Архіў нумароў:

Леанід Дранько-Майсюк

_____________________ Вялізны чырвоны яблык. Два апавяданьні	Дзень Хрышчэньня Гасподняга Апанас туптаў па хаце, з самым меншым сваім сынам Пятром зьбіраўся ў царкву. Адарка, Апанасава жонка, лежачы на драўлянай канапцы, цьвічыла яго як дзіця якое: – Збоку ня стой, бо з боку нічого ня ўбачыш. Сунься бліжэй да бацюшкі. Малітвы і паклоны не прапускай. Отмані1 сьвечку, ды не вялікую, хопіць і маленькай. І, крый Божа, у хор ня лезь, а то сваім голасам уладзіш2 усю службу! Не забудзь вады святой узяць і “Ойча наш” тры разы прачытаць... – Чаму тры? – скрывіў рот Апанас. – За мяне, няроздаўбень, і за нашых большых сыноў!.. – За сыноў можна, а за цябе чытай, не чытай, адна халера будзе! – Як і за цябе! – Адарка падумала, што б гэта яшчэ наказаць Апанасу і прыдумала: – А з Чырвончыхай не здароўкайся! Хай першая, калі такая разумная, здароўкаецца... А як паздароўкаецца першая і папытае пра мяне, дзе я і шчо раблю, то кажы ёй так: Адарка ў царкву не пайшла, бо ногі ёй баляць... Ну, шчо ты кублісься?!3 – Кажуха шукаю! – Трасца мая, кажух пада мною! Узяла, каб мякчэй було ляжаць. На, выцягвай і ўбірайся!4 Апанас выцягнуў з-пад Адаркі кажух. – Ну, во, зразу мулко стало! – прытворна застагнала Адарка. – Куды ты?! Кухліка вазьмі! Хіба ў жмені сьвятую ваду панясеш?! А кухлік тут, у крэзанці5... Стаіць на паліцы, на чырвоным сподку... Ды не на гэтым чырвоным, а на тым, які з краю трохі аббіты... Ага, гэты кухлік, з далікатным вечкам... Ды глядзі мне, не разьбі! З Апанаса Адарка перакінулася на Пятра – хлопца гадоў на васемнаццаць, які ціхенька сабе таптаўся ў парозе, на ўсе гузікі зашпіліўшы свой чорны паліцэйскі шынель. – А ты шчо стаіш, ні зруху-ні духу! Дурань малы! Таксама там збоку хваста не падтульвай, а памаліся, як людзі моляцца, і бацюшку паслухай... І зноў да Апанаса гукнула: – Запар мне чаю! Апанас запарыў чай і сказаў Адарцы: – На, пі, каб табе галава адпала! І тут жа рынуў у сенцы, за ім – Пятро. – От, хворны!6 – паставіла вочы Адарка. – Каб на цябе нагла7 найшла! Быў мароз, сьнег так рыпаў пад нагамі, што здавалася ажно плакаў, але йшлося лёгка, а там, дзе снегу не было, то прыцішалі хаду, бо пачыналася каўзель. – І чаго вы ўсё сварыцеся, бацько? – падаў свой авечы голас Пятро. – Гэта мы ўжо ня сварымся, сынку! Так, гаворым... От, як маладыя булі, от тады сварыліся! Ажно гай гуў! Як завіномся8 бувало, то свету белага ад сваркі ня бачым! – Як да вайны, так і ўвойну, – уздыхнуў Пятро, пражылі разам да старасьці і нічого ў вас так і не ладавіцца!9 – Гэтак, сынку, не ладавіцца, але ты пра нас не погібай!10 Лепш думай пра сябе, пра сваю службу думай... Трохі памаўчалі, ідучы. – А шчо мне думаць, бацько... Я служу ў паліцыі, от і ўся мая думка... – І служы! Не ў парцізаны ж було йсьці, такой зімой гібець у лесе! Гібее сын Чырвончыхі, а толку? – Можна було на фронт пайсьці... – Ото ж твае два старэйшыя браты й пайшлі на фронт! І дзе яны зараз?! Якая пара ўжо мінула, а ад іх ні знаку ніякага! – А як жа яны той знак перашлюць? Немцы ж скрозь! – па-даросламу разважыў Пятро. – Гэта ты праўду сказаў, але ці хоць жывыя яны? Прасіў іх: хавайцеся, дурні! У балота лезьце! Не паслухалі... Бацьку не паслухалі! І ты туды ж: “Можна було на