Зьміцер Дзядзенка

_____________________ Голем з Малой Мар'ямпольскай. Аповесьць	Забойцу нішто не павінна было спыніць. Ён усё разьлічыў, вывучыў дом як свае пяць пальцаў. Часу на гэта было дастаткова. Вось тут трэба ступаць асьцярожна: гэтая масьнічына рыпіць. Пераступіў. Ён, вядома, зможа па­тлумачыць, чаму ходзіць тут у такі позьні час. Але ўсё ж лепей не рызыкаваць. Іначай давядзецца адкладаць справу ды вынаходзіць новы спосаб: другі раз гэтак ісьці ўжо ня варта. На вуліцы цяпер сьветла, амаль як удзень. Ад­нак зачыненыя аканіцы не дадуць прабіцца ў пакой нават месяцоваму сьвятлу. Толькі вузенькі прамень пралез у шчыліну. Халодны спакойны прамень, што супакойваў думкі. Ён лёгенька пастукаў пазногцем у дзьверы. Яна адчыніла амаль адразу. — Ты? — у голасе было непадробнае зьдзіўленьне. — Чаму так позна прыйшоў? Справа якая важная, каб апоўначы хадзіць? Ён моўчкі хітнуў галавой. Тузануў за сабой дзьверы: яны нягучна стукнулі аб вушак. Клямка шчыльна й надзейна прычыніла дзьверы. І гэтак жа хутка, шчыльна і надзейна сышліся рукі на дзявочым горле. Яна не пасьпела закрычаць. Сіпела, спрабавала расьціснуць мёртвае кола, што ўсё мацней сьціскалася, не давала ёй дыхнуць. Забойца апусьціў мёртвае цела на падлогу. Падышоў да вакна, расчыніў. Халоднае сьвежае паветра рванулася ў пакой, нярвова здрыганулі­ся фіялетавыя фіранкі. Яны кінуліся ў твар забойцу, і ён прытрымаў іх. Ціхенька зачыняючы за сабою дзьверы, ён выйшаў з пакою. *** Доктар Скарына адразу спадабаўся Вітушынскаму. Такім, як Сяргей Раманавіч, і павінен быць сапраўдны хірург — высокім, шумным, упэўненым у сабе. Кожны ягоны прыход у палату дадаваў пацыентам аптымізму. Што праўда, выгляд доктара цяпер многія назвалі б старарэжымным: акуратная дагледжаная бародка-эспаньёлка, залатое пенснэ, гарнітур-тройка сьветла-пясочнага колеру. Аднак доктару гэта пасавала і выклікала да яго большы давер у хворых. Дый у жанчын гэты кучаравы прыгажун, відавочна, карыстаўся папулярнасьцю. Правінцыйны дон-жуан... Вітушынскі адклаў на прыложкавую тумбачку альманах. Старонку Ан­тон закрываць ня стаў, бо яшчэ не дачытаў: у тлуме абавязковага што­дзённага агляду гэта ўсё адно ня ўдасца. — Ну, як пачуваецеся? Як настрой? — доктар зірнуў на адкрытую старонку. — Можна паглядзець? О, “Краязнаўчы альманах”! Цікавіцеся тутэйшым друкам? Ён зірнуў на зеленкаватую вокладку, што колерам нагадвала недасьпелы яблык. Сьпехам перагарнуў колькі старонак. — Ведаеце, папрасіў сястрычку купіць што-небудзь пачытаць мне. Вось яна і прынесла, — нібы апраўдваючыся сказаў Вітушынскі. Скарына кінуў яшчэ адзін чэпкі позірк на адкрытую старонку. “Рукапісны траўнік XVIII ст.” — вялікія літары загалоўка адразу кідаліся ў вочы. — А цяпер чытаеце пра травы. І як? Падабаецца? Тут жа, відаць, пра цемрашальства якое-небудзь. Доктар уважліва паглядзеў на пацыента. Вітушынскі адчуў сябе так, нібы яму пачынаюць ставіць дыягназ. “Як карась на патэльні”, — недарэчна падумалася яму. — Ды ня тое, каб вялікае ўжо там цемрашальства было — гэта ж навуковы артыкул. Пра знойдзены старадаўні рукапіс. Вось глядзіце, колькі нашыя продкі ўжывалі розных траваў для медычных мэтаў. Баркуном сьцябалі па нагах, каб яны не балелі. Руту ўжывалі пры сардэчных, нярвовых і жаночых хваробах. Трыпутнік — пры запаленчых нарывах ды пашкоджаньнях скуры. Сьвятаяньнік — ад малакроўя, пры крывацёках, ад крывавай бягункі, для гнаеньня ранаў, пры лекаваньні апёкаў. Узвар ад яго, ад сьвятаяньніка атрымліваецца чырвоны, “родны” з кроўю. Таму і карысталіся ім для “прыбаўленьня крыві”. Скарына скептычна ўзяў альманах: — І вы верыце гэтаму траўніку-страўніку? Асабліва калі ўлічыць, што пры карыстаньні ўсімі тымі травамі абавязкова трэба прыгаворваць што-небудзь гэткае: “На моры, на лукамор’і стаіць вярба, на той вярбе сем сот гальля, а ў том гальлі зьвіта лапухова гняздо, а ў тым гнязьдзе ляжыць Ева-царыца...” Гэта ж чорт ведае што такое! Вы ж адукаваны чалавек... Няўжо вы сапраўды верыце ў існаваньне пералёт-травы, якая выконвае ўсе жаданьні? Ці ў разрыў-траву, якая адчыняе ўсе замкі ды засовы? Гэта ўсё казкі, прыдуманыя ад людской неадукаванасьці. Вунь у вашым траўніку пішуць, што цыбуля і часнык адганяюць ліхія чары ды нячыстую сілу... У дваццатым стагоддзі жывем! Эпоха тэхнічнага прагрэсу! Антон на скептычную доктараву ўсьмешку не зрэагаваў, запярэчыў сур’ёзна: — Можна ж ня браць пад увагу ўвесь гэты старэчы фальклор. А вось вам як доктару, пэўна, было б цікава пра ўсе травы даведацца. — Мне? Нецікава! Я ж хірург, а не тэрапеўт, — перавёў размову на жарт Скарына. — Давайце агледзім вашу нагу. Сёньняшні агляд быў нядоўгім. — Ну вось, правая ў вас цяпер амаль такая ж, як і левая. Варта было б вас выпісаць: а то, лічы, здаровы чалавек ляжыць, займае месца. — Дык я і ня супраць, — Вітушынскі пажвавеў. — А што, можаце выпісаць? Доктар задуменна агледзеў яшчэ раз нагу Вітушынскага: — Выпісаць можна, але паназіраць вас я яшчэ хацеў бы. Вы дзе і калі атрымалі гэтае раненьне? На фронце? Франтавая разьведка? Ах, яшчэ ў пятнаццатым годзе... Ведаеце, я вам вось што прапаную. Вы ж у нас праездам, так? У нас у горадзе, як ведаеце, ёсьць гатэлі “Адэскія нумары”, “Кіеўскія нумары”. Але я вам ня раю туды сяліцца: прусакі, ведаеце, клапы, рэдка мяняюць пасьцельную бялізну, дый увогуле... Ёсьць яшчэ гатэль “Брыстоль”. Аднак мне здаецца: чым больш гучную назву даюць гатэлю, тым менш дбаюць пра ўтульнасьць і чысьціню. Пажывіце тыдзень-другі ў маім доме. Ён, праўда, амаль на самым краі гораду. Але вялікай бяды тут няма: горад у нас невялікі, таму заўсёды зможаце дабрацца куды захочаце. — Нават ня ведаю. Неяк гэта няёмка, — пацыент сумеўся. — Няма тут нічога няёмкага. Лічыце, я забіраю вас пад свой нагляд. Пагатоў, у мяне вы зможаце паглядзець процьму такіх кніг, пра якія тут толькі чытаеце. Можа быць, знойдзеце што-небудзь цікавае для сябе і для іншых. А ня толькі “На моры, на лукамор’і стаіць вярба”... Прамовіўшы гэта, Скарына лёгка ўзьняў сваю выносістую фігуру. І пераходзячы ўжо да суседняга ложка, кінуў цераз плячо Вітушынскаму: — Зьбірайцеся, у абед паедзем да мяне. *** Дом Скарыны стаяў на вуліцы, парослай старавечнымі ліпамі. Усе