудзь помнічак ці мемарыяльную дошку прыгонным сялянам, на касьцях якіх вырасла Паўночная Пальміра. А так там нават помнік птушцы (!) ёсьць – Чыжыку-Пыжыку. Дарэчы, наш Менск-Мінск прайшоў праз такую дату (трыстагоддзе) за 13 гадоў да Кулікоўскай бітвы, у 1367 годзе. l l l Тлумачальная запіска вучня 7 “Г” класа Вовы Сялёдкіна, які, “заваліў­шы” дыктант па рускай мове, аб’явіў сябе антыкамуністам: “Я русский не выучил только за то, что им разговаривал Ленин”. l l l Маналог цьвярозага празаіка, які заблудзіўся на вуліцах восеньскага начнога райцэнтру: – Густой бывае ня толькі проза, але й гразь. Баявік Радавы расейскага войска Іван Байкоў вызначыўся падчас удалай “зачысткі” ў Грозным, атрымаў кароткатэрміновы адпачынак і прыбыў у родную вёску на Смаленшчыне. Выпілі па чарцы-другой са швагерам Васілём Сямёнавічам, пайшлі ў лес у грыбы. У швагера вулічная мянушка Картавень, бо з дзяцінства не вымаўляе літару “р”. – Пойдзем вунь у той бор, – радасна тыцнуў рукою Іван на барок, што сінеў за полем. – Не, у той бой ня пойдзем. Там ужо Белаюсія, – бадзёра адказаў Картавень. – Ідзі за мной, у Ясію. У лесе рэзалі сыраежкі, лісічкі, махавічкі… Было весела. Раптам швагер прарэзьліва крыкнуў: “Баявік! Баявік! Яшчэ баявік!”, упаў на калені і пачаў ліхаманкава, бо быў заядлым грыбніком, рваць з коранем, кідаць у кошык цёмнагаловыя баравікі. Іван Байкоў, як стаяў, пластом рухнуў на лясную прэлую ігліцу, аб­шчапіў галаву рукамі, уплішчыўся ў зямлю. Картавень лоўка перакідаў у свой кошык усю баравіковую сямейку, зьдзіўлена зірнуў на Івана: – А ты чаго, б’ят, язьлёгся? – Цьфу ты, Сямёнавіч! Цьфу ты, Картавень! – злосна выдыхнуў, прутка ўскочыў на ногі Байкоў. Твар у яго быў гнеўна-чырвоны, – Баявік… Баявік… Верашчыш, як быццам табе на яйцо наступілі. Я падумаў, гэта – чачэнцы. l l l Што такое гісторыя і што такое гістарычная літаратура? Адказваю сюжэтам свайго новага раману. Ішоў на чужыя землі з велізарнейшай незьлічонаю ардою-саранчою хан і ўсім, хто не скарыўся, хто не пакла­ніўся яму, была хана. Вось і ўсё. l l l Ліст ад цара Івана Грознага ўсім шахматыстам планеты Зямля і астатніх планетаў. “Так як я памёр у час гульні ў шахматы ў 1584 годзе і не дагуляў партыю з лекарам-нямчынам, выклікаю з таго сьвету ўсіх вас на спаборніцтва. Асабліва хачу згуляць з Гары Каспаравым. Калі Гары ў мяне выйграе – аддам яму Казань. Калі ж выйграю я…”. Тут ліст неспадзявана абрываецца. На зваротным баку ліста царскай рукою (рука дрыжала ці то ад гневу, ці то ад хваробы) напісана: “Указ маім апрычнікам, калдунам, магам і прочая, прочая. Выкапаць з магілы і ажывіць Малюту Скуратава”. Холад жыцьця Ёсьць холад жыцьця. Ёсьць мароз, ад якога ледзянее, трашчыць сэрца… Яны пажаніліся ў 1953 годзе, гэта значыць, у год сьмерці Сталіна. Дваццаціпяцігадовы кучаравы Пятрок і васемнаццацігадовая сінявокая тоненькая Антанінка. Вясельле