фронт пайсьці...” Ты малы яшчэ для фронту... – А ў паліцыю не малы? – Ну, ясная справа, мог бы не ў паліцэйства ўпісацца, а ў Германію паехаць! Хіба забуў, шчо цябе ў Германію забіралі?! Але як бы ты паехаў? Хіба нас кінуўшы? Я ўжо вельмі слабы, і тая, бачыш, днямі ляжыць, сілу мае толькі языком пляскаць... Паліцыя пакуль дала табе ратунак, сынку! Як той казаў, служы, толькі людзям гора не рабі... Наперадзе паказаліся царкоўныя купалы, і Апанас, убачыўшы іх, паправіў на кажусе ўлогі і пасьпешліва памяняў гаворку: – А Хрышчэньне, сынку, гэта вельмі вялікае сьвято! Гэта сын Божы Ісус Хрыстос хрысьціўся і ўтапіў у Ярдані ўсе нашыя грахі... Хор сёньня сьпявае не на версе, а сярод людзей. Пабачыш, як будзе хораша!.. Словам, шчо бацько кажа, ты ў галаве май! На цьвінтары бліжэйшаму да сябе зусім зьмерзламу старцу Апанас даў карбованца. Служба ўжо йшла. Людзей жа – пучкай не прапхнеш!11 Пасярэдзіне царквы ўтварыўся сякі-такі праход, па якім паволі пасоў­ваўся старэнькі попік. Ён мачаў у ваду букецік сухіх бясьсьмертнікаў і хрысьціў паслухмяную, урачыста-напалоханую грамаду. Ва ўсе бакі ляцелі халодныя пырскі, і кожны з малельнікаў хацеў, каб хоць адна сьвятая кропелька ў гэты момант пасаміла12 яму на від13, ці хоць бы на адзеньне. Хор сьціснутымі, прастуджанымі галасамі старанна выводзіў: “Ува Іярдані крэшчаю ціб’я, Госпадзі...” За час набажэнства ніхто царкву і людзей у ёй не патрывожыў, і ўсё скончылася-завяршылася гэтак жа добра, як усё добра завяршаецца ў добрай душы. Па службе попік пачухаў у барадзе і лагодна абвясьціў: – Бярыце ваду сьвятую і хай яна будзе вам пажыўленьнем на сёньня і на ўсе іншыя дні. Нясіце яе дахаты, дайце папіць сваім хворым і нямоглым і асьвяціце ёю сваё жыльлё! Хрысьцячыся і па-дзіцячы штурхаючы адно аднаго, людзі (хто з чым – з квартамі, глечыкамі, збанкамі, слоікамі, салдацкімі кацялкамі) пасунуліся бліжэй да вялікай балеі, у якой алавяна цямнела сьвятая вада. ...Апанас і Пятро вярталіся дамоў памалу, не сьпяшаліся; бо зноў жа – вельмі коўзка; можна й ваду сьвятую разьліць і кухлік з далікатным вечкам тут жа – і ня згледзіш як! – разьбіць. Ішлі, апасьліва глядзелі сабе пад ногі, таму не спакойна здалёку, а ўзрушана зблізку ўбачылі суседку Чырвончыху, якая пазьнілася ў царк­ву са сваім сынам-партызанам. Чырвончыха любіла пастараваць14, а такія гаваркія кабеты, як яна, заўсёды ж даюць добрага дня першыя (дарма Адарка з гэтага нервавалася!), таму Чырвончыха і паздароўкалася першая і, вядома, тут жа спыталася пра Адарку. Апанас адказаў так, як і трэба было, як вучыла жонка. – Апанаско, і чаго твая на мяне злуе? Я ж у яе нічого ня ўкрала і не забрала! Ня ўцямлю ніяк... Ніоболіць15 мне ці шчо? – Мая Адарка злая на ўсіх. На ўвесь белы сьвет. У яе харакцер дурны, суседко! – сказаў Апанас. – Адсюль і ніобольство16. – Харакцер, кажаш, дурны, – перайшла на шэпт Чырвончыха, – а мо злуецца за тое, шчо я свайго Грыцка ў паліцыю не пусьціла? Ён жа і сабе хацеў туды ўсьлед за тваім Пятром, каб ня ехаць у Германію... Мо Адарка думае, шчо на гэтым я нешчо выйграла?! Хай ня думае! Яшчэ ж нічого няясна, шчо з гэтага парцізанства будзе... Твой хоць дома, у цяпле, а мой... Во, бачыш, толькі шчо з лесу прыбег! Халодны, галодны... Дачакалася яго і вяду