Архіў нумароў:

Уладзімір Дамашэвіч

_____________________ Артыст Верны. Апавяданне	Стракатая рухомая калона людзей, як паўнаводная рака, паволі спускалася з Кастрычніцкай плошчы і па праспекце, міма цырка, кіравала да плошчы Перамогі, каб там звярнуць налева і выйсці да Тэлецэнтра. Але штосьці памянялася ў планах вядучага: ён рашыў зрабіць перапынак на плошчы Перамогі і тут правесці мітынг. Стаяла сярэдзіна верасня, сонца яшчэ добра грэла, усе былі апранутыя лёгка, па-летняму: мужчыны ў кашулях і тэнісках усякіх колераў і фасонаў, у безрукаўках, камізэльках, некаторыя ў шортах, жанчыны – у лёгкіх, пераважна вязаных безрукаўках, у белых, вольнага крою, кофтах, якія не хавалі аголеных шыяў, плячэй і вяршкоў грудзей, дазваляючы мужчынам цешыць цікаўнае вока ў лагчынцы між двух спакуслівых узвышэнняў. Артыст Купалаўскага тэатра Эдзік Верны шукаў вачыма ў натоўпе каго-небудзь знаёмага, але чамусьці навокал віравалі толькі чужыя людзі, якіх ён бачыў упершыню, і каб не гэтае зборышча, дык бы і ніколі не ўбачыў. Ён стаў прабірацца да галавы калоны, да хлопцаў, што акружалі Лявона Войніча, свайго лідара, які павінен быў сёння выступіць. Па дамоўленасці, яшчэ ўчарашняй, яму, артысту Вернаму, даручалася прачытаць перад мікрафонам верш Янкі Купалы “Чаго вам хочацца, панове”. Усё гэта планавалася сказаць не тут, на плошчы, а перад мікрафонам у Тэлецэнтры, які яны павіны былі заняць, калі б ім не дазволілі выступіць у эфіры на ўсю рэспубліку. Урэшце першага ён убачыў Ліпневіча, рослага вусатага мастака, які трымаў у руках трафарэт на палцы, дзе чырвонымі літарамі было напісана: “Без роднай мовы – няма будучыні!” – Чаго спыніліся? – спытаў ён у Ліпневіча, падаў яму руку і моцна паціснуў. – Перадалі па калоне, што Тэлецэнтр абкружаны амонаўцамі, туды нас не пусцяць. – Няўжо не прарвёмся? Такая сіла! – артыст Верны павёў перад сабою рукой. – А ты ведаеш, які яны маюць загад? Страляць – і не толькі ў паветра. – Вось як! – здзівіўся артыст. – А як гэта пекінская качка? – Каб нас застрашыць? – падхапіў Ліпневіч. – Магчыма, што і так, але навошта лезці на ражон? Між тым Лявон Войніч, абкружаны сваімі паплечнікамі, ужо стаў правяраць свой мегафон, паўтарыў некалькі разоў “раз-два-тры”, гук быў чысты, нармальны, ён павысіў голас і пачаў сваю прамову. Ён гаварыў як па пісанаму, хоць не меў перад сабою ніякай паперкі, гаварыў не надта эмацыйна, без перабору, але і не суха, не казённа, яго прыемна было слухаць, бо ён прамаўляў да душы кожнага, хто быў тут. Да таго ж здавалася, што яго знешні воблік зліваўся з тым, пра каго ён гаварыў. Яго выступленне можна было перадаць – так падумалася Эдзіку Вернаму – вось такімі кавалкамі-тэзісамі: – Калі за ўсіх думае адзін чалавек – гэта дыктатура. – Калі ён вырашае за ўсіх – тым болей! Хто тады народ? Хто інтэлігенцыя? Рабочая маса – усяго толькі. – Адзін чалавек не можа быць разумнейшы за ўвесь народ. Ён павінен, як тая пчала, што збірае мёд з усіх кветак, узбагачацца тым досведам, які ёсць у народа. – А што, калі гэты чалавек жыве тым, што яму кажуць у левае вуха недзе з-за мяжы, голасам былога гаспадара, а сёння, па волі лёсу, толькі ўжо суседа? Ці можа ён гаварыць на карысць свае былое калоніі? Тым больш – рабіць у яе карысць? Ніколі! Як раней, так і цяпер: калоніі толькі тады пачынаюць развівацца і