было шматлюднае, але ціхае. Песень не сьпявалі – памёр правадыр, якія могуць быць песьні? Валодзю Крывога, які спрабаваў быў зацягнуць “По диким степям Забайкалья”, выгналі з-за стала. Валодзя пакрыўдзіўся і пабіў вокны ў сваёй хаце. Жылі дружна, люботна. Пятрок рабіў на трактары, Антанінка была даяркай. Завяліся дзеці – трое белагаловых хлопчыкаў. “Мая жонка – удаліца, – хваліўся Пятрок. – Дзеці з яе, як качаны капусты, выкоч­ваюцца”. Праз дзесяць гадоў у Антанінкі адняліся ногі. Ведама – штодзённая цяжкая работа: зімой і летам па калена ў гразі ды ў гумовых ботах… Пятрок вазіў яе ў Клічаў, у Бабруйск. Не дапамагло. А праз пяць месяцаў Антанінку і наогул паралізавала. Яна нерухома ляжала на ложку і цёмнымі нейкімі шклянымі вачыма глядзела ў столь. Хлопчыкаў за­брала ейная бязьдзетная сястра. Кожную раніцу Пятрок ціха ўставаў са сваёй халоднай раскладушкі, прыносіў з калодзежу вядро вады, ставіў яго ля парогу і гучна казаў, павярнуўшыся тварам да ложку, адкуль даносілася ледзь чутнае палахлівае дыханьне Антанінкі: – Калі ты ўжо здохнеш, калода гнілая? І гэтак – кожную раніцу. Гэтак – дзевятнаццаць гадоў. Да самай яе сьмерці. l l l Жыцьцярадасны студэнт з Непалу, што вывучае расейскую мову ў адным з менскіх інстытутаў, вывучыў некалькі словаў і бадзёра вітае ў інтэрнацкім калідоры свайго чарнатварага калегу з Эфіопіі: – Добрый утр, эфіёптваю маць! Абодва студыёзусы весела сьмяюцца. l l l Добры шчодры Дзед Мароз мае цудоўную ўнучку – Сьнягурачку. Але далёка ня ўсе ведаюць, што ў славутага дзеда ёсьць унук. Якое ж ягонае імя? Няўжо Адмарозак? l l l Ужо зрабілася звычным, што нашую беларускую літаратуру і нас, пісьменьнікаў, жорстка, бязьлітасна крытыкуюць. (“Так называемые “пісменнікі” – Пётр Дзянісаў; “Авторы ничтожнейших книжонок” – Яўген Росьцікаў; “Ведь не читают же, не читают Вас, Нил Семенович…” – Барыс Ляпёшка і г. д.) Што сказаць? Нікому не падабаецца, калі яго крытыкуюць. Тым больш, што нехта не чытае й Ляпёшку. Мы – гук (звук) народу. Узьнёсла сказана? Магчыма. Як пісаў паэт ХІХ стагоддзя Адам Гурыновіч: Не я пяю. Народ Божы Даў мне ў песьні склад прыгожы. Прывяду нашым нястомным крытыкам два жыцьцёвыя факты, якія мацуюць пісьменьніцкі аптымізм. 35–40 тысячаў людзей выйшла на пахаваньне Васіля Быкава. Пры ўсім іншым у гэтым бачыцца павага нашага народу да мясцовай літаратуры. І – яшчэ. Ля самых вытокаў беларускай дзяржаўнасьці ў сакавіку 1918-га былі літаратары Вацлаў Ластоўскі, Антон Луцкевіч, Язэп Лёсік, Кастусь Езавітаў, студзені 1919 году стаяў беларускі пісьменьнік Цішка Гарт­ны (Зьміцер Жылуновіч) са сваім славутым беларускамоўным “Маніхвэстам”. Ён жа ўзначаліў першы беларускі рабоча-сялянскі савецкі ўрад. Нам ёсьць што помніць, ёсьць чым ганарыцца. l l l Матчына любоў! Няшчасны чалавек, якога абмінуў цёплы вецер гэтай любові. Матчына любоў! Ня трэба тлумачыць, што гэта такое. Але