ту­тэйшыя дамы — невялікія. Доктарскі будынак хаваўся ад дарогі ў глыбіні, за невялічкім “паркам” — высаджанымі ў шахматным парадку ясенямі. Там-сям паміж дрэваў былі відаць невялікія кветнікі з наготкамі, касачамі. Найманы экіпаж давёз іх вельмі хутка. Павятовая Ворша наогул вы­глядала горадам невялікім: з брукаванай Пецярбуржскай, дзе стаяла амбулаторыя, да ўтравелай Малой Мар’ямпольскай вуліцы дабраліся менш чым за чвэрць гадзіны. Можна было б прайсьціся пешшу, але доктар не хацеў пакуль даваць празьмерна перагружаць нагу Вітушынскага. Дарогай Антон зьвярнуў увагу на першыя знакі нядаўняга вяртаньня Воршы да Беларусі: раз-пораз ужо трапляліся шыльды па-беларуску. У моры расейскамоўных яны выглядалі рэдкімі экзатычнымі цікавосткамі. На дарожку, што вяла да дому, сустрэць іх выбегла кароткастрыжаная невысокая брунетка ў попельна-шэрай сукенцы. Расьцягваючы словы, нізкім голасам яна ўсклікнула: — Ах, Серж, як цудоўна, што ты прыехаў! Я ўжо стала хвалявацца. Ведаеш, так страшна быць адной дома. Заходзіла Наталя Андрэеўна (“Нашая суседка”, — патлумачыў напаўголасу Скарына Вітушынскаму), расказвала такія страхоцьці! — Леначка, пазнаёмся: гэта Антон Валер’евіч Вітушынскі, ён пажыве ў нас крыху. Ён мой пацыент, я нейкі час буду даглядаць яго. — Вельмі прыемна! — дзяўчына ўважліва паглядзела Вітушынскаму ў вочы. — Серж, што ж ты не папярэдзіў, што прыедзеш не адзін? І я зусім-зусім не падрыхтава-аная... — Так атрымалася, даруй, — Скарына пацалаваў сястру ў шчаку. Скіраваўшыся ў дом, ён запытаўся: — Дык што ж табе расказвала гэтая старая пляткарка, якой не сядзіцца дома? Здаецца, у яе ў жыцьці такі дэвіз: “Не пакінь без нагляду ні блізкага свайго, ані жонкі ягонай, ані каня ягонага, ані вала ягонага”. — Ах, Серж, ты несправядлівы да яе: жанчыне проста вельмі сумна. Вось яна і заходзіць да мяне пагаварыць, па-суседску... — Дзяўчына паспрабавала пакрыўдзіцца, але доўга маўчаць і крыўдаваць яна папросту ня ўмела: — Яна казала, што каля суседніх дамоў надоечы бачылі падазронага бадзягу. Нейкі ён страшны, казала, звыродлівы. І паводзіць сябе дзіўна: нібы нешта выглядае ўвесь час – можа, скрасьці што хоча. А я тут акурат пераглядала старыя рэчы: вопратку, абутак — і ўбачыла, што некуды зьніклі боты. Памятаеш, такія чорныя, старыя, гумовыя? Яны былі велікаватыя нават табе... Доктар адказаў, што ня памятае, дый нявартыя ўвагі старыя боты, што некуды згубіліся: — Займіся, калі ласка, абедам. А я пакуль пакажу нашаму госьцю бібліятэку: ён цікавіцца ўсялякай старасьветчынай. — Ну вядома, жаночая справа — займацца кухняй. А мужчыны тым часам будуць весьці свае разумныя размовы пра высокія матэрыі, — Алена ўсур’ёз укрыўдавала. *** Бібліятэка Скарыны сапраўды ўражвала. Вітушынскаму падалося, што ён патрапіў у пячору Алі-Бабы. Толькі заміж перлінаў, золата, срэбра, смарагдаў і дыяментаў былі кнігі. Томікі, тамы, тамішчы... Здавалася, тут ёсьць кнігі з усіх галінаў ведаў: фізіка, хімія, астраномія, гісторыя, бага­слоўе, філасофія, біялогія, геаграфія. Найбольш выданьняў, вядома, было па медыцыне. Некалькі паліцаў займалі мастацкія творы. Цёмныя карэньчыкі, пацертыя вокладкі, месцамі бліскае нявыцьвілае золата літараў... Асобная шафа адводзілася пад інкунабулы й старадрукі — захоўваліся ў Скарыны й такія цікавосткі. Доктар пакінуў Вітушынскага сам-насам з кнігамі, спаслаўшыся на тое, што яму неабходна дапамагчы сястры. Антон з гэтай нагоды не пераймаўся: яму было дастаткова бібліятэкі. Сьпярша ён абышоў пакоі ўздоўж сьценаў, проста аглядаючы палічкі. Кнігі былі расстаўленыя па тэматыцы: геаграфія ня блыталася з гісторыяй, філасофія — з хіміяй, медыцына — з фізікай. Суседзілі тут выданьні расейскія з нямецкімі, ангельскія — з французскімі, лацінскія — з грэцкімі, польскія — з гішпанскімі. У невялікай колькасьці трапляліся кнігі беларускія ды літоўскія. Запомніўшы прыблізны парадак разьмяшчэньня кнігаў, Вітушынскі падышоў да шафы са старадрукамі. Узяў адну наўгад, разгарнуў — рукапісная. Старадаўні аўтар ці перапісчык старанна выводзіў літаркі ў кожным слове. Чытаць, аднак, усё ж было цяжкавата: шматлікія скарачэньні ды састарэлыя словы перашкаджалі ўспрымаць напісаны тэкст. Божае імя, як вялося ў такіх рукапісах, пісалася скарочана, пад значком-цітлам, аднак паўсюдна пазначалася чырвонай фарбай. На глёсах там-сям сустракаліся тлумачэньні замежных словаў. А вось малюнкі адсутнічалі зусім. “Заклінаем ця, стварэньне Солі, у імя Айца Уседзяржыцеля, дабраславеньнем Госпада нашага Ісуса Хрыста і сілаю сьвятога Духа. Заклінаю ця Богам жывым, іжэ ця дзеля патрэбы чалавечае сатварыў ёсьць: будзь усім верным, хто спажывае ця, на здароўе душы і цела, і хай пазьбегне і адыдзе ад цябе ўсялякае зло і лісьлівасьць д’ябальская і ўсялякая шкодная ўлада, на цябе ад паслугачоў шатанскіх наведзеная. Дзеля таго молімся: Госпадзе, Божа наш, хай тое стварэньне солі ў імя Сьвятое Тройцы сатворыцца выратаваньня душы тайна. Ты, Госпадзе, сьвенцячы — пасьвенці, бласлаўляючы — блаславі, усім, хто прымае яе, спраўнае лекаваньне ва ўтробе іхнай хай будзе. У імя Госпада нашага Ісуса Хрыста, іжэ прыйдзе судзіці жывых, і мёртвых, і сьвет агнём. Амэн”. Ясна, тут замовы на ўсялякія выпадкі жыцьця. Будзем лічыць гэты рукапіс умоўна “медычным”. Вітушынскі зірнуў на гадзіньнік. Божачкі, ён тут ужо ладныя паўга­дзіны гуляе вакол кніжных паліцаў, а там, мабыць, яго чакаюць на абед. Пасьпее яшчэ вярнуцца да кнігаў: доктар жа абяцаў яму колькі дзён гасьцяваньня. Ён выйшаў з бібліятэкі, пайшоў у бок веранды, дзе абяцалі накрыць абедзенны стол. Там было яшчэ пуста. Толькі доктар Скарына сядзеў каля вакна ў крэсьле-качалцы з газетай у руках. — Ранавата вы вярнуліся, Антон Валер’евіч. Ах, не хацелі прымушаць, каб вас чакалі... Што ж, тады пачакаць давядзецца вам. Вось-вось павінен падысьці яшчэ адзін наш кампаньён — мой асістэнт, Шумскі Уладзімер Уладзімеравіч. А я пакуль вось чытаю сьвежую газету. Нашу павятовую — “Камуністычны шлях”. Пішуць, што неўзабаве нас чакае навіна: плануюць каля гораду пабудаваць ільнозавод. Хоць будзе які занятак сёньняшнім беспрацоўным. У гэты момант на веранду ўвайшлі Алена Скарына разам з маладым чалавекам. Валасы