Аляксей Дзермант (№26)

Аляксей Дзермант

_____________________
Паганскае адраджэньне на Беларусі.

Беларусаў трымаюць паганскія карані.
Як балтаў, як скандынаваў.
...Без паганскіх каранёў нацыя – перакаці-поле,
народы так званыя інтэрнацыяналісты
ці нават праваслаўныя атэісты.
Дык трымаюцца за ўласны тын Беларусы –
кшчоныя паганцы, самаісныя, як пан бурштын.
Рыгор Барадулін.

Паганства ў Беларусі ніколі не зьнікала. Яно дагэтуль застаецца пакрыёмай духоўнай і культурнай асновай нашага этнасу. У варунках, калі ўжо няма хрысьціянскай манаполіі на духоўнае жыцьцё беларусаў і прыгнёту з боку камуністычнай ідэалогіі, зьявілася магчымасьць ня толькі займацца вывучэньнем старадаўніх вераньняў, але і адкрыта дыскутаваць пра актуальнасьць язычніцтва для цяперашняга часу. Што можна сказаць пра персьпектыву паганскага адраджэньня ў нашай краіне?
Спачатку зробім невялікі гістарычны экскурс, які дапаможа зразумець прычыны трываласьці і жыцьцёвасьці язычніцкіх традыцыяў у Беларусі. Афіцыйнай датай зьяўленьня хрысьціянства ў нас лічыцца 988 г., калі з інцыятывы кіеўскага князя Уладзіміра насельніцтва падуладных яму тэрыторыяў мелася быць ахрышчаным. Між тым, маючы на ўвазе складаныя дачыненьні Полацкай зямлі з Кіевам, не выпадае меркаваць пра яе аўтаматычную хрысьціянізацыю. Першыя прапаведнікі імаверна зьяўляліся тут і раней, але ёсьць падставы сумнявацца, ці была нейкая адміністрацыйная акцыя. Найбольш адпаведным рэчаіснасьці здаецца становішча, апісанае Уладзімірам Лобачам – на Полаччыне ў XI-XII стст., у адрозьненьне ад усходнеславянскіх абшараў, так і не адбыўся акт хросту, інспіраваны князямі (прыкладам: Кіеў 988 г., Ноўгарад 990 г.), а хрысьціянізацыя, як павольны працэс узаемадзеяньня новай рэлігіі і трывалых язычніцкіх традыцыяў, афіцыйна была ўхваленая ў Полацку толькі на пачатку XII ст., што спрыяла ўзьнікненьню архаічных (pro paganus) формаў праваслаўя, якія і ў XIX ст. спрыялі захаваньню паганскага зьместу ў фармальна ахрошчанай культуры Беларусі¹.
Добрай ілюстрацыяй гэтаму можа быць валадараньне князя Усяслава Чарадзея, народжанага “ад валхваваньня”. Нельга адмаўляць таго, што ў сваёй палітыцы ён улічваў чыньнік новай веры, напрыклад, пра гэта сьведчыць пабудова полацкай Сафіі, але іншыя простыя ды ўскосныя факты ўказваюць на яго выключныя дачыненьні з даўняй рэлігіяй. Гэта і шэраг міфалагічных рысаў, вядомых са “Слова пра паход Ігараў” ды народнага эпасу, якія дазваляюць суаднесьці яго постаць з язычніцкім князем-валхвом; шчыльныя, саюзьніцкія кантакты з няхрышчанымі балцкімі ды прыбалтыйска-фінскімі плямёнамі, а таксама імаверная сувязь між паганскімі хваляваньнямі на Балтыцы (у землях абадрытаў у 1066 г. і ў Швецыі ў 1067 г.) ды вайною Усяслава супраць Яраславічаў, дзе ў гэтых падзеях ён мог выступаць як патэнцыйны хаўрусьнік шведскага і абадрыцкага паганскага руху².
Дарэчы тут згадаць і найпраўдападобнейшую этымалагічную версію паходжаньня найменьня найбольшага протабеларускага племя – крывічоў, зьвязаную з тытулятурай балцкіх сьвятароў (лiт. krivis, krivл, krivaitis). Дзеля гэтага нават, як зацеміў Уладзімір Тапароў, “крывічы могуць асэнсоўвацца як пэўнага кшталту левіты, племя жрацоў, сьвятароў”³. Між тым, хрысьціянскі чыньнік спрычыніўся да карэннай зьмены этнакультурнай сітуацыі праз уcталяваньне новай этнаканфесійнай самаідэнтыфікацыі мясцовага насельніцтва, калі даўнія “паганскія” этнонімы паступова выціскаліся канфесіёнімам “русь”, а хрост аўтахтоннага балцкага насельніцтва ў “рускую” веру ўрэшце прыводзіў да яго ментальнай і моўнай славянізацыі⁴.
Пэўнай рэакцыяй на працэс хрысьціянізацыі і славянізацыі магчыма лічыць паўстаньне Літоўскага гаспадарства, якое некаторыя гісторыкі назвалі нават “апошняй язычніцкай імперыяй”. Згодна з высновамі Дайвы Вайткявічэне і Вікінтаса Вайткявічуса, сапраўды можна гаварыць пра такую зьяву, як паганская дзяржаўная рэлігія ў Літве XIII ст.⁵ Пры гэтым бальшыня літоўскіх князёў як правіла трымалася прынцыпу рэлігійнай талеранцыі, сьведчаньнем чаго ёсьць словы Гедыміна: “Хрысьціяне шануюць бога свайго па-свойму: русіны па-свойму, палякі па-свойму, а мы шануем бога па нашаму звычаю…”⁶. Тагачасная апазіцыя Русь – Літва або (усходняе) хрысьціянства – паганства адбілася ня толькі ў сярэднявечных эпітэтах літоўцаў: “літва беззаконная” (у сэнсе: не пільнуецца хрысьціянскага закону), “літва бязбожная”, “літва паганая” “літва нехрышчоная”, але і ў этнастэрэатыпных уяўленьнях суседзяў (расейцаў, украінцаў) пра беларусаў-літвінаў XIX ст.: “з литвина не буде христянина”, “вялікі чараўнік, сказана — ліцьвін”, а “тэалагічны” дыялог з беларусам паводле ўкраінскага фальклору выглядаў гэтак: “Литвинку божи?” “Ти сам божи!” “Тю, литвинку, ти ж чортів!” “Ага, хай і чортів, аби не твой!”.
Сутыкненьне паганскай Літвы з адменамі хрысьціянскай цывілізацыі: грэцка-візантыйскай і рымска-каталіцкай было непазьбежным. У варунках наймацнейшага духоўнага, палітычнага, а ў разе з каталіцтвам яшчэ і адкрыта вайсковага ціску, пытаньне пра выжываньне напраўдзе ставілася рубам, “не на жыцьцё, а на сьмерць”. Этнічная і дзяржаўная экзістэнцыя тады беспасярэдне залежала ад прыняцьця хросту, як сімвалічнага чыну далучанасьці да еўрапейскай цывілізацыі, а не варожага “барбарскага” сьвету — зусім нядаўнія прыклады з палабскімі славянамі ды прусамі былі досыць красамоўныя. Літоўскія валадары, прыймаючы хрост, набывалі своеасаблівую “індульгенцыю” для свайго народу, і праз немінучы кампраміс стварылі спрыяльныя ўмовы для захаваньня архаічных пластоў культуры: “адна важная рыса ня можа быць выпушчанаю з-пад увагі – шырокі геапалітычны кругагляд найбольш выбітных кіраўнікоў Літвы: дзеяньні, што нярэдка здаваліся зусім процілеглымі, але якія мелі ўрэшце адну глыбінную мэту, чыніліся не праз абыякавасьць або крывадушніцтва, а з улікам усёй сітуацыі навокал, зважаючы на Лівонію і Прусію, Польшчу і Русь... Крокі насустрач хрысьціянству рабілі не тады, калі выбару ўжо не было і трэба было прымаць прадыктаваныя ўмовы, але крыху раней за той момант, калі сітуацыя станавілася цалкам здэтэрмінаванай і ўжо незваротнай”⁷.