ж… У 780 годзе на візантыйскі трон узышоў пасьля сьмерці свайго бацькі Льва IV імператар-малалетак Канстанцін VI. Рэгентшай пры сыне стала ягоная маці Ірына. Тады былі нялепшыя часіны Візантыі. (А калі яны былі добрымі? Можа, толькі пры Юстыніяне Вялікім.) З поўначы ў імперыю ўварваліся полчышчы балгараў. Канстанцін VI павёў войска су­праць іх і быў разьбіты. Спроба рэваншу ў 796 годзе таксама аказалася няўдалай. Імператар плакаў ад бясьсільля і крыўды… Што б у такім выпадку зрабілі 99 мацярок са 100? Выцерлі б сынавы сьлёзы, умацавалі ягоную душу… Ірына загадала асьляпіць (!) свайго роднага сына, і ў 797 годзе Канс­танціну VI вырвалі вочы. l l l У 1493 годзе нарадзіўся Парацэльс (сапраўднае імя – Піліп Аўрэол Тэафраст Бамбаст фон Гагенгейм), славуты ўрач, які падвергнуў перагляду ідэі старадаўняй медыцыны і пісаў, і выкладаў не на ўсясільнай у той час латыні, а па-нямецку. Вось што ён сказаў аднойчы: – Я ведаю, я ня з тых, хто гаворыць людзям да іх спадобы. Я грубы чалавек, народжаны ў грубай краіне. Я вырас у сасновых лясах і, магчыма, атрымаў у спадчыну іхнія іголкі. Кожны з нас носіць у сваёй душы свае іголкі. l l l – Касманаўты… Астранаўты… Тайкунаўты кітайскія ў небе аб’явіліся… А я – алканаўт! – ганарліва ўсклікнуў Іван Сасок, глытаючы чарговую бутэльку піва. l l l Мае нядобразычліўцы ў друку называлі і называюць мяне “алкагольным баронам”. Што ж, няхай будзе так. Я, пакуль хапае сілаў, не зьвярну з абранага шляху. Гэта – спадчыннае. Мой незабыўны бацька Марцін Сьцяпанавіч часьцяком гнаў самагонку то ў нашым садзе за хатаю, то ў лесе, хаваючыся ад міліцыі. Я, малы, заўсёды круціўся ля яго, дапамагаў, чым мог. Ужо тады я зразумеў, што ў нашых прыродных умовах, пры нашым менталітэце гарэлка – самы народны прадукт. І ніхто мяне не пераканае ў адваротным. Мой дэвіз: “Пі. Яшчэ купі. Ведай сваю норму”. І ўсё. А калі крычаць пра шкоду алкаголя… Можна зарэзаць сьвіньню, падсмажыць кавалак сала, зьесьці яго і… памерці ад халецысцыту. Можна ўтапіцца (ня трэба акіяну) у чайнай лыжачцы(!) вады. Нафта скончыцца, газ высмакчуць з нутра планеты, а гарэлка будзе заўсёды, пакуль пладаносіць, нараджае хлебны колас зямля, пакуль некаму хочацца пасьпяваць, а некаму хочацца паплакаць. Дык будзем! l l l Калісьці ўкраінскі гісторык Міхаіл Грушэўскі падзяліў свой народ на тры групы. Падзел гэты, вядома, адносны, умоўны, але ўсё-ткі... Атрымалася так: хахол, маларос, украінец. Хахламі вучоны лічыў тых, хто марыць толькі аб тым, каб набіць жывот галушкамі, есьці сала з салам, а там – хоць Дніпро не цячы. Маларосамі, на ягоную думку, былі апантаныя ярыя прыхільнікі “единорусской нации”. Да ўкраінцаў Грушэўскі адносіў “самасьційнікаў”. Паспрабуем і мы зрабіць нешта падобнае з нашым народам. Вось што выйшла: бульбаш, суралеб, беларус. Бульбашу на ўсё і ўся пляваць. Абы ціха. Абы ў чыгуне была бульба. Аднаго