на яго галаве адсутнічалі: чэрап быў акуратна паголены, нібы маладзён усё яшчэ жыў у мінулай вайне з яе невыводнымі вошамі, тыфусам і гішпанкай. Доктар задаволена прагаварыў: — А вось і наш прыпаздалы Уладзімер Уладзімеравіч. Знаёмцеся, гэта мой персанальны госьць Антон Валер’евіч Вітушынскі. Ён нейкі час будзе жыць у нас. Сядайце за стол, нешта мы і так прыпазьніліся сёньня. — Ну што ты зноў мяне ганяеш? Нібыта я вінаватая ва ўсім... — Алена цяжка ўздыхнула і з немай мальбою паглядзела на Антона. Яму падалося, што ў дзявочых вачах бліснулі сьлёзы незаслужанай крыўды. Тым часам Вітушынскі з Шумскім паціснулі адзін аднаму рукі і прадставіліся. Антон зьвярнуў увагу на дзіўнаваты акцэнт у гаворцы новапрыбылага: ён гаварыў, заўважна расьцягваючы сьвісьцячыя. З-з-з, с-с-с, ц-с-с — загулі ў паветры пагрозьлівыя авадні. — Паслухайце, тут такі артыкул ёсьць. Магчыма, Аленачка, гэта якраз пра твайго падазронага бадзягу: “Учора каля рынку затрымалі падазронага чалавека. Пры спробе затрыманьня ён пачаў страляць. Паказаўшы ўзор мужнасьці, супрацоўнікі Аршанскага акруговага аддзелу міліцыі В. і М. за­трымалі злачынцу. Ім выявіўся вядомы палітычны бандыт Гозіюш, вядомы таксама як атаман Вецер. Апошнія месяцы менавіта яго банда ўчыніла дзёрзкі напад на валасное праўленьне ў Пугляях, дзе скрала валасную касу. Мяркуецца, што Гозіюша бліжэйшым часам адправяць у Менск, дзе расьсьледаваньнем поўнага сьпісу яго чорных злачынстваў зоймуцца жалезныя рыцары АДПУ”. Бачыш, Леначка, можаш цяпер не баяцца нічога. Будзем абедаць? — Ой, не кажы! Жахі якія! — Алена зазірнула брату праз плячо. — А вось тут бачыш, што пішуць: “У вёсцы Бразьдзечына невядомыя бандыты напалі на мясцовага селькора і актывіста Паўла Верасьніцына. Яго моцна зьбілі на вачах сям’і, прыгаворваючы, што цяпер селькор павінен пісаць пра Саветы без камуністаў. Верасьніцын патрапіў у больніцу. Супрацоўнікі акруговай міліцыі падазраюць, што на яго напала банда Моніча”. А ты кажаш — не баяцца... На абед падалі мяса па-французску, гарнірам да яго была фасоля, перамяшаная са смажанай цыбуляй ды маслам. Размова, аднак, ня клеілася. Шумскі сказаў, што з самага ранку нядобра пачуваецца і зусім ня мае апетыту. Ад прапанаванай Скарынам чаркі аперытыву для апетыту адмовіўся. Неўпрыкмет за сталом гаворка пайшла пра старажытнасьці. Завёў яе Скарына, спытаўшыся ў Вітушынскага, ці знайшоў той што-небудзь цікавае ў бібліятэцы. — Вельмі багатая й разнастайная калекцыя кніг, — зазначыў Антон. — У мяне склалася ўражаньне, што іх падбіралі не адно пакаленьне. Верагодна, нават ня два і ня тры. — Так, у нас у сям’і даўняя любоў да кнігі. Як юдэі называюць сябе народам Кнігі, так мы можам назваць сябе родам Кнігі. Скарына крывавата пасьміхнуўся. Вочы ягоныя, аднак, заставаліся сур’ёз­нымі й засяроджанымі. Пацягнуўшы са сподка карнішон, ён працягваў: — Зрэшты, калі працягваць нашую ранішнюю гаворку, то варта зазначыць, што без Еўропы, бяз немцаў не было б ня толькі нашага роду Кнігі. Не было б значна большага — славянскага кнігадруку. — Гэта вы — пра Гутэнбергава вынаходства? — да гаворкі з выяўнай неахвотай і скепсісам далучыўся Шумскі. — Ня толькі. Можаце згадаць сюды ж, да кучы, яшчэ першага друкара, які пачаў выдаваць свае кнігі кірыліцай — немца Швайпольта Фіёля. Калі не памыляюся, выходзілі тыя выданьні ў Кракаве, недалёка ад нас. Адсюль і ўзьнікае пытаньне наконт вашае засяроджанасьці беларускім: ці магчыма вывучаць беларускую культуру (падкрэсьліваю: усялякую культуру — хоць духоўную, хоць матэрыяльную) у адрыве ад заходняй Еўропы? Нават кнігадрук — гэта найперш тэхналогія, а не духоўны прарыў. А тэхналогіі да нас спрадвеку прыходзілі з Захаду. Нездарма ў нашай бібліятэцы, як вы маглі заўважыць, так мірна суседзяць распоўзлы, круглы славянскі альфабэт з рэзкай, сьпічастай гатычнай лацінкай. — Але ж нават з-пад напластаваньня заходніх цывілізацыйных набыткаў можна паспрабаваць вылучыць уласна беларускія карані, — паспрабаваў запярэчыць Вітушынскі. — Ды кіньце вы дурное! — Скарына адмахнуўся, нібы ад надакучлівай мухі. — Гэта ўсё казачкі для прафанаў. Вось Ластоўскі, які сядзіць у Коўне, у сваім часопісе “Крывіч” таксама ўсё прапануе такія тэорыі — пра беларусаў як самую чыстую славянскую нацыю, якая не зазнала моцнага чужынскага ўплыву. — Дык а хіба ён ня мае рацыі? — Шумскага зачапіў безапеляцыйны тон Скарыны. Колішняй абыякавасьці ў паглядзе ўжо не адчувалася. — Гледзячы ў чым. Калі дасьледаваць чысьціню крыві, то для гэтага пакуль мала зьвестак. Магчыма, што тут ён і не памыляецца: беларусы — самая чыстая са славянскіх нацыяў. Магчыма. Але што тычыцца культуры й цывілізацыі, дык тут я толькі паўтаруся: кім бы мы былі без уплываў як з Захаду, так і з Усходу? Вы згадайце хіба толькі тое, што грамату для славянаў прыдумалі грэкі — Кірыла й Мяфодзій. Нашыя продкі, можа, на той час і не былі абсалютнымі дзікунамі, але ўсё ж мала ад іх адрозьніваліся. Для Вітушынскага ягоныя словы гучалі калі не абсалютнай герэзіяй, то прынамсі — досыць дзіўным сьцьверджаньнем. Але пакуль што ён ня мог знайсьці ў вычварнай логіцы Скарыны слабога месца. А так хацелася знайсьці — і ўдарыць. З усяе моцы. Самымі забойчымі аргументамі. — Ну вось, пра жанчыну ніхто і ня думае: завялі сваю катрынку пра навуку ды вынаходствы, — Алена спрабавала ўвязацца ў размову. — Ясна, што ў нас шмат чужога, прывезенага. Нават мяса і тое гатуецца «па-французску»! Тым часам Скарына, не зважаючы на сестрыны словы, працягваў: — Вось і атрымліваецца, што без замежных уплываў мы самі па сабе нічога ня можам паказаць. Няма ў нас нічога свайго. Вітушынскі, які сьпярша хацеў падтрымаць Алену якім-небудзь жартам, ад доктаравых словаў завёўся і адказваў ужо яму, абмінаючы ўвагай дзявочую рэпліку: — Але ў такім разе мала хто можа паказаць нешта сваё: французы пазычалі ідэі ў італьянцаў, немцы — у ангельцаў. Чаго варты быў бы французскі Рэнесанс без італьянскага? Ці быў бы магчымы нямецкі пратэстантызм без таго выпадку, калі брытанскі кароль абвясьціў сябе кіраўніком англіканскай царквы? — Дык і я ж пра тое вяду гаворку, — Скарыну відавочна забаўляла тэма. — Мы ня можам разглядаць нашую гісторыю ў адрыве