Але і падзеі 1387 г. – даты беспрэцэдэнтнай на тле іншых еўрапейскіх краінаў – ня сталі канчатковым разьвязаньнем “паганскага пытаньня”. Жамойць хрысьцілі яшчэ пазьней – у 1413 г. Як рэлікт паганства да XVI-XVII стст. на Браслаўшчыне, Лепельшчыне, Аршаншчыне, Слонімшчыне захаваўся курганны пахавальны абрад. Надзвычай цікавая інфармацыя пра існаваньне яскравых паганскіх звычаяў сярод люду Паўночнай Беларусі зьмешчаная ў творы Паўля Одэрборна “Праўдзівы і грунтоўны аповед пра веру русаў...” (1582 г.): “Многія тут трымаюць у сваіх хатах адмысловых зьмеяў і кормяць іх”, “У суседнім лесе ў іх ёсьць дрэвы, якія яны ўшаноўваюць згодна з верай продкаў”⁸. Нават у паданьнях, зафіксаваных этнографамі XIX – першай паловы ХХ стст., захаваліся водгукі дахрысьціянскіх культаў, пры гэтым з нейтральнай або станоўчай ацэнкай⁹. Бадай, найбольш уражвальныя – зьвесткі пра аўтэнтычнае язычніцкае капішча, што месьцілася ў цяперашнім цэнтры Менску яшчэ ў пачатку XX ст!¹⁰
Народныя традыцыі выклікалі жывы сентымент і ў колах шляхты. Магнаты Радзівілы выводзілі свой радавод ад Крыве, а выбітны прадстаўнік гэтага крывічэсьлівага роду Крыштап Мікалай за свае вайсковыя перамогі атрымаў ганаровую мянушку “Пярун”. Міхалон Літвін, аўтар трактату “Пра звычаі татараў, літвіноў і маскоўцаў” ганарыўся тым, што на Літве, як і колісь у Рыме, “ушаноўваюцца і сьвятыя пенаты, моры, лары, лемуры, горы, пячоры ды сьвятыя гаі”, ён настальгуе па старавечных звычаях і кажа, што “пад хваляю хросту згаснуў ugnis, то бок агонь”¹¹. Рамантычнае замілаваньне паганскай мінуўшчынай беларуска-літоўскага краю пазьней было характэрнае для творчасьці Адама Міцкевіча, Яна Чачота, Яна Баршчэўскага, Тэадора Нарбута, Адама Кіркора, Канстанцыі Скірмунт ды іншых прадстаўнікоў тутэйшага набілітэту.
У пачатку XX ст. дзеячы беларускага руху таксама зьвярнулі ўвагу на вялікі патэнцыял язычніцкай даўніны для нацыянальнага адраджэньня. У найбольшай ступені гэта тычыцца поглядаў Вацлава Ластоўскага, у прыватнасьці яго гістарыясофскай “крыўскай” канцэпцыі. Паводле яе праўдзівым найменьнем нашага краю ёсьць Крывія, а народу – крывічы. Страта свойскага этноніму і замена яго “рускім” зьвязваецца з чужынскімі ўплывамі, у тым ліку рэлігійнымі: “І вось усё, што не ўкладалася ў рамкі хрысьціянства, як яго разумелі візантыйцы (і варагі-русь), лічылася адрынутым, “бесаўскім”. Усякае выражэньне дахрысьціянскага вераньня, безумоўна, асуджалася і перасьледавалася як чартоўскае... Пад гэтае паняцьце... падтасоўвалася і праяўленьне народнасьці (гэта знача, – мова мясцовых плямён, іх звычаі, абычаі і нацыянальныя імёны)”¹². У апавяданьні “Часы былі трывожныя”, дзе апісваюцца першыя крокі новай рэлігіі на нашых землях, В. Ластоўскі вуснамі паганскіх сьвятароў фактычна вінаваціць хрысьціянства ў тым, што яно наўпрост спрычынілася да заняпаду крыўскага народу: “Воля ваша будзе сьцерта, як зярно ў жорнах, верай новай i разьвеецца, як порсьць дарожная. Слава ваша забудзецца, а iмя ваша будзе iмем пагарджаных i паярэмленых. Нашчадкi вашы адвернуцца ад крывi сваей i магiлы вашы зьневажаць будуць. Плады зямлi вашай, кроў i пот вашы возьмуць чужынцы, i вы iх багомiць будзеце. Жоны i дочкi вашы стануць паслужнiцамi ў тых, каторыя вамi валадаць будуць. Перад рабамi сваiмi пахiнеце каркi i зьнiзiце аблiччы свае ў пакорлiвасьцi. Змоўкнуць вечавыя званы ў гарадах i песьнi свабоды ў сёлах. I перапоўняцца воды сьлязамi вашымi, паветра стогнамi, а зямля крывёй вашай. I згiнеце з аблiчча зямлi, калi не ачуняеце i ня скажаце сабе: зямля наша – дом наш, яна – магiла прашчураў i калыбка будучых пакаленьняў нашых!”¹³
Разам з тым, Ластоўскі з відавочнай прыхільнасьцю ставіўся да крыўскага паганства: пісаў артыкулы і мастацкія творы, прысьвечаныя даўнім вераньням, зьбіраў фальклорны матэрыял ды меў нават намер укласьці тутэйшы народны эпас, накшталт латышскага “Лачплесіса” або фінскай “Калевалы”. Зразумела, нельга сьцьвярджаць, што Власт сапраўды спавядаў язычніцтва, але можна згадзіцца з тэзісам, што “у асобе Вацлава Ластоўскага маем пачынальніка, а можа, завяршальніка замешанага на крывіцкай ідэі беларускага фундаменталізму як пэўнай сістэмы ідэй і каштоўнасьцяў. Гэты тып сьветапогляду выявіўся ў ідэалізацыі, нават апалагетыцы старадаўняга крывіцка-беларускага паганства, у крытыцы хрысьціянскага універсалізму і касмапалітызму, у інтэнсіўнай нацыянальнай міфатворчасьці, урэшце, у фундаменталісцкай канцэпцыі беларускай гісторыі і культуры, паводле якой Беларусь, альбо Крывія, пачалася ў дахрысьціянскія вякі”¹⁴. Можна меркаваць, што сам Ластоўскі найбольш аптымальным для беларусаў лічыў не каталіцтва, праваслаўе або ўніяцтва, а “нацыянальнае” хрысьціянства¹⁵, якое арганічна ўлучала б і язычніцкі элемент. Менавіта на гэтую думку наводзіць яго “Патрыятычны малітвеньнік”, асабліва “Дзесяць загадаў народных”¹⁶, якія, па сутнасьці, ёсьць дэкалогам беларускага (крыўскага) этнанацыяналізму, вельмі далёкім ад хрысьціянскіх запаветаў.
Паганскі фон у выглядзе элементаў Гераклітавай філасофіі, гнастыцызму і пантэізму вызначае адметнасьць знакавай для беларускага мысьленьня працы “Адвечным шляхам” Ігната Абдзіраловіча, прысьвечанай дыялектыцы “ліючайся” формы, паўсталай ад сакральнага шлюбу Маткі-Матэрыі і Бацькі-Купалы. Разважаючы пра асаблівасьці нашай гісторыі, Абдзіраловіч сьцьвярджаў: “Страціўшы ў сабе вольнага паганца, …беларус ня ўбачыў нічога прынаднага і ў новым складзе жыцьця. Уплывы Захаду і Усходу ў перакручаных, сьпецыфічна славянскіх, часам карыкатурных выразах круцілі і гвалцілі душу беларуса, толькі прымушаючы яго ўбачыць, што ў чужой скуры заўсёды дрэнна, што трэба вытварыць нешта сваё, роднае, блізкае, арганічнае”¹⁷.
Менавіта з ідэямі гэтых дзеячоў і варта было б зьвязваць першыя спробы адраджэньня беларускага паганства, а не з палітыкай ваяўнічага атэізму савецкага ўраду, скіраванай на вынішчэньне ўсялякага рэлігійнага культу, як не зусім карэктна, на нашу думку, мяркуе Аляксандр Гурко¹⁸. Насамрэч замена бальшавікамі пачатковага сэнсу сьвятаў і абрадаў з хрысьціянскага на нібыта “паганскі” з сапраўдным язычніцтвам (этнічнай рэлігіяй) нічога супольнага ня мела. Наадварот, нішто так не спрычынілася да вынішчэньня апошняга, як інсьпіраваная камуністычнымі ўладамі калектывізацыя, індустрыялізацыя і ўрбанізацыя¹⁹. У сваю чаргу зьвернем увагу на тое, што марксісцкая ідэалогія была па сутнасьці секулярнай рэлігіяй, якая мела супольныя з хрысьціянствам монатэістычныя вытокі. Іх лучыць эгалітарны архетып (усеагульная роўнасьць перад богам або роўнасьць перад людзьмі), універсалізм – перакананьне ў неабходнасьці пашырэньня сваёй адзінай ісьціны ва ўсім сьвеце (маштабная месіянерская дзейнасьць, нярэдка гвалтоўная або перманентная падрыхтоўка сусьветнай рэвалюцыі), месіянскія чаканьні (вера ў надыход божага валадарства або сьветлай камуністычнай будучыні), постаць месіі (прарок або правадыр), комплекс абранасьці ў спалучэньні з нецярпімасьцю да іншадумства (змаганьне з гоямі, ерэтыкамі, паганцамі ды перасьлед паводле класавай прыкметы).