з такіх я сустрэў зусім нядаўна ў вобліку саўгаснага шафёра. “А па мне, – сказаў ён, – хай усю гэту Беларусь на дробныя кавалкі рэжуць, абы ў пятніцу далі зарплату”. Каб зразумець значэньне слова “суралеб”, пачытайце яго наадварот. Гэта – класічныя перавёртышы. Яны на дух не прымаюць нічога беларускага. Ні акцэнту (пра мову і не заікайся!), ні нашай гісторыі, ні нашай песьні. Бульбу яны абавязкова называюць “картошечкой”. Яны“ чекають” і “рекають” у дзесяць разоў апетытней (так ім здаецца), чым масквічы. Яны русей самага рускага дзядзі Вані і быццам бы толькі ўчора вярнуліся з Кулікоўскай бітвы. Часам з-за такой хваравітай упёртасьці іх хочацца пашкадаваць. Бедалагі, яны так хочуць запісацца ў вялікаросы, а ўсё чамусьці не атрымліваецца. Беларусы (іх няшмат, але яны ёсьць) чулі пра Вялікае Княства Літоўскае, часам чытаюць кніжкі Караткевіча, у застольлі, недзе пасьля трэцяй чаркі, сьпяваюць “Касіў Ясь канюшыну”. Усё яшчэ “арганізоўваюцца” ў народ. l l l Калі мае разьлікі не падводзяць мяне, то Фідэль Кастра кіруе Кубай ужо 44 (!) гады. Як увайшоў са сваімі “барбудас” у Гавану ў студзені 1959 году, дык і пасёньня сядзіць там. Хто ён? Цар? Дыктатар? Каму­ністычны правадыр? Бацька народу? Улюбёнец жанчын? Няма адказу… Ягоная барада сівее, але ён перыядычна яе падфарбоўвае. І гаворыць, гаворыць… На мільённых (!) мітынгах, на сустрэчах з працоўнымі. Па некалькі гадзін запар. Цікава, аб чым можна гаварыць 44 гады (не спыняючыся), калі народ краіны, якой ты кіруеш, атрымлівае прадукты па картках? Парадаксізмы · Нас мала, але мы ў лапцях. · А хто там ідзе? А хто там ідзе? Рэвізоры. · Не сячы сук, на якім павесішся. · Пакуль тоўсты ссохне, худы патаўсьцее. · Кожны цыган сваю кабылу крадзе. · Пашкадаваў воўк кабылу, пакінуў капыты ды чэк. · Каб ведаў, дзе ўпадзеш, саломку б падмёў. · Начная зязюля з усімі перасьпіць. · Што рускаму здорава, то немцу культурызм. · Ня май сто рублёў, а май сто даляраў. · Які поп, такі й дзяк. · Сем разоў адмерай, раз перамерай. · У ціхім балоце чэрці сьпяць. · У сямі нянек дзіця без дыплому. · Чаго глядзіш, як баран на новую шашлычніцу? · Зязюля хваліць пеўня, а певень топча курыцу. · Дзе нарадзіўся, там і аштрафавалі. · Каб ты жыў на адну Нобелеўскую прэмію! · Навучы дурня маліцца, дык ён атэістам зробіцца. · Пралетарыі ўсіх краін, пахмяляйцеся! l l l Назоў гораду Мір, таго самага, дзе ўзвышаецца славуты Мірскі замак, паходзіць ад цюркскага слова “эмір”. Так называліся ваеначальнікі крымскіх татараў. У 16-ым стагоддзі яны перайшлі на службу да вялікіх літоўскіх князёў і разам з нашымі продкамі ліцьвінамі ваявалі ў гэтых мясьцінах супраць крыжакоў. Стаю белым зімовым днём у чырвонацаглянай суровай вежы Мірскага замку, гляджу праз вузкую амбразуру акна ўдалячынь, і чуюцца мне ў віхурыстай срэбнадымнай сьнежнасьці беларускага поля крыкі вояў, іржаньне коней, гарачае