ад еўрапейскай — ад яе уплываў, ад яе падзеяў. Антон набычыўся й прывёў аргумент, які падаваўся яму важкім і неаспрэчным: — Аднак жа ня варта механічна пераносіць на нас іхнія падзеі. Напрыклад, рэлігійныя войны, якія скаланалі Еўропу, нас не закранулі. Не было ж у нас такой Баўтрамеевай ночы, падчас якой у Парыжы кроў залівала вуліцы! — Ці дакладна вы гэта ведаеце? А калі я дакажу вам іншае? — з твару доктара не сыходзіла скептычная самаўпэўненая ўсьмешка. — Гісторыю пра Язафата Кунцэвіча ведаеце? Яго ж проста не пускалі ў гарады: у Магілёве й Воршы з гарматаў стралялі, каб не заехаў уніяцкі казаньнік у горад. І што гэта, на вашую думку, калі не рэлігійная вайна? А такіх пры­кладаў безьліч. Кунцэвіч — хіба што самы вядомы. Былі ж яшчэ й вы­гнаньні з цэркваў, сьмяротныя бойкі паміж уніятамі й праваслаўнымі. Вы мне скажаце пра дыспуты. Канешне, было й такое. Але хіба ня тое ж самае — з дыспутамі й адначаснымі крывавымі закалотамі — дзеялася ва ўсёй Еўропе? Магу вам нагадаць толькі, што забойства Кунцэвіча — гэта гадоў праз сорак пасьля Баўтрамеевай ночы й гадоў за дваццаць да аблогі Ля-Рашэлі. Немцы гэтым часам рэжуць адзін аднаго ў Трыццацігадовай вайне, у ангельцаў высьпявае антыманархічная рэвалюцыя. Задаволены сваімі аргументамі, Скарына адкінуўся на сьпінку крэсла. — Але цяпер жа ў нас ня так, як у Еўропе, — Вітушынскаму ўсё ж карцела настояць на сваім. — Чаму вы так упэўнены ў гэтым? — Скарыну, здаецца, нават зьдзівіў факт, што нехта імкнецца аспрэчыць ягоныя тэзісы. Ён выцер насоўкай лоб і працягваў: — Мы цяпер жывем паводле дактрыны Карла Маркса, народжанай у Заходняй Еўропе. Канцэпцыі, на якіх спрабуюць збудаваць сваю дзяржаву тыя ж чэхі, палякі ці баўгары, — таксама карэняцца ў Заходняй Еўропе: ідэя нацыянальнай дзяржавы прыйшла да нас адтуль, і досыць нядаўна. Зрэшты, і ў саміх французаў альбо ангельцаў яна вы­крышталізавалася параўнальна ня так даўно — гадоў трыццаць-сорак. Час пакажа, наколькі гэта жыцьцяздольная ідэя. — Думаю, вельмі разумная, прадуктыўная і жыцьцяздольная. Гэта пры­знала нават новая ўлада: нездарма ж яна правяла ўзбуйненьне Беларусі! — выдыхнуў Шумскі з відавочным раздражненьнем. Вітушынскаму зноў драпнула слых вымаўленьне Шумскага. Алена відочна ўстурбавалася тым, які кірунак атрымала гутарка. Было заўважна, што яна сумнявалася, ці варта дазваляць мужчынам спрачацца далей. Спрабуючы перавесьці размову на іншае, яна ціха заўважыла брату, што, магчыма, злоўлены бандыт усё ж ня той бадзяга, пра якога распавядала суседка: — Я ўсё ж такі пабойваюся. Раптам ён не адзін такі тут хадзіў? Лепш за ўсё, відаць, будзе пільнавацца ўсякіх чужых... Вітушынскі адчуваў сябе госьцем, таму прыціх, як мыш пад венікам, і з падрабязнымі роспытамі наконт бібліятэкі ня лез. Але ж карцела! Так карцела, што аж язык сьвярбеў. Толькі пры канцы абеду, калі перайшлі да кавы (сапраўднай!), ён запытаўся, адкуль у доктара такі скарб у бібліятэцы. — Доўгая гісторыя. У нашай сям’і здавён кнігі зьбіраюць і перадаюць у спадчыну. Хадземце ў бібліятэку, я вам раскажу адну гісторыю. Калі яны выходзілі, Антон краёчкам вока пабачыў: Алена задуменна глядзіць ім усьлед, зьлёгку пакусваючы вусны. *** — Ведаеце, маім далёкім продкам быў Францішак Скарына. Так-так, той самы Скарына, першадрукар. Як бачыце, род мой спрадвеку жыве ў гэтых краях. Хоць і вандруе пакрысе, але прынамсі, застаецца ў адной мясцовасьці, не пакідае яе. І нават можна сказаць, што ў нас склалася своеасаблівая сямейная традыцыя — быць дактарамі. Толькі продак мой працаваў больш у сваіх сямі вольных навуках, а я... Нашая эпоха патрабуе больш вузкай сьпецыя­лізацыі. Але я, зрэшты, не пра тое зьбіраўся расказваць... Пра-пра-пра...дзед мой, як ведаеце, кнігі свае пачаў друкаваць у Празе. У нас, у Вільні, ён выдрукаваў толькі “Малую падарожную кніжку” — у гонар гэтага акурат пару гадоў таму адзначалі 400-годдзе беларускага друку. Мяне нікуды на сьвяткаваньні не запрашалі, але я не крыўдую. Напэўна, я і сам адмовіўся б, нават калі б і запрасілі: не хачу быць недзе ў ролі вясельнага генерала. Маёй жа заслугі ў тым, што маю славутага продка, ніякай няма. Як кажуць нашыя сямейныя паданьні, доктар Скарына быў чалавекам шырокіх поглядаў. Паезьдзіўшы па розных краях, убачыў ён безьліч самых розных людзей. З якімі толькі прайдзісьветамі і мудрацамі ён не сустракаўся. У Празе ён зьвёў знаёмства з тамтэйшым кабалістам рэбе Аронам. Не прыкладу галавы, як яму ўдалося паразумецца з ім: габрэі тады жылі даволі адасоблена, самі па сабе, сваім кагалам — што ў нас, што там. Думаю, тут уся штука была якраз у перакладзе Бібліі на старабеларускую мову, які рабіў прашчур Францішак. Рабін Арон блізка сышоўся з ім. Яны сталі такімі сябрамі, што стары пражскі кабаліст дапамог полацкаму доктару пачаць свой бізнэс. Думаю, вялося тут ня толькі пра грашовыя гешэфты, хаця, відаць, і бяз іх абысьціся ніяк не магло: Францішак, хоць і меў бацьку-купца, наўрад ці здолеў бы пачаць друкарскую справу на чужыне з нуля. Як кажа легенда, рэбе Арон дапамог нашаму продку больш істотна: ён зрабіў для яго голема. Вы чулі гэтую старую пражскую легенду пра чалавекападобную істоту, зьлепленую з гліны на ўзор таго, як Госпад Бог зьляпіў першага чалавека? Ніколі? Вы ж адукаваны чалавек! Хаця ў наш час у такія легенды ніхто ня верыць, але вы ж, я бачыў, цікавіцеся старасьветчынай... Ах, значыць, толькі сваім, беларускім... Ну нічога, гэта ў вас хутка праміне! Як толькі пачнеце ўнурацца ў тэму, дык убачыце, што без шырокага агляду ўсё адно нічога вартага ў вас не атрымаецца. Давядзецца знаёміцца — ну хаця б павярхоўна! — з іншымі культурамі, з суседнімі народамі. Вы пабачыце, як багата ў нас падобнага, ды што там — аднолькавага, супольнага! Але я зноў не пра тое... Рэбе Арон зрабіў таго пражскага голема для майго продка. Вонкава гэтая істота, вылепленая з белай гліны, была — ну, выліты чалавек. Дзіўнага ў тым нічога няма: ня так складана знайсьці ў Празе скульптара. Думаю, не цяжэй, прынамсі, чым у сёньняшняй Воршы — рамізьніка. Каб вонкава той голем ня дужа адрозьніваўся колерам ад скуры чалавека, ён быў увесь зьлеплены з гліны, адмыслова прывезенай з ваколіцаў самога