Міхал Дубянецкі

_____________________ "Трэба рызыкаваць". Дзёньнікавыя запісы 1985-1988 гадоў Працяг. Пачатак у №6 (37) за 2008 год і №1-5 (38-42) за 2009 год. Падрыхтоўка да друку Станіслава ДУБЯНЕЦКАГА. Публікацыя Марыі Міхайлаўны Дубянецкай.	6 чэрвеня 1986 году. Зноў бальніца! Паступіў сюды ўчора каля 21 гадзіны вечару. Паклалі ў т. зв. новы корпус Рэспубліканскй бальніцы ў кардыялагічнае аддзяленьне – чацьвёрты паверх, палата 404. Тут застаў двух старых. Адзін пануры, маўклівы, другі, здаецца, наадварот. Першага зваць Васіль Максімавіч Максімаў. Ён – экс-дырэктар заводу імя Вавілава, персанальны пенсіянер саюзнага значэньня. Другі – Андрэй Мікалаевіч Касьцяневіч. Пра гэтага знаю ўжо значна больш: з 1912 году нараджэньня. Нарадзіўся ў Смалявіцкім раёне. Да вайны быў рэдактарам Бягомльскай раённай газеты. У вайну стварыў тры падпольныя друкарні ў партызанскіх злучэньнях. Гэта яму ўдалося ажыцьцявіць, бо прадбачліва і надзейна, па-гаспадарску закапаў усю друкарню былой сваёй раённай газеты. Пасьля там жа, у брыгадзе “Жалязьняк”, быў камісарам. Пасьля вайны працаваў першым сакратаром Докшыцкага райкаму партыі, таксама недзе старшынёю райвыканкаму, а пасьля атрыманьня ў 1972 годзе рэспубліканскай пенсіі пераехаў у Заслаўль, дзе ён як быццам бы некаторы час некім працаваў і нават пахаваў жонку. У Заслаўі Андрэй Мікалаевіч атрымаў 6 сотак зямлі і пабудаваў уласны дом. Апроч гэтага, тут ён атрымаў яшчэ добрую “няцяжкую” пасаду дырэктара музею. Праўда, музей гэты, што разьмяшчаецца ў славутым старажытным храме, з якога паводле даносу Пепеяляева аўтагенам спілавалі крыжы, не зьяўляецца самастойнай штатнаю адзінкай. Гэта філіял Беларускага рэспубліканскага краязнаўчага музею, што ў Менску на вуліцы Карла Маркса, 12. Значыць, мой знаёмы дырэктар мае над сабою яшчэ дырэктара. А яму што? Нават лепш! Менш адказнасьці ў яго ўзросьце. Сёньня ён мне крыху расказаў пра сваю “партызаншчыну”, пра злучэньне Гіля Радзівонава. Ёсьць і будуць “медыцынскія” асаблівасьці майго гэтага побыту тут. Па-першае, да 26 чэрвеня ў бальніцы ня будзе гарачае вады, як, зрэшты і ў мяне дома! Не вядома, як можна знаходзіцца ў лячэбнай установе без гарачага водазабясьпячэньня! Па-другое, цяпер яны тут вельмі бедныя на лекі. Адразу ж урач, “аформіўшы” маю “справу”, так і сказала: – Ня ведаю, чым вас лячыць! У нас жа амаль усё пазабіралі і забіраюць на Чарнобыль. І сапраўды, ня лечаць – даюць тое самае, што я прымаў дома. У тых самых дозах! З той самай перыядычнасьцю! Ну, акурат, як я расказаў урачу! Сёньня з пяці да васьмі гадзінаў раніцы вымушаны быў аж шэсьць разоў зьвярнуцца да нітрагліцэрыну! Пры абыходзе паскардзіўся ўрачу (Нэла Мікалаеўна Б.). Прыпісала яшчэ папаверын – два разы на дзень па два кубікі. 7 чэрвеня 1986 году. Сёньня сястра “абрадавала”. – Калі хто ня знойдзе якой-небудзь таблеткі ў сваім “рацыёне”, прашу прэтэнзій не заяўляць – багата якіх лекаў не далі зусім. Я хуценька паглядзеў у сваю крышачку-накрыўку, у якой прынесены мне “паёк”: – Няма “жоўценькай” таблеткі, – кажу. – Гэта карынфар, – кажа сястра, – яго якраз і не далі. 8 чэрвеня 1986 году. Андрэй Касьцяневіч сказаў, што самым яскравым уражаньнем дзяцінства была ў яго рэлігійная працэсія, здаецца, 1926 году. Ён, падлетак, з натхненьнем удзельнічаў у ёй. Паважна, набажна, рухаліся з поўным рыштункам ад царквы ў яго роднай вёсцы Прылепы да вёскі Раўбічы (Хвасты? – М. Д.). Да яе суправаджаліся звонам прылепскіх званоў, а на палове дарогі зазванілі раўбіцкія. Тут да нашай працэсіі далучылася іхняя, такая самая багатая. Адсюль рушылі на Менск. Ад Прылепаў да яго 30 кіламетраў. Усюды нас сустракалі і праводзілі радасным звонам. У Менску спыніліся на ноч. Прылепцы начавалі каля Камароўкі ў мужчынскім манастыры, а раўбічцы – непадалёк у жаночым манастыры. Ранічкаю праз увесь менск, пад звон усіх званоў усіх чыста Менскіх храмаў нашая зводная працэсія накіравалася ў вёску К., да якой было 12 кіламетраў. Тут адбылося запамінальнае сваёй прыгажосьцю набажэнства, якое вёў архіерэй у асысьце сонма сьвяшчэньнікаў і іншага духавенства. Андрэй Мікалаевіч расказаў і іншыя эпізоды рэлігійнага жыцьця на беларусі таго часу. Вось, напрыклад, у Прылепах царква – прыгожая, мураваная – стаяла на вялікім пагорку. Каб узьняцца да яе, трэба было прайсьці нямала прыступак. Там вельмі любілі ўсяночныя вялікодныя службы. Добры быў царкоўны хор, шматлюдны, галасісты. І вось аднойчы мясцовыя бальшавікі вырашылі перашкодзіць гэтаму ўрачыстаму набажэнству. Сабралі аднекуль хуліганаў з бубнамі і духавымі інструментамі і загадалі ім сарваць сваёй какафоніяй вялікодную працэсію, што павінна хадзіць з плашчаніцаю вакол царквы. “Аркестр” гэты разьмясьціўся якраз на тых прыступках, што вялі ў царкву. І вось выйшла з храму працэсія, а гэтыя “музыкі” і пачалі біць бязладна ў бубны, ва ўсякія дошкі, бутэлькі, жалезкі, дзьмуць абы-як у тыя трубы. Вядома, вернікі абурыліся. Вакол царквы было поўна каменьня. Мужчыны за яго і давай шпурляць уніз. Тых “музыкантаў” як ветрам здзьмула. Працэсія далей прайшла, як звычайна, і добра закончылася. Даведаўся я сёньня ад сімпатычнага Андрэя Мікалаевіча і пра тое, як рабавалі і бурылі бальшавікі храмы на яго роднай Міншчыне, як абрабавалі і разбурылі яны ж цудоўны касьцёл у Заслаўі ўжо ў пяцідзясятыя гады нашага стагоддзя. “А гэтую сьвятыню трэба б адрэстаўраваць!”. Сёньня субота. Дзень наведаньняў. У мяне былі Марыя (жонка М. Дубянецкага – рэд.) і Мікола (Шэляговіч – рэд.). Апошні, як я пераканаўся, ужо захапіўся індыйскай мудрасьцю жыцьця. Зьнікла рэзкасьць меркаваньняў, прарэзалася талерантнасьць у адносінах да іншадумцаў. Гатоў нават лабызацца і з камуністамі, і з фашыстамі. “Яны ж перакананыя, – кажа ён, – што ўсё, што яны робяць, робяць дзеля карысьці людзей, чалавецтва”. “Вучыў” мяне, як трэба мірыцца са сваімі праціўнікамі. Думаю, што ў Міколы гэтая “філасофія” хутка пройдзе, як і не адна дагэтуль… Карынфар не вярнулі. 9 чэрвеня 1986 году. Ад’язджае Андрэй Мікалаевіч у Аксакаўшчыну на 10 дзён. На разьвітаньне ён запрасіў мяне да сябе ў Заслаўе ў госьці. З замілаваньнем расказаў крыху пра сваё старое і сучаснае Заслаўе. Гадоў дзесяць таму мясцовыя ўлады хацелі “схаваць” рэчку Чарніцу, перавесьці яе ў новае рэчышча. Сотні чалавек выйшлі з рыдлёўкамі і ня слухаючы начальства і міліцыі, засыпалі тое рэчышча, з зямлёю выраўнялі яго. Справа ў тым, што “перамяшчэньне” рэчкі пагражала яе поўным зьнішчэньнем. А яна ж – гістарычная, выцякае з-пад гары, на якой стаяў некалі манастыр, дзе чарніцаю была сама князёўна Рагнеда (адсюль і назва ракі “Чарніца”). На месцы таго манастыра цяпер, на той гары, атабарылася лясьніцтва. Расказаў Андрэй Мікалаевіч і пра былое возера Рагнедзь, што зусім нядаўна высахла і было засыпанае. “А можна было б, – сказаў ён, – пачысьціць і выратаваць яго. А то зрабілі багну”. Карынфар не вярнулі. 10 чэрвеня 1986 году. Сядзім на “галодным пайку”. З таго, што тады недадалі, нічога не вярнулі. Урач мой ужо трэці дзень не паказваецца. Кажуць, хварэе. Учора замест яе абход рабіла Ірына Аляксандраўна Аляшкевіч. Сёньня – Алена Сяргееўна. Абедзьве яны – цудоўныя мілыя жанчыны, добрыя сьпецыялісты. Але ж, здаецца, ва ўсякім разе патрэбен “свой”, адзін урач. Ну, што ж, урачы таксама, на жаль, хварэюць. Сёньня Алена Сяргееўна намерала ў мяне аж 170/100. Адразу прыслала ўкол дэбазола. Сугучна дзівасілу. А ў гэтага, глядзі ты, якая назва – дзіўная сіла. Значыцца, некалі сапраўды ўся надзея была на яго. Зараз па калідоры прабег журналіст Міхайлаў. На хаду падаў руку і выдыхнуў: “В чём дело?” Я ў унісон яму энергічна паказаў правай рукою на левую частку грудзей: сэрца, маўляў. “А-а!” – не спыняючы хады, – працягнуў ён і хутка апынуўся побач з жанчынаю, якая сядзіць са мною за адным сталом. Значыцца, прыйшоў да жонкі. Праўда, дзень сёньня “глухі”. Тым радасьней ім абодвум. Міхайлаў наогул дзіўны чалавек. Выдатны журналіст і раптам – чыноўнік, памочнік Старшыні Савету Міністраў. Я доўга зьдзіўляўся такім паваротам яго кар’еры, пакуль не дазнаўся, што гэта яго так схаваў былы Ленінградскі дыктатар Раманаў, нейкі блізкі жончын сваяк, калі Міхайлаў злоўлены быў у Менску на непрыстойнай афёры. Хутка і Раманаў зьнік і той, хто ратаваў Міхайлава ў сваёй канцылярыі – Уладзімір Бровікаў – з жалем разьвітаўся са сваёй пасадай, а Міхайлаў перайшоў у спадчыну наступнаму “прэм’еру”. Ну што ж! Усе любяць “хлёсткія” прамовы. Журналіст Міхайлаў спатрэбіцца! Карынфар не вярнулі. 11 чэрвеня 1986 году. З раніцы ўзялі кроў на згортваемасьць. Вынік: 3’-5’. Хутка ўкацілі і каляску ЭКГ. На абходзе Алена Сяргееўна сёньня запеленгавала зусім нармальны ціск: 130/80. Цікава, а чаму ж тады няспынна глытаю нітрагліцэрын? Кепска, што з раніцы гэтыя спазмы распаўсюдзіліся ўжо на ўвесь дзень. Учора, напрыклад, цэлы дзень яны мяне перасьледавалі, аж да паўночы. Прыступаў мо дзесяць было! Гадзінаў у дзесяць прывялі ў палату “папаўненьне” – 56-ці (ці - ...