гудзеньне татарскай крылатай стралы… І на чорным стэпавым кані, узьвіўшы над галавой крывую вострую шаблю, імчыць насустрач крыжацкаму войску адважны прыгожы эмір. Вось сутыкнуліся, са сталёвым хрустам урэзаліся адна ў адну дзьве людскія лавіны, і закіпеў бой… І сьмерць шмат каго пацалавала ў самыя вусны. І вось упаў з чорнага каня на чырвоны сьнег той вершнік з крывой бязьлітаснай шабляй. Нешта пасьпеў шапнуць… Пакацілася галава. Бывай, чарнавокі эмір. Няхай сьвецяць табе ціхія зоркі тваёй новай айчыны. Няхай сьвішча вецер… Эмір… Эмір… Мір… l l l Жывёлы ня ведаюць аргазму. Іхнімі палавымі паводзінамі кіруе інстынкт падаўжэньня роду. Аргазм – адчуваньне культурна-сацыяльнае, не ўласьцівае жывёлам. Прынамсі, так мяркуюць вучоныя. Сапраўдны аргазм кароткі, як успышка маланкі… Людзі, некаторыя з людзей, хочуць падоўжыць яго наркотыкамі, але ў фінале гэтай іскрыстай яркасонечнай сьцяжынкі – пакуты і чорная сьмерць. l l l Аказваецца, Адам Міцкевіч, польскамоўны сын Беларусі, жыў усяго за нейкую сотню крокаў ад легендарных руінаў замка Міндоўга ў Навагрудку. У гэтым я пераканаўся, пабываўшы ў Доме-музеі паэта, дагледжаным, чыстым і прыгожым. Зараз сюды, сказалі мне супрацоўнікі музею, ужо няма той шырокай шматлюднай плыні наведвальнікаў, як раней – ня той час. Але музей жыве і рады кожнаму новаму госьцю. Маленькі Адам, ідучы ў гімназію або ў касьцёл, адчуваў, ня мог не адчуваць на сабе пільны позірк старога разбуранага замка. Адам, вядома ж, не аднойчы блукаў па руінах, дакранаўся рукамі да велізарных валуноў, да сьценаў... Адсюль – ягоныя шчымлівыя рамантычныя балады і паэмы. Яму не пашанцавала. Ён нарадзіўся ў 1798 годзе, а за тры гады да гэтага канчаткова сканала ягоная Радзіма, Рэч Паспалітая, падзеленая агрэсіўнымі суседзямі ў трэці раз. Усё жыцьцё, да самай сваёй сьмерці ў Канстанцінопалі ў 1855 годзе, ён марыў аб адраджэньні Польшчы, ён змагаўся за гэта. І не дажыў да таго сьветлага дня. Польскі Фенікс зноў узьвіў свае крылы толькі ў 1918 годзе. Удумаемся ў такі факт – цэлых 123 гады, чатыры чалавечыя пакаленьні (!) – Польшча не існавала, як самастойная “непадлеглая” дзяржава. Але жыў польскі дух, жыла польская вера і польская мова. У самым сэрцы Польшчы, у Варшаве, актыўна наступальна працавалі рускамоўныя школы. Не было шыльдаў па-польску, мала было кніжак і газетаў. Але чатыры чалавечыя пакаленьні (!) народ чакаў, верыў, спадзяваўся. І верыць, і змагацца дапамагаў яму Адам Міцкевіч. О ты, заступніца Прачыстая над намі, Вярні ты нас усіх з выгнаньня! Зьяві свой цуд, каб зноў сустрэцца з родным краем, Дазволь душы маёй, ахопленай адчаем, Пераляцець туды, дзе поясам блакіту Над Нёманам лясныя ўзгоркі апавіты... Так пісаў ён у “Пане Тадэвушы”. Ён, наш адназямелец, вучыць цярпеньню і веры і нас. І мы ідзем яго дарогаю. l l l Неяк я, будучы маладым гарачым студэнтам-журфакаўцам, прыехаў на