ў царкву... – Даюць яшчэ ваду? – спытаў малады партызан Грыцко. – А як жа, даюць! – адказаў малады паліцай Пятро. У адной руцэ Грыцко трымаў загорнутую ў коленшчыну17 даваенную пляшку з-пад алею, а ў другой – укручаную ў газеціну сьвечку. – Валёнкі твае, Апанаско, бітыя! Ногі ў такіх валёнках, як у печы! – раптам у поўны голас пахваліла Чырвончыха. – І твае валёнкі хвайныя, суседко! – адгукнуўся ласкава Апанас. – Дзякуй табе, Апанаско! І скажы Адарцы, каб не надаражалася18 вельмі! – Скажу... – Пасьля сьвята я да яе зайду... – Заходзь... На гэтым разышліся. Калі пакіравалі ў сваю вуліцу, сутыкнуліся з двума нямецкімі салдатамі. Пятро наструніўся і завучана падкінуў угару правую руку – прывітаў пасінелых ад холаду ваякаў. Салдаты нявельмі каб ахвотна, але зрабілі тое ж. Адзін з іх, целяпаючыся ад марозу, прамовіў да другога: – Wie schrecklich kalt ist der Winter in diesem Land!19 Другі адказаў яму: – Ja, Friedrich, der Winter ist hier wirklich schrecklich kalt, aber guck mal – bei diesen Russen ist das Wasser im Krug nicht mal eingefro­ren!20 Салдаты, угнуўшы плечы, патупалі сабе далей. “Добра, шчо не на мадзьяраў напароліся! – падумаў Апанас. – Тыя прычапіліся б, і Пятро не памог бы!” Усё адно як здагадаўся пра што гаманілі немцы, Апанас, – ужо ў сваім двары, – крыху адпіўшы з кухліка сьвятой вады, праказаў: – Халодная зіма цяпер! Гэта так. Дроў трэба масушча!21 І добрых дроў! А як цёплая зіма, сынку, то хопіць і сем метраў якога-небудзь бералозу22... 3 кастрычніка 2004 Тамачка і Драпу 1 Стары Тамачка капаў на сваім пляцы бульбу. Бульба ўрадзіла дробная, сьвінячая. Гарбузовая лабуза23 яе паглушыла, нарасло багата пырніку і таго воўчага зельля з белымі дробнымі кветкамі, якога ня есьць карова. “Засцарвіў24 пляц німаладу шчо як25!” – лаяў сябе Тамачка, з натугай варочаючы капаніцай зямлю. “Нічого, – спрабаваў суцешыцца, – і з такой бульбай можна зімаваць... Толькі ці давядзецца...” Зусім стаміўшыся, кінуў пад яблыню кухайку, сеў аддыхацца. Адчуваў, што сам ужо не пасілуе дакапаць... “Не пасілую дарыць, пасілую толькі памерці!” – такое стукнула яму ў галаву. На яблыню тым часам грузна і маўкліва селі дзьве вароны. “О, і гэтыя падлы як чуюць! Ужо прыпёрліся!” – тужліва пеканула ў сэрцы. Мусіла ўжо была выйсьці з хаты жонка, каб дапамагчы яму. Але дзе ж яна?.. Чакаючы жонку, стары Тамачка раптам заснуў. Ён спаў і думаў: “Каб гэта раней, колісь, то на бульбянішчы пасеяў бы азімае жыта, але зараз ужо сілы ня тыя...” 2 У старасьці паспакайнеў, сьцішыўся, а ў маладыя гады свае Тамачка нарваны26 быў. Шкоду мог зрабіць з нічога. Неяк, яшчэ пры паляках, ішоў да аднаго хутаранца па сваю сякеру; ішоў злы, бо хутаранец гэты не здагадаўся прынесьці сякеру сам. Раптам бачыць: хутаранцаў конь, як ашалелы, прэцца проста ў жыта, а за канём і сам гаспадар з крыкам-просьбаю: – Тамачка, пераймі каня! – Не хачу тваіх баранкаў і ня буду твайго каня пераймаць! Я прыйшоў сякеру справіць27! – языкнуў Тамачка, і конь вольна сабе ўляцеў у жыта. – Каб ты запуставаў28 разам са сваёй сякерай! – выгукнуў хутаранец. Пасьля такога выгуку злосьць Тамачкава пабольшала; забраўшы сякеру, ён завярнуў на могілкі і паваліў усе крыжы. Дык вось, пры паляках – крыжы, а пры немцах і той лад прапаў – пачаў хаты паліць! Багата-мала, а пусьціў дымам штук пяць, відаць! Якую ўдзень аблюбуе, падкіне ноччу пад страху агню, адбяжыць ад пажару і першаму стрэчнаму паказвае: – Тамачка гарыць! (Заместа “там” заўсёды казаў “тамачка”, таму яго так і клікалі.) Калі ж найбольш цікаўныя пыталіся: – Хто падпаліў? Казаў: – Хлопцы брышкуюць29, п’юць і паляць! – Якія хлопцы? – Каб жа бачыў іх! Здагадваліся, што паліць хаты ён, але злавіць на гарачым не маглі, хаця лавілі, можна сказаць, усе – і немцы, і паліцаі, і партызаны, і ўласаўцы, і проста людзі... Яму шанцавала. А каб жа нарваліся і спаймалі, то (гэта ўжо праўда!) павесілі б не на льняной вяроўцы, якая магла б і ня вытрымаць ягоных цэглаватых маслакоў, а на мацнейшай – канаплянай... У маладыя гады Тамачка жыў як жылося – хлеб еў з таго, што каровы пасьвіў і клопату вялікага ня меў; штораніцы ішоў па вёсцы з доўгай пугай і ля кожнай хаты па-дзедаўску прыгаворваў: Добрэ жывацэ, Валёнкі б’яцэ, Двор мацацэ, Грады копаецэ, Бульбу варыцэ, Рэпу парыцэ, Рыбу ловіцэ, Курэй корміцэ, Дзацэй робіцэ, А корову маецэ?.. Ажаніўся ж позна – пры першых калгасах, – бо за яго ў вёсцы дзеўкі ня вельмі хацелі. Але неяк прыйшоў у мястэчка, убачыў на базары тутэйшую дзеўку і падступіў да яе з такім вершыкам: Надобень толобень? А як недоўбень, То я дале подоўбень... Так у іх заўсёды казалі хлопцы, якія хацелі ажаніцца. – Надобень, – прывеціла Тамачку дзеўка, і ён застаўся з ёю жыць. Дзеўку звалі Драпу, і спачатку ён ня мог разабраць, ці гэта імя такое, ці мянушка, а пасьля падумалася яму, што гэта ўсё разам – (імя і цьвяльба) – хіба ж так не бывае?! Бацькам Драпу не спадабалася, што яна бяз іхняе ласкі і не за свайго, мешчаніна, а за мужыка пайшла! Ды яшчэ пастуха! У мястэчку ж пра такіх, як Тамачка, баялі: з мужыком знайся, а хаты не паказвай! Таму бацькі пратурылі Драпу з хаты. Каб узьбіцца на сваё жыльлё, Тамачка кінуў пастухоўства, наняўся лес валіць, і не было таго дня, каб вяртаўся з лесу, а плечы вольныя былі – то плашку дубовую нёс, то калодку смаловую, то дошку-саракоўку, а то кроквіну. А тое, на што плячэй не хапіла – канём навазіў і яшчэ да зімы ўлез з Драпу ў сваю хату. Хоць і натуры дурнаватай, а работу любую ўмеў. І Драпу любую работу ўмела, натуру маючы таксама ж не зусім разумную – з Тамачкам любілася мала, больш брахала на яго. Іншы раз ён браўся за клямку, каб увайсьці ў хату і тут жа прылашчыцца да Драпу, а яна, чуючы што ён хоча яе сярод бела дня памацаць, праз вакно з крыкам уцякала: – Халеру я табе дамся! Калі ж хацеў што прыдбаць, то зноў халеру ўспамінала: – На халеру яно! Калі ж халера не памагала, тады казала гэтак: – Насары на яго! А калі Тамачка намерваўся якія-небудзь перастановы ў двары ці ў хаце зрабіць, то ахалоджвала яго лямантам: – Хай хворэе!30 Тамачка называў Драпу калухай31, бо часам любіла яна ўмыцца мыльнай вадой, якая заставалася пасьля яго галеньня; сьмецьце вымятала не за парог, а пад печ; халат жа свой бог ведае колькі гадоў насіла і ні разу не папрала, – баялася, каб не паліняў... Драпу вельмі не любіла гарэлачнага духу, а Тамачка, да слова сказаць, п’яніцам і ня быў: за ўсю сваю жытку адно два разы й выпіў. Першы раз пры Сталіне. Калі прышкандыбаў да хаты, Драпу тады адразу ж падсунулася да