чатырох)-гадовага пенсіянера рэспубліканскага значэньня, інваліда другой групы, які вырашыў крыху яшчэ папрацаваць. Уладкаваўся ён недзе на “лёгкую” працу і адпрацаваў… роўна адзін дзень. Кажа, што, калі па-харошаму, дык учора павінен быў бы выклікаць “хуткую дапамогу”, “але пасаромеўся”. Неяк жонка за ноч выхадзіла, а сёньня “бадзёра” пайшоў зноў “працаваць” і вось апынуўся на бальнічным ложку. Зваць яго Іван Фядосавіч Аўрамчык. Хутка пасьля знаёмства новенькі з нейкае прычыны расказаў мне пра адзін калгас у вёсцы Горы Магілёўскай вобласьці, дзе ён ня так даўно быў. Цікавы там старшыня. Герасімаў яго прозьвішча. Гадоў недзе 50 з нечым.. Каб затрымаць у калгасе моладзь, ён завёў добрыя парадкі. Вяртаецца, скажам, хлопец з войска, ён выпісвае яму 700 рублёў – без аддачы. Задумаў жаніцца гэты юнак – на табе ў падарунак яшчэ паўтары тысячы рублёў. Няма дзе жыць маладой сям’і – будуецца асобны дом коштам каля 16 тысячаў рублёў: 8 тысячаў пакрывае калгас, а 8 растэрміноўваецца на нейкі доўгі тэрмін. І хлопцы застаюцца. Цяпер Герасімаў бярэцца і за дзяўчат. Трэба думаць, што посьпех будзе і ў гэтым. А як тут расьцьвітаюць і шматлікія дапаможныя галіны вытворчасьці – завод камбінаваных кармоў, завод травяной мукі. Альбо такі факт. Тут новую, атрыманую толькі што з заводаў, тэхніку, на поле адразу ня пусьцяць, бо выйдзе са строю. Кожны камбайн, трактар, касілка, сеялка і г. д. перарабляюцца. Гэта, між іншым, перш за ўсё папрок тым заводам, што іх выпускаюць, а ня “кемлівасьці” старшыні. І вось дзіва. Нават ня дзіва, а заканамернасьць. Калгас гэты (імя Сьвярдлова) мяжуе з калгасам, які ўжо на тэрыторыі РСФСР. Значыць, ня толькі землі ў іх аднолькавыя, але і людзі тыя ж самыя. А вось вынікі гаспадарчыя – зусім іншыя. Беларускі калгас зьбірае ў сярэднім па 20 і больш цэнтнераў з гектару, а рускі – па 6-7 цэнтнераў. “Тут няма каму працаваць і няма чым працаваць,” – кажа родны брат нашага Герасімава, які дырэктарствуе таксама побач, у расейскім саўгасе. …Сёньня серада – дзень наведваньняў. У мяне дома лазарэт, значыць, няма каму прыйсьці. Усяліўся нейкі вірус: перахварэла нібыта нечым прастудным Ірынка, ад яе – Галя; а вось цяпер – і сама наша цьвёрдакаменная маці. Цяжэй за ўсіх хварэе Галя. Яе вірус разгортваецца на фоне страшэннай алергіі. Вызначылі, што алергенам быў эрытраміцын. Яна ж не пераносіць антыбіётыкаў, а ёй ня хто-небудзь, а родная маці дала таблетку гэтага лякарства. Цяпер у дзяўчыны распух увесь твар, асабліва нос. А ёй жа трэба рыхтавацца да кандыдацкага экзамену па філасофіі – па прадмеце, якога яна да таго ж і ня любіць. Яго ж так савецкія “філосафы” палітызавалі, што, не чытаючы газеты “Правда”, не здасі. А можаш нічога не чытаць, апроч партыйных газетаў, і будзеш “ведаць” гэты прадмет! Нядаўна і ў Ірынкі атрымалася трагедыя з аналагічным прадметам – навуковым камунізмам. Яна ішла на дыплом з адзнакай пры ўмове, што гэты, апошні дзяржаўны экзамен будзе здадзены на “выдатна”. Яна здала яго на “добра”. Таленавітая дзяўчына, і часу на падрыхтоўку хапала, а вось гэты, з дазволу сказаць, “навуковы” камунізм не ўпусьціла ў сваю сьветлую галаву. Як яна толькі на “4” яго выцягнула! Цяпер будзе дыплом звычайны. Нічога! Ад гэтага яе прыроднага і здабытага розуму не паменшала. Аднак візіты да мяне былі: Мікола, Галя Капылова (сястра Марыі Дубянецкай – рэд.), Толя Кудраўцаў і Стась (брат М. Дубянецкага – рэд.). Карынфар не вярнулі. 12 чэрвеня 1986 году. Ціхая сенсацыя: страляўся Пілатовіч!!! Страляўся ды няўдала – застаўся жыць ці мучыцца. Цяпер ён у 4-й гарадской бальніцы. Чаму ня тут? Каб менш людзей ведала пра гэтую падзею? Там жа яго ніхто ня ведае, хто ён такі. А быў жа і першым сакратаром абкаму партыі, і сакратаром ЦК КПБ, і надзвычайным і паўнамоцным паслом СССР у Польшчы. Перад пенсіяй, на якую яго нядаўна прагналі, ён займаў уведзеную сьпецыяльна для яго дадатковую пасаду намесьніка Старшыні Савету Міністраў БССР. Гэта сюды яго кінулі, калі Герэк паскардзіўся на яго Брэжневу, што занадта камандуе не сваёй краінай. Пакуль вядома толькі, што страляўся ён з паляўнічай стрэльбы ў рот (ці ў падбародак). Дома не было нікога, пачулі суседзі і выклікалі міліцыю. З яе дапамогаю ён і быў дастаўлены ў бальніцу. Дазнаўшыся пра гэта, мой новы сусед зьдзівіўся: “Чаго ж яму не хапала? 350 рублёў пенсіі меў, 30 гадзінаў машыннага часу і іншыя прывілеі”. Усяго, вядома, хапала. Мабыць, узяў роздум, што не таму служыў. Альбо яшчэ горш: адчуў, нарэшце, і сваю віну перад народам. А людзі такога рангу – далёка не анёлы. Іх афіцыйныя пасады толькі служаць прыкрыцьцём іх асноўных, антынародных справаў. Памяць падсунула і іншыя, аналагічныя пілатовічскаму, факты. Напрыклад, самазабойства былога рэктара Менскага політэхнічнага інстытуту Ткачова – з год, максімум два гады таму. Гэта быў зусім, як кажуць, “благополучный”, удачлівы і персьпектыўны “вучоны”. Усе навуковыя ступені і званьні сыпануліся на яго, як з таго славутага рога. Дасягнуў у свае маладыя гады усяго, чаго, як правіла, таксама ўдачлівыя дзеячы дасягаюць толькі напрыканцы сваёй кар’еры. А гэтаму “чаго не хапала?” Карынфар не вярнулі. 13 чэрвеня 1986 году. Неяк я зьвярнуў увагу, што ў руках “дасужых” людзей бачу кнігі ўсё больш з прачытаным пачаткам іх і рэдка калі дачытваемыя да канца. Так і цяпер. Андрэй Мікалаевіч пачынаў чытаць “Гарады і гады” К. Федзіна, Васіль Максімавіч прыкладна столькі ж прачытаў нейкай тоўстай палітычнай кнігі пра савецкую дыпламатыю. “Новенькі” Іван Фядосавіч прыйшоў з пачатай, праўда, прыкметна, кнігай А. Чакоўскага “Перамога”. Гэтых усіх дзеячаў фармуе і адпаведная літаратура. А яна пішацца і “адпаведнымі” пісьменьнікамі, якія займаюць, дарэчы, пануючае становішча ў Саюзе пісьменьнікаў. Цікавы яшчэ вось які мой вывад. “Гэтыя дзеячы” паміж сабою нярэдка так крытыкуюць савецкія парадкі, што “аж пух ляціць” з іх. Аднак да пэўнае мяжы! Напрыклад, учора наш “новенькі” накідаў мне ў дыскусіі столькі пасылак, што мне засталося толькі падвесьці рысу і сказаць: “Правільна сістэма не функцыянуе” (маецца на ўвазе савецкая “сацыялістычная”). Пры гэтых маіх словах мой апанент падхапіўся на сваім ложку і даволі злосна сказаў: “Вы што ж, прапануеце замяніць яе прыватна-ўласьніцкай сістэмаю?”. Я ўхільна адказаў: “Я толькі зрабіў лагічную выснову з вашых пасылак. Дарэчы, я падзяляю вашыя аргументы і назіраньні”. Ён застаўся задаволены, што я згодны з ім. Праз некаторы час ён вельмі насьцярожыўся, калі я пасьля яго салодкіх дыфірамбаў у адрас Леніна сказаў, што “Ленін ня менш памыляўся, чым і любы ня-Ленін: ён быў ча-ла-век, а не прышэлец з космасу.” Сёньня Іван Фядосавіч, нарэшце, зрабіў свой важны вывад. Гаворку пра рэпрэсіі сталінскае пары ён “закругліў” “прадказаньнем”, што я абавязкова апынуўся б тады ў Сібіры ці ў турме. Я пахваліў яго за “праніклівасьць”. І. Ф. спытаў мяне, што я думаю пра Рамана Мачульскага. Я сказаў на­ступ­нае. – Які ён быў некалі партыйны і партызанскі кіраўнік, я не магу ведаць. Аднак крыху ўяўляю яго як чалавека і аўтара “найбольш грунтоўных” партызанскіх мемуараў. І не ў захапленьні ні ад яго чалавечых якасьцяў, ні ад яго літаратурнага таленту. Гэтага таленту проста зусім няма. Ёсьць настырнасьць і нахабства. Ёсьць моцнае і нічым не абгрунтаванае жаданьне праз “літаратуру” сьцьвердзіць, ці нават стварыць легенду пра сваю выключную ролю ў партызанскім руху. З дапамогаю гэтакзваных літзапісчыкаў яму гэта ўдалося. Ён цяпер у выдавецтвах і Інстытуце гісторыі партыі пры ЦК КПБ найгалоўнейшы кансультант па партызанскіх праблемах. А праблемаў гэтых – хапае. Сам ён бачыць толькі адну з іх – пра ролю і месца таго ці іншага дзеяча ў гэтым інсцэніраваным руху: ніхто ня можа засланіць яго, Мачульскага асобу. Гістпарт у сваю чаргу бачыць іншую, больш істотную праблему – дазіраваць партызанскі “гераізм” у барацьбе з паліцыяй і астатнімі нямецкімі прыслужнікамі так, каб уся гэтая партызаншчына не выглядала як грамадзянская вайна ўнутры народу. А з “твораў” Мачульскага, Казлова, Лабанка, Захарава і іншых якраз так яно і ёсьць. Партызаны больш ваявалі супраць свайго народу, чым супраць акупантаў. І страты нанесьлі значна большыя яму, чым тым. Гэтую важную і нечаканую ўладамі асаблівасьць партызанскай “вайны” падхапілі і расьпісалі на Захадзе. Вось цяпер гістпартаўцы і круцяцца. Аднак справа зробленая і выпушчаныя “мемуары” партызанскіх генералаў існуюць. Цяпер выконваецца задача “згладжваць” справу ў перавыданьнях і сачыць пільна за рукапісамі новых прэтэндэнтаў. Я не кажу пра сьмяротную грызьню паміж усімі імі і наогул пра іх непрыстойнасьць. Нечакана для мяне Іван Фядосавіч добра прыняў маю “лекцыю”. Больш за тое, ва ўнісон ён расказаў, як ня раз партызаны рабавалі яго сям’ю, у якой бацька і старэйшы сын былі ў Чырвонай Арміі, на фронце, а дома засталася “поўная печ” малечы. – А яны, партызаны, – кажа мой субяседнік – усё ў нас забіралі – і прадукты, якія знойдуць, і адзеньне. І нават білі маці, калі тая не аддавала. І вось атрымлівалася, што ў дзень бойся немцаў, а ўначы – партызанаў. Не паважаю я з тых пор гэтых “ваякаў” і рады, што і вы ацэньваеце іх аб’ектыўна, па заслугах. Невядома, што ў гэтай галаве робіцца, падумаў я адносна гэтага І. Ф. То ён Сталіна абвяшчае найвялікшым палкаводцам, “большым за Кутузава”, то ён Жукава бэсьціць як “унтэра Прышыбеева і дэспата”. І. Ф. зноў спадабалася, калі я імкненьні шматлікіх Жукавых захапіць, напрыклад, любой цаною тую ці іншую высотку назваў кар’ерызмам. “Што ім значылі сотні і тысячы салдацкіх жыцьцяў? – казаў я. – Ім важна было пачапіць хутчэй чарговы ордэн на гімнасьцёрку ці чарговую зорку на пагоны”. Карынфар не вярнулі. 