канікулы з Менску ў родную вёску і гнеўна пачаў ушчуваць сваю родную маці: – Почему ты всё время разговариваешь по-белорусски? Неужели нельзя, как все, говорить на русском языке? Маці зьдзіўлена зірнула на мяне, сказала: – А навошта? Я й сёньня, праз дзясяткі гадоў, стоячы над матчынай магілай, чую тыя словы: – А навошта? l l l Пад покрывам суровым хмараў шчыльных, Дзе вецер гойсае з траскучаю трубой, Шкада людзей, якіх мы прыручылі Паэзіяй сваёй. Замест расы пілі атрутны стронцый. Сэрцы выварочвалі з грудзей. Паэтам верылі, як верыць неба сонцу. Шкада людзей... Апакаліпсіс Прачнуўся, а ў горадзе – ні душы. Толькі шыбы блішчаць. Тысячы шыб. Толькі дрэвы стаяць нерухома, як сьмерць. Густа льюцца з дратоў алюміній і медзь. Прачнуўся, а горада ўжо няма. Быў май яшчэ ўчора. А сёньня – зіма. Ляжыць на зацярушаным сьнегам газоне Сьвяты Мікалай з куляй у скроні. Піла Ты з дрэваў сок жыцьця піла, Піла. Абрушвала сталёвы гнеў На трапяткую мяккасьць дрэў. Ты лютым катам дрэў была, Піла. Ды вось вясёлы мужычок Узяў цябе, узяў смычок І паміж нашых шэрых спраў – Зайграў! О, вызваленьня час сьвяты! Сьпяваеш ты. І плачаш ты. І гэты чысты боскі гук, І ўсхваляваных сэрцаў стук Прэч адганяюць зло тваё, Бо пяць хвілін за ўсё жыцьцё Ты скрыпкай (скрыпкай!) пражыла, Піла. l l l Ня каўкай, кацяня. Сядзіш на сьметніку. І дождж цябе лупцуе. Макрэча. Змрок. Ніхто цябе ня чуе. Ня каўкай, кацяня. Не падбярэ цябе сумленны піянер. Даўно схаваў ён свой чырвоны гальштук. (Мо ў сьметніку той гальштук?) Іншым курсам-галсам Плыве жыцьцё. Не да цябе цяпер. Мы ўсе у нейкім сэнсе кацяняты. Ня маем веры, волі, грошай, хаты... Нас выкінула дужая рука На брудны сьметнік. Смачны гук пляўка Ляцеў усьлед, у пацучыную дзяржаву, У страх, у холад, у няславу... Мы верым ночы, Не чакаем дня. Ня каўкай, кацяня. l l l Парай хоць ты, Купала Яне, З кім выпіць мне маё віно. Куды ні глянь – адны славяне. А беларусаў не відно. l l l Ні ва ўладу, ні ў апазіцыю Не ідзі. Будзь абачліва-мудры. А раптам ня тую позу-пазіцыю Зоймеш у палітычнай Камасутры? l l l Радзілі нас ня там, Дзе трэба б нарадзіцца. Язычніцкім багам Павінны мы маліцца. Цяжэе сьлёз іртуць. Згараюць душ маторы. Мы – рэкі, што цякуць Зусім ня ў тыя моры. Мы – летні сьнегапад. Мы – хлеб, што нельга есьці. …Як пладаносны сад, Шуміць Еўропа дзесьці. l l l Гіпертаніі раб, Стэнакардыі нявольнік, Пішу свае опусы, каб Займець даляравы “стольнік”, Гарэлкі ў нутро заліць. У шэрым натоўпе згубіцца, Напіцца, а потым ня піць, Ня піць. А потым напіцца. l l l На гербе Расіі ўвекавечаны арол-магільнік (!). Змрачнаваты сімвал. Нядаўна па тэлебачаньні прамільгнула паведамленьне, што расейскія палітыкі далі заданьне вучоным-арнітолагам гэтага арла, гэтую птушку перайменаваць (!). l l l Таямніцу жалеза і жалезнай зброі адкрылі недзе за 2500 гадоў да нашай эры хеты (Малая Азія). І тысячу гадоў пад