квітнець, калі яны становяцца былымі калоніямі, калі набываюць незалежнасць. Вазьміце Брытанскую імперыю, вазьміце Расейскую. Вазьміце ранейшыя – Грэцкую, Рымскую. Тое самае! – А на якой мове гаворыць акупант з акупаваным народам? Уся плошча ўзарвалася ад магутных галасоў абурэння. Прамоўца ўзняў правую руку з адкрытай далоняй, просячы ці­шы­ні. І працягваў далей: – На сваёй уласнай. Акупаваны – забудзь сваю мову, усё сваё – забудзь! Вучыся ў гаспадара! Плошча зноў загула пагрозлівым гулам, узнімаліся рукі са сціснутымі кулакамі, размахвалі бела-чырвона-белымі сцягамі. Войніч зноў узняў руку, пачакаў хвіліну і працягваў далей: – Вось мы: вучыліся ў гаспадара, ведаем яго мову, затое ўжо забыліся на сваю родную, беларускую, якая раней, у сярэднія вякі, называлася ліцвінскай, а мы самі зваліся ліцвінамі. А беларусы – гэта назоў, які навязалі нам нашы заваёўнікі, каб прывязаць нас да сябе. Але потым і гэтую назву забаранілі, і мы сталі Северо-Западным краем, у якім жы­вуць – хто? – пэўна што расейцы. Мы зніклі, растварыліся, прапалі! Плошча зноў загула доўгім пагрозлівым гулам. Прамоўца ўзвысіў голас, перакрываючы гул: – Не забудзем слоў, сказаных катам беларускага народа Мураўёвым-вешальнікам, якія ён сказаў нам на вякі, як папярэджанне. – Войніч замоўк на момант, сунуў пальцы правай рукі ў нагрудную кішэньку кашулі і дастаў адтуль невялікую цвёрдую картачку шэрага колеру, якімі звычайна карыстаюцца некаторыя выкладчыкі-прафесары, каб пацвердзіць сваю думку якою-небудзь трапнаю і востраю цытатаю з класіка. Плошча чакала ў поўнай цішыні, і ён зачытаў, па-руску, без акцэнту: “В Северно-Западном крае так называемую мову необходимо свести на ничто, потому что если этого не сделать, она постоянно будет инспирировать мысль об отдельном белорусском народе и о праве этого народа на этническую самостоятельность и национально-государственную суверенность, чего допустить нельзя.” І ён яшчэ не паспеў схаваць картачку ў кішэньку, як плошча зноў выбухнула, нібы ўзарвалася бомба: пачуўся свіст, тупанне нагамі і выкрыкі з пагрозлівым маханнем кулакоў і размахваннем усімі сцягамі і транспарантамі. Шум і галас працягваўся некалькі хвілін, пакуль Войніч не ўзняў рукі і не падаў знак супакоіцца, а потым зноў загаварыў: – Ад імя царскага рэжыму Мураўёў папярэджвае нас, што мовы свае мы не ўбачым і не пачуем вольнаю, што мы ператворымся ў гістарычны пыл. І што ж мы бачым сёння, ужо ў так званай незалежнай Беларусі? Ды тое ж самае! Словы царскага сатрапа не страцілі свае пагрозлівае сілы, на нашых вачах адбываецца вынішчэнне мовы, нашай культуры, нашага народа. Мы не павінны з гэтым мірыцца, мы павінны дабівацца свайго права будаваць сваю дзяржаву на роднай мове, інакш гісторыя і нашы наступныя пакаленні праклянуць нас за нашу ляноту, а лепш сказаць – баязлівасць. Той, хто баіцца, ніколі не пераможа! Плошча нечакана запляскала ў ладкі, апладысменты пакаціліся ад аднаго краю яе да другога і пайшлі далей – па праспекце, з абодвух бакоў – па тратуарах. А потым, як сама сабою, узнікла песня Слуцкіх паўстанцаў: “Мы выйдзем шчыльнымі радамі на вольны родны свой прастор, хай воля вечна будзе з намі, а гвалту мы дамо адпор”. Эдзік Верны спяваў песню разам з усімі і ўсё намагаўся ўспомніць прозвішча паэта, які напісаў словы да песні – і ніяк не мог. Толькі