Ерусаліму, з дна Мёртвага мора — па меншай меры, менавіта так сказаў пражскі рабін свайму полацкаму хаўрусьніку. Ляпілі яго Францішак і Арон удваіх — кожны сваю частку. Аднаму на долю дасталася галава й тулава, другому — усё астатняе. Падрыхтаванай гліны, аднак, не хапіла на ўсю фігуру: змацаваньне паміж абедзьвюма часткамі давялося рабіць з гліны іншага колеру — чырвонага. Для таго каб голем ажыў, рэбе Арон укладваў яму ў рот паперку з напісаным на старагабрэйскай мове заклёнам. Стары кабаліст вывеў на паперцы літары “нун”, “гімэль”, “гэй”, “пэй”. З іх пачынаюцца словы фразы “нэс гадоль гая по” — “цуд вялікі быў тут”. Заклён той і рабіў цуд: голем ажываў і выконваў тую работу, што яму загадвалі. Каб зьнерухоміць істоту, трэ’ было толькі дастаць у яго з роту паперку. Механізм не складаны — значна прасьцейшы, чым цяперашнія аўтамабілі. Доктар Скарына скарыстаў зробленую істоту для цяжкой дапаможнай працы пры друкаваньні кніг. Стаяць цэлы дзень за варштатам — занятак ня з самых лёгкіх. Тут і прыдаўся гліняны голем: стомы ён ня адчуваў, бо ня быў, як ні кажы, жывой істотай. Карміць-паіць яго — таксама ня трэба. Словам, ідэальны работнік. Такога немагчыма знайсьці ні на брукаваных вуліцах старога гораду, ні пад мяшчанскімі стрэхамі, крытымі чырвонай дахоўкай, ні нават у магнацкіх палацах, крытых золатам. Кампаньёны спадзяваліся на ўдалы гешэфт і вялікія барышы. І нездарма: друк Бібліі (а выдаваць пачалі менавіта яе) — занятак ці ня самы прыбытковы. Справы і праўда пайшлі вой як добра! Неўзабаве мой пра­дзед цалкам разьлічыўся з рэбе Аронам і стаў паўнапраўным суўладальнікам друкарні — нездарма ж ён вырас не абы-дзе, а ў купецкай сям’і. Вы глядзелі гэтую нядаўнюю фільму, прывезеную ў наш горад — “Ночы Кабірыі”? Не глядзелі? Ну што ж вы так! Вельмі рэкамендую, вельмі. Схадзіце абавязкова — не пашкадуеце. Шыкоўная фільма, цудоўныя акторы, усё так прыгожа, такая драма... Напэўна, будучыня ўжо мроілася кампаньёнам у такіх самых маляўнічых дэкарацыях, як у гэтай фільме — прыгожая, поўная незямное асалоды, з гурыямі з блізкай Асманскай імперыі. Хто б мог падумаць, што гэтакі бліскучы ўзьлёт будзе перарваны такім гучным крахам? У далёкіх краях мой прашчур набыў ня толькі вялікія веды, але і схільнасьць да авантураў. Вы кажаце, што такая схільнасьць магла ў яго быць і раней — а то б ён не пусьціўся ў далёкія краі, а спакойна жыў бы ў Полацку, пераняўшы бацькаву справу? Можа, і так. Цяжка з сёньняшняй званіцы ўгледзець, як там было насамрэч. Авантурызм і падвёў доктара Францішка. Мой продак, як выявілася, не марнаваў час, паліруючы азадкам лавы ў Кракаўскім ды Падуанскім універсітэтах. Ён творча скарыстаўся са словаў, сказаных Ісусам: “Не чалавек для суботы, а субота для чалавека”. Па суботах, калі рэбе Арон не працаваў, доктар Скарына прыходзіў у друкарню і даваў голему сваю працу. Друкаваць цэлую кнігу за дзень не выпадала, таму вынаходлівы палачанін даваў голему ў працу асобныя аркушы. На іх была... як бы гэта больш тактоўна абазначыць... аголеная натура. Не-не, ніякай непрыстойнасьці, усё было досыць цнатліва. На наш, сучасны погляд адукаваных культурных людзей. Аднак жа ня ўсе ў той час падзялялі такія погляды. Што й казаць, у Празе пачатку шаснаццатага стагоддзя малавата было культурных лю­дзей у сучасным разуменьні гэтага слова. Магчыма, іх і зусім не было — калі не лічыць, вядома, майго продка. А на што можа разьлічваць чалавек, які апярэдзіў свой час? Хіба яму выпадае прызнаньне сучасьнікаў? Не, не і яшчэ раз — не! Яму дастаецца хіба што слава сярод нашчадкаў. Карацей, мой продак быў вымушаны ўцякаць. Традыцыйная гісторыя для генія: яго абвінавацілі ў злачынстве. Што праўда, уцякаць яму было не ўпершыню, у гэтым ён быў спрактыкаваны. Каралявецкаму герцагу пры­мроіцца, што доктар яго ня тым лечыць і круціць шашні з фройлінамі — уцякай! Лютару падасца, што заезнага грамацея падаслалі езуіты, каб атруціць надзею ўсёй Рэфармацыі, — зноў уцякай! Гэтым жа разам усё выглядала больш пагрозьліва. Некаму падалося, што Скарына разбэшчвае моладзь гэтымі сваімі карцінкамі. Хтосьці нават засумняваўся, ці можна карыстацца Бібліяй, выдрукаванай на тым самым варштаце, з якога сышлі такія непрыстойнасьці. Маўляў, яна страціць частку сваёй сьвятасьці. Дзікуны! Крывыя брукаваныя вулкі Прагі яшчэ вельмі добра памяталі эпоху гусіцкіх войнаў. І такія падозраньні папахвалі ня дужа гасьцінным дымком вогнішча. Яны даліся б у знакі нават карэннаму пражаніну, ня тое што прыезнаму госьцю. Доктар Скарына ўцёк з Прагі, прыхапіўшы з сабой голема. Кампаньёна ён папярэджваць ня стаў. Не захацеў ці не пасьпеў — невядома. Мабыць, сам ён сказаў бы, што не пасьпеў. Рэбе Арон, відаць, думаў іначай. Калі яго тапілі — як чараўніка, супроць якога ёсьць засьведчаныя ўлікі, — ён пракляў палачаніна. “Каб ні табе, ні тваім нашчадкам не было спакою ад голема!” — так занатаваў ягоныя апошнія словы пісец у кнізе пражскага магістрату. Тым часам доктар Скарына вярнуўся на радзіму, атайбаваўся ў Вільні. Там ён заняўся той справай, у якой так напрактыкаваўся за мяжой, — заснаваў друкарню. Для рынку ў яго было велічэзнае поле дзейнасьці: канкурэнтаў няма, ніводнай іншай друкарні на ўсё Вялікае Княства! Але справа пайшла ня надта добра. Прычынай зноў стала людская цемната: неахвотна куплялі кнігі, што зьявіліся дзякуючы супрацы з нячыстай сілай. Ну, ня станеш жа тлумачыць кожнаму неадукаванаму таўстамясаму бюргеру, што голем — гэта не пякельнае спараджэньне, а вынаходства перадавой навукі. Словам, прашчур мой вырашыў пашукаць, як цяпер кажуць, рынак збыту за ўсходняй мяжой — у Маскоўскім Княстве. Аднак паехаўшы туды, ён зрабіў вялікую памылку: прыхапіў з сабой голема. Тое, на што паблажліва глядзелі ў Літоўскім Княстве (тут і не такія дзівакі сустракаліся), не магло ня выклікаць нараканьняў у суседняй дзяржаве. Пражская гісторыя паўтарылася: доктара абвінавацілі ў чарнакніжніцтве. Прысудзілі да спаленьня ўсе яго кнігі, а таксама яго самога ды ягонага “пякельнага памочніка”. Палачанін уцякаў у вялікім сьпеху, кінуўшы ўвесь свой набытак, прывезеныя ў Маскву кнігі, а разам з імі — і голема. Ёсьць, праўда, нейкія цьмяныя згадкі, што ў гісторыю