страхам сьмяротнай кары трымалі адкрыцьцё ў сакрэце. Дарэчы, свае мячы і кінжалы старадаўнія цары спачатку рабілі-адкоў­валі з метэарытаў (!), якія падалі з нябёсаў. Ужо потым знайшлі руду. Вось чаму ў народа ўсталявалася цьвёрдая вера, што ўлада цара зямног­а – ад Бога. Бог жа з неба (!) скінуў цару грозны сьмертаносны метал. Парадаксізмы · Язык да клінікі давядзе. · На злодзеі – пажарная каска. · У гародзе бузіна, а ў Кіеве Кучма. · Кожная сасна свайму бору пень пакідае. · Не кажы “гоп”, пакуль не абралі ў дэпутаты. · Ня лезь паперадзе бацькі да палюбоўніцы. · Заплаціў падаткі і сьпі на голай зямлі. · Нязваны госьць лепей, чым падатковы інсьпектар. · Цягнуў воўк – пацягнулі паляўнічага. · Бабская дарога ад печы да кухоннага камбайну. · Босы бос. · Худы сумаіст. · Трохгаловы арол. · Лісічкі, сыраежкі і падпальмавікі. l l l Заўсёды думаў, што Юбілейная плошча ў Менску (раён вуліцы Максіма Танка, дзе я жыву) названая так у гонар нейкага чарговага каму­ністычна-савецкага юбілею. Аж не. У 1825 годзе (!), сьвяткуючы 1500-годзе (!) Нікейскага сабору, на якім канчаткова перамагло хрысьціянства, менская шляхта ўрачыста ўзьвяла на гэтым самым месцы юбілейны помнік. Ён, як павялося ў нашай бяспамятнай дзяржаве, быў, вядома ж, зьнішчаны. Рэкамендацыя За сваё жыцьцё я даў нямала пісьмовых рэкамендацыяў. Званілі самыя розныя людзі, прасілі: “Дайце рэкамендацыю для ўступленьня ў Саюз пісьменьнікаў, у Камуністычную партыю”. Даваў, нікому не адмаўляў. Прычым, даваў (так практыкавалася ў той час) у двух экземп­лярах. Адну рэкамендацыю, не пісьмовую, а вусную, помню і дагэтуль. Патэлефанаваў мне Уладзімір Пракопавіч Някляеў, вядомейшы наш паэт, песеньнік, рамантык і... проста прыгожы хлопец, улюбёнец многіх дзяўчат. Тады ён рабіў літкансультантам у камсамольскай газеце “Знамя юности“. – Леанід Мартынавіч, – данеслася з тэлефоннай слухаўкі. – Парайце, на якой мове мне пісаць – на рускай ці на беларускай? Пытаньне, як кажуць, на засыпку. Для творчага чалавека, для нашага брата “сачыніцеля”, асабліва ў нашых беларускіх славянскасьцях, выбраць мову важней, чым выбраць жонку. Прынамсі, я так лічу. Задумаўся я тады, узяў паўзу. Што сказаць чалавеку? На якую амбразуру яго кінуць? Я ж не аракул. А раптам – памылюся, саб’ю паэта з творчага рытму? – Пішы, Валодзя, па-беларуску, – сказаў я. З таго дня праляцелі-прашумелі дзесяцігоддзі. Уладзімір Някляеў, выдатны паэт і празаік, напісаў мноства бліскучых твораў, кіраваў газетамі, часопісамі і Саюзам пісьменьнікаў, сябраваў з уладамі і быў у апазіцыі, піў віно і кахаў жанчын... Я сёньня ня ведаю нават, дзе ён знахо­дзіцца. Але я ведаю, што Уладзімір Пракопавіч Някляеў піша на беларускай мове, Някляеў ня клюнуў на пазалочаны кручок “нынешней реальности”. А нядаўна ў адной з газетаў я прачытаў ягоны роздумны тэмпераментны артыкул “Беларускі Бог не за