яны скончылі спяваць, як пачуўся ўзмоцнены голас, які вылятаў з рупараў на спецыяльнай машыне, што з’явілася на плошчы і паволі пасоўвалася між натоўпу. Крыклівы голас на рускай мове ўгаворваў “граждан расходиться по домам”, паколькі час для мітынга скончыўся, і ўсе, хто тут сабраўся, могуць быць прыцягнуты да адказнасці за парушэнне грамадскага парадку. Плошча адказала на заклік выкрыкамі, свістам і пагрозлівым гулам, і цяжка было зразумець, ці падпарадкуецца яна голасу з рупараў. Лявон Войніч, параіўшыся са сваімі сябрамі, зноў звярнуўся да натоўпу: – Шаноўныя грамадзяне, нас хочуць зрабіць парушальнікамі грамадскага парадку і ўжыць супраць нас сілу. Але мы не пойдзем у іх на павадку і не станем парушальнікамі. Мы мірна і спакойна накіруемся на плошчу Бангалор, на месца нашых даўніх збораў. Усе, хто адчувае ў сабе сілу, пойдзем разам па тратуарах, не замінаючы транспарту і пешаходам, на плошчу Бангалор – па праспекце да Дому Друку, пасля па вуліцы Сурганава. Хто за такую прапанову, прашу галасаваць! Тысячы рук узняліся ўгару, па натоўпе пракаціўся гул ухвалы: мы разам, мы не здаёмся! Маналітны натоўп паволі расколваўся на асобныя кругі-групоўкі і з усёю атрыбутыкай, якую неслі людзі, пераважна моладзь, накіраваўся на ўсход па праспекце. Эдзік Верны дайшоў разам з усімі да вуліцы Якуба Коласа, дзе яна перасякаецца з Сурганава, і пакіраваў на трамвайны прыпынак, каб ехаць на сваю кватэру на вуліцы Кастуся Каліноўскага. Як між іншым, трэба сказаць, што ён любіў сваю вуліцу, да яе ўжо прывык, асабліва да яе такой гучнай гістарычнай назвы, якая ў яго душы заўсёды выклікала нейкую думку, асацыяцыю, вобраз, звязаны з імем нацыянальнага героя Беларусі. Яшчэ ў школе, а асабліва ў інстытуце, ён чытаў усе кніжкі ці розныя матэрыялы, звязаныя з яго імем, з яго дзейнасцю, прачытаў усю “Мужыцкую праўду”, якую выдаваў Каліноўскі. І вось ён у сваёй аднапакаёўцы на чацвёртым паверсе, вокны ў яго выходзяць на поўдзень, і сонца пакінула ўжо яго пакой, схіліла на захад. Шкада, што ён не пайшоў разам з усімі, але сілы проста ўжо не засталося ў запасе, і ён рады, што можа трохі адпачыць. Добра, што заўтра ў іхнім тэатры выходны, ніякіх рэпетыцыяў, можна адаспацца, адпачыць, заняцца сваім бытам, які яму ўжо страшэнна абрыд, ён падумваў ужо, што варта знайсці сабе добрую гаспадыню, гэта значыць – жонку. Толькі не са сваіх, не з артыстычнага свету, бо як возьмеш якую артыстачку, то будзеш ведаць смак такой жыткі – нават не адчуеш, што ты жанаты, і толькі варыць-гатаваць сняданкі будзеш на дваіх, а так – толькі на аднаго. Трэба ўзяць кабету, каб пры доме была, каб дзяцей гадавала, мужа шкадавала-мілавала, была Пенелопай і чакала свайго Адысея. Праўда, толькі зарплата ў артыстаў невялікая, трэба шукаць нейкі прыработак, а вось які? Ён ужо таксама думаў пра гэта, і рашыў, што будзе журналістам, стане пасылаць свае допісы ў газеты, часопісы, можа, што і заробіць. Тэмы цяпер ёсць цікавыя, гарачыя. Вось напіша нарыс пра сённяшні дзень, пра мітынг на плошчы Перамогі, пра выступленне Войніча, пра ўсю атмасферу сённяшняга паходу па праспекце, пра гутаркі, сустрэчы – і ўжо будзе нешта цікавае, што захопіць чытача, прымусіць задумацца… Ён стаў збіраць на стол, каб трохі папалуднаваць, бо есці захацелася: паснедаў слаба, на хапок, а тут ужо нават позні