магла замяшацца вялікая маскоўская княгіня, маці будучага Івана Жахлівага, які нара­дзіўся акурат праз дзевяць месяцаў пасьля Скарынавага ад’езду з Масквы. Але ўсё гэта выглядае так фантастычна, што я б ня стаў асабліва давяраць тагачасным плеткарам... Усё гэта толькі намёкі ды чуткі. А вось нашая сямейная легенда кажа, што акурат у Маскве продка нагнаў праклён пражскага рабіна. Таму і голем згубіўся. Дакладней, не згубіў­ся, а ўцёк у мітусьні пры пасьпешлівым доктаравым ад’езьдзе з Масквы. Ён доўга хаваўся, ішоў па сьлядах палачаніна. Урэшце высачыў. Было гэта ўжо праз шмат-шмат гадоў, у Празе, дзе мой прашчур апекаваўся каралеўскім садам на Градчанах. Голем, як я ўжо казаў, ня ведаў стомы, не адчуваў часу. Можа быць, ён знарок хаваўся тыя гады — чакаў, пакуль у доктара зьявяцца дзеці... Я часам думаю, што праклён быў ня ў тым, каб вынішчыць наш род, а ў тым, каб над намі, Скарынавымі нашчадкамі, вечна вісеў страх. Боязь, што кожны дзень можа стаць апошнім. Боязь, што за табой вечна цікуе неўміручая істота, якая ня ведае ніякіх эмоцыяў, не адчувае ніякай стомы. Палахлівасьць — нашае наканаваньне. Мы ня можам разьлічваць на заўтра, бо жывем без надзеі на яго. У Францішкавым пакоі, дзе знайшлі мёртвае цела, усё выглядала натуральна. Адно толькі зьдзівіла прыдворнага пражскага летапісца, які занатаваў згадку пра ягоную сьмерць: сьлед белай гліны на падлозе. Гліны, падобнай да якой не было зусім ані на Градчанах, ані ўва ўсёй Празе, ані ў яе ваколіцах... *** Спаць Вітушынскі пайшоў ня ў самым лепшым гуморы. Гісторыя, расказаная доктарам Скарынам, бянтэжыла, вярэдзіла думкі. Нешта ў ёй падалося Антону дзіўным. Аднак ён ніяк ня мог вырашыць, што менавіта перашкаджала паставіцца да яе абыякава. Хіба тое, што доктар, які дагэтуль выяўляў сябе такім прыхільнікам навукі й прагрэсу, раптам расказаў настолькі містычны, поўны загадак аповед? Не стасавалася гэтая гісторыя з тым уяўленьнем, якое склалася ў Антона пра доктара Скарыну. З гэтамі думкамі ён і заснуў. Ён сьніў першадрукара Скарыну, які некуды ляцеў на самалёце з чужой жонкай; і коней, што блукалі ў цьвілых калідорах нейкага замку; іхнія крокі рэхам адбіваліся ад высокай столі, якая гублялася недзе ў цемры. Сьледам за коньмі па тым самым калідоры, асьветленым дрогкім сьвятлом паходняў, ехала аўто, дзе ролю шафёра выконваў дзіўны чалавек у белай маскараднай масцы. Маска прыкрывала толькі верхнюю частку твару, на ніжняй, бліскаючы залатой фіксай, расплывалася зьдзеклівая ўсьмешка. Кіроўца аўтамабіля зьняў маску: пад ёй паказалася нечалавечае страхотнае аблічча ненатуральна белага колеру. Вітушынскі расплюшчыў вочы, сэрца ненармальна хутка стукалася ў рэбры. Згадаўшы даўні забабон, чуты ў дзяцінстве, ён перавярнуў падушку на другі бок. Як ні дзіўна, гэты сродак барацьбы супраць кашмару дапамог: Антон праваліўся нарэшце ў сон. І ня чуў крокаў забойцы на калідоры. Бо... забойца ішоў ціха. Ён вывучыў дом як свае пяць пальцаў. Часу на гэта было дастаткова. Вось тут трэба ступаць асьцярожна: гэтая масьнічына рыпіць. Пераступіў. Ён, вядома, зможа патлумачыць, чаму ходзіць тут у такі позьні час. Але ўсё ж лепей не рызыкаваць. Іначай давядзецца адкладаць справу ды вынаходзіць новы спосаб: другі раз так ісьці ўжо ня варта... *** Ранак быў імжыстым і шэрым. Такімі безнадзейнымі мусілі б быць ранкі ня ў першай у сьвеце краіне, якая будуе сьветлую будучыню ўсяго чалавецтва, а дзе-небудзь у капіталістычнай Брытаніі, дзе пануе прымус чалавека над чалавекам. Але чалавек пакуль яшчэ не знайшоў улады над капрызамі надвор’я, і таму даводзіцца трываць і такія непрыемныя дні. Калі-небудзь, так, калі-небудзь вызваленае чалавецтва возьме ў свае рукі лейцы нябёснага кіраваньня. Тады ўжо людзі ня стануць чакаць падачак ад прыроды, а возьмуць у яе сілай усё, што самі захочуць. Вось яно, будучае валадарства чалавечае! Відаць, у такіх фарбах апісала б гэтую раніцу на сваіх шэрхлых старонках перадавіца газеты «Камуністычны шлях», калі б была ў тым патрэба. Аднак патрэбы такой не было: для перадавіцы ў акруговай газеце тэмаў не бракавала й без апісаньня надвор’я. Надыход сьветлай будучыні быў падзеяй настолькі зразумелай і вырашанай, што марнаваць каштоўны час на апісаньне ніцых вольхаў — вартаўнікоў пустых вуліцаў, воглых туманоў, што спрабавалі зачапіцца за страху сінагогі, і ўсялякай іншай такой драбязы ніводзін нармальны будаўнік камунізму ня стаў бы. Аднак Вітушынскі не лічыў сябе будаўніком камунізму. Яму бліжэй была пазіцыя абываталя, удзячнага кожнаму дню. І таму кожны дзень ён (з пэўнага часу) сустракаў з удзячнасьцю і праводзіў без асаблівага шкадаваньня. Не было па чым шкадаваць. І па кім — таксама. Выбраўшыся на веранду, дзе ўсе насельнікі дома зноў мусілі сабрац­ца разам на сьняданак, Вітушынскі засьпеў нейкае ўзрушэньне. Доктар Скарына стаяў каля вакна, нярвова пастукваючы пальцамі левай рукі па шыбе. Мяркуючы па рытме, гаспадар дома найграваў нейкі марш. Шумскі сядзеў, абыякава ўтаропіўшыся ў нейкую кропку на сьцяне. Раз-пораз ён кідаў нецярплівыя позіркі на ўваходныя дзьверы. Прыход Вітушынскага вывеў іх з стану чаканьня. І расчараваў: — А-а-а, гэта вы... А ці ня бачылі там Алену? Нешта яна сёньня кардынальна запазьняецца. Вітушынскі адказаў, што ня бачыў. Рэзка крутнуўшыся на абцасах, Скарына рушыў у дзьверы, каб прысьпешыць сястру. — Як спалі на новым месцы? Кажуць, у такіх выпадках чалавек бачыць вешчыя сны. Што сьнілі вы? — Шумскі быў сама далікатнасьць. Нават відочна думаючы пра нешта сваё, патаемнае, ён усё ж спрабаваў заняць госьця сьвецкай размовай. Антон зьбіраўся адказаць, аднак не пасьпеў: па барабанных перапонках ударыў дзікі мужчынскі крык з глыбіні дома. Нібы толькі й чакаўшы гэтага сігналу, яны з Шумскім сарваліся з месца. Да пакою, з якога даносіўся крык, асістэнт дабег першым. Вітушынскі са сваёй хворай нагой тут яму ня мог стаць сапернікам. Шумскі зазірнуў — і вокамгненна адхіснуўся, не стрымаўшы ўскрыку. Антон глянуў па-над ягоным плячом: гэта быў жаночы пакой, калі меркаваць па шматлікіх невялічкіх падушачках, пакінутых там і сям, карункавых фіранках, процьме вязаных упрыгожаньняў. Каля ложку стаяў Скарына, трымаючы на руках