14 чэрвеня 1986 году. З дому я захапіў з сабою сярод іншай літаратуры і кнігу Анатоля Сьмірнова. “Франц Савіч. З гісторыі беларуска-польскіх рэвалюцыйных сувязей 30-40-х гадоў ХІХ стагоддзя”. Яна была выдадзеная ў 1961 годзе тагачасным “Дзяржвыдам БССР” (цяпер выдавецтва “Беларусь”), калі там ужо працаваў я. Мне нават рэдактар кнігі Майсей Навумавіч Фельгін прэзентаваў “чыстыя лісты” яе, але ж, на жаль, ня поўны камплект. Таму гэтую кнігу цяпер я вымушаны быў узяць праз Бібліятэку Дому кнігі ў Дзяржаўнай бібліятэцы БССР (Ба 71177). Аднак і яна аказалася “некамплектнай”: у ёй адсутнічаюць старонкі 151-162! Вельмі шкада, што разам з гэтымі старонкамі зьнікла сямнаццаць спасылак на крыніцы і каментары. Канец кнігі тут ужо ўключае толькі спасылкі-каментары 18-76 (стар. 163-171). Карынфар не вярнулі! 17 чэрвеня 1986 году. Учора “ціхенька” пахавалі Станіслава Антонавіча Пілатовіча. У газетах літаральна нічога няма – ні афіцыйнага некралогу, ні некралогу ад “групы таварышаў”, ні нават паведамленьня аб яго сьмерці ў “Вячэрнім Менску” ці спачуваньня сваякам і блізкім, як гэта практыкуецца заўсёды ў адносінах да “ўсякага сьмертнага”. Праўда, пахавалі ўсё-такі на “Маскоўскіх” могілках, кажуць, недзе ўбаку. Перад сьмерцю прытомнасьць да яго вярнулася. Убачыўшы вакол сябе белыя халаты, ён, як мог, даў зразумець, каб яго не ратавалі. Вось так канчаецца зямная слава!.. Карынфар не вярнулі! 18 чэрвеня 1986 году. Сустрэча з Лёнем (Дранько-Майсюк – рэд.). Пакрыўдзіўся, што ня ведаў раней пра мой гэты бальнічны сезон. Я сказаў, што сьпецыяльна трымаю “у сакрэце” гэта, каб не турбаваць нікога. Гэтая думка выклікала ў яго пытаньне, ці ня буду віншаваць Васіля Быкава з днём нараджэньня. – Ня буду, – адказваю. – Думаю, што гэта магло б кім-небудзь разглядацца як мая нясьціпласьць, навязьлівасьць. – Тады ён павінен бы памятаць пра вашыя дні нараджэньня, – выпаліў мілы Лёня… Я перавярнуў гэтую далікатную мне пласьцінку. Пагаварылі пра выдавецкія справы, уключна пра Лёнеў зборнік і сельгаспавіннасьць. Над зборнікам трымціць усё яшчэ Вадзім (Спрынчан – рэд.). Пад прымусам Рыгора (Барадуліна – рэд.) ён, нарэшце, падпісаў яго ў набор. Але пабег да М.Кусянкова і там заявіў, што, калі не падпіша ён, тады трэба лічыць і яго, Вадзімаў, подпіс неправадзейным. Што датычыцца сельгаспавіннасьці, дык яе афіцыйна, паводле прапановы А. Бутэвіча, увялі ў сацыялістычныя абавязацельствы. Адгэтуль вынікі кожнага супрацоўніка будуць падводзіць у залежнасьці з удзелам у сельгаспрацы. Карынфар не вярнулі! 20 чэрвеня 1986 году. Сёньня выпісаўся “член калегіі” – як ён сябе бясконца велічае – Іван Фядосавіч Аўрамчык. Разьвітваючыся са мною, сказаў: – Дзякуй за нашыя дыскусіі. Дазвольце мне запісаць ваш тэлефон і, калі ласка, запішыце і мой. Я зрабіў і тое, і тое. Бог з ім! Хоць ён і надакучыў мне сваёй савецкасьцю, “крышталёвай” камуністычнасьцю, самахвальствам і абвінавачаньнем мяне ў адсутнасьці “яго” ідэйных якасьцяў. Сёньня адбылася і больш значная падзея – нікому з хворых не далі сустак. Прытым не кампенсавалі яго нічым і карынфар не вярнулі. Апроч спасылак на Чарнобыль, “запусьцілі” апраўданьне: “Няма грошай!” 21 чэрвеня 1986 году. Сёньня Ірынка скончыла універсітэт! Дыпломную працу абараніла бліскуча. Камісія прызнала, што ўнесла цікавы ўклад у дасьледаваньні творчасьці Уладзіміра Караткевіча. Адзначылі добрую, вобразную мову яе. Вырашана адначасна рэкамендаваць яе працу да друку. Пасьля ўсяго гэтага кіраўнік дыпломнай працы Тацьцяна Шамякіна сказала Ірынцы, што будзе рэкамендаваць яе ў асьпірантуру. Абедзьве мае дачушкі пасьля гэтай хвалюючай урачыстасьці наведалі мяне ў бальніцы. А мама там дома рыхтуе з гэтай нагоды, як мы кажам, сьвята. Па тэлефоне я душэўна падзякаваў ёй за ўвагу да гэтай падзеі, і наогул за нашых дзяцей. Са сьлязой шчасьліваю ў голасе яна пераадрасавала гэтую падзяку мне. Сказала, што яна іх толькі нарадзіла, а выхаваў, аддаўшы ўсе свае якасьці ім, я. “Ты ж іх, апроч усяго, далучыў да беларушчыны, якая стала і іх лёсам”, – сказала мама. Вядома, мне прыемна чуць такія словы, але я ролю мамы ў выхаваньні нашых дзяцей лічу куды больш значнай, чым сваю. Маці – гэта далёка ня восьмы цуд сьвету ці нейкі там …наццаты цуд прыроды, а найгалоўнейшы твор, а значыць, і цуд прыроды. Бацька ідзе ўжо толькі за ім, за ёю… 23 чэрвеня 1986 году. На ўрачэбным абходзе папрасіў, каб мяне выпісалі з бальніцы: усё роўна тут няма чым мяне лячыць. Дый ня толькі лячыць! Учора вырашыў прыняць душ. Адказная за гэтую працэдуру санітарка сказала, што мужчынскі душ не працуе, што яна ня можа даклікацца сантэхніка. Параіла схадзіць у жаночы. А пасьля параіла пачакаць усё-такі, пакуль яна знойдзе тэхніка. Чакаў цэлы дзень – з дапамогаю нітрагліцэрыну! І нарэшце, пасьля 23-й гадзіны пайшоў-такі ў жаночую камеру. Выйшаў адтуль роўна ў дванаццаць гадзінаў ночы! Затое сёньня лёс мяне “узнагародзіў” унікальнай сустрэчаю – з Фаінаю Да­дзіёмавай, былым галоўным цэнзарам Беларусі. Гэта здарылася зусім нечакана, у рэкрэацыі, дзе кожную раніцу прадаюць сьвежыя газеты. – Што ж чытаюць, цікава, нашыя літаратары? – зачапіла яна мяне. – Не ўгадаеце, – зьдзіўлена адказаў я, абы што-небудзь сказаць. І даў ёй магчымасьць працягваць: – О! Хто-хто, а я магу гэта ўгадаць беспамылкова. Не дарма ж я больш за 26 гадоў душыла пісьменьнікаў і журналістаў, – так і сказала: “душыла”. Я таксама “здагадаўся”, што перада мною тая адыёзная цэнзарка, якая некалі ў Хрушчова (ці Брэжнева) кінула ў Менску канверт са сваёй скаргаю. Аднак яна аказалася яшчэ адыёзьнейшай, чым я ўяўляў сабе. – Я ж была начальнікам Галоўліту БССР, – выразна і ня без ганарлівасьці адрапартавала яна ў адказ на выказанае мною зьдзіўленьне гэтым адкрытым “душыла”. Я нават узрадаваўся, што асабіста пазнаёміўся з гэтым рэліктам, пачаў асьцярожна задаваць ёй пытаньні, удакладняць сказанае ёю. Так паступова высьветліў яе аўталегенду: Вучылася ў Маскве ва універсітэце імя Я. Сьвярдлова. Пераехала ў Менск, куды перавялі мужа-вайскоўца. Апошні пасьля быў нават першым намесьнікам старшыні СНК БССР. Прозьвішча яго Цёмкін. Яна ж перавялася на давучваньне ў Менскі універсітэт журналістыкі, скончыла яго. Яе палітычная кар’ера пачалася ў якасьці актывісткі “жонкі камандзіра Рабоча-сялянскай Чырвонай Арміі” – у тыя гады быў такі ўстойлівы тэрмін. Нават Крэмль правёў перад вайною Усесаюзны зьлёт такіх “жонак”. На ім прысутнічала ў якасьці дэлегаткі ад Беларускай Ваеннай Акругі і “наша” Фаня. – Вы не выступалі там, – пытаюся. – Не давялося. Але ж некаторыя выступленьні добра ўрэзаліся ў памяць. Напрыклад, прамова вядомай тады юнай Хетагуравай. Муж яе служыў недзе на Усходзе. Дзяўчат там не было зусім. У маладых камандзіраў былі адпаведныя праблемы. І вось Хетагурава зьвярнулася праз друк да дзяўчат з заклікам ехаць туды. Многія адгукнуліся. – За гэта яна і трапіла тады ў Крэмль? – Ах, я не расказала пра яе прамову, – горача сказала баба Фаіна. – Пачала яна, выдома ж, чытаць, што ёй палітрук недзе напісаў. Чытала ўсё, як кажуць, правільна. Аднак Сталін перапыніў яе і сказаў: – Напэўна, у вас там і нешта, апроч гэтага, робіцца. Дык раскажыце нам пра гэта сваімі словамі. У беднай Хетагуравай пасыпаліся з перапуду на падлогу ўсе лісткі яе прамовы, – зазначыла старая Дадзіёмава, – але ж закончыла і бяз іх, і цікавей. Позна вечарам, праходзячы праз сястрынскі пункт трэцяга паверху, я ўбачыў там Дадзіёмаву. Яна і тут раскручвала свае мемуары. Я ня мог не спыніцца, і адразу ж атрымаў месца сярод заінтрыгаваных слухачоў у белых халатах і шапачках. 24 чэрвеня 1986 году. (працяг). Вось некалькі фрагментаў з пачутага. – Сталіна я бачыла чатыры разы, – пахвалілася Ф. Дадзіёмава. – У тым ліку, калі ішоў за труною сваёй жонкі Алілуевай. Труна была ўстаноўленая на гарматным лафеце. Сталін плакаў. А ў 1940 годзе на прыёме ў гонар удзельнікаў Дэкады беларускага мастацтва я з мужам сядзелі зусім блізенька ад яго, каля Аляксея Талстога з жонкаю. Тут атрымаўся канфуз. Сталіну спадабалася выступленьне Ансамбля Чырвонай Арміі. Ён устаў і паднёс кіраўніку ансамбля Аляксандраву фужэр віна. Аляксандраў не ацаніў дараваную міласьць і перадаў фужэр салісту Белану (? – М.Д.). Сталін люта закрычаў: “Гэта я вас, а не яго частую!” Аляксандраў абамлеў, выхапіў з рук зьбянтэжанага сьпевака гэтую горкую чашу і хуценька пачаў дапіваць яе. – Было тры браты (? – М.Д.) Бэрманы. Адзін (? – М.