абед. Але што тут вельмі збіраць? Кілбаса, сыр, кефір, трэба было б зварыць пельмені, якія ляжаць у яго ў маразілцы як НЗ, а так ён лепш любіў варыць сабе бульбяны суп, засквараны салам ці здорам з Камароўкі, на якую ён хадзіў у месяц раз, часам нават часцей. Прагаладаўшыся, ён еў з апетытам, і ўсё ішло смачна, за што ён сябе нават хваліў – што есць без разбору тое, што на стале. Пашкадаваў, што не ўзяў пляшку піва, а так што з гэтага кефіру возьмеш? Адна кісляціна, але для страўніка добра, мо нават лепей, чым тое піва. Кефір ён прыняў на дэсерт, пайшоў у ванны пакой і пачысціў зубы – за гэтую звычку ён таксама сябе хваліў. Але гэта было і ўсё, за што ён сябе мог пахваліць. За ўсё астатняе – лаяў… Скінуўшы пантофлі, прылёг на канапе – не шкодзіла б падрамаць. Але малюнкі нядаўніх падзей на плошчы Перамогі не давалі яму спакою, усё стаяла перад вачыма, як у шырокафарматным фільме, з усімі стракатымі рухомымі фарбамі, з усімі гукамі-зыкамі шматтысячнага натоўпу, што не давала супакоіцца: ён расплюшчваў вочы, глядзеў у белую столь пакоя і ажно моршчыўся, крывіўся тварам, каб прагнаць на час гэты прывід, хоць сам па сабе ён радаваў: народ прачынаецца! А як бы парадаваўся наш прарок Янка Купала, убачыўшы сёння такую агромістую масу свядомых людзей, гатовых адстойваць сваё права людзьмі звацца, беларусамі звацца, зрабіць сваю дзяржаву і кіраваць ёю! Не азіраючыся ні на Захад, ні на Усход! І непрыкметна скіраваў да Купалавай п’есы “Тутэйшыя”, якую тэатр рыхтуе да пастаноўкі, а ён, Эдзік Верны, будзе іграць там ролю Янкі Здольніка, можна сказаць, галоўнага героя, выразніка аўтарскай ідэі п’есы. Даўно яму не траплялася такая роля, і нават дзіўна, што рэжысёр даручыў яе менавіта яму, параіўшыся, няйначай, з высокім начальствам, бо сам ён на такі смелы крок не рашыўся б. Колькі гадоў п’еса праляжала пад замком, пра яе нават баяліся ўспамінаць, бо там быў такі магутны дынаміт! Там было ўсё тое, што балела беларусам, пра што яны марылі і думалі, за што змагаліся і паміралі не адно стагоддзе. І сёння, дзякуючы такім людзям, як Лявон Войніч, яе ўрэшце прынялі да пастаноўкі! Гэта свята! Свята культуры! Свята адраджэння! Свята ўваскрасення! Яшчэ пляліся, чапляючыся адна за адну, розныя думкі, яшчэ свежыя малюнкі нядаўняга мітынгу, і ён нечакана апынуўся зноў сярод натоўпу, што стаяў на плошчы, а потым ішоў па праспекце, і недзе на нейкім адрэзку дарогі да яго падыходзіць збоку рослы хлопец у чорным і падае яму сцяг на доўгім дрэўку і кажа: “Патрымай!” Эдзік Верны ці то разгубіўся, ці яшчэ што, але ўзяў з хлопцавых рук дрэўца са сцягам, глянуў уверх – і ажно жахнуўся: гэта быў чорны сцяг анархістаў з белай выявай чалавечага чэрапа і пад ім – дзве скрыжаваныя пад вострым кутом, таксама белыя, косткі. Ён застыў на момант, як бы вырашаючы, што рабіць з гэтым нечаканым дарункам, як пачуў моцны прарэзлівы званок – і тут жа прачнуўся. Ён паляжаў момант, прыходзячы да памяці, а званок у дзверы паўтарыўся, яшчэ даўжэйшы і настырны – і Эдзік Верны з крэктам сеў на канапе, насунуў тапкі і пайшоў да дзвярэй. Яму рэдка званілі, днём ён адчыняў не пытаючы, хто там, і толькі вечарам глядзеў у вочка ў дзвярах і пытаўся – хто? Сёння ён адразу адчыніў – і ўбачыў на пляцоўцы свайго чалавека, з артыстаў – невысокага, шчуплага і ўжо лысаватага, у чырвонай тэнісцы