Сам тэрмін язычніцтва, утвораны ад ст.-слав. язык ‘народ, мова’, найпраўдападобней азначае чалавека, які гутарыў іншай мовай, чужынца. Слова язычнік, такім чынам, мае ў сабе адценьне дыскрымінацыі паводле этнічнай прыкметы, падобнае да паняцьця “гоя” ў юдаізьме. Іншы тэрмін, пашыраны ў бальшыні еўрапейскіх моваў – паганства, якое стала абразьлівым, сінонімам усяго кепскага і брыдкага, паходзіць ад лац. paganus ‘жыхар pagus (вясковай акругі), вясковец’. Тут можна заўважыць прыкметы сацыяльнай дыскрымінацыі, калі ў першыя стагоддзі пашырэньня хрысьціянства гараджане і заможныя людзі атаесамлялі язычніцтва і “цёмны” вясковы лад жыцьця. Ням. Heidentum, анг. heathenism зьвязаныя са стэрэатыпам пра паганства як азнаку барбарства, нецывілізавананасьці, бо яго маглі спавядаць нібы толькі насельнікі дзікіх мясьцінаў – пусткаў, што сьведчыць пра дыскрымінацыю культурную. Як бачна, амаль усе найбольш пашыраныя тэрміны, якімі карыстаюцца для азначэньня паганства, нясуць адбітак хрысьціянскай інтэрпрэтацыі і маюць негатыўнае адценьне. Аднак сутнасьці зьявы яны не выяўляюць.
Індаеўрапейская рэлігія, да якой узыходзяць мясцовыя дахрысьціянскія традыцыі бальшыні еўрапейскіх народаў, была політэістычнай, зьмяшчаючы разнастайнасьць абрадавасьці, характэрнай для розных сацыяльных групаў і мясцовасьцяў, адлюстроўвала адметнасьці паміж народамі, а не была ўніверсальнай рэлігійнай дактрынай. Будучы плюралістычнай і шматбаковай, гэтая рэлігія была талерантнай паводле сваёй прыроды, далёкай ад якога-кольвек празелітызму і фанатызму, кожная этнасацыяльная група шанавала сваіх уласных багоў, мела адмысловыя рытуалы і звычаі. У гэтым сэнсе яе можна назваць эзатэрычнай і ініцыяцыйнай. У ёй былі свае міфы ды сімвалы, але яна была пазбаўленая дагматызму. Гэта была рэлігія веды, досьведу і справы, а ня веры і абстрактных роздумаў, таму істотным у ёй было выкананьне традыцыйных абрадаў і абавязкаў²⁰. Да гэтых характарыстак можна таксама дадаць стаўленьне да прыроды як да маніфестацыі боства, тэафаніі, а не як да другаснага стварэньня, прызнаньне жаночага боскага прынцыпу – Багіні нароўне з мужчынскім боскім пачаткам, або нават замест яго²¹.
Ці ёсьць тэрміны, якімі можна было б карыстацца для больш дакладанага азначэньня язычніцтва? У “Аповесьці мінулых гадоў” пры апісаньні ладу жыцьця язычнікаў гаворыцца, што яны: “имяху... обычаи свои и закон отец своих и преданья, кождо свой нрав”²². Паняцьце дзядоўскага звычаю тут беспасярэдне суадносіцца з рэлігійнай традыцыяй. Гэта ж вынікае і з іншых летапісных паведамленьняў: “Си же творяху обычая и Кривичи и прочии погании...”²³. Разуменьне звычаю ў рэлігійным кантэксьце характэрнае і для народнай культуры: “Звычай устанавіў Бог; от затым трээ дзяржацца звычая, калі хочэш, каб Бог не пакараў. Хаць жэ кажуць, што ўсялякія людзі маюць свой звычай, бо што сяло, та нораў, што галава, та розум, а што край, та звычай, але ўсе ж людзі трымаюцца таго звычая, як пайшоў от дзядоў да прадзедаў, бо яго ўстанавіў сам Бог”²⁴. Заўважым, што і ў “пачатковага летапісца” і ў людовай традыцыі звычаі характаразуюцца сутнаснай гетэрагеннасьцю, увасабленьнем genius loci, кожны край, племя, сяло маюць свае адметныя звычаі, што кантрастуе з універсальным хрысьціянскім законам, абвешчаным для ўсіх народаў. У сувязі з гэтым нядаўна было прапанавана замяніць сам тэрмін “традыцыйная культура” ў дачыненьні да культураў пэўнага тыпу больш слушнай дэфініцыяй “тэсматычная культура”, абагульняючы значэньні грэцкага слова иеумьт ‘старая завядзёнка, асьвечаная даўніной і звычайна не пісаная, сьвяты закон, закон, усталяваны багамі’²⁵.
Індаеўрапейскі канцэпт “веры” ў рэлігійным сэнсе істотна розьніўся ад хрысьціянскага як выключнага стаўленьня да ўсемагутнага бога, безумоўнай вінаватасьці перад ім і спадзяваньня на збавеньне, добра выяўленага ў слыннай формуле Тэртуліяна Credo, quia absurdum est. У процілегласьць да гэтага першасны сэнс веры ў індаеўрапейцаў рэканструюецца паводле моўных фактаў як акт даверу, што аказваецца богу, з якога вынікае ўзаемны давер у выглядзе боскага спрыяньня²⁶. У прускай мове захаваўся таксама і сьпецыяльны тэрмін для азначэньня веры – druwis, што адлюстроўвае асаблівасьці паганскага сьветаразуменьня, у якім слова са значэньнем ‘вера’ ўзыходзіць да словаў са значэньнем ‘дрэва’. Пры гэтым цьвёрдае, трывалае дрэва (найчасьцей дуб) разумелася як вобраз сусьвету (axis mundi), як крыніца найбагацейшай міфа-паэтычнай сімволікі. Такім чынам, маем характэрны сэнсавы ланцуг: ‘назоў аб’екту ўшанаваньня’ – ‘ушанаваньне (рэлігійнае)’ – ‘вера’. Дарэчы, зважаючы на балцкі этнакультурны фон на Беларусі, менавіта druwis можна было б ужываць у якасьці аўтэнтычнага заменьніка як хрысьціянскіх з паходжаньня “язычніцтва” і “паганства”, гэтак і штучнай “роднай веры”²⁷.
Яшчэ адзін асьпект праблемы – суадносіны даўняга паганства і тых, хто сёньня шануе “обычяи древльнии”, або карэляцыя паганства і неапаганства. Апошняе даўно ёсьць аб’ектам навуковага вывучэньня, але нас цікавіць, які ж зьмест укладаецца ў гэтае паняцьце. Этнолаг Віктар Шнірэльман разумее пад неапаганствам “агульнанацыянальную рэлігію, якая штучна ствараецца гарадской інтэлігенцыяй з фрагментаў старажытных лакальных вераньняў і абрадаў з мэтаю “адраджэньня нацыянальнай духоўнасьці».²⁸ Гэтае азначэньне здаецца надта спрэчным для таго, каб прэтэндаваць на ўніверсальнасьць ды адлюстроўваць сутнасьць азначанага. Выклікае сумнеў “агульнанацыянальны характар” рэлігіі, бо многія дзеячы неапаганскага руху падкрэсьліваюць, што этнічная рэлігійнасьць далёка ня тоесная нацыянальнай, хоць і перакрыжоўваецца з ёю²⁹. Апрача таго, еўрапейскія прыхільнікі політэізму часта апелююць хутчэй да мясцовых адменаў суперэтнічных дахрысьціянскіх традыцыяў: балцкай, славянскай, германскай, кельцкай, якія перакрочваюць нацыянальныя межы. Далёка не заўсёды і не паўсюль гэтая рэлігія ствараецца штучна і толькі гарадскімі інтэлігентамі. Шнірэльманава азначэньне найбольш пасуе для ўласна расейскай сітуацыі і не прыдатнае для шырэйшага кантэксту.
Айчынны рэлігіязнаўца Аляксандр Гурко акрэсьлівае неаязычніцтва як “новыя рэлігіі, сканструяваныя на аснове політэістычных вераньняў у мэтах пошуку новай этнічнай ідэнтычнасьці і (або) для распрацоўкі новай ідэалагічнай сістэмы”³⁰. Адразу ж паўстае пытаньне пра крытэры “навіны” ў дачыненьні да сучасных паганцаў. Выраз “новыя рэлігіі” або “новыя рэлігійныя рухі” ўжываецца для азначэньня рэлігійных плыняў, якія розьняцца ад тых, якія звычайна называюць “традыцыйнымі” або “сфармаванымі”, “гістарычнымі” рэлігіямі і канфесіямі. Сярод крытэрыяў “традыцыйнасьці” вылучаюцца наступныя: працяглая гісторыя існаваньня, унутраная цэльнасьць, аформленасьць, нават завершанасьць веравучэньня, устойлівасьць культавых (рытуальных) практык, інстытуцыянальная структура, укарэненасьць і шчыльная сувязь з нацыянальнымі традыцыямі, мовамі, гісторыяй, менталітэтам ды інш³¹. Адпаведна, “новымі рэлігіямі” ёсьць тыя, што не адпавядаюць бальшыні гэтых крытэрыяў. Аднак некаторыя з іх (інстытуцыянальнасьць, завершанасьць) ня могуць уважацца за аб’ектыўныя, бо арыентаваныя на характарыстыкі г.зв. сусьветных рэлігіяў, і калі будуць скарыстаныя, прыкладам, для ацэны даасізму ў Кітаі, сінтаізму ў Японіі або шматлікіх адменаў індуізму ў самой Індыі, то могуць засьведчыць там іх “нетрадыцыйнасьць”.