цела сястры. — Выклікайце міліцыю, — скамандаваў цераз плячо Шумскі. — Я пабуду тут з ім. Вітушынскі няўклюдна павярнуўся і, прыкульгваючы на правую нагу, пайшоў на выхад. Міліцыянты прыбылі хутка: прыехалі на адным з пяці аўтамабіляў, якімі магла пахваліцца акруговая Ворша. Чорны студэбекер з лакавымі бакамі надаваў прыезду міліцыянтаў урачыстасьць. Большай помпы іхняму прыбыцьцю надаў бы хіба што духавы аркестр, які па нядзелях граў у гарадскім парку. Невысокі кірпаты міліцыянт, галоўны ў групе, распараджаўся рашуча, бяз ценю сумневу ва ўласнай слушнасьці. Ён уважліва агледзеў пакой, дзе адбылася сьмерць, падышоў да бюро, што стаяла ў куце, і пачаў перабіраць зьмесьціва ўсіх шуфлядаў: лісты, нейкія цэтлікі, паперкі з запісамі для памяці, пару нататнікаў, тоўсты сшытак, пудраніцу, маленькія кераміч­ныя фігуркі жывёлаў, яшчэ нейкую жаночую драбязу. Пад паперамі адной з шуфлядаў апынуўся альбом з эцюдамі пейзажаў, зробленымі алоўкам. — Божа мой, — вохнуў Скарына, — я думаў, яна ўжо даўно выкінула гэты альбом. Міліцыянт уважліва паглядзеў на яго: — Чаму вы так думалі? — Ну, бо яна шмат часу не малявала. Перастала пасьля таго, як прысьніла нейкі страшны сон, зьвязаны з маляваньнем. Міліцыянт пахітаў галавой і зноў вярнуўся да перагляду шуфлядаў. Ён вывучаў іх так, нібы спадзяваўся менавіта ў шуфлядзе знайсьці невядомага злачынцу, які пазбавіў жыцьця маладую жанчыну. Ён ужо амаль закончыў пераглядаць бюро, калі да яго падышоў адзін з падначаленых і ціхенька нешта сказаў. Кірпаты адразу адсунуў ад сябе недагледжаную шуфляду і пайшоў сьледам за падначаленым. Разам яны наблізіліся да вакна і сталі нешта вывучаць на прываконьні. Нарэшце адарваліся ад свайго занятку і павярнуліся да астатніх прысутных. Твар кірпатага праменіўся шчасьцем, нібы ён толькі што атрымаў ордэн. — Па-апрашу ўсіх прад’явіць падэшвы абутку! Агляд нічога кірпатаму ня даў: ні на абутку Скарыны, ні Шумскага, ні Вітушынскага ён не знайшоў таго, што хацеў. Лёгкі цень азмрочыў яго твар. Праўда, ненадоўга — хутка ён папрасіў Скарыну паказаць яму ўвесь абутак, які ёсьць у доме. Праз нейкі час яны вярнуліся з пустымі рукамі. — Ды што вы такое шукаеце, можна даведацца? — занерваваўся Скарына. Заміж адказу кірпаты падвёў іх да вакна. На прываконьні добра адбіў­ся сьлед рыфлёнае падэшвы. Памеры адбітку выдавалі, што нага, якая пакінула сьлед, належала мужчыну. Вітушынскі заўважыў, як Скарына закусіў вусны й вырачыў вочы. Сьлед быў з засохлай белай гліны. *** Спытаўшыся ў кірпатага дазволу, Вітушынскі сышоў бадзяцца па горадзе. Заставацца ў доме Скарыны не хацелася: надта ўжо пякучай была атмасфера гора. Антон адчуваў сябе лішнім у такой сітуацыі, і таму вырашыў пашукаць жытло, куды можна было б зьехаць. Характарыстыку, якую доктар даў мясцовым гатэлям, Вітушынскі запомніў вельмі добра. Таму й на пошукі пакоя выбраўся ў раён прыватных дамоў. Аднак знайсьці жытло аказалася ня так лёгка. Ці то аршанцы занадта падазрона ставіліся да незнаёмца і не сьпяшаліся пусьціць яго ў падсуседзі нават на некалькі дзён, ці то Вітушынскаму не патрапляліся гаспадары, якія маглі б пахваліцца лішкам плошчы. Ён туляўся па пакручастых вулачках між драўляных дамоў, што патаналі ў зеляніне яблыняў і грушаў, сьліваў ды вішняў. Гэтыя вуліцы моцна розьніліся ад цэнтральных, дзе дрэваў бадай і не было — ня тое, што яблыняў, але нават таполяў ці клёнаў. Нечакана для сябе Антон выйшаў на пустку. Перад ім ляжалі вялізазныя равы, відавочна выкапаныя чалавечымі рукамі. Фантастычнае відо­вішча зачароўвала. Даўжэзныя глыбокія ямы нагадвалі магілы старажытных казачных асілкаў. Дый нават для тых легендарных волатаў выглядалі яны завялікімі: у такой велічэзнай яміне можна пахаваць аграмадзіну-асілка ды яшчэ і на кані. І не аднаго: цэлае войска ў поўны рост зьмесьціцца тут. З-за хмараў вызірнула сонца, асьвятліўшы пейзаж і тым надаўшы яму яшчэ больш фантастычны выгляд. Цяжка было паверыць, што ўсе гэтыя стромыя сьцены, на якіх там-сям прычапіліся няўпэўненыя ў сабе дрэўцы, насамрэч месьцяцца на Зямлі. Ластаўчыны гняздоўі, якімі былі паточаныя адхоны равоў, нібы сьцены старога дому — шашалем, падаваліся ці то дзіркамі ў сыры, ці то таямнічымі хадамі ў Невядомае. Вітушынскі, які стаміўся бадзяцца па горадзе, моўчкі стаяў над ровам. Ён п’янеў ад асалоды, што адкрываў яму велічны краявід. З-за сьпіны пачулася пакерхваньне: — Глядзіце? Так, тут у нас прыгожа. Мабыць, гэтак выглядаюць каньёны ў Паўночна-Амерыканскіх Штатах. Антон павярнуўся на голас і запытаўся ў маладога бландзіна з чорнымі бровамі, што стаяў непадалёк: — А вы былі ў Амерыцы? Хлопец сумеўся, але адказаў з выклікам: — Не, я ня быў! Але ў нашае краязнаўчае таварыства прыходзіў чытаць лекцыю пра становішча пралетарыяту ў Амерыцы таварыш Буевіч з цьвіковага заводу: дык ён там быў, бачыў усё на свае вочы, бо працаваў некалькі гадоў поруч з амерыканскімі таварышамі. Ён нам і казаў, што гэта падобна да тых амерыканскіх каньёнаў. Вітушынскі пасьміхнуўся: — У вас усё яшчэ наперадзе, вы яшчэ ўсё пабачыце. Думаю, вашае пакаленьне патрапіць ня толькі паўночна-амерыканскія каньёны пагля­дзець, але і ў Антарктыдзе яблыні пасадзіць... Хлопец пасьміхнуўся на ўвест рот: такая персьпектыва яму падабалася. — А што тут было? Хто выкапаў гэты восьмы цуд сьвету? Ці, можа, тут бралі гліну для той цэглы, з якой ставілі Вялікі кітайскі мур? — за жартаўлівым тонам Антон спрабаваў схаваць неўтаймоўную цікаўнасьць, якая разьбірала яго. — Ага, вы яшчэ скажыце, што мы на другім баку планеты ад таго Кітаю, і пратапталі тут сьцежку, якая ў кітайцаў потым вылезла тым мурам, — хлопец таксама патрапіўся языкасты. — Тут у нас засталіся равы ад таго часу, як вапну здабывалі. Ведаеце, горад на такім месцы стаіць, што вапнякоў багата. Нас, аршанцаў, так здавён дражнілі — “вапеньнікі”. Тут ужо равы пакінутыя, бо выбралі вапну, а за горадам, вышэй па Дняпры, ёсьць кар’ер, дзе яе здабываюць і цяпер. Увечары Вітушынскі вярнуўся з гораду, так і не знайшоўшы кватэры. Ён пачуваўся стомленым, зьняможаным і разьбітым. Хацелася легчы спаць, нікога ня бачыць і ні з кім не гаварыць. *** Скарына ня спаў. Ён сустрэў зморанага Вітушынскага на ўваходзе ў