і ў джынсах, Аляксея Грака, а за ім стаяў незнаёмы высокі хлапчына з кароткаю стрыжкаю на лоб і шырока ўсміхаўся, нібы яны былі вунь якія знаёмыя ці прыяцелі. Эдзік жэстам запрасіў гасцей у калідорчык, яны хацелі разувацца, але ён сказаў “не трэба”, і яны тут жа згадзіліся, прайшлі далей, у пакой, і Аляксей Грак стаў знаёміць гаспадара кватэры з маладым хлопцам. – Сцяпан Сцяпанаў, – прамовіў сціпла той. Грак падхапіў: – Чуў пра цябе шмат, вось рашыў пабачыць знакамітага артыста, які так выдатна… – Ну, хопіць, – перабіў яго Эдзік Верны, – лаўраў мне вешаць не трэба, яшчэ ранавата. – А хто вы па прафесіі? – звярнуўся нечакана да госця, азіраючы яго моцную фігуру ў чорнай кашулі і ў чорных джынсах. – Быў шафёрам, вазіў начальства, цяпер возяць мяне, – і стаў сур’ёзны, нават суровы, нібы чакаючы пахвалы ад субяседніка, тым больш, што адказаў па-беларуску: хай артыст ведае, што і ён не лыкам шыты. – Пахвальна, – спраўдзіў яго надзею гаспадар кватэры. – Чалавек павінен расці, колькі жыве, інакш ён з жывога дрэва стане звычайным трухлявым пнём. – Ты добра сказаў, Эдуард, – умяшаўся ў гутарку Аляксей Грак, – нават вельмі мудра. Табе варта самому пісаць п’есы, а не толькі іграць у чужых спектаклях. І часам усякую лухту… – Не трэба адбіраць хлеб у драматургаў, – не згадзіўся гаспадар. – Хай яны даюць нам добры матэрыял, а мы яго расквецім, пусцім па свеце, хай людзі радуюцца, хай разумнеюць. – Слушна кажаш, Эдуардзе, – пахваліў яго Грак яшчэ раз. – Уверцюра як мае быць… Але прабач, бліжэй да нашых баранаў… Мы тут па дарозе захапілі з сабою сёга ды тога… Ты дазволіш? – і ён стаў вымаць з вялікага пакета розныя прыпасы: пару пляшак каньяку, вялікую палку кілбасы сыра-вэнджанай, тры бляшанкі шпротаў, сыр, нават невялікі бохан хлеба. А яшчэ – штук пяць невялікіх лімонаў. – Калі мы ўсё гэта рэалізуем, дык добра паразумеемся – я так думаю, – скончыў Грак раскладаць на стале прынесеныя прыпасы. – Цяпер, гаспадар, давай талеркі, нажы і відэльцы. Ну, яшчэ кілішкі, калі яны ў цябе маюцца. Можна нават і шклянкі. Дагэтуль яны ўсе стаялі пры стале, гаспадар не спяшаўся запра­шаць іх садзіцца, а цяпер ужо позна было думаць, каб іх выбавіць адгэ­туль. А адразу, як яны толькі зайшлі, яму так хацелася выставіць іх за дзве­ры – ну нібы яны прыйшлі не да яго, а прыйшлі па яго! Проста нейкае дзіўнае пачуццё авалодала ім, якога ён не адчуваў дагэтуль ніколі, колькі ні заходзілі да яго сябры ці нават чужыя людзі. А сёння гэты “дзядзя Сцёпа” выклікаў у яго нейкае як падазрэнне, што гэта не цікаўны аматар тэатра, які хоча пазнаёміцца з артыстам, а нешта іншае – нешта схаванае, закамуфляванае, а што – ён ніяк не можа раскусіць! Траянскі конь? І толькі тады ён адкрыецца, як усе палягуць спаць? Што за д’ябальшчына? І твар у яго… проста ў яго няма твару! Адвядзеш вочы – не пазнаеш, гэта быў ён ці нехта іншы. Няма індывідуальных рысаў, усё сярэдне-арыфметычнае, сто разоў бачанае. Ну нічога свайго, ні кропелькі! Што за д’ябальшчына, што за насланнё? – Аднак жа, вы, хлопцы, патраціліся не шкадуючы, – сказаў Эдзік, каб адагнаць свае назойлівыя сумненні. – А што было б, каб вы мяне не засталі дома? – Ха, вялікая бяда! – тут жа падключыўся рухавы Грак. – Рэалізавалі б удвух тое, што на трох – і ўся развязка. Ніякай кульмінацыі. – Не сказаў бы, што ты такі шырокі