Што тычыцца працяглай гісторыі існаваньня, шчыльнай сувязі з нацыянальнымі традыцыямі, то наўрад ці нешта можа скласьці канкурэнцыю паганству, а абрады, практыкаваныя носьбітамі народнай рэлігіі, г. зв. «народнага хрысьціянства», ёсьць фактычна сістэмай культу язычніцкага паходжаньня, досыць нязначна і павярхоўна трансфармаванай, што сьведчыць пра надзвычайную яе ўстойлівасьць. Такім чынам, паняцьці “навізны” або “нетрадыцыйнасьці” ў дачыненьні да шанавальнікаў дахрысьціянскай веры выглядае, прынамсі, нелагічна. Дарэчы, гэта разумеюць і некаторыя хрысьціяне, напрыклад, Уладзімір Мацкевіч: “Калі пасьлядоўна трымацца такой думкі, тады прыйдзецца прызнаць, што ўсё хрысьціянства на Беларусі нетрадыцыйнае, бо ня ўзьнікла тут, а прынесенае звонку. Больш таго, прынесенае ворагам, які захапіў Полацак – наш традыцыйны палітычны і культурны цэнтар... Таму больш зразумела, калі прыхільнікі паганства спасылаюцца на традыцыйнасьць, чым калі пра гэта спрачаюцца хрысьціяне розных адгалінаваньняў і дэнамінацыяў”³².
Больш дакладную, з нашага гледзішча, дэфініцыю прапанаваў Аляксей Гайдукоў, для якога гэта “сукупнасьць рэлігійных, парарэлігійных, грамадска-палітычных і гістарычна-культурных аб’яднаньняў і рухаў, якія ў сваёй дзейнасьці зьвяртаюцца да дахрысьціянскіх вераньняў і культаў, абрадавых і магічных практык, займаюцца іх адраджэньнем і рэканструкцыяй”³³. У процілегласьць да народаў, якія захавалі архаічны лад жыцьця і мысьленьня, пераемнасьць і трансьляцыю традыцыі (прыкладам, паволжскія і паўночныя народы ў Расіі), паняцьце “неапаганства” мае азначаць яе перарванасьць. Між тым Майкл Ёрк мяркуе, што неапаганства – гэта толькі адна з формаў сучаснага еўрапейскага паганства, якая суіснуе з рэканструяваным язычніцтвам (recopaganism) і больш арганічнымі і натуральнымі праявамі народнай рэлігійнасьці, таго што ён называе geopaganism. Рэканструяванае паганства розьніцца ад апошняга тым, што найчасьцей яно выступае як сьвядомы выбар асобы, вылучаецца актыўнай інтэнцыяй на адраджэньне гістарычных формаў язычніцтва, а неапаганства ўяўляе сабой цалкам новы канструкт, якім ёсьць, напрыклад, рух Wicca³⁴.
Паводле аналогіі з тэрмінам “неапаганства”, які падкрэсьлівае адсутнасьць інстытуцыйнай і культавай пераемнасьці між даўнімі і сучаснымі формамі політэізму, Беларускую Праваслаўную царкву Маскоўскага патрыярхату таксама можна было б назваць “неаправаслаўем”, бо яна фактычна ня мае нічога супольнага з аўтэнтычным беларускім праваслаўем. Зьвярталася ўвага і на тое, што цяпер сярод “традыцыйных канфесій”, асабліва праваслаўя, пашыраюцца тэндэнцыі “новай евангелізацыі”, якія зьнішчаюць формы традыцыйнай этнічнай культуры, у тым ліку элементы народна-хрысьціянскай абрадавасьці³⁵.
Такім чынам, улічваючы негатыўныя і некарэктныя канатыцыі тэрмінаў “паганства” і “неапаганства”, больш адпаведным сутнасьці разгляданай зьявы і прыдатным для навуковага ўжытку быў бы тэрмін “этнічная рэлігія” або “традыцыйная этнічная рэлігія”, пад якім разумеецца аўтахтонная сістэма сьветагляду, культаў і абрадавасьці пэўнага этнасу, што існавала або дагэтуль існуе, незалежна ад таго, якую ўсясьветную рэлігію прыняў дадзены народ як афіцыйную³⁶.
Этнічная рэлігійная традыцыя не перапынялася з прыняцьцем хрысьціянства, але працягвала сваё існаваньне ў выглядзе г. зв. народнай рэлігіі, вызначальнай рысай якой ёсьць суіснаваньне “высокай” рэлігіі (хрысьціянства), зьвязанай з кіроўнымі класамі і клерам, ды рэлігійных уяўленьняў “простага люду”, для якога “высокая” рэлігія актуальная адно фактам свайго існаваньня, і які ў паўсядзённых патрэбах кіруецца не сьвятым пісаньнем, а традыцыяй, звычаем, дзядоўскай верай. Паводле азначэньня Уладзіміра Напольскіх, народная рэлігія “уяўляе сабой сістэму, што разьвіваецца (у адрозьненьне ад раз і назаўсёды зададзенага канону “высокай рэлігіі”), у якой элементы і цэлыя пласты “высокай рэлігіі” ў кожнага пакаленьня і кожнага мікрасоцыюму (сялянскай грамады) арганічна зьліваюцца са спадкаванай сістэмай, у якой у сваю чаргу прысутнічаюць іншыя элементы “высокай рэлігіі”, “адабраныя” і перапрацаваныя папярэднімі пакаленьнямі, і элементы, якія ўрэшце рэшт узыходзяць” да найдаўнейшых рэлігійна-міфалагічных уяўленьняў, што існавалі да ўваходжаньня гэнага народу ў абсяг пэўнай сусьветнай рэлігіі: зьмест “высокай рэлігіі” ўсялякі раз як бы “перакладаецца” на мову традыцыі”³⁷.
Адметнасьць беларускай народнай рэлігіі і традыцыйнай этнічнай культуры агулам выяўляецца якраз у тым, што яна захоўвала сваю ўнутраную цэльнасьць, функцыянальнасьць і самадастатковасьць, нягледзячы на фармальныя інавацыі хрысьціянства, якое было толькі контурам, абрысам, тады як рэальнае напаўненьне часта розьнілася ад хрысьціянскіх нормаў і пастулатаў³⁸. Навукоўцамі адзначаецца яе транстэмпаральнасьць, што выяўляецца “па-першае, у выключнай архаічнасьці паасобных яе складовых частак, даўніна якіх часам сягае часоў так званай “індаеўрапейскай еднасьці”, а па-другое, у прыналежнасьці гэтых элементаў жывой традыцыі яшчэ і напрыканцы XX стагоддзя”³⁹. Прынцыповая політэістычнасьць народнай рэлігіі⁴⁰, захаваньне і кансервацыя ў ёй падставовых элементаў міфа-паэтычнай мадэлі сьвету дазваляе сьцьвердзіць, што менавіта там усё яшчэ можна ўбачыць жывую паганскую традыцыю.
Мабыць таму фальклор як найважнейшы складнік гэтай традыцыі нярэдка выклікае насьцярожанае або нават пагардлівае стаўленьне з боку занепакоеных хрысьціянаў: “Беларускі фальклёр – гэта руіны культу, якія нараджаюць масавую культуру: калядаваньне, гуканьне вясны, шуканьне папараць-кветкі й спаленьне аўтамабільных пакрышак на Купальле. Даўнія адзеньні, рыштунак, звычаі ды сьпевы могуць растлумачыць нам прычыны шмат якіх генэтычных хваробаў і вялікіх грахоў сучаснае нацыі, успадкаваных ад паганства”⁴¹. З гэткім пурытанскім стаўленьнем ды разуменьнем вытокаў масавай культуры цалкам натуральна прагучала б і прапанова пазбавіцца ад рэшткаў “паганскай грахоўнасьці”, зьнішчыўшы і рэшткі беларускага фальклору, толькі здаецца, што вядзе гэты шлях да іншага цяжкага граху – цемрашальства.