Д.). Другі – нарком пошты і сувязі. Трэці – нарком унутраных справаў. Гаворка якраз пра гэтага. Упершыню ўводзілася тайнае галасаваньне на выбарах партыйных органаў. Кандыдат у сьпіс для галасаваньня павінен быў устаць і расказаць сваю біяграфію. І вось выходзіць гэты прыгожы нарком і расказвае: “Я – сын буйнога фабрыканта…” і г. д. Мой муж схіліўся да мяне і шапнуў: “Ня буду за яго галасаваць. Мне хапіла фабрыкантаў і буйных, і малых” (А муж мой з сямі гадоў працаваў на Быхаўскім шклозаводзе.) У перапынку Бэрман падышоў да нас і прама ў лоб: “Значыць, ня будзеце галасаваць за сына фабрыканта?” Муж крыху зьбянтэжана паўтарыў тое, што мне шапнуў у зале. Бэрман быў выбраны, а мужа майго праз паўтара месяца пасадзілі ў турму, а мяне зьнялі з пасады першага сакратара Варашылаўскага райкаму партыі гораду Менску. Вельмі груба, абразьліва трэсьлі нашую кватэру. (Мы жылі ў “доме Саветаў” на рагу вуліцаў Карла Маркса і Леніна). Пасьля папярэдняга жыльца гэтай кватэры на антрэсолях застаўся апарат для прыгатаваньня марожанага. Я ім і сказала, што гэта такое. Тым ня менш у пратаколе ён быў названы “апаратам невядомага прызначэньня”. – Я напісала Сталіну ліст на 18-ці старонках. (Почырк у мяне быў тады выдатны, нават мужу перапісвала). Ліст дайшоў да Сталіна. Мне вядома і ягоная рэзалюцыя: “Тав. Берыя, тав. Панамарэнка. Праверце ўсё, што яна піша. Калі падманвае, – паступіць, як з ворагам народу. А калі праўду напісала, – задаволіць яе просьбу. Сталін”. Я напісала “праўду”. Праз паўтара гады мужа адпусьцілі. На 22 кілаграмы пахудзеў ён там, абнасіўся – трымалі ж ва ўсім сваім адзеньні. Рэабілітавалі, прызначылі старшынёю Менскага аблвыканкаму, мяне – загадваць упраўленьнем мастацтва. Вось чаму мы абодва і трапілі на тую Дэкаду ў Маскву, а там і ў Крэмль. – Пасьля вызваленьня Заходняй Беларусі, – кажа Фаіна Дадзіёмава, – мяне паслалі туды наладжваць культуру – здабыткі не малыя! Напрыклад, Генадзь Цітовіч з яго калектывамі. Памятаю, прывезла я іх на Дэкаду ў Маскву. Добра сьпявалі. Але ўсе яны, апроч Цітовіча, апынуліся неўзабаве на баку фашыстаў. Я прыгадаў, што сёньня якраз апублікаваны ў друку афіцыйны некралог на сьмерць гэтага вялікага сына Беларусі. Памёр ён чатыры дні таму назад на 76-м годзе жыцьця. Трэба неадкладна дазнацца, як там справы з выданьнем “Баранавіцкага фальклорнага зборніка”, які ён праз мяне выдаваў. Апроч іншага, расказала Дадзіёмава сёе-тое і пра сваю працу ў цэнзуры. Не забылася перш за ўсё пахваліцца, што яна адзіны начальнік Галоўліту, які за працу ў цэнзуры ўзнагароджаны ордэнам. Я не ўдакладняў, ні які ордэн гэта быў, ні “геаграфію” названых начальнікаў – ці меліся на ўвазе “беларускія” ці ўсіх рэспублік. Цікава, прынамсі мне, было слухаць пра яе адносіны са “славутым” Цанавам – міністрам унутраных справаў БССР. Яна ж была сама Цанавам у друку. Яе слоўца “душыла” – мае ўсе падставы, каб ім акрэсьліць яе ролю ў беларускім друку. Аказваецца яна мела дачыненьне да выпуску ў сьвет гучнай двухтомнай “працы Цанавы” пра гісторыю партызанскага руху на Беларусі: пасьля цэнзара Савіцкай (якая “выдавала сябе за рэдактара падпольнай “Звязды”) быццам бы сама перачытала і шмат чаго выкрэсьліла. “А гэта ж Цанава!” Ён хацеў адпомсьціць мне на Бюро ЦК за памылку, дапушчаную ў ЦК КПБ Красоўскім і якраз выпраўленую мною. А справа вось у чым. За тры месяцы перад абвяшчэньнем чарговай дзяржаўнай пазыкі пачалі сакрэтна друкаваць лозунгі. Напісана ўсё было па-руску, але хацелася выпусьціць штокольвечы і на беларускай мове. І вось пераклалі “СССР – оплот мира и безопасности” – “СССР – аплот міру і небясьпекі”. Так надрукавалі і пасьпелі ўжо выслаць палове абласьцей. Яна рабіла чарговую “інсьпекцыю” ў друкарні (імя Сталіна) і ўбачыла. Адразу спыніла друкаваньне, выправіла “памылку”, дала тэлеграмы ў вобласьці, каб вярнулі тое нерасьпячатваючы. Вядома, пакарала свайго цэнзара. А Цанава падрыхтаваў на ЦК пытаньне, што гэта яго людзі праявілі пільнасьць і ўсё паставілі на свае месцы. Дадзіёмавай прапанавалася пакараньне. “Я выкрыкнула Цанаве: “Вы хлусіце!” Спалохаўся нават сам Патолічаў. Аднак мне няма куды дзявацца, я запатрабавала, каб знайшлі выпраўлены і падпісаны мною экземпляр. Знайшлі ў сейфе Красоўскага, які прамаўчаў, не ратаваў мяне. Патолічаў згладзіў канфлікт. А трэба было б усыпаць гэтаму хаму Цанаву!” Дзяла! – як кажуць Быкаўскія героі ў аповесьці “Кар’ер”… 9 ліпеня 1986 году. Сёньня ў Лены і Мішы (сваякі Марыі Дубянецкай – рэд.) нарадзілася дачка (3,9 кг., 56 см.). Яна зьяўлялася на сьвет якраз у той самы час, калі яе бацька і бабуля стаялі перад разьюшанымі чыноўнікамі ў выканкаме Цэнтральнага райсавету “народных” дэпутатаў гораду Менску і з сардэчным болем слухалі іх лаянку і абразы. Мы ведаем дакладны час нараджэньня Веранічкі. Вылічылі таксама і час, калі савецкі хам выгукнуў яе бацьку: “50 рублёў штрафу!”. Атрымалася злавесная сімволіка: абедзьве падзеі адбываліся адначасова, хвіліна ў хвіліну! Зрэшты няма чаго зьдзіўляцца: усё ідзе паводле савецкага сацыялістычнага заканадаўства. Гэтая сям’я зьвярнулася ў райвыканкам з просьбай даць дазвол на пабудову каля іхняга дому новай паветкі ўзамен старой спарахнелай і гаражу. Паветку дазволілі будаваць, а гараж – не. прапанавалі зьвярнуцца тады, калі будзе машына. Як ні ўпрошвалі, як ні ўмольвалі – не дазволілі. Не ўлічылі, што ў абодвух памяшканьнях павінны быць агульная сьцяна, агульны дах, што, значыць, кладку іх трэба весьці адначасова. Хутка Мішу выклікалі ў аўтамагазін, прапанавалі ўнесьці грошы за машыну. Ён унёс і пачаў будаваць паветку з гаражом. Суседка Юля данесла “куды трэба” – вось і вынік! Вось і сустрэча новага грамадзяніна па-савецку! Гэтага грамадзяніна будуць заўсёды суправаджаць штрафы і страх перад імі. Незадоўга перад яго прыходам на сьвет я быў сьведкам яшчэ і такога пакараньня яго бацькоў. Участковы міліцыянер аштрафаваў іх на 10 рублёў за тое, што прывезены для будоўлі жвір ссыпалі перад парканам, ад вуліцы. Яму тлумачылі, што гэта часова, каб не трымаць машыну, што жвір будзе неадкладна перакінуты за паркан. Але, як вядома, Масква сьлязам ня верыць. А ўзяць апошнія пастановы і законы “партыі і ўраду”! Усе яны нафаршыраваныя багатым асартыментам самых розных пакараньняў – ад расстрэлаў да штрафаў. Кожны дзень зьяўляюцца новыя штрафы. Вось ня так даўно ўвялі новы, павышаны штраф за безьбілетны праезд у гарадскім транспарце: некалі быў 50 капеек, цяпер – 2 рублі. А паспрабуй прадаваць свае кветкі каля кветакавага магазіну на вуліцы Прытыцкага, атрымаеш штраф на 150 рублёў! Суседка Ніна днямі ледзь не памерла, уцякаючы адтуль ад міліцэйскай пагоні. 11 жніўня 1986 году. Як звычайна, без кансультацыі з народам, нават без абвяшчэньня ў сродках масавай інфармацыі, савецкі ўрад зноў правёў значнае павышэньне цэнаў на прадукты харчаваньня. Так, напрыклад, кілаграм сьвінога сала каштаваў 2 р. 30 к. З 10 жніўня ён ужо каштуе 3 р. 60 к., альбо на 64 адсоткі даражэй. Каўбаса “сервілат” паднялася ў цане роўна ўдвая – з пяці з паловай да адзінаццаці рублёў за кілаграм. Дзіўна і крыўдна, што самая папулярная параўнальна недарагая з вэнджаных каўбаса, якая каштавала 2 р. 60 к., цяпер ужо падскочыла ў цане аж утрая, на яе пачапілі сярпаста-малаткастую бірку з выразьненькай цаною ў сярэдзіне: “Адзін кэгэ 7 рэ 80 кэ”. А народ пакуль што яшчэ маўчыць. Нават не патрабуе падагнаць адпаведна зарплату. Сапраўды выхавалі новага запалоханага чалавека. У нашым гастраноме Марыя з Вераю Рыс (сваячка М. Дубянецкага – рэд.) былі сьведкамі, як работнікі магазіну лавілі нейкага мужчыну, што вырашыў прыхапіць сёе-тое з гэтых прадуктаў дарма, бяз грошай. Ён аказаўся спрытнейшы, лаўчэй скакаў праз скрынкі, але выбег адтуль змакрэлы і парожні: растрэс увесь свой набытак. Цяпер, вядома, усе гэтыя кавалкі пусьцяць на даважкі. Чакаецца таксама значнае павышэньне цэнаў на мяса і… зноў на сьпіртныя напіткі. А недзе ў нейкіх канцылярыях ляжаць “прынцыпы” новай, вядома, падвоенай і патроенай, аплаты за кватэры. Вось так і жывем!.. 28 жніўня 1986 году. Тэлеграма 220030 Менск, вуліца Купалы 7, кватэра 31, Г. М. Бураўкіну Дарагі Генадзь Вельмі рэальна адчуваю жар і бляск твайго Залатога Поўдня Кропка Рады што ты менавіта такі Працяжнік сапраўдны паэт грамадзянін сябра чалавек Кропка Горача віншую і зычу надалей захоўваць і разьвіваць гэтую форму Кропка Шчыра твой Міхал Дубянецкі 29 жніўня 1986 году. Нарэшце аб’явіўся клірык Генрык. І ўжо ня проста клірык, а сьвятар. Згодна з падпісаным кардыналам накіраваньнем ён прыехаў вікарыем у Менскі Кальварыйскі касьцёл. Прыехаў і адразу ж пачаліся пакуты. Упаўнаважаны СМ БССР па справах культаў Андрэй Залескі прыняў яго вельмі холадна. Сказаў, што тут месца ксяндзу няма, адпраўляйцеся ў Гродзенскую вобласьць. Малады ксёндз адмовіўся, сказаў, што яго духоўная ўлада накірвала яго сюды, і што тут сапраўды ён патрэбны. Ну што ж, хітра сказаў ваяўнічы атэіст, калі вы такі ўпарты, дык шукайце месца прапісацца ў Менску. Без прапіскі, паводле закону, ніхто ня можа быць дапушчаны да працы. Але папярэджваю, кажа Залескі, у Менску амаль нельга прапісацца, бо патрабуецца па 12 м2 і на тых, хто жыве ў той кватэры, куды вы хочаце пасяліцца, і на вас таксама. А дзе ў нас такія кватэры? Пайшоў ксёндз Генрык у пагоню за жар-птушкаю… і дагнаў: знайшоў кватэру, дзе на 56 м2 жыве адна толькі старэнькая кабета. Яна з задавальненьнем прыняла бяздомнага сьвятара, дала яму сваю дамавую кнігу і пайшла з ім у міліцыю на прапіску. Тут адбыўся цуд. Чыноўнік міліцыі, спраўдзіўшы накіраваньне і жылую плошчу, – прапісаў. На другі ж дзень а. Генрык зьявіўся да Залескага. Ён сустрэў яго ледзь ня вокрыкам: “новага я вам нічога не скажу, трэба прапісацца!” О, як пазялянеў ён, дазнаўшыся, што немагчымае – зроблена. “Дзе?! Як?!” – зьбянтэжана паўтараў ён. Запісаў адрас таго палаца, дзе знайшлося вольнае месца… Прыйдзіце праз пару дзён, – завяршыў гаворку чыноўнік. За гэты час Залескі нарабіў непрыемнасьцяў таму, хто прапісваючы ксяндза, не папярэдзіў яго, прапанаваў… ануляваць прапіску. Што і было на палову зроблена. Прыбеглі з міліцыі, узялі дамавую кнігу і выпісалі. Патрабавалі і пашпарт новага мінчаніна, але ён скеміў, чым гэта скончыцца, і ня даў. Чарговы візіт да Залескага насіў ужо іншы характар: “Вас выпісалі тут, язджайце ў Гродна, я з вашым Кардыналам паразумеўся”. Генрык быў зьбіты з панталыку: “Я ж ня выпісаны з Менску, вось мой пашпарт”, – нясьмела пярэчыць ён. Але ж яго загіпнатызавалі словы “я паразумеўся з Кардыналам”. І ён паехаў у Гродна. Там нічога не атрымалася. Ён – да Кардынала. Гэты сказаў, што ён ня даў згоды на іншае месца, апроч Менску. Вярнуўся а. Генрык з Рыгі. Што рабіць. Наведаў нават у ЦК КПБ “адказнага” за рэлігійнае жыцьцё Якавенку. Той сказаў, што ня бачыць праблемы, ідзіце да Залескага. А Залескі пасьля гэтага ўзьняўся нават да “блюзьнерства” ў адрас ЦК. “Можа т. Якавенка стварыў пасаду ксяндза ў ЦК, дык няхай бярэ, а ў мяне няма тут вам нічога”. Не адбылося і без сьпецдабрадзеяў: выклікалі туды і сказалі, што калі будзеце супрацоўнічаць з намі, тады застанецеся ў Менску. Генрык катэгарычна адмовіўся. Тады яго адпусьцілі з гэтай адмысловай установы з пагрозьліва-іранічнымі словамі: “Тады нідзе вы не ўладкуецеся на сваю … сьвятую (гм…) працу”. За справу ўзяліся парафіяне. Вядома, я ў баку не застаюся. Наперад! Да зброі! 6 верасьня 1986 году. Уся сям’я ў зборы. Нават завіталі госьці – маладая пара знаёмых са сваім бэбі. Знаёмы даволі памяняў у апошні час свае погляды. Кінуўся, здаецца, у будызм. Лічыць, што дасканалым чалавек можа стаць толькі вызнаючы і строга выконваючы яго патрабаваньні. Каб падкрэсьліць важнасьць таго сьвету, ён “паабяцаў” мне, што вярхоўны Буда, калі палічыць патрэбным, можа “удзяліць кілька-мінутнай аўдыенцыі Яну Паўлу ІІ”. Так менавіта і сказаў. Больш яшчэ эфектным паведамленьнем было тое, што “Вярхоўны” вывучае дзейнасьць цяперашняга Пантыфіка і, “можа здарыцца так, – кажа мой малады сябра, – што калі будзе щгодна Вышэйшай мудрасьці, Пантыфікат… будзе ўведзены ў ранг Хрыста, гэта значыць аднаго з Будаў, ня самага галоўнага”. Тут я ад яго ж даведаўся, што Хрыстос – гэта пасада і ранг, нададзеныя Ісусу, калі ён 18 гадоў (ад 15-га да 33 гадоў свайго жыцьця) вывучаў Вышэйшую Мудрасьць там, на Усходзе. “Сьляды побыту Ісуса Назарэцкага ў Індыі, на Тыбеце, ужо знойдзены. На сваёй Радзіме і вакол ён ніякага хрысьціянства не ствараў, а проста перадаваў народу тую мудрасьць, якую атрымаў у сапраўдным храме”. Вось такі ў мяне знаёмы. Пры тым ўсё гэта мовіць безапеляцыйна, ні абвяржэньняў, ні нават нечага лягчэйшага не прымае. Расказаў яшчэ, што днямі Палітбюро ЦК КПСС прыняло сакрэтную пастанову аблягчаць дзейнасьць Рускай праваслаўнай царквы, іншым ніякіх прывілеяў. Тое ПБ, быццам бы падзяліла “свой” народ на катэгорыі: І – вернападданыя; ІІ – рэлігійныя; ІІІ – дысідэнты. За апошнімі трэба сачыць. Сачыць таксама і за рэлігіямі, якія накіроўваюцца з-за мяжы – католікамі, баптыстамі, пяцідзясятнікамі і г. д. 15 верасьня 1986 году. Па першай усесаюзнай праграме Цэнтральнага тэлебачаньня паказалі ў рубрыцы “Палітычны тэатр” прэм’еру тэлесьпектакля “Ана не”. Літаратурны твор – іспанскі (Аўгусьціна Гонез?), тэлесьпектакль зроблены ў Францыі і быў нечым адзначаны на конкурсе ў Балгарыі. Твор сапраўды добры – і літаратурна і тэлевізійна. У нас, хто яго ўсхвалявана глядзеў, узьнікалі цікавыя асацыяцыі. Вось асноўная: Пасьля страшэннай паласы генацыду ў СССР, нават пасьля сьмерці інсьпіратара яго – ворага чалавецтва Сталіна, і цяпер яшчэ такая кніга і такі фільм у СССР пра тыя злачынствы, да якіх іспанскім як да сотай галактыкі, немагчымы. Не дазволіў бы ні Хрушчоў, ні Брэжнеў, ні Андропаў, ні Чарненка. Не дазволіць і “голуб міра” Гарбачоў. Не пазачыняў жа ён шматлікія канцэнтрацыйныя лагеры, дзе пакутуюць бязьвінныя людзі нічым не лягчэй, чым у той былой франкісцкай Іспаніі. А колькі турмаў у краіне – усе поўныя! А практыка высылкі людзей у недаступныя для іншаземцаў гарады! Чаго варты адзін прыклад з выдатным нашым сучасьнікам акадэмікам Андрэем Сахаравым… А сэнс жа названага фільму – ой як добра кладзецца на наша жыцьцё – і ленінска-сталінскай “эры” і, о, дзіва! – і хрушчоўска-гарбачоўскага перыяду!!! Франкісцкі рэжым забраў чатырох мужчынаў у Аны не – мужа і трох сыноў. Была надзея ў яе, што апошні сын, што быў схоплены сямнаццацігадовым, сядзіць недзе ў турме. Вось няшчасная маці праз усю краіну – з поўдня на поўнач пайшла, каб хоць разок зірнуць на яго. Яна-такі дабралася да той турмы. Але тут пачула, што нядаўна яе сын ва ўзросьце пяцідзесяці гадоў памёр ад “эпідэміі” і ляжыць у брацкай магіле. І на тым яе адпусьцілі. Аднак сэрца маці рванулася і на тую “брацкую” магілу. Цераз калючы дрот яна прыпаўзла туды на каленях. Разламала сьпечаны ёю любімы пірог сынавы, паклала кавалкі яго на магілу. Паспрабаваўшы сваё печыва, што так берагла праз усю дарогу, яна вымавіла: і пірог пахне мёртвым. Мы абменьваліся думкамі. Невясёлыя атрымаліся высновы нашыя: у СССР і турмаў значна больш, і нікога з родзічаў у іх ня пусьцяць без сьпецвыкліку. Зусім нядаўна ў адной з маіх знаёмых амаль так і было. Паехала яна ў далёкую Сібір на дазволеную сустрэчу з сынам, якога доўгія гады гнаяць то ў турмах, то ў канцлагерах. Прыехала, а там “начальнік”, вядома ж, камуніст-кадэбіст, сказаў, што не дазваляе сустрэчы, таму, што “ваш сынок не заслугоўвае такую прывілею: ён сябе кепска паводзіць і цяпер пакараны”. Заплакала маці. Яна ведае, што гэта за пакараньне – гэта хутчэй за ўсё катаваньне ў халодным вільготным карцары без гарачае стравы, праз дзень толькі кавалак хлеба і кубак вады. Гэтая, савецкая, маці таксама везла любімы сынаў пірог. Не дастаўся ён яму. Перадачу, што яна ласкава папрасіла кадэбіста аддаць сыну, “калі ўжо можна будзе”. Не дайшоў гэты пірог да гэтага, не франкісцкага, а савецкага вязьня. Там маці сама падзяліла ўсім, хто ляжаў з яе сынам у брацкай магіле. А тут падзялілі паміж сабою адвечныя сынавы ворагі – каты-турэмшчыкі. А ў гэтай жа перадачы былі і сапраўды пірог, і мёд, і цукар, і каўбаса, і, галоўнае, цёплая шарсьцяная вопратка (“бо ён заўсёды надрыўна кашляе”). Гарбачоў павёў павярхоўную вайну супраць карупцыі, хабару і да т. п., што назвалі “непрацоўнымі даходамі”. Ці дойдзе чарга да тых турэмшчыкаў, што такім чынам, рабаваньнем вязьняў, абагачаюцца і вяртаюцца “героямі” і багатымі ў Еўрапейскую частку СССР. Гэта абрыўкі навеяных тым фільмам думак. А вось рэальнасьць сёньняшняя. Тэма: кадэбісты-рабаўнікі, расказана мне толькі ўчора. Маладая жанчына ў тую страшэнную першую Чарнобыльскую раніцу ў Прыпяці сабралася на базарчык. Яна жыла блізка каля АЭС, а той базарчык – яшчэ бліжэй ад яе. Па дарозе ёй нехта так спакойненька не параіў туды ісьці, “бо быў жа ядзерны выкід на паверхню”. Яна ўсё-такі пайшла – усе ж ідуць. Хутка ёй стала кепска – яна была цяжарная. Праз некаторы час яе завезьлі ў Маскву і… вызвалілі ад цяжарнасьці. Прыехала яна ў сваю Прыпяць (дазвол атрымала), каб быць разам з сям’ёю. Але мужа і сына ўжо эвакуіравалі. Прыйшлі функцыянеры правяраць, што яна бярэ з сабою, “каб ня вывезла небясьпеку ў іншае месца”. Павадзілі (можа няспраўным інструментам) па дыване на падлозе і сказалі: “забруджаны”. Убачылі вялікі на сьцяне дыван і загадалі зьняць яго адтуль і пакласьці на падлогу – гэта хворай жанчыне! Самі ў гэты час стаялі! Прызналі і яго забруджаным. Сёе-тое, што было ў цэлафанавых пакетах з адзеньня, і інш. дазволілі ўзяць. Перад выездам з Прыпяці кантроль новы. Усё прайшло, апроч… замежнага дарагога першакласнага новага магнітафону. Павадзіў хлюст па ім сваім “інструментам” і загадаў здаць. Яна запатрабавала вышэйшага начальніка. Той “прыняў” шматзначны ківок свайго памочніка і пацьвердзіў распараджэньне таго, тады жанчына ўсё зразумела: яна падняла над галавою свой каштоўны магнітафон і са словамі: “ня спраўдзіцца ваша задума” з усяе сілы гахнула яго аб вялікі камень, што стаяў побач. Тыя, каго эвакуірава­лі, маўчалі. Затое тыя двое “дэзактыватары” пабялелі, ледзь не ў адзін голас крык­нулі: “Што ж вы нарабілі?” Гэта яскравае сьведчаньне пра маральнае аблічча немалой часткі “савецкіх” чыноўнікаў: нават у такіх трагічных чарнобыльскіх абставінах ня ўпусьцяць нагоды, каб не хапнуць сабе які-небудзь “лакамы” кавалачак. 