на жывот, – не паверыў яго аптымізму Эдзік. – Тым болей, за свае грошыкі, якія з неба не сыплюцца, як тая манна ў пустыні… – Яно так, грошыкі – не вожыкі, самі не плодзяцца, рук не колюць, гладка ідуць. Не азірнешся – ужо і няма… – згадзіўся Аляксей Грак. Так, перакідаючыся рэплікамі, часам колкімі, як тыя вожыкавыя калючкі, часам каструбаватымі, як негабляваная дошка, яны ўдвух – маладому госцю далі пасядзець – хутка зрабілі парадак на стале, што любата было глянуць: усё раскладзена па місах, па талерках, па сподках, па сподачках – роўна, сіметрычна, ажно радавала вока. – Хоць малюй нацюрморт, – як казаў адзін наш грамацей мясцовага значэння, – агледзеўшы стол, сказаў Аляксей Грак. – Не хапае толькі драбязы – трох кілішкаў, а мо трох шклянак – вшыстко едно. – Такую бяду рукамі развяду, – буркнуў Эдзік і пайшоў на кухню, пашукаў у буфеце і знайшоў тры невялікія фужэры, паставіў у трох розных месцах: адзін у тарцы стала і два па баках, дзе стаялі пры стале лёгкія гнутыя крэслы – венскія, як жартаваў ён. – Выдатна! – усклікнуў Грак. – Цярпець не магу малых кілішкаў. Як п’ю малымі, заўсёды напіваюся. – А як вялікімі? – спытаўся госць, які дагэтуль маўчаў. – Вялікімі – нармалёва, я ведаю, колькі я выпіў, і не перабяру меры. – Ну вось, уводная частка закончана, так сказаць, уверцюра, – настроіўся на рабочы лад гаспадар. – Цяпер прашу за стол. Я выбіраю цэнтр, вы па баках. Прашу, прашу! –Прашу к нашаму шалашу, як сказаў паляшук. Правільна, гаспадар, бяры лейцы ў рукі. Час не чакае. Восем вечара, – сказаў Грак, глянуўшы на свой гадзіннік. – Пару гадзін – і па канях. Эдзік узяў пляшку малдаўскага трохзорнага каньяку, падліў у тры фужэры, памарудзіў трохі і сказаў, пераводзячы позірк з аднаго госця на другога: – Дзякую за кампанію, хлопцы дарагія. Калі вы прыйшлі з чыстым сэрцам і добрымі намерамі – буду вельмі рады. А калі… – ён не скончыў, замоўк, потым паправіўся: – За сустрэчу! Яны чокнуліся, дружна выпілі і не менш дружна накінуліся на закусь. Эдзік паглядваў, як ядуць госці, запрашаў часам каштаваць тое ці гэта, бо ён таксама выставіў сваіх прысмакаў: сала, гуркі, памідоры, квашаную капусту – вітамінаў хапала. Хлопцы, па ўсім відаць, добра прагаладаліся і елі ўсё з ахвотаю – за маліну. Выпілі яшчэ па адной, і хмель ужо трохі стукнуў па галаве, развязаліся языкі, асабліва ў артыстаў. А вось “дзядзя Сцёпа” ўсе неяк памоўкваў, бярог свае патроны на далей, нібы баючыся сказаць нешта лішняе. Калі перайшлі да другое пляшкі, ён трохі ажывіўся, ставіў пытанні да Эдзіка: якія цяпер п’есы больш ідуць – старыя, новыя, замежныя ці свае, беларускія, ці ёсць цікавыя новыя драматургі, ці толькі Дудараў і Петрашкевіч, чым вельмі здзівіў Эдзіка, ды і Грака таксама. Яны наперабой сталі выказваць свае погляды на пастаўленыя пытанні, сталі спрачацца. Загаварылі пра літаратуру: хто якія кніжкі прачытаў за апошні час, хто з беларусаў, апрача Шамякіна, робіць пагоду? Няма Караткевіча – і ўсё, беларускую літаратуру можна закрываць… Быкаў – адна вайна, агоркла, усю душу ад’ела… Пташнікаў, Адамчык, Чыгрынаў? Ды хто іх чытае? Мо старыя пенсіянеркі, былыя настаўніцы… Ну мо яшчэ Кудравец – піша цікава… Янка Брыль – выйшаў з моды, надта часта друкуецца. А з маладзейшых хто? Далідовіч, Арлоў, Федарэнка, Наварыч… А вы кажаце, што ў нас няма літаратуры! Толькі