Аўтар працытаванай сентэнцыі – Павал Севярынец не шкадуе чорных фарбаў для таго, каб намаляваць скрайне непрывабны вобраз рэлігіі, якая на некалькі дзясяткаў тысячаў гадоў старэйшая за хрысьціянства і якую вызнаюць ня менш як паўтары мільярды жыхароў нашай планеты: “Паганства, у адрозьненьне ад сьвятасьці – стан, у якім жылі людзі да таго, як прынялі Хрыста. Такім чынам, спачатку на нашых землях панавала паганства, а потым узьнікла Беларусь. Беларусь як нацыю сфармавала хрысьціянства. Паганскі сьветапогляд і лад жыцьця ўвесьчас разбуралі асновы нацыянальнае духовасьці, вярталі Беларусь да пячорнага, рабскага стану, дзе валадараць страх і грэх, ідалы й куміры. Паганства пэцкала й паскудзіла паўсюль, дзе зьяўлялася. Паганства некалькі тысячагоддзяў спавядала культы дзікія й жорсткія, з пакланеньнем вагню, сонцу, дрэву й розным шклоўскім ідалам, мнагажонствам, кроўнай помстай і пачварнымі чалавечымі ахвярапрынашэньнямі”⁴².
У сваім часе Юліюс Эвола слушна адзначаў, што “сёньня адукаваны чалавек наўрад ці пагодзіцца з тым, што… вялікія дахрысьціянскія цывілізацыі… ня ведалі сьвятога і звышнатуральнага… што было б раўназначна прызнаньню таго, што ўсе веды, назапашаныя, прыкладам, вялікімі індаеўрапейскімі цывілізацыямі і рэлігіямі, выдуманыя і непатрэбныя”⁴³. Залежнасьць існаваньня “сьвятасьці” толькі ад сваёй “адзіна праўдзівай” веры аўтаматычна вядзе да нецярпімасьці, правакуе на абразы ды гвалт супраць “нячыстых”, “няісьцінных” вернікаў. Не стасуецца з рэальнасьцю і надта экстравагантнае сьцьверджаньне пра нацыю, бо калі ўжо шукаць чыньнікі ўтварэньня сучаснай беларускай нацыі, то ці не акажацца гэтак, што роля савецкай улады была тут ня менш, а можа нават і больш значная, чым якой-кольвек рэлігіі? Агулам, логіка разважаньняў, прадэманстраваная П. Севярынцам, надта ж падобная да бальшавіцкай візіі гісторыі, адно розьніца хіба ў тым, што канец валадарства цемры і дзікунства з 1917-га году адцягваецца ў 988-ы або 1387-ы год. Дзіўна, як ён не ўтрымаўся ад біблейскага закліку: “Зьнішчыце ўсе мясьціны, дзе народы, якімі вы авалодаеце, служылі багам сваім, на высокіх горах і на пагорках і пад усякім галінастым дрэвам. І разбурыце ахвярнікі іхнія і паламайце слупы іхнія, і спалеце агнём гаі іхнія і пабеце балваноў — багоў іхніх, і вынішчыце імя іхняе ў месцы тым” (Другі закон, 12, 2-3).
Вядома ж, у дахрысьціянскія часы ня толькі існавала само паняцьце сьвятасьці, але яно займала адно з найважнейшых месцаў у міфа-пэтычнай мадэлі сьвету, а ўжо пазьней было апрапрыявана, прысабечана хрысьціянствам. Пачатковыя ўяўленьні аб сьвятым сягаюць яшчэ індаеўрапейскай даўніны. Лінгвіст Уладзімір Тапароў выявіў, што для праславянскага кораня *svкt-, да якога ўзыходзіць азначэньне “сьвятасьці” і які мае адпаведнікі ў балцкіх ды іранскіх мовах, рэканструюецца значэньне “павялічвацца”, “набрыняць”: “Мяркуючы па адпаведным кантэкстам і аналогіям тыпалагічнага характару, у дадзеным выпадку гаворка ішла аб узрастаньні-квітненьні, нейкай жыватворнай субстанцыі, якое вяло да пасьпяваньня плоду як да завершаньня ўсяго папярэдняга разьвіцьця і прарыву да новага, больш высокага стану, да вечнага нараджэньня, да максімальнай урадлівасьці і прыбытку”⁴⁴. Усе астатнія сэнсы “сьвятасьці”: чысьціня, некранутасьць, бездакорнасьць, адмысловая духоўная ўзьнёсласьць паўсталі ў выніку ўзмацненьня ўнутрыкультурнай пазіцыі старога індаеўрапейскага тэрміна праз улучэньне яго ў кантэкст хрысьціянскай культуры. Цікава, што паводле беларускіх паданьняў “сьвятым” чалавекам лічыўся ня той, хто наведваў царкву і там маліўся, а той, хто туды не хадзіў, не хрысьціўся ды маліўся ў гумне⁴⁵ (тут відавочная сувязь з язычніцкімі абрадамі, што ладзіліся ў гэтым месцы).
Паводле сваёй дзікасьці і жорсткасьці шматлікія рэлігійныя войны і рэпрэсіі, выкліканыя монатэістычнай варажнечай да іншадумцаў, шматкроць пераўзыходзяць якія-кольвек формы паганскага гвалту. Калі глядзець з гістарычнай персьпектывы, то язычніцтва мае ня меншы гуманістычны патэнцыял разьвіцьця, пра што сьведчыць яго мірнае і суладнае існаваньне побач з рознымі канфесіямі ў Японіі, Індыі, іншых краінах. Паказальна, што сёньня канфлікты ўзьнікаюць найчасьцей у выніку досыць агрэсіўнай палітыкі празелітызму з боку монатэістаў («абрамістаў»), як гэта бачна на прыкладзе індуісцка-мусульманскага канфлікту, або месіянерскай дзейнасьці каталіцкага касьцёлу.
Хрысьціяне, як ні парадаксальна гэта гучыць, таксама прыносілі і прыносяць ахвяры свайму богу. Сэнс ахвяры ў архаічных грамадствах зьвязаны з тым, што спыненьне рэальнага, спантаннага зла адбываецца з дапамогаю зла семіятычнага, паводле формы гэткага ж, але якое набывае сакральны статус і тым самым апраўданьне – бо яно мае стаць апошнім, спыніць рух зла, які вядзе да хаосу, ды захаваць касьмічны парадак⁴⁶. Ахвяры хрысьціянскаму богу: першаахвяра Хрыста (семіцкая традыцыя ахвяраваньня першанароджанага сына), сьвятых пакутнікаў, забітых і закатаваных паганцаў, ерэтыкоў, “вядзьмарак” ды іншаверцаў таксама атрымлівалі апраўданьне або тлумачэньне ў маральных катэгорыях, бо былі выкліканыя імкненьнем да выкараненьня зла і агульнага выратаваньня. Праваслаўныя ды каталікі маюць і сваіх ідалаў – іконы, статуі сьвятых, урэшце выявы Хрыста на крыжы, тады як пасьлядоўныя монатэістычныя плыні (юдаізм, іслам, пратэстантызм) забараняюць якія-кольвек выявы людзей, пагатоў бога, і тут мы маем справу з невыкараняльным язычніцкім субстратам, які ўзбагаціў скарбонку сусьветнай культуры шматлікімі шэдэўрамі выяўленчага мастацтва.
Гаворачы пра адраджэньне паганства мы маем на ўвазе не вяртаньне, але зварот да яго. Чаму гэты зварот актуальны, варты калі ня ўхвалы, дык, прынамсі, разуменьня? Па-першае, паганскія рэлігіі часта лепей, чым, прыкладам, гістарычныя хрысьціянскія цэрквы, дазваляюць сучаснаму чалавеку падтрымліваць пачуцьцё этнічнай і культурнай ідэнтычнасьці, якое імкліва зьнікае ў глабалізаваным сьвеце. Па-другое, язычніцтва, відаць, лепей за іншыя рэлігіі здатнае процістаяць татальнай секулярызацыі, спрыяе захаваньню цьвёрдай сэксуальнай і сямейнай маралі. Прыхільнікам політэізму лягчэй засвоіць ідэю плюралізму меркаваньняў, шматстайнасьці сьвету, — такім чынам яно дапамагае пазьбегнуць канфлікту, процістаяньня там, дзе гэтага ня могуць дасягнуць сучасныя сусьветныя рэлігіі⁴⁷. Зварот да паганства ў беларускай сітуацыі абумоўлены, між іншага, праблемамі з нашай нацыянальнай ідэнтычнасьцю, якая немагчымая без этнакультурнага складніка, шчыльна зьнітаванага духоўнай культурай народу. Мабыць таму беларусам ёсьць сэнс прыслухацца да словаў лідэра ісландскіх паганцаў Ёрмундура Інгі: “Мне здаецца, што язычніцтва, або Асатру ёсьць найлепшым спосабам зьвярнуцца да вытокаў, вярнуць пачуцьцё гонару за сваю прыналежнасьць – гонару без нянавісьці да тых, хто адрозьніваецца ад цябе”⁴⁸. Папраўдзе, пэўныя псіхалагічныя, экалагічныя і культурныя асьпекты язычніцкай духоўнасьці былі б запатрабаваныя і карысныя сёньняшняму беларускаму грамадству.