20 верасьня 1986 году. Глеб Артханаў паведаміў, што ўключаецца ў культурнае жыцьцё гораду. Дагэтуль быў на заробках. Ён жа нідзе штатна не працуе. Праблему ўскладніў яшчэ жаніцьбаю. А можа, дасьць Бог, жаніцьба якраз і нармалізуе яго жыцьцё. Кватэры сваёй ня маюць. Даў мне тэлефон маці. Папрасіў, каб я сачыў наступны тыдзень за перадачамі БТ. Ён свае каліграмы, створаныя на кватэнтэмы Алеся Разанава, цяпер кладзе ўжо на музыку. Гэты хлопец бачыць за кожнай літарай нейкі колер, а кожны колер у ягоных вушах гучыць непаўторна. Музычна аформіць гэтыя гукакаліграмы маладая піяністка Юлія Андрэева. Вельмі дзякаваў мне, што я “так хораша прадставіў яго сьвету праз часопіс “Беларусь”. Сказаў, што гэтай яго справаю пасьля тае публікацыі шмат хто зацікавіўся. “Дзякуючы вам, – кажа ён, – я стаў вядомым”. Так, яшчэ адзін “вядомы”, падумаў я, без уласнае хаты і нават бяз працы… 22 верасьня 1986 году. …Візіт урача (новая, маладая: замест Л. М., якая цяпер у адпачынку). Уважлівая, кемлівая, сьмелая. Апошнюю якасьць я вызначыў, калі яна выпісала мне анапрылін. Я сказаў, што падчас апошняга майго візіту да кардыёлага ён мне таксама выпісваў гэты сродак, аднак, парваў рэцэпт, з-за рэцэдыву бранхіту ў мяне (дазнаўся, гартаючы маю “гісторыю”). І ўсё-такі “мой” новы ўрач зрабіла па-свойму, што мне спадабалася. Яна, праўда, удакладніла, як у мяне справы наконт кашлю. Апроч гэтага, выпісала яшчэ курантыл з прыёмнай дозаю 3 таблеткі па 3 разы ў дзень (!); панангін (1х3 разы). Прапісала 10 уколаў і для іх выпісала дэмідрол, ношпу і анальгін – усё ў ампулах. Сёньня ж выкупілі сустак, што пакінула Л. М. Вельмі скупа далі яго: адну упаковачку фортэ і столькі ж мітэ. Гэта толькі на дзевяць дзён! А ці будзе ён пасьля? На разьвітаньне ўрач запісала мне, што, калі і па колькі прымаць, сказала, каб у сераду яе зноў выклікаў, паабяцала заўтра прыслаць сястру, каб зрабіла электракардыяграму, а “ўколы, кажа, пачнём з сёньняшняга дня”. З 16 да 17 гадзінаў 30 хвілінаў прымаў удзел у прэс-канферэнцыі з выпадку Дэкады літаратуры і мастацтва Эстонскай ССР на Беларусі. Канферэнцыя адбывалася ў гэтак званым Доме кіно – былым кафедральным касьцёле св. Сымона і Ганны. Мяне зьдзівіла, што на другім, імправізаваным, паверсе зусім глуха, ніхто нікога ня чуе. На першым паверсе я гэтага не заўважаў, здаецца. Гэта дзіўна! Тут жа павінна была быць выдатная акустыка! Можа парушылі вось гэтай самай антрэсольнай падлогаю, якая пакладзена праз увесь касьцёл. Ды й без падлогі хапіла тут розных пераробак, калі “падганялі” храм пад “культурную ўстанову”, як сказаў у свой час Машэраў Касыгіну, калі гэты раіў “аддаць касьцёл католікам, бо яны засыпаюць Савет Міністраў СССР і ЦК КПСС скаргамі і просьбамі з многімі тысячамі подпісаў”. Я і цяпер лічу, што трэба вярнуць касьцёл яго сапраўдным гаспадарам! І зрабіць яго рэзідэнцыяй архіпастыра Беларусі. Якога і дагэтуль не дазваляюць мець католікам! 26 верасьня 1986 году. Днямі бюро ЦК КПБ “разгледзела пытаньне” пра “віцебскую справу”. Разгледзела і вырашыла інфармацыю ў друк пра яе не даваць. Яна адсутнічала нават у простым пераліку “пытаньняў” “парадку дня” гэтага пасяджэньня. Сапраўды ёсьць што хаваць: уся справа – яскравае абвінавачаньне савецкага ладу, яго маралі, яго заканадаўства. Я, здаецца, неяк пісаў ужо, як у Полацку нейкі сексуальны маньяк задушыў больш за трыццаць маладых жанчын. Такі быў яго спосаб палавога задавальненьня. Замест таго, каб як сьлед, без пасьпешлівасьці, разабрацца ва ўсім, юрысты выконвалі строга свае “праграмныя” ўстаноўкі: 1) дамагацца поўнага раскрыцьця ўсіх злачынстваў; 2) дамагацца прызнаньня злачынцамі сваёй віны; 3) дамагацца скарачэньня тэрмінаў “праходжаньня” справаў. Як бачым, тут няма такога важнага прынцыпу, як шуканьне алібі для падсьледных і шуканьне абставінаў, якія памяншаюць віну вінаватых. Юрысты “працавалі” элементарна проста – шукалі вінаватага на кожнае забойства. І цікава тут тое, што, прымяняючы стары, выпрабаваны савецкі метад дамагаюцца ў падазроных прызнаньня ў сваім злачынстве, сьледчыя хутка знаходзілі злачынцаў і атрымлівалі іх прызнаньне. На сёньня асудзілі ўжо 14 невінаватых чалавек, замест аднаго таго маньяка! Двух з іх асудзілі да расстрэлу! Дванаццаці чалавекам далі па дзесяць-пятнаццаць гадоў турэмнага зьняволеньня. А вінаваты трапіў на кручок толькі пасьля ўсіх тых “пасьпяховых” – бо з хуткім “раскрыцьцём” – працэсаў. За справу цяпер узялася Пракуратура СССР. Займаюцца ёю і адпаведныя службы Менску і Віцебску. Выкрылі, што “прызнаньні” былі здабытыя ў Полацку катаваньнем падсьледных. Вось адзін з метадаў. Не прызнаецца, вядома, падсьледны ў прад’яўленым яму абвінавачаньні. Тады сьледчы паказвае яму на графін на стале і калодзеж за вакном і патрабуе схадзіць і прынесьці вады. Гэты ідзе. За дзьвярыма яго хапаюць здаровыя міліцыянеры-каты, валакуць у нейкае сьпецыяльнае памяшканьне і катуюць так, як, мабыць, ня ўмелі рабіць ня толькі ў сярэднія вякі, але і фашысты таксама. Катуюць да тых пор, пакуль “прызнаецца”. Зразумела, што злачыннымі сувязямі паміж сабою тут, як і амаль паўсюдна ў аналагічных савецкіх установах, былі павязаныя ўсе сьледчыя, уся пракуратура, уся міліцыя і нават суддзя і суддзі! Цэлы крывавы камбінат! Краіну, значыць, пакрывае густая сетка такіх камбінатаў. Як жа адрэагавала бюро ЦК Кампартыі рэспублікі? Даволі цікава а­дрэа­гавала. Прыгадаем аналагічную мазырскую справу, у якой судзілі некалькі невінаватых чалавек, атрымаўшы папярэдне іх “прызнаньне” ў злачынстве. Справу вынес М. Матукоўскі на старонкі “Известий”. Публікацыя ўзрушыла ўсю краіну. У выніку тады “пацярпела” некалькі юрыстаў. Сярод іх быў зьняты з пасады пракурора рэспублікі Магільніцкі. Дык вось і цяпер зноў вярнуліся да Магільніцкага – зьнялі яго з новай пасады – пасады намесьніка міністра сацыяльнага забесьпячэньня. Прычына? А таму, што “справа”, праўдзівей, пятнаццаць (!) справаў гэтых пачаліся пры яго вярхоўным пракурорстве. Паздымалі таксама з пасадаў міністра юстыцыі… і нават начальніка Менскай вышэйшай школы міліцыі МУС СССР – працаваў у свой час нейкім юрыдычным начальнікам у Віцебску. Нейкае рашэньне прынялі і ў адносінах да “сьледчага па асабліва цяжкіх справах” пракуратуры БССР Жаўняровіча. Гэта, кажуць, ён яшчэ раней, чым М. С. Гарбачоў, пачаў патрабаваць паскарэньня. Кажуць, маці аднаго з тых двух расстраляных катэгарычна патрабуе ўсенароднага апраўданьня яе сына. Апроч таго, патрабуе выдаць ёй яго труп для пахаваньня. Вось гэта, мабыць, цяжка выканаць савецкаму заканадаўству! А што ж з сапраўдным злачынцам? Хто ён? Хоць справа ўжо зразумелая, але ж нечага цягнуць з судом. Мабыць, ня ведаюць, як яго зрабіць. Закрытым? Няёмка! Адкрытым? Страшна! Злачынец быў “аўтарытэтны” камуніст: быў дэлегатам апошняй Полацкай партыйнай канферэнцыі! О, Богі!!! 1 кастрычніка 1986 году. “Выконваючая абавязкі “ўчастковага ўрача доктар Краўчанка сёньня паклала мяне ў бальніцу. Тут дзяжурыла Вольга Казіміраўна Даўгяла, накіравала мяне ў 302-ю палату. Мае суседзі: Віталь Вольскі, Мікола Хахол. Пісьменьнік і спартсмен. Першы postінфартнік, другі са сьвежанькім інфарктам. Ну, я вядома з чым – з тым, што і ў Вольскага плюс абвастрэньне стэнакардыі. З лекамі ня надта раскошна. Палатны ўрач, цудоўная Валянціна Уладзіміраўна Урбановіч, даведаўшыся, што дома мне пачалі ўводзіць АТФ, сказала, што добра было б працягнуць гэтыя ўколы. Але трэба прынесьці свой прэпарат, бо ў іх яго няма. Няма ў іх і нітрасарбіду, які я таксама заказаў з дому. Карынфар таксама адсутнічае. Яго нечым заменяць. Сьпіс таго, чаго тут няма, атрымаўся б вельмі доўгі, а таго, што непрыдатнае для лячэньня – яшчэ даўжэйшы. У першым рэестры пяршынства, як заўсёды, займае па-пе-ра! І туалетная, і сталовая! Што датычыцца другога рэестру, дык ня будзем ужо марыць пра “складаную” тэхніку, як, напрыклад, кандыцыянеры. Дастаткова назваць тоўстыя тупыя іголкі, якія ледзь не малатком трэба забіваць у цела хворага чалавека. Цяжка было б гэтаму няшчаснаму, каб не высокае майстэрства пераважнай большасьці ўрачоў і сясьцёр! 3 кастрычніка 1986 году. Ціск 180/100! Зьбіваць клафелінам. Няўжо няма іншых сродкаў. Няўжо стэнакардыя стане маім вечным спадарожнікам? У сярэднім 10-12 таблетачак нітрагліцэрыну спажываю кожны дзень. А каб не было гэтага вялікага сродку? Хоць ён і ня лечыць, як лічаць, але ж і не дазваляе разгарнуцца сардэчнаму спазму ў інфаркт. В.Ул. расьпісала мне парадак прыёму асноўных прэпаратаў. 7 кастрычніка 1986 году. Тут ляжыць Іван Новікаў. Некалькі дзён таму ён пайшоў з пасады загадчыка карэспандэнцкага пункту “Правды” ў Беларусі. Колькі гадоў ён душыў праз сваю страшную газету беларускую культуру. Душыў своеасаблівым метадам – замоўчваньнем, дэзінфармацыяй, “арганізацыяй” матэрыялаў у нацыянальных кастратаў. Вечарам у калідоры мы з ім паспрачаліся. Ён цалкам раскрыўся перада мною: я ўбачыў у яго асобе ваяўнічага рэакцыянера сталінскай эпохі. Ён выказваўся супраць усяго, што мне сьвятое, абражаў Ларысу Геніюш, заадно адпускаў зьед­лівыя заўвагі ў адрас Уладзіміра Караткевіча, Міхала Забэйды. Вядома ж, ён ня цалкам прымае Купалу, Коласа, зусім не прымае Алеся Разанава. Ён жа дагэтуль уплывае на пісьменьніцкія справы, як нейкі актывіст партбюро саюзу пісьменьнікаў. 