гарамі”. Малайчына, Вальдэмар. “Двоечнікі” Да выхаду “Антологии русских поэтов Беларуси» Дзьвесьце дваццаць два паэты Пішуць вершы і санэты. Пішуць байкі і балады. Мы паэтам гэтым рады! Што Купала, Танк і Колас?! Пушкін ім аддаў свой руль бы! Але ў творах чуцен голас Беларускай нашай бульбы. Каб было паболей сілы, Не шкадуйце маннай кашы. Брава, нашы русафілы! Брава, “двоечнікі” нашы! Апошні позірк Масея Сяднёва На самым пачатку дзевяностых, калі, як вясновая паводка, грукатала ў нашай краіне перабудова, калі з эстрады бадзёра і нецэнзуравана несьліся адважныя песенькі, накшталт: “По России мчится тройка – Мишка, Райка, Перестройка”, у Беларусь са Штатаў прыехаў легендарны Масей Сяднёў. Паэт. Вязень сталінскіх турмаў. Эмігрант. Гэта быў невялічкі, дужа рухавы і гаманкі чалавек з яснымі блакітнымі вачыма наіўнага дзіцяці. Мне ён здаўся звонкагалосым верабейкам, які пераляцеў агромністы Атлантычны Акіян, каб убачыць сваю Радзіму. Масей Сяднёў, вядома ж, і ў самых аптымістычных снах не меркаваў, што некалі пабачыць Беларусь. Але жыцьцё зьмянілася, прычым зьмяні­лася ў лепшы бок, і ён прыехаў... Ён хацеў убачыць Усё! Ён езьдзіў, хадзіў, глядзеў, слухаў, сустракаўся з мноствам людзей. Ён натольваў сябе Ра­дзімай, ён назапашваў у сваёй душы ўражаньні ад яе з велізарнай прагнасьцю і жарсьцю, так як у вядомым апавяданьні Джэка Лондана “Любоў да жыцьця” згаладалы чалавек набівае-натоптвае ў свой спальнік хлебныя сухары. Аднойчы ён завітаў і ў выдавецтва “Мастацкая літаратура”, дзе я ў той час узначальваў рэдакцыю паэзіі. Яго прывёў у наш пакой дырэктар выдавецтва Валерый Грышановіч. Памятаецца, пры той сустрэчы ў рэдакцыі былі Хведар Жычка, Леанід Дранько-Майсюк, Рыгор Яўсееў... Мы глядзелі на паэта, які завітаў да нас з далёкай таямнічай Амерыканшчыны, як на марсіяніна. Мы закідвалі яго пытаньнямі, прычым, самымі рознымі: дзе жыве? якую атрымлівае пенсію? як пішацца і друкуецца яму на беларускай мове ў англамоўнай краіне? Масей Сяднёў адказваў на ўсе нашы пытаньні з найвялікшай шчырасьцю. Было відно, што яму прыносіць велізарную асалоду гэтая размова. Мне, калі мы парукаліся і пазнаёміліся, ён сказаў: “А я вас такім і ўяўляў”. Кожнаму з нас ён падараваў па бляшанцы амерыканскага піва. На той яшчэ бедны савецкі час гэта быў шыкоўны сувенір. І вось надышла хвіліна разьвітаньня. Ён пацалаваў кожнага з нас. Кожнаму з нас ён моцна-моцна паціснуў руку. І пайшоў да дзьвярэй. І павярнуўся на парозе, маленькі і безабаронны. Павярнуўся ў Апошні Раз. І я ўбачыў Апошні Позірк Масея Сяднёва. Боль, радасьць, сьлёзы, бляск ранішняй лугавой расы, разьвітальны горкі сум (о, ён ведаў, што больш ніколі ня вернецца на гэту родную, але недасяжную зямлю !), шкадаваньне і туга – усё было ў ягоных мудрых стомленых вачах. Дзьверы за ім зачыніліся... І на парозе сьмерці я ўспомню цябе, Апошні Позірк Масея Сяднёва. (Працяг у наступным нумары)