Паганства можна ўважаць за пэўны тып духоўна-сьветагляднай арыентацыі, досыць шырокім і шматаблічным рухам, парадыгму пошуку новага кшталту сьвядомасьці і “Вялікага Стылю” жыцьця, які быў бы адэкватны для сёньняшняга ўзроўню постіндустрыяльнай і інфармацыйнай цывілізацыі, для эпохі постмадэрнасьці, як імкненьне да культурнай мінуўшчыны (традыцыі) ды выяўленьне ў ім “пачатковага” гуманістычнага, духоўнага сьветаўспрыманьня і сьветаразуменьня. Паганства трэба разглядаць як складовую частку рэчаіснасьці, гістарычную зьяву ва ўмовах поліцэнтрызму, мультыкультурнасьці і вычарпаньня тых імпульсаў, якія еўрапейская цывілізацыя атрымала ад “метафізічнай” лініі мадэрну (Асьветніцтва – класічны нямецкі ідэалізм – гуманізм – пазітывізм – марксізм – лібералізм)⁴⁹.
Як кожны сапраўды значны феномен, адраджэньне паганства ня ёсьць аднастайным і адназначным, у ім прысутныя розныя плыні і тэндэнцыі. Некаторыя з іх, з нашага гледзішча, можна аднесьці да ліку адмоўных, што прафануюць ня толькі саму ідэю, але этнічную традыцыю як такую, замяняючы яе нейкім ідэалагічна-містычным сурагатам. Нездарма адзін з найвыбітнейшых “паганскіх” мысьляроў сучаснасьці Ален дэ Бенуа зацямляе з гэтай нагоды: “Тое, што рупіць нам сёньня... гэта ў меншай ступені зьнікненьне паганства, як яго адраджэньне ў прымітыўнай, пустой форме, у якасьці, так бы мовіць, “другараднай рэлігіі”⁵⁰. Прыкметы гэтай “другараднай рэлігійнасьці” досыць яскрава выяўленыя ў г.зв. “раднавераў”.
Каляндар сьвятаў і пантэон багоў у іх звычайна складаецца з фрагментаў, характэрных не для канкрэтнай лакальнай традыцыі, а пазычаных з розных усходне- і заходнеславянскіх, індыйскіх, скандынаўскіх крыніц, “кабінетнай” міфалогіі; фальклорныя тэксты, як правіла, ігнаруюцца, а фальсіфікаты кшталту “Вялесавай кнігі” ўважаюцца за “сьвятыя пісаньні”, традыцыйныя абрады замяняюцца прыдуманымі рытуаламі, замест выкананьня абрадавых сьпеваў абвяшчаюцца пафасныя “малітвы”, фальклорная музыка альбо зусім адсутнічае, альбо прадстаўленая ў “балалайкавай” форме, пад “славянскім” адзеньнем разумеюцца безгустоўныя стылізацыі раньнесярэднявечных і народных строяў, зусім нематывавана выкарыстоўваюцца знакі ды сімвалы, тэксты “раднавераў”-ідэолагаў прасякнутыя прафаннай эзатэрыкай, паранавуковасьцю, сумнеўнымі гістарычнымі “адкрыцьцямі” і нацыянальнай мегаламаніяй.
На Беларусі да падобных групаў можа быць залічаная мясцовая філія расейскага згуртаваньня “Схорон Еж Словен”, сябры якой трымаюцца досыць агрэсіўнай адмены заходнерусізма, выкарыстоўваюць у часе сваіх “рытуалаў” афіцыйны чырвона-зялёны сьцяг ды серп і молат, актыўна “прычашчаюцца” алкагольнымі напоямі і праводзяць “ігрышчы” ў выглядзе мардабою ў “славянскім” стылі. Як пэўны кур’ёз выглядае і непрацяглая дзейнасьць “Аб’яднаньня беларускіх раднавераў”, лідэр якога Зьміцер Крамушчанка (Славер Велет) нейкі час актыўна намагаўся дамагчыся паважанага стаўленьня да сваёй арганізацыі: езьдзіў на “вечы раднавераў”, ганіў “этнографаў” і “балтафілаў”, але раптоўна адмовіўся ад сваіх ранейшых перакананьняў і стаў апантаным праваслаўным. Сюды ж можна далучыць і спробы стварэньня выкладчыкам БДПУ Генадзем Адамовічам “славянскай сістэмы адзінаборстваў”, веды пра якую нібы захаваліся толькі ў ягоным родзе, а насамрэч гэта троху відазьмененыя тэхнікі ўсходніх баявых мастацтваў, спалучаныя з сінкрэтычнымі акультнымі практыкамі.
Падсумоўваючы, можна цалкам пагадзіцца з ацэнаю Льва Клейна дзейнасьці “раднавераў”, якіх насамрэч не цікавіць, “чаму маліліся іх даўнія продкі і як яны ладзілі свае абрады, якія сьвяты яны спраўлялі, у што апраналіся. Іх цяперашнія сьвяточныя і абрадавыя дзеяньні, прыдуманыя ў стылі a la russe (а ля рус), – гэта шоў, сьпектакль, балаган. А самі яны – блазны”⁵¹. Дасьледнік усходнеславянскага язычніцтва Міхаіл Васільеў нават акрэсьліў гэты штучны і эклектычны канструкт, якому бракуе мясцовага вымярэньня і грунтоўнасьці, як квазіпаганства або псеўдапаганства, то бок непраўдзівае, уяўнае (нават ілжывае) язычніцтва⁵². З нашага гледзішча, феномен “славянскай роднай веры” ў Беларусі, Расіі ды Украіне можа быць названы не іначай як сімулякрам – фальшывым прэтэндэнтам на аўтэнтычнасьць, копіяй, арыгіналу якой ніколі не існавала.
У той жа час, нельга не адзначыць, што і высновы тых, хто займаецца акадэмічным вывучэньнем неапаганства, далёка не заўсёды вылучаюцца нейтральнасьцю, навуковай аб’ектыўнасьцю і непрадузятасьцю. Нярэдка за агульнай крытыкай хаваецца суб’ектыўнае непрыняцьце іншых поглядаў, ідэяў, меркаваньняў, адвольная маніпуляцыя фактамі, што выклікае пэўны сумнеў у прафесіяналізьме гэтых дасьледаваньняў. Прыкладам падобнага падыходу можа быць атаясамленьне ўсіх без вынятку прыхільнікаў этнічнай рэлігійнасьці з найбольш гратэскнымі формамі квазіязычніцтва, абвінавачаньні ў ультра-нацыяналізьме і неанацызьме, аргументацыя, якая апісвае політэізм як несумяшчальны з разьвітымі формамі дзяржаўнасьці, пагатоў – з рэальнасьцю сучаснай цывілізацыі ды г.д.⁵³
Нягледзячы на тое, што апісанае вышэй псеўдапаганства імкліва пашыраецца ў славянскіх краінах, нельга меркаваць, што адраджэньне этнічнай рэлігіі адбываецца толькі гэткім чынам. Узорам кардынальнага іншага падыходу ёсьць прыбалтыйскія язычніцкія задзіночаньні, у прыватнасьці, літоўская “Romuva”. Чальцы “Romuv’ы” досыць удала, густоўна і далікатна спалучаюць рэканструкцыю старажытных культаў, збольшага на аснове гістарычных крыніцаў пра балцкую рэлігію, працаў навукоўцаў ды этнаграфічных матэрыялаў, і жывыя формы народнай рэлігіі.
Наколькі магчымы такі падыход у нас? Найперш трэба пачаць з таго, што само пытаньне пра існаваньне на Беларусі славянскага язычніцтва ёсьць дыскусійным. Досыць праблематычна вылучыць уласна славянскі пласт міфалогіі. Гэтак Юратэ Лаўчутэ і Дзьмітры Мачынскі, правёўшы комплексны аналіз крыніцаў, прыйшлі да высновы пра балцкія вытокі сакральнай пары Пярун – Вялес⁵⁴. Нельга не зважаць таксама на факт іранскага паходжаньня бальшыні багоў г. зв. “усходнеславянскага” пантэону: Дажбога, Стрыбога, Сварога, Хорса, Сімаргла (няма і надзейных сьведчаньняў наяўнасьці культу гэтых багоў у продкаў беларусаў), тады як Пярун і Вялес – архаічныя індаеўрапейскія боствы – дасталіся славянам у спадчыну ад балтаў, што карэлюецца з тэорыяй пра разьвіцьцё славянскіх моваў з заходнябалцкіх дыялектаў⁵⁵.