15 лістапада 1986 году, субота. У мінулы аўторак расквітаўся з партыйнай кар’ерай, а заадно і з жыцьцём высокі функцыянер з Магілёўскага абкаму партыі. Гэта Сьцяпан Ігнатавіч Карпечкін. Шмат гадоў ён займаў там пасаду загадчыка аддзелу навукі і навучальных установаў і вось узяў і выкінуўся з акна свайго кабінету, з восьмага паверху. Самагубства было сьвядомае, аб чым сьведчыць напісаная перад тым запіска. Няшчасны паведамляе ў ёй, што яго зацкавалі, просіць ня крыўдзіць ягоных дзяцей. Хто ж зацкаваў Карпечкіна? Яго непасрэдным шэфам некаторы час была сакратар “па ідэалогіі” Г. Б. Хакала. Але ж яе ня так даўно вызвалілі з гэтай пасады. Значыцца, яна ўжо не ўяўляла сабою небясьпекі Карпечкіну. На месца здарэньня паехаў старшыня парткамісіі КПБ Васіль Галаван. Чалавек ён, здаецца, прыстойны, аб’ектыўны. Але ці адважыцца Галаван назваць сапраўдных віноўнікаў гэтага самагубства? Усім зразумела, што і тон чалавечнасьці, і тон бесчалавечнасьці задаюць у партыйных камітэтах іх першыя сакратары. Няпершыя для загадчыкаў аддзелаў не такое ўжо грознае начальства. Ва ўсякім разе на іх управу заўсёды можна знайсьці ў тых самых першых. А вось калі ўжо не дагадзіш першаму, – сьцеражыся. Мабыць тут і быў гэты самы выпадак. Карпечкін неяк даведаўся, што ў сераду на бюро абкаму зьбіраюцца здымаць яго з пасады, што падрыхтаваны ўжо і адпаведныя дакументы. Няшчасны папярэдзіў партыйную расправу над сабою… 20 лістапада 1986 году. Выдатная ілюстрацыя да “справы” амерыканскага эмігранта Локшына створана апошнім часам у Бел. н.-д. ін-це. санітарыі і гігіены. У сувязі з Чарнобыльскай аварыяй у гэтым інстытуце зноў створаны аддзел радыяцыйнай гігіены. Кіраўніком “новага” навуковага падразьдзяленьня прызначылі кандыдата навук дактаранта Ліўшыца. Ён вельмі сур’ёзна ўзяўся за справу, некалькі разоў выязджаў у аварыйную зону і падоўгу там працаваў, рыхтаваў неабходныя дакументы, карацей, удыхнуў жыцьцё ў тэрмінова народжанае цела. І раптам атрымаўся канфуз: органы дзяржбясьпекі не дапусьцілі Ліўшыца да пасады, якую ён ужо фактычна займаў з мая гэтага году. Прычына? Можна здагадацца – Ліўшыц яўрэй! Праўда, яму сказалі, што яго шкадуюць кідаць на гэты небясьпечны ўчастак(!?), што ад яго чакаюць хутчэй доктарскай дысертацыі (!?) і г. д. Пакрыўджаны захварэў і некалькі дзён не паказваўся ў інстытуце. Цяпер ён зноў вернецца ў былую сваю лабараторыю ў аддзеле, здаецца, школьнай гігіены. Дык пры чым тут Локшын? А вось пры чым. Днямі ён сказаў амерыканскім тэлегледачам, што за тры тыдні, якія пражыў са сваёй сям’ёй у СССР, ён ня бачыў тут антысемітызму. Нічога, мілы, яшчэ адчуеш ты яго! А ў дадатак і іншыя “даброты” сацыялістычнага ладу будуць спадарожнікамі тваімі і тваёй сям’і. Аж пакуль вы не пакінеце гэты рай!.. Дарэчы, названая тэлеперадача адвярнула савецкіх тэлегледачоў ад сямейкі Локшынаў. Іх скаргі на нягоды амерыканскага жыцьця выдаліся нам мізэрнымі і непрыстойнымі. Падумаць толькі: здрадзіць бацькаўшчыне толькі таму, што нехта блытае вашыя рахункі ў банку! Ды тут, у СССР, і ніякіх рахункаў у банку вы ня будзеце мець – ня будзе чаго ўлічваць праз банк. Вы будзеце перабівацца на жабрацкіх заробках савецкіх вучоных, служачых. А можа вам будзе даплачваць той орган, які ў вас пакуль што зацікаўлены? 21 лістапада 1986 году. Сёньня ў “Правде”: 1. У матэрыяле “В Политбюро ЦК КПСС” сярод іншага чытаем: “Прынята пастанова ЦК КПСС і Савету Міністраў СССР аб удасканальваньні арганізацыі рэканструкцыі і капітальнага рамонту жылых дамоў, аб’ектаў сацыяльна-культурнага прызначэньня ў Расійскай Федэрацыі”. Ня будзем кранаць рэдакцыю і “мілагучнасьць” прыведзенай назвы пастановы і сэнс самой пастановы. Гэта нам, як кажа мой знаёмы М. С Гарбачоў, да фені. Зьвернем увагу толькі на юрыдычны бок практыкі, якую дэманструе гэтая абвестка: Палітбюро камерна зацьвярджае пастановы ня толькі значна шырэйшага і вышэйшага свайго органа, якім зьяўляецца ЦК КПСС. Яно прымае таксама і пастановы, што павінны быць у кампетэнцыі Савету Міністраў, падмяняе Савет Міністраў, пазбаўляе яго ягоных правоў. І яшчэ. Палітбюро настолькі зжылося са сваёю роляй “самага-самага”, што і не заўважыла, як само здрабнела. Пачало ўжо вырашаць справы ня толькі за Савет Міністраў СССР – орган больш-менш паралельны калі не з Палітбюро, дык з ЦК КПСС. Палітбюро штампуе ўжо рашэньні і ад імя інстанцыі, ніжэйшай за Савет Міністраў СССР, – за Савет Міністраў РСФСР. 2. Публікуецца “Закон Саюзу ССР “Аб індывідуальнай працоўнай дзейнасьці”. Гэта значыць, што партыя, урад і кадэбэ перад усім сьветам прызнаюцца, што сацыялістычны спосаб гаспадараньня зьяўляецца неэфектыўным. Што на дапамогу яму заклікаецца “індывідуаліст”, “прыватнік”, які і павінен выратаваць сацыялізм ад канчатковага краху. У “Законе” пералічаныя ня толькі віды “індывідуальнай дзейнасьці”, якімі можна займацца, але ж і тыя, якімі не дазваляецца займацца. Нельга, напрыклад, вырабляць: множыльныя апараты, капіравальныя апараты, штампы, штэмпелі, пячаткі, шрыфты. Забараняецца арганізоўваць заняткі грамадзянаў “па прадметах і курсах, якія не ўваходзяць у вучэбныя планы агульнаадукацыйных школаў, прафесійна-тэхнічных, сярэдніх сьпецыяльных і вышэйшых навучальных установаў СССР”. Не дапускаецца таксама прыватны промысел у сферы відовішчных мера­прыемст­ваў. Ох, як выразна тырчаць рогі з гэтага меху! Апроч гэтых, у “Законе” расстаўленыя і іншыя жандармскія кропкі і клічнікі. Цытую “Закон”: “Дзейнасьць гэтага Закону не распаўсюджваецца на творчую дзейнасьць грамадзянаў у сферы навукі, тэхнікі, літаратуры і мастацтва…” Пасьля пераліку забароненых відаў саматужна-рамесных промыслаў чытаем: “Заканадаўствам Саюзу ССР і саюзных рэспублік могуць быць забароненыя заняткі таксама іншымі відамі саматужна-рамесных промыслаў, калі гэта супярэчыць інтарэсам грамадства”. Дакладна такія самыя перасьцярогі вянчаюць параграфы пра бытавое абслугоўваньне насельніцтва і пра дзейнасьць у сацыяльна-культурнай сферы. 3. Не ад добрага жыцьця публікуе “Правда” “артыкул” акадэміка Г. Арбатава “Не ад добрага жыцьця. З прычыны выступленьня Р. Рэйгана”. Артыкул займае прыкладна палову вялікай праўдзінскай паласы. І што ж даведаўся чытач пра тую прамову прэзідэнта Рональда Рэйгана? А нічога, калі не лічыць даты (18. ХІ. 1986 г.) і месца прамовы (Цэнтр дасьледаваньняў у галіне этыкі і грамадскай палітыкі). “Акадэмік” не працытаваў ніводнай фразы прэзідэнта! Значыць, прамова была густая. Кожная фраза трапіла ў цэль. Так трэба разумець дзіўны арбатаўскі метад абвяргаць штосьці і не сказаць што. Аналагічна ж паступіла і ЦТ. Яно нават і папярэдзіла слухачоў, што няма чаго цытаваць прамоўцу, паколькі, вядома ж, ён нічога вартага і ня можа сказаць. Арбатаў “вучоную” “спрэчку” зьвёў да вулічнай лаянкі, вядома ж, з непрыстойнымі выпадамі на адрас свайго дзяржаўнага праціўніка. 24 лістапада 1986 году. Божа, што гэта робіцца на сьвятой Беларусі! Усе яшчэ дагэтуль кажуць, што гэта самы ціхі, самы сьціплы і самы сумленны край на ўвесь Савецкі Саюз. Але мы бачым, што гэта край як край – тыповая “савецкая зямля”, дзе беспакарана свавольнічаюць “верныя ленінцы”, дзе пануе насаджанае імі беззаконьне. Днямі нарэшце арыштавалі прарэктара Менскага дзяржаўнага медыцынскага інстытуту камуніста Паўла Касько. У час арышту знайшлі проста ў яго кабінеце больш за шэсьцьдзесят тысячаў рублёў. А ўсяго канфіскавалі пакуль што быццам бы крыху больш за сто тысячаў. Гэта, кажуць, маленькая частка з яго “непрацоўных даходаў”, што меў ён за “ўладкаваньне” на вучобу ў свой інстытут бяздарных тупых юнакоў і дзяўчат. Як высьвятляецца, ёсьць і сьпецыяльная такса за такія паслугі – пяць тысячаў рублёў за “паступленьне” ў інстытут і дзьве тысячы рублёў за жаданае разьмеркаваньне на працу пасьля яго заканчэньня. У тым жа самым інстытуце да нядаўняга часу загадваў кафедраю нехта Шпілеўскі. Вядома ж, доктар навук, прафесар і г. д., – як і той Касько. Яшчэ задоўга да гарбачоўскага закону “аб дробных промыслах” Шпілеўскі адкрыў свой промысел пад дэвізам “Навука – вытворчасьці!”. Ад імя сваёй кафедры ён заключаў з рознымі арганізацыямі ўмовы на выкананьне за пэўную плату патрэбных ім навуковых досьледаў. Гэтай самай кафедрай, універсітэтам выконваліся адпаведныя партыйна-ўрадавыя рашэньні, якія патрабуюць такіх “узаемасувязяў” паміж навукай і “жыцьцём”. Але ж неяк высьветлілася, што Шпілеўскі частку тых грошай бярэ ў сваю кішэню. Суд прымусіў яго вярнуць прысвоеныя ім пяць тысячаў рублёў. Злодзея пагналі з працы, але ж не з навукі: ён перайшоў у іншую вышэйшую навучальную установу. А вось нядаўна раскапалі, што тады справу не давялі да канца. Ня пяць, а шэсьцьдзесят пяць тысячаў рублёў дапамаглі партыйныя дырэктывы “зарабіць” палітычна актыўнаму навукоўцу! Варта толькі ўважліва чытаць “дакументы партыі і ўраду”! Цяпер правяраюць навуковую вартасьць выкананай Шпілеўскім чужымі рукамі “гаспадарча-дагаварной” тэматыкі. Можна ня надта дзівіцца, калі пасьля такой праверкі будзе пастаўленая самая папулярная ў народзе адзнака за патрыятычныя намаганьні палітыканствуючых ленінцаў – нуль. Цяпер мы пераканаліся, што маштаб “беларускай” карупцыі адпавядае маштабу ўсесаюзнай карупцыі. Гэта і вядома: аўтары іх – усё тыя самыя выхаванцы і пасьлядоўнікі, як яны сябе ўсюды велічаюць, ленінскай партыі. Нядаўна мы ўжо згадвалі пра забойствы і суды несправядлівыя, што чыняцца тымі ж ленінцамі на Беларусі. А цяпер прасачыліся зьвесткі пра серыю новых забойстваў. Ужо на Магілёўшчыне (тыя, ранейшыя, былі на Гомельшчыне і Віцебшчыне). 