чытайце! Абы выдавалі, а то ўжо на рускай выходзіць больш, як на сваёй! Куды мы ідзём, куды прыйдзем? Будзем чытаць нейкага там Чаргінца? Але ж ён піша для рускага чытача! Другі Дастаеўскі! Толькі гэта сказаў Грак, як усе за сталом, у тым ліку і ён сам, зарагаталі на ўсё горла, аж бокі рвалі: як у сук уляпіў Грак! Другога Дастаеўскага выдалі беларусы для расейцаў! Хай пацешацца, хай пачытаюць, калі сваіх не маюць! Ха-ха-ха! Калі б разгарнуць гэтую гутарку-спрэчку, атрымалася б цэлая п’еса, і там было б усё, што цікавіць сёння культурнага беларуса. Гэты, што “вазіў другіх, а цяпер возяць яго”, быў не лыкам шыты, сёе-тое кумекаў у драматургіі, у літаратуры, а што ўжо гаварыць пра Грака, дык ён паказаў сябе з такога боку, пра які ён, Эдзік Верны, нават не падазраваў: хоць працаваў у рускім тэатры, а душа ў яго засталася наша, беларуская. Трэба будзе неяк перацягнуць яго ў Купалаўскі тэатр, ён і мовы свае яшчэ не забыўся. Ды на ролю Зноска ў “Тутэйшых” ён вунь як падыдзе! Уся падазронасць, якая спачатку жыла ў Эдзікавай душы, калі да яго зайшлі няпрошаныя, ці, лепш сказаць – нечаканыя госці, цяпер зусім выветрылася, растала, ён быў рады, што гэтыя хлопцы наведалі яго, разварушылі, парушылі яго аднастайны быт, улілі нейкі свежы струмень у яго застойную атмасферу. Спачатку ён думаў, што прачытае ім некалькі вершаў, якія ў яго заўсёды падрыхтаваны ў памяці на выпадак нечаканай імпрэзы, калі чалавек ні з таго ні з сяго трапляе ў нейкае асяроддзе ці застолле, і калі там даведваюцца, што ты артыст, просяць і нават патрабуюць нешта такое “збацаць”, як цяпер кажуць падлеткі: праспяваць, расказаць, станцаваць ці яшчэ чаго іншага, на што артысты заўсёды здольныя. У яго ў запасе былі вершы, былі ўрыўкі з п’есаў, цэлыя маналогі, асабліва з п’есы “Тутэйшыя”, якую ён ведаў амаль на памяць і якою жыў увесь гэты час, пакуль яны яе рэпетуюць у тэатры. Маналог Янкі Здольніка! Ён сам – Янка Здольнік, які – вунь колькі прайшло часу! – не састарэў, гаворыць такія рэчы, што гэта нібы пра сённяшні дзень напісана – так баліць і пячэ, бярэ за жывое! Як сярпом па… пальцах! І ўсё ж ён не ўтрымаўся, каб не прачытаць ім хоць невялічкі верш Аляксея Пысіна. – Паслухайце, хлопцы, хачу прачытаць вам верш майго сябра і земляка. Ён без назвы, але не гэта галоўнае. Вось паслухайце… Хлопцы заківалі галовамі, паправілі свае чупрыны, зашпілілі на пару гузікаў расхрыстаныя кашулі, выпрасталіся, як на парадзе, і падрыхтаваліся слухаць, хоць вочы ўжо былі асалавелыя, а шчокі чырвоныя, што вараныя ракі. Усталявалася цішыня, Эдзік устаў з-за стала і, узяўшыся за тонкую далікатную спінку, пачаў: Дала мне маці гэту мову, Каб не нямым прыйшоў на свет, Дала мне маці гэту мову, Як спадчыну і запавет. Была яна не беларучкай І на жніве, і на сяўбе, На глебе роднай беларускай Здабыты словы ўсе яе. Прапахлі сонцам і падзолам, Дажджамі, сокамі раслін, Пад знак рукам яе мазольным. Што мелі толькі ў сне спачын. Дачка мая! Ў жыццёвай прозе У буднях і святочным днём Не пакідай яе ў парозе, Калі у нечы ўвойдзеш дом. Калі ён скончыў дэкламацыю, хлопцы папляскалі ў ладкі: Грак моцна, з імпэтам, а “дзядзя Сцёпа” вяла, як нехаця, нібы ён не чуў усіх слоў верша, нібы яны яго ніколькі не кранулі. А мо так і было? Але Эдзіка гэта зачапіла, ён загарэўся, гатовы быў даць шырокі каментар