Калі займацца рэканструкцыяй даўніх міфалагічных уяўленьняў, пагатоў старавечных культаў, трэба абавязкова ўлічваць іх лакальную сьпецыфіку і рэгіянальныя адметнасьці. Да жалю, найчасьцей гэтая акалічнасьць ігнаруецца ня толькі сучаснымі прыхільнікамі дахрысьціянскай традыцыі, але і некаторымі навукоўцамі. Як зацямляе Эдвард Зайкоўскі, “значная колькасьць дасьледчыкаў сыходзіла з тэзісу аб існаваньні т. зв. старажытнарускай народнасьці, паўтараючы меркаваньне аб адзінай старажытнарускай культуры, міфалогіі, другіх формах духоўнага адзінства, і часта ня ўлічвала складанай этнакультурнай гісторыі Усходняй Еўропы, ступень славянізацыі, тэрытарыяльную розьніцу, адрозьненьні ў мясцовых субстратах, перабольшвала ўзровень інтэграцыі”⁵⁶.
У фармаваньні беларускага этнасу вызначальным быў уплыў балцкага этнакультурнага субстрату. Гэта яскрава выяўляецца ў традыцыйных рэлігійных вераньнях беларусаў. Практычна ўсе найбольш адметныя рысы беларускай міфалогіі: культ зьмяі, культ каменя, матывы абрадавых сьпеваў, сюжэты касмаганічных паданьняў маюць найбліжэйшыя паралелі ў міфалогіі літоўцаў і латышоў. Менавіта таму Уладзімір Конан канстатаваў, што “дасьледуючы язычніцкі пантэон беларусаў і этнічных літоўцаў, набор сюжэтаў і вобразаў іх аўтэнтычнай міфалогіі, нельга не зьвярнуць увагу на тыпалагічную блізкасьць гэтых пластоў культуры. Такое збліжэньне, часам аж да тоеснасьці, – вынік ня толькі ўзаемаўплываў іх культур у рамках агульнай дзяржавы – Вялікага Княства Літоўскага, але і генетычных вытокаў”⁵⁷. Такім чынам, рэканструяваныя формы этнічнай рэлігіі беларусаў непазьбежна мусілі б мець балцкую аснову. Між іншым, на гэта зьвяртаюць увагу і прадстаўнікі літоўскага паганскага руху – кіраўнік “Romuv’ы” Ёнас Трынкунас без ваганьняў улучае беларусаў у кола “балцкай цывілізацыі”, угрунтаванай у дахрысьціянскай культуры⁵⁸.
Адраджэньне язычніцтва адбываецца рознымі спосабамі. Адзін з іх – шлях дзяржаўнага прызнаньня або легітымацыі прыхільнікаў даўняй веры. Найцікавейшая сітуацыя з гэтым склалася таксама ў Літве. З 1992 г. “Romuvа” дзейнічае як зарэгістраваная рэлігійная суполка, хаця спробы дамагчыся афіцыйнага прызнаньня балцкай рэлігіі былі яшчэ ў пачатку XX cт. Пасьля больш як 600 гадоў з часу хросту ў кастрычніку 2002 г. прайшла цырымонія пасьвячэньня Крывіса – вярхоўнага сьвятара балцкай рэлігіі. Ім стаў Ё. Трынкунас – этнограф, прафесар Віленскага універсітэту, лаўрэат нацыянальнай прэміі Літвы імя Басанавічуса, старшыня Сусьветнага Кангрэсу Этнічных Рэлігіяў (WCER). На пасьвячэньні прысутнічалі чальцы парламенту, іншыя афіцыйныя асобы, прадстаўнікі дзяржаўных медыяў, што сьведчыць пра цікавасьць да паганства як з боку літоўскага грамадства, гэтак і з боку прадстаўнікоў улады. Нядаўна некалькі дэпутатаў літоўскага Сейму вылучылі прапанову аб зьменах у канстытуцыі для таго, каб надаць старабалцкай рэлігіі статус традыцыйнай.
Аналагічныя працэсы ідуць і ў іншых еўрапейскіх краінах. У Даніі афіцыйны статус нададзены рэлігіі германцаў. Міністр царкоўных справаў краіны (і адначасова лютэранская сьвятарка!) заявіла, што недарэчна, калі тутэйшай рэлігіі Даніі не прызнае дацкая дзяржава. Прызнаньне рэлігіі афіцыйнай азначае, што яе сьвятары маюць права праводзіць абрады наданьня імя, заключэньня шлюбу, пахаваньня, якія будуць мець юрыдычную моц. У Вялікабрытаніі за Паганскай федэрацыяй Шатландыі дзяржава прызнала права выконваць вясельныя абрады паводле традыцыйных звычаяў і рэгістраваць шлюбы. Нават у гэткай артадаксальнай краіне як Грэцыя суд насуперак усім спробам процідзеяньня з боку Эладскай Праваслаўнай царквы абавязаў зарэгістраваць арганізацыю грэцкіх паганцаў. З ініцыятывы кіраўніка язычніцкай грамады Ісландыі Ё. Інгі колькі гадоў таму быў прапанаваны агульнаеўрапейскі закон, ухвалены Камісіяй Еўрапейскага зьвязу, аб прызнаньні дахрысьціянскіх рэлігіяў народаў Еўропы ва ўсіх дзяржавах-чальцах ЕС і гарантаваньні ім свабоды веравызнаньня.
Ва ўмовах існуючага канкардату між цяперашнім кіраўніцтвам беларускай дзяржавы і праваслаўнай царквой, казаць пра дзяржаўнае прызнаньне прыхількаў этнічнай рэлігіі ў Беларусі пакуль яўна не выпадае. У гэтым сэнсе вельмі паказальныя словы праваслаўнага сьвятара Васілія з Пінску: “Лёс Беларусі зьвязаны з праваслаўем. І народ, і ўрад, і прэзідэнт прызнаюць гэта. Язычніцтву няма месца на Беларусі”⁵⁹. Незразумела толькі, на якой падставе з ліку “народу” вылучаюцца ня толькі прыхільнікі паганства і, скажам, атэісты, але і прадстаўнікі другіх хрысьціянскіх канфесіяў: каталіцтва, пратэстантызму.
З чым безумоўна можна пагадзіцца, дык гэта з тым, што беларускія ўлады сапраўды надаюць праваслаўю прывілеяванае становішча ня толькі de facto, але і de jure, параўн. прэамбулу да апошняй рэдакцыі Закону “Аб свабодзе сумленьня і рэлігійных арганізацыях”: “Гэты Закон рэгулюе правадачыненьні ў абсягу правоў чалавека і грамадзяніна на свабоду сумленьня і свабоду веравызнаньня, а таксама вызначае прававыя асновы стварэньня і дзейнасьці рэлігійных арганізацый сыходзячы з: ...прызнаньня вызначальнай ролі Праваслаўнай царквы ў гістарычным станаўленьні і разьвіцьці духоўных, культурных і дзяржаўных традыцыяў беларускага народа”. Нягледзячы на згадку ролі каталіцкага касьцёлу, евангельска-лютэранскай царквы, юдаізму і іслама “на тэрыторыі Беларусі”, працытаваны фрагмент відавочна пярэчыць канстытуцыйнаму прынцыпу роўнасьці рэлігіяў перад законам, дэклараваны ў той жа прэамбуле. Меркаваньне грамадзянаў Беларусі – вернікаў і нявернікаў, якія ня згодныя з фармулёўкай пра вызначальную ролю праваслаўнай царквы ў гісторыі і культуры беларусаў, проста ігнаруецца. А тое, што этнічная рэлігійнасьць апынулася зусім па-за ўвагай заканадаўцы, можа, відаць, сьведчыць, што прызнаньне яе ролі ў гістарычным станаўленьні ды разьвіцьці духоўных, культурных і дзяржаўных традыцыяў беларускага народу агулам не пажаданае.
Але нават у гэткіх варунках існаваньне язычніцтва ня толькі магчымае, а і магчымае ў розных формах. Па-першае, гэта “філасофскае” паганства, пэўны тып мысьленьня, рэфлексіі і анталагічнай арыентацыі. Яго інтэлектуальная сутнасьць добра апісаная А. дэ Бенуа: “Быць паганцам у наш час перадусім азначае вывучаць старажытныя індаеўрапейскія вераньні ды іх гісторыю, тэалогію, касмагонію, сістэмы сімвалаў, міфы, міфемы (тыя складнікі, з якіх паўстае сам міф). Але ж гэта не адно інтэлектуальная веда – гэта яшчэ і веда духоўная! Ня толькі эпістэмалагічнае спазнаньне – яшчэ і спазнаньне інтуітыўнае! Паганства – гэта ня проста назапашваньне ведаў пра культуру ды традыцыі Еўропы, хоць, бясспрэчна, нам таксама трэба быць глыбока ў іх абазнанымі. Перадусім паганства мае на ўвазе праекцыю пэўных культурных каштоўнасьцяў на сёньняшніх людзей – беспасярэдніх спадкаемцаў культуры, якая нас узгадавала”; “мы бачым у спрадвечным паганстве нашых дзядоў выяўленьне шэрагу своеасаблівых каштоўнасьцяў і духоўных пазіцыяў ды імкнемся іх актуалізаваць, а ня проста скапіяваць”⁶⁰.