25 лістапада 1986 году. Нарэшце адазваўся Генрык. Вось перада мною яго сьля­ды – заадрасаваны ім на маё імя паштовы канверт. У канверце – доўгачаканая мною вестачка. Нават вестка-запрашэньне. Ксёндз-прыміцыянт Генрык Акалатовіч з адчувальнай радасьцю запрашае на свае прыміцыйныя ўрачыстасьці. Падзея гэтая адбудзецца праз чатыры дні, 29 лістапада, у горадзе Браславе. Во аж куды занесла хлопца! У Менску, куды ён быў накіраваны рэлігійнай уладаю, прадстаўнікі савецкай улады не дапусьцілі яго. А перад Менскам быў жа яшчэ і Нясьвіж! Паезьдзіў Генрык па Гродзенскай вобласьці, згодна з самавольствам залескіх, і там нідзе не прыткнуўся. Карацей кажучы, палётаў малады сьвятар па сваёй бацькаўшчыне – Беларусі, як тая райская мухалоўка Muscicapidae, што выдрукавана на гэтым ягоным канверце. Цяпер во Віцебшчына. Пакуль гісторыя больш падрабязная мне не вядома. А яна ж, вядома, была. І магчыма, багатая на прыклады рэлігійнай “свабоды” ў СССР. Апроч запрашэньня, Генрык даслаў таксама і вельмі сімпатычную Памятку сваёй ужо абвешчанай Першай Імшы: на верхнім баку шматкаляровая выява вялікага папы Яна Паўла ІІ з надпісам унізе: “Anno Santo della Redenzione 1893”; на другім, ніжнім, баку – тэкст, які Прыміцыянт палічыў неабходным даць тут у якасьці свайго першага пастырскага бласлаўленьня. Ох, як яскрава сьведчыць гэтая Памятка пра цяжкія ўмовы функцыянаваньня рэлігіі ў СССР! 1. Тэкст надрукаваны на канцылярскай пішучай машынцы. Ва ўсім сьвеце гэта спрадвеку робіцца друкарскім спосабам. Але ж тут, у гэтай дэмагагічнай краіне, нават Патрыярхія агромістай царквы – Рускай праваслаўнай – ня мае ніводнай сваёй друкарні! 2. Дастаць больш-менш значную колькасьць патрэбных абразкоў прыміцыянту недаступна. Генрык раздае свае Памяткі, якія падрыхтаваў яшчэ ў 1984 годзе для Нясьвіжа. Так браслаўчане і атрымаюць ад яго абразкі з выдрукаванымі на іх 1984 годам і парафіяй Нясьвіж. А дзе ж і як дастанеш новыя абразкі, каб прывесьці ўсё ў адпаведнасьць?! 3. Неадпаведнасьць надрукаванага на абразку з сапраўдным станам рэчаў сьвед­чыць не пра што іншае, як пра зацятую барацьбу савецкай улады з рэлігіяй: Генрыка не дапусьцілі туды, куды яго рыхтавалі. 4. Замежнае выданьне абразка, прыстасаванага Генрыкам пад сваю Памятку, зьяўляецца тэрміновым, сезонным. Аб гэтым сьведчыць і надпіс пад ім. Аднак у СССР нават духоўным асобам ён трапіў у рукі з вялікім спазьненьнем, а да зацікаўленых веручых ён, як мы бачым, трапляе праз тры-чатыры гады. У такіх вось умовах будзе несьці сваю ганаровую, архіпатрэбную народу службу сьвятар Генрык Акалатовіч. Дай Бог яму моцы трываць і вытрымліваць! А я між іншым вельмі хачу быць сьведкам і ўдзельнікам гэтай яго ўрачыстасьці… 26 лістапада 1986 году. 16 гадзінаў 40 хвілінаў. Адзін з герояў Цэнтральнага тэлебачаньня заяўляе: “Каб ад працоўнага чалавека была большая аддача, ён заўсёды павінен думаць толькі пра сваю працу” (!) 1 сьнежня 1986 году. Нечакана для ўсіх Алег Бембель стаў хрысьціянінам. Пішу “стаў”, бо такім ён ня быў ад нараджэньня. Продкі яго – іудзеі, бацькі, “вядома”, – “атэісты”, прынамсі, бацька. І вось Алег “явачным” парадкам сам ператварыў сябе ў хрысьціяніна, прытым актыўнага. Цяпер ужо хрысьціянская тэматыка нярэдка выходзіць на першае месца ў яго літаратурнай творчасьці. Алег па сваёй ініцыятыве пазнаёміўся з мітрапалітам Менскім і Беларускім Філарэтам, перадае яму свае вершы. Часам некаторыя творы сьпецыяльна прысьвячаюцца ім гэтаму іерарху. Неяк Алег завітаў да мяне, паказаў тое, што нясе да мітрапаліта. Паводле маёй парады сёе-тое перарабіў, перадрукаваў, паклаў у мой канверт. Цяпер вось Алег зноў наведаў мяне, ідучы ў кансісторыю. І зноў мне давялося наводзіць марафет у яго карэспандэнцыі, забясьпечыць яе адпаведным канвертам. Я пераканаўся, што малады Бембель не зьвяртае ніякай увагі на форму. 13 сьнежня 1986 году. Да Генрыка на прыміцыю ня трапіў, хоць і вельмі хацеў быць там. Дзеці таксама гатовыя былі ехаць, асабліва Ірынка прасілася. Аднак мама-доктар пераканала ўсіх, што мне гэта была б занадта вялікая нагрузка. Перш за ўсё эмацыйная, якая і выклікае найбольш прыступаў стэнакардыі. Затое падрыхтаваў Генрыку прыгожы прывітальны адрас. Заадно асобнай паштоўкай-візіткаю павіншаваў з Калядамі і з Новым 1987 годам. Да ўсяго гэтага далучыў свой варыянт “Вернае ракі” С. Жаромскага. Адрас склаў па-беларуску, уключна прыведзеныя ў якасьці эпіграфу Псальмы 26,8 і 71,18. Беларускую мову ўжыў сьпецыяльна, бо, упэўнены, што яе там на прыміцыйных урачыстасьцях ня будзе. Хіба што кс. Чарняўскі будзе самім сабою і тут… Зайшоў Алег. Зноў жа па дарозе да мітрапаліта. І зноў давялося надаваць высокароднасьць ягонай карэспандэнцыі. На гэты раз ён маецца даслаць два вершы – “Малітва” і “Давай сумовіцца”. Вось “Малітва”: …шукаем мы тут пуцявіны… адны… ці – адну! – на ўсіх… памілуй, Хрысьце, памілуй, нябожчыкаў і жывых… і дай нам усім сьцяжыны у бясконцых Шляхох Тваіх! Звычайная, як бачым, малітва, бяз нейкага там надзвычайнага ўзьлёту. Але ж сама тэма гэтая незвычайная для беларускай падсавецкай паэзіі. У Алега (ды й ва ўсіх іншых!) такая тэма нават падсавецкай лічыцца ня можа, бо прасейваецца цэнзарамі, не публікуецца. Значыць гэта вольная паэзія! Вольная ў няволі! “Крамольныя” думкі пішуцца не для друку, а для некалькіх блізкіх людзей і дасылаюцца ім прыватным чынам з надзеяй на іх водгук і… захаваньне. Водгук – на выпадак, калі будзе страчаны і гвалтам адабраны аўтарскі экземпляр. Вось так, напрыклад, здарылася з Алегавым рукапісам той кнігі, што “незаконна” надрукаваная сёлета ў Англіі. Адзін экземпляр рукапісу трапіў за мяжу і там, дзякаваць Богу, убачыў сьвет. Другі забралі ў парткам Акадэміі навук, калі судзілі там Алега за яго “злачынства”. Трэці экземпляр трапіў у ЦК КПБ – “на папярэдняе вывучэньне”. Адзін з гэтых двух ужо не існуе, другі цяпер аж у КПК КПСС (Камітэце партыйнага кантролю КПСС!)! Гэта аж там будуць разьбіраць “вольныя” вершы Алега Бембеля. Сам М. С. Саломенцаў ацэніць (?!) і вынясе канчатковы прысуд. Гэта павінна стацца 16 сьнежня 1986 году. Алег кажа, што хаця б пашанцавала вырваць з тых зубоў рукапіс. Інакш нельга будзе адбіваць усякія магчымыя наскокі: нехта будзе нешта цытаваць, ня выключана, што з кан’юнктурнымі скажэньнямі, а ён аўтэнтык ня здолее паказаць. Дзе б гэта дастаць той англійскі друкаваны варыянт! Хоць Алегу! 28 сьнежня 1986 году. Па тэлебачаньні ў праграме “Час” учора перадалі пра назначэньне “беларуса” Цераха міністрам гандлю СССР. Я сам гэта чуў і асаблівага значэньня не прыдаў гэтаму факту. Што ж, думаю, ён вырас у нас на гандлі, палічылі, што “пацягне” і саюзную ношку; няхай цягне. Аж сёньня кампетэнтны ў гандлі чалавек, Васіль Міхайлавіч Разанаў, што сядзіць за маім сталом, высьветліў мне гэтую справу. Церах узначальваў Спажывецкую кааперацыю рэспублікі. Пасьля стаў намесьнікам Старшыні Савету Міністраў БССР па гандлі. Зусім нядаўна “правярнуў” вельмі гучную афёру… з каўбасою. Вось што ён зрабіў. Усе фонды мяса, што прызначаліся на каўбасныя вырабы для дзяржаўнай гандлёвай сеткі, перарабіў іх у тыя ж самыя каўбасы і пачаў прадаваць іх у сваіх магазінах. Здавалася б, што тут такое пакупніку, маўляў, бяз розьніцы. Але ж не! Розьніца была: з дазволу Дзярж. камітэту БССР па цэнах Церах вызначыў на гэтыя каўбасы трайную цану! Пакупнікі паднялі бунт. Сталі разьбірацца. Зьнялі Старшыню Дзярж. Камітэту па цэнах Р. Жданка, загадчыка аддзелу СМ БССР Зайцава, некалькі іншых чалавек пакаралі ў Савеце Міністраў, Міністэрстве гандлю рэспублікі і ў вотчыне Цераха. Атрымаў вымову нават загадчык аддзелу гандлю і бытавога абслугоўваньня ЦК Лапо. А самога Цераха праз месяц паднялі да нябёсаў. Значыць, кажу я свайму суседу, церахаўская хватка імпануе Крамлю, там убачылі спосаб лёгка папоўніць пустую казну. Аднак сусед вытлумачыў гэта прасьцей: Церах падабаецца загадчыку аддзелу гандлю ЦК КПСС Сташанкову, удвух нядаўна аб’язджалі рэспубліку. Я ж лічу свой вывад больш лагічным. Цэкоўцы Раман (Катужанец – рэд.) і Юра Лабун таксама дзівяцца і плююцца з такога “кадравага”фартэлю. 29 сьнежня 1986 году. Чытаем пра таго самага Цераха біяграфічную даведку ў “Известиях”. Нехта пад агульны рогат заўважыў: “Пры пералічэньні яго былых пасадаў забылі тры словы ўпісаць: “усюды правальваў работу”. Сродкі масавай савецкай інфармацыі цяпер поўныя непрыхільных для Заходніх краінаў “легенд” пра пагібель тамтэйшага грамадства. Не пасаромяцца нават біць тыя краіны, дзе найвышэйшы жыцьцёвы ўзровень. Вось у той самай праграме “Час” паказалі як гаруе народ у Нарвегіі. Увішны карэспандэнт (кадэбіст) узяў інтэрв’ю у беспрацоўнага ў яго дамку-аўтобусе. Беспрацоўны – эмігрант. Сказаў, што за апошні час толькі тры дні працаваў. “Карэспандэнт”-кадэбіст правёў аб’ектывам па вуліцах Осла і закрычаў нешта накшталт: “Быццам бы горад, але ж вы, таварышы , бачылі яго існасьць!..” Сёньня з В. Н. Разанавым наведалі ў хірургічным аддзяленьні Паўлу Украінец. Хто яе ведае – любіць і паважае. Яна добрая, разумная. Днямі, дарэчы, атрымала дыплом доктара філасофскіх навук. Працу ў ЦК вырашыла кінуць. Вечарам паступіў А. Шманцар з мікраінфарктам. А ў пакой 408 перавезьлі М. Танка... Працяг будзе.