да верша, але тут Грак узняў руку і сказаў неяк умольна: – Хлопцы, верш цудоўны! Патрэбен тост, а наш залаты запас вычарпаны да дна, я прапаную папоўніць яго і збегаць у краму, пакуль яшчэ не позна. Хто за маю прапанову, прашу падняць любую руку. Можна і абедзве… Узнялі рукі сам Грак і яго прыяцель “дзядзя Сцёпа”, Эдзік устрымаўся. Ён лічыў, што больш не трэба, будзе перабор. Але што зробіш? Большасць “за”. Грак усхапіўся з-за стала, пашукаў вачыма свой пусты пакет – ён стаяў пры сцяне – скруціў яго ў трубачку, смешна казырнуў і “страявым” падаўся на выхад. Моцна бразнулі дзверы, і ўсё стала ціха. Пачаўся другі акт дзеі – ужо без Грака. Здаецца, нічога асабліва не змянілася: ну выйшаў чалавек – і ўсё засталося, як было. Ды нешта як пачало мяняцца. “Дзядзя Сцёпа” неяк раптоўна ажывіўся, устаў з крэсла, узмахнуў рукамі – уверх, убакі – як для размінкі, а потым падаўся на кухню, сказаўшы: “Прабач, я ў туалет”. Эдзік Верны застаўся адзін, крытычна агледзеў стол, сёе-тое пераставіў, паклаў больш кампактна, каб не было такога рэзруху, што ўзнікае ў часе такіх вось імпрэзаў. Яшчэ добра, што хлопцы не курылі, што рэдка бывае ў кампаніі, інакш тут плаваў бы пад столлю сіні дым. Пляшкі сапраўды апусцелі, ён неяк не заўважыў гэтага, усе былі падпітыя, але не сказаць, каб п’яныя. Закусь была добрая, яна і ратавала, ды яе ўжо і мала засталося. “Дзядзя Сцёпа” вярнуўся з кухні з качалкаю ў руцэ – навошта яна яму здалася? Эдзік рэдка ёю карыстаўся, бо макаронаў сам не рабіў, купляў гатовыя, часамі толькі тоўк бульбу. – Што гэта? – спытаўся госць у гаспадара, нібы бачыў такую рэч упершыню. – Гэта качалка, яшчэ кажуць валёк, ёю робяць макароны, локшыну, у вёсцы таўкуць кашу, качаюць бялізну, – тлумачыў Эдзік як якому чужаземцу, і сам здзіўляўся – навошта? – Я не пра гэта… Ці ўжываецца такая рэч як зброя? – Дзіўнае пытанне… Як прыпрэ, то можна ўжыць для самаабароны, – адказаў Эдзік. – А для нападу? – спытаўся “дзядзя Сцёпа” і вочы ў яго акругліліся, у іх з’явіўся нейкі злавесны бляск. Ён трымаў качалку адным канцом, а другім пачаў біць сябе па далоні левай рукі. І раптам ён ашчэрыўся і з усяе сілы ўдарыў артыста па галаве. Той без адзінага гуку зваліўся на падлогу. Але праз хвіліну заварушыўся і застагнаў – слаба, як з-пад зямлі. Тады забойца з размахам, ужо ляжачага, стукнуў яму некалькі разоў па галаве, цэлячы ў скроню, аж пакуль не пырснула кроў з-пад качалкі. Выпрастаўся, злосна плюнуў пад ногі. – Цяпер ты нікому нічога не скажаш, артыст гробаны! А я буду мець за цябе ордэн! Вось так! Запомні! Аляксей Грак зайшоў у кватэру і здзівіўся: магільная цішыня! Што такое? Дзе народ? А вось… хто гэта ляжыць ля самага стала? Дык гэта ж Эдзік! Лужына крыві ля галавы… – Божа, што ж гэта нарабілася? – трагічным голасам, як на сцэне, спытаўся артыст. – Такога чалавека!.. Такога артыста загубілі!.. Падыйшоў бліжэй, памацаў руку. Рука была зусім халодная, як ледзяная. Усё! Што ж рабіць? Тэлефон, тут у яго тэлефон… Дрыготкаю рукою зняў трубку. Але тэлефон не азваўся гудкамі, ён быў ці пашкоджаны, ці адключаны зусім… “Вось ты, Грак, і папаўся, – сказаў сам сабе. – Цяпер ўсё могуць спісаць на цябе. І нічога ты не дакажаш. Нікому! Ніколі!” З такімі горкімі думкамі ён пакінуў нежывога сябра і яго кватэру. Толькі выключыў святло і шчыльна зачыніў дзверы.