Мабыць, найбольш выбітным “паганскім” філосафам у Беларусі ёсьць адзін з заснавальнікаў Цэнтру этнакасмалогіі “Крыўя” – Сяргей Санько, вядомы сваімі штудыямі беларускай міфа-паэтычнай карціны сьвету, а таксама як тэарэтык крыўскага традыцыяналізму. Між іншага, у шэрагу апошніх працаў⁶¹ на падставе класічнай еўрапейскай анталогіі (перадусім антычнай) ім былі крытычна асэнсаваныя ды “дэканструяваныя” ідэі і некаторых “модных” цяпер постмадэрнісцкіх аўтараў. Пэўныя “язычніцкія” рэмінісцэнцыі заўважныя ў тэкстах Валянціна Акудовіча, асабліва ў наступных радках, нібы прасякнутых прымардыяльным родавым пачуцьцём: “Я – гэта колькі там тысяч год і колькі там соцень каленаў майго роду, і ўся мая каштоўнасьць – гэта каштоўнасьць скарбонкі, у якую ссыпаныя здабыткі, набытыя нястомнай працай на працягу невядома якога часу. І калі я прыходжу да высновы, што я – усяго толькі месьцішча, дзе мой Этнас працягвае існаваньне з усімі сваімі тысячагоддзямі і каленамі, то амаль міжволі вымаўляю: мой Бог – мой Этнас. ... Этнас – гэта я, памножаны на ўсю гісторыю майго народа. Этнас – гэта мой адзіны прытулак пасьля сьмерці, апошняя, хай сабе і даволі ўмоўная, надзея на несьмяротнасьць. Так я толькі памру, а калі зьнікне ён, то зьнікну і я”⁶².
Рух, зьвязаны з адраджэньнем традыцыйных народных абрадаў, музыкі і сьпеваў, рамёстваў, сьвяткаваньнем паводле спрадвечных звычаяў, вайсковай рэканструкцыяй, краязнаўствам ды аховай гістарычных і прыродных помнікаў, культываваньнем і прапагандай традыцыйнай народнай культуры назавем “этнаграфічным” паганствам. У асноўным гэтым займаюцца студэнцкія, моладзевыя суполкі і таварыствы, асобныя энтузіясты, то бок людзі, якім неабыякавы лёс старажытнай культурнай спадчыны нашага народу. Найбольш моцныя “этнаграфічныя” асяродкі існуюць у Менску, Полацку, Гомлі, Берасьці, Пінску. Бальшыня з іх кіруецца або натхняецца асобамі, якія не хаваюць сваёй прыхільнасьці да язычніцтва.
Але найбольш прыкметнае – “мастацкае” паганства. У літаратуры з ім атаесамляюцца імёны Максіма Багдановіча, Уладзіміра Караткевіча, Рыгора Барадуліна, Анатоля Сыса, Алеся Разанава, Антаніны Хатэнкі, Вольгі Іпатавай, у мастацтве – Язэпа Драздовіча, Тодара Кашкурэвіча, Тацяны Сіплевіч, Сяргея Цімохава.
Аднак наймацнейшым сродкам трансьляцыі паганскага зьместу ёсьць, мабыць, музыка. Найбольш гэта відавочна ў традыцыйнай этнічнай (фальклорнай) музыцы, якая мае трывалы дахрысьціянскі стрыжань. У Беларусі існуе шэраг калектываў, што выконваюць або інтэрпрэтуюць творы аўтэнтычнай народнай музыкі. Добра вядомы аматарам архаічных сьпеваў гурт “Guda”. Аснову рэпертуару калектыву складаюць абрадавыя песьнi – найдаўнейшы пласт традыцыйнай народнай культуры. Як перакананыя ўдзельніцы гурта, “песнi, прымеркаваныя да даўнiх сьвятаў – аскепкi старога сьвету, якiя ляжаць глыбока ў сьвядомасьцi кожнага, хто вядзе свой радавод з тутэйшай зямлi”. Пэўнае пацьверджаньне таго, што даўнія архетыповыя сьпевы ў выкананьні “Gudy” папраўдзе “рэзануюць” са сьвядомасьцю беларусаў ды выклікаюць найжывейшую цікавасьць – вялікая колькасьць слухачоў, што наведваюць іх канцэртныя выступы.
Сапраўдным адкрыцьцём стаў гурт “Essa”, які ўпершыню выступіў перад менскай аўдыторыяй на міжнародным фестывалі “Crivia Aeterna”, што адбыўся 29 сакавіка 2006 г. Моцнае эмацыйнае ўражаньне разам з незвычайным іміджам і пранікнёным выкананьнем музыкаў не пакінуў нікога абыякавым. Творчасьць гурта грунтуецца на народнай музыцы аднаго этнакультурнага рэгіёну: паўночнай Беларусі (Крыўя, Нальшаны) і Усходняй Літвы (Аўкштайція, Дзукія). Але “Essa” – гэта не фальклорны калектыў у звыклым разуменьні, прынцыповым для яго ёсьць імкненьне да традыцыйнай манеры выкананьня, але ня з мэтаю дакладнага капіяваньня аўтэнтычных узораў. Калектыў прапануе ўласную інтэрпрэтацыю і разуменьне сакральнай музычнай традыцыі⁶³.
У жанрах вельмі далёкіх ад карэннага фальклору разам з цікавасьцю ды зваротам да вытокаў таксама назіраецца своеасаблівы “паганскі рэнесанс”. Амерыканскі авангардны музыкант і дасьледнік Майкл Мойніхэн з гэтай нагоды адзначае: “У сферы музыкі адраджэньне паганства найбольш відавочнае, бо музыка часта ёсьць гэткім жа адкрытым выяўленьнем чалавечага духу, як і рэлігія, прынамсі, у яе найчысьцейшых формах. Прыкметна, што росквіт паганскага імпульсу ў музычных творах не абмяжоўваецца нейкім адным жанрам, а выяўляецца паўсюль: ад даўніх традыцыяў класічнай музыкі да яшчэ нават не класіфікаванага авангарду. Гэтая плынь знаходзіць сябе ў новых формах акустычнай народнай музыкі, а таксама ў агрэсіўным электрагуку Black Metal. Час ад часу бар’еры між рознымі кірункамі разбураюцца, што вядзе да спалучэньня і накладаньня розных гукаў. Праз тое, што духоўнае жыцьцё паганца неадлучна зьнітаванае з абуджаным духам продкаў, гэткая музыка пераплеценая з традыцыйнымі сімваламі, паданьнямі, мелодыямі, паэзіяй ды міфамі. Калі ў працы бяруць удзел сапраўды боскія сілы, тады гэтыя элементы будуць ня проста сьлепа скапіяваныя з мінуўшчыны, а скарэй адноўленыя такім чынам, каб гэта ўдыхнула ў іх новае жыцьцё”⁶⁴.
Паганская эстэтыка знайшла сабе прытулак ды квітнее ў цяжкім металічным року. Гэтая музыка, як ні дзіўна, найбольш прычынілася да масавага пашырэньня прапаганскіх настрояў, асабліва сярод моладзі. На хвалі радыкальнага адмаўленьня юдэахрысьціянства ў Еўропе (найперш у скандынаўскіх краінах) узьнікла цэлая плынь калектываў, што спалучаюць у сваіх творах жорсткі, агрэсіўны гук металу з элементамі фальклорнай музыкі. У тэкстах гэткіх гуртоў побач з захапленьнем даўнімі культамі і вераньнямі пераважаюць тэмы, зьвязаныя з супрацівам хрысьціянскай рэлігіі, ваяўнічы гераізм ды нацыянал-рамантычны эпас. Найбольш вядомымі камандамі гэтага кірунку ў нас ёсьць “Gods Tower”, “Oyhra”, “Znich”, “Kruk”, “Камаедзіца” ды інш. Ня ўсе з іх могуць параўнацца сваёй творчасьцю, прыкладам, з літоўскім “Obtest”, латышскім “Skyforger”, эстонскім “Metsatцll”, але беларуская Pagan Metal сцэна пакрысе мацнее і ўжо мае сваіх лідэраў.
Безумоўна, усе пералічаныя абсягі ня ёсьць адасобленымі, яны перакрыжоўваюцца і ўплываюць адзін на аднаго. Час пакажа, ці гэта дасьць свой плён. Аднак варта памятаць, што сапраўднае адраджэньне этнічнай рэлігіі беларусаў адбудзецца не тады, калі недзе ў лесе ўсталююць драўляныя стоды ды нехта перад імі будзе абвяшчаць палкія прамовы, але тады, калі па ўсёй краіне зноў запалаюць сотні і тысячы купальскіх вогнішчаў, пры якіх літургіяй загучаць аўтэнтычныя абрадавыя сьпевы, а моладзь да самога сьвітаньня будзе гуляць ды танчыць пад чароўныя мелодыі ліцьвінскай дуды.