яго: – Ты шчо! Мо, п’яны? Анунно, хукні! – А ты рот разяў! – папрасіў Тамачка. Як і было папрошана, даверлівая Драпу шырока разявіла рот, і Тамачка, сабраўшы поўна сьліны, плюнуў ёй проста ў адкрытае горла... Другі раз узяў чарку ўжо пры Хрушчове. І зноў Драпу, блізка падсунуўшыся, тое ж пракавеліла: – Анунно, хукні! Гэтым разам не прасіў разяўляць рот, а так ляснуў кулаком ёй у галаву, што яна паляцела праз усю кухню, патыліцай грымнулася аб вушак і аглухла. Доўга ляжала як нежывая. Мусіў быў выліць на яе цэбар вады і з таго часу ня піў ужо зусім... За ўчыненае ёй калецтва злосьці на Тамачку Драпу ня мела, нават да доктара не пайшла, але глухаты сваёй саромелася і на людзях удавала з сябе чуйную. Суседзі, калі Тамачкі не было дома, строілі з яе сьмешкі. – Драпу! – гукалі, заходзячы ў двор. – Дзяньдобры! – адказвала яна, упэўненая, што з ёю здароўкаюцца. – Драпу, пацалуй у сраку папу! – дурэлі суседзі. – Няма дома, – заключала Драпу, думаючы, што пытаюцца ў яе пра Тамачку. 3 Тамачка спаў пад яблыняй і яму сьнілася, што на яблыні, на самай верхняй галіне, увачавідкі зьявіўся-высьпеў вялізны, як гарбуз, чырвоны яблык. “Толькі адзін яблык! І больш няма! І такі вялікі! Як знак нейкі?! Але які?” – ня мог даўмецца. Добра было б яго зьняць і пакаштаваць, але Тамачку ў ягоныя цяперашнія гады ці далезьці да той галіны... А яшчэ на той галіне сядзелі дзьве вароны, і Тамачка падумаў пра іх: “Падлы, каб вас людзі елі, то менш було б вас на сьвеце!..” Яму сьнілася далей. Ставячы ногі праўцом (ад старасьці яны ўжо ня гнуліся), да яблыні прыцынгала Драпу; прыцынгала гэта падышла, сьцягла з галавы хустку, сьціснула яе ў чорнай жмені і пажалілася: – Мне ў грудзях важко... Як падымаесься зранку, то робіцца горш у костках, чым гэта як зьвечара лажысься... Дождж будзе... Бачыш, які па небе памаг32 плыве! Тамачка вачыма адказаў: бачу... Драпу стаяла – нямоглая, бяскрыўдная, бездапаможная і па-жаночы няшчасная. Пяць разоў у яе чэраве дзіця завязвалася, і пяць разоў яна крывёю зыходзіла! Драпу – яго жонка, скалечаная ім! Усе гады з ёю пражыў і зусім нядобра пражыў, а яна вось, хоць і дыхае ледзьве, а прыйшла падсобіць яму дакапаць бульбу... І тут у Тамачкавай душы нешта зварухнулася цёплае, дзіцячае, вінаватае, і ў сваім сьне ён, як хлапчук, падхапіўся з кухайкі, паглядзеў на верх яблыні, на той дзіўны, мусіць жа, вельмі салодкі яблык і паказаў на мігах Драпу: я хачу, жонка, гэты яблык табе дастаць; ён як мёд; я хачу, каб ты яго зьела; я хачу цябе пачаставаць; я зараз палезу на яблыню... Драпу шчасьліва затрывожылася, занепакоілася; радасна захвалявалася і адчула, што так (па-маладому!) яна ніколі не хвалявалася; у слабыя грудзі набегла крынічная прыемнасьць, а на вочы такія ж прыемныя сьлёзы. Драпу ўдзячна сказала: – Ня трэба лезьці. Яблык зараз сам упадзе... – Зараз?! – на мігах не паверыў Тамачка. – Зараз, – упэўніла яго Драпу. Яна ўзяла капаніцу, махнула ёю над сабой (сіла на гэта знайшлася!) і зычна крыкнула на варон: – Кыш, каб на вас даліна найшла! Вароны спудзіліся, закружыліся над яблыняй, на ўсё мястэчка – ажно да холаду ў крыві! – закаркалі, і ад іхняга прарэзьлівага карканьня з самай высокай галіны Тамачку проста ў далоні ўпаў вялізны чырвоны яблык. 29 верасьня 2004