дом. За сьпінай гарэла зялёная лямпа, напаўняючы пакой утульным мяккім сьвятлом. Доктар асунуўся з твару, пад вачыма ў яго віселі мяшкі: — Заўтра зранку сьнедайце без мяне, я сыходжу на дзяжурства ў клініку. Сьняданак для вас згатуе Наталя Андрэеўна, суседка нашая. Я папрасіў яе, каб на нейкі час узяла на сябе хатнія абавязкі. — Праз мяне і так вам лішнія клопаты, — Вітушынскі ня ведаў, як далей весьці размову. — Я, відаць, перабяруся ўсё ж у які-небудзь гатэль. Сёньня шукаў жытло — усё марна. Голас доктара заўважна задрыжэў: — Ня трэба, не зьязджайце. Я ня дужа спакойна пачуваюся тут цяпер, калі застаюся адзін. З Уладзімерам Уладзімеравічам мы часта дзяжурым у розны час. І калі я сам-насам у гэтым доме, у галаву лезуць усялякія... думкі, вобразы, успаміны. Пажывіце тут некалькі дзён, калі ласка. Дый мне будзе прасьцей назіраць за вашай нагой. Доктар паправіў пенснэ на носе — чорны цень, нібы невядомая старажытная істота, варухнуўся ў куце, ці то падкрадаючыся да чагосьці, ці то намагаючыся штосьці злавіць. Магчыма, залётнага начнога матыля, што памкнуўся спаліць свае белыя крылы над зялёнай лямпай. — Не перажывайце вы так, — Вітушынскаму захацелася супакоіць гаспадара дому, які так ласкава паставіўся да яго. — Я думаю, забойцу абавязкова знойдуць! І вельмі хутка. — Так-так, вядома, — Скарына разгублена міргнуў, — я таксама ў гэта веру. Праўда, Аленачку гэта ня верне... Ведаеце, я ня першы год працую хірургам, шмат рознага пабачыў. Быў жа і на фронце. Думаў, што да ўсяго прывык. А тут высьветлілася, што — не! Ён павёў плячыма, дапамагаючы сабе праглынуць даўкі камяк, што за­храс у горле. Вітушынскі спрабаваў знайсьці словы дзеля суцяшэньня і з горыччу разумеў, што гэта не ягоная стыхія: усе словы губляліся ў сьвядомасьці, як у кішэні зашмальцаваная манета, якую сорамна падаць нават жабраку. Скарына тым часам працягваў: — На заўтра пасьля абеду мяне прасілі прыйсьці ў міліцыю. Будуць паказаньні браць. Відаць, вас таксама выклічуць: яны хацелі пагаварыць з усімі, хто быў у доме падчас... падчас забойства. *** Наступныя некалькі дзён прайшлі ў агульным тлуме й паходах у мі­ліцыю: кірпаты дапытваў насельнікаў дома. Ён ня даў супакою й сусе­дзям: яны таксама мусілі прыгадваць, ці ня бачылі каго-небудзь падазронага вакол дому апошнімі днямі. Аднак згадаць нешта больш-менш значнае патрапіў мала хто з суседзяў. Выняткам стала хіба што Наталя Андрэеўна, якая распавяла пра бачанага падазронага бадзягу. Аднак пад апісаньне, якое яна дала кірпатаму, магла патрапіць ладная палова аршанскіх беспрацоўных. Вітушынскі стараўся як мага менш назаляць абодвум. Аднак жа адчуваў пэўныя забавязаньні перад домам, які даў яму на гэты нядоўгі час прытулак. Ён стараўся размаўляць з абодвума дактарамі на нейтральныя тэмы. Аднак гаворка сканчалася, так і не распачаўшыся. Скарына хадзіў маўклівы, занураны ў сябе. Почасту ён зачыняўся ў былым пакоі сястры, маўкліва сядзеў там гадзінамі. Мала чым розьніўся ад яго й Шумскі, які вельмі часта ня мог адразу адказаць на пытаньні, перапытваў, а то й проста казаў першае-лепшае, што прыйдзе да галавы, ня ўдумваючыся ў сэнс вымаўленых словаў. Аднаго вечару Вітушынскі зайшоў у дом і нікога не знайшоў. У пошуках хоць якой жывой душы ён прайшоў амаль усе памяшканьні. Калідор вывеў яго да пакою, які пры жыцьці займала Алена Скарына. Дзьверы былі прыадчыненыя: зайсьці нечаканага госьця яны не запрашалі, але й не адпіхвалі. Паддаючыся згубнай цікаўнасьці, Антон зазірнуў у шчыліну. Яму падалося, што ў пустым пакоі ўсё засталося так, як ён бачыў у той страшны дзень. Тыя ж маленькія мяккія падушачкі паўсюдна. Тыя ж жаночыя драбносткі ды парфума на палічках. Тое ж бюро, на якім ляжалі пудрані­ца, нататнік, нейкія паперы — нібы не перабіралі іх рукі міліцыянтаў. Адзі­нае, чаго бракавала ў гэтым пакоі, — подыху жывога чалавека. Не было адчуваньня абжытасьці. Нібы па сьмерці насельніцы гэтага пакою адным духам вымелася з яго жыцьцё, ператварыўшы ў мемарыял. Раптам яму падалося, што ў гэтым мёртвым музейным памяшканьні нехта ёсьць. Неразборлівы, няўцямны шэпт напоўніў пакой вусьцішнай трывогай. Прыгледзеўшыся, Вітушынскі ўбачыў у самым цёмным куце фігуру доктара Скарыны: стоячы на каленях, ён нешта гаварыў да сестрыной фотакарткі, прымацаванай да сьценкі, — ці то маліўся, ці то размаўляў з нябожчыцай. Вусны ягоныя варушыліся, прамаўляючы нячутныя пацеры, зьвернутыя да няведама каго. Адчуваючы, што ён лішні пры гэтай інтымнай шчымлівай сцэне, Вітушынскі павярнуўся сысьці, імкнучыся ступаць як мага цішэй. Аднак ягоную прысутнасьць выдалі масьніцы: адна з іх рэзка віскнула пад нагой. Антону нічога не заставалася, як падаць голас у бок пакою: — Сяргей Раманавіч, вы тут? Скарына ўскінуўся ад нечаканага гуку, інстынктыўна імкнучыся пры­крыць рукой фатаграфію. Вочы ў яго ліхаманкава блішчэлі. — Хто там? — Я, Вітушынскі. — А-а, гэта вы, — Скарына выйшаў з пакою, замкнуў яго і апусьціў ключ у кішэню сьветла-брунатнага пінжака ў дробную клетку. — Я хадзіў прыбраць у сестрыным пакоі. Хачу, каб там заставалася ўсё так, як было пры ёй. Каб яна як мага даўжэй заставалася побач. Вітушынскі ківаў галавой, пагаджаючыся з доктаравымі словамі. А той, не заўважаючы згоды пацыента й пастаяльца, працягваў: — Ведаеце, сёньня зноў мяне выклікаў наш новы агульны знаёмы з міліцыі. Сказаў, што засталася ў іх адна версія наконт забойства. Невядомы (мабыць, той самы бадзяга, якога заўважыла Наталя Андрэеўна) залез уначы праз расчыненае вакно. Думаюць, што ён хацеў абрабаваць дом, але нешта яму перашкодзіла. Магчыма, Алена прачнулася... Карацей, ён яе задушыў, а сам зноў уцёк праз вакно. Цяпер міліцыя будзе, як яны сказалі, “прапрацоўваць крымінальныя элементы гораду”. Скарына падціснуў вусны, унурыўшыся ва ўласныя думкі. Нарэшце штосьці вырашыў для сябе і ўважліва паглядзеў на Вітушынскага. Ягоны позірк утаропіўся ў Антонава пераносьсе. — Ведаеце, я спрабаваў зьвярнуць увагу міліцыі на белы сьлед, які застаўся на прываконьні. Але мне, канечне ж, ніхто не паверыў. Ягоны голас задрыжэў, Скарына відавочна хваляваўся. — Яны ня хочуць нават дапускаць, што тут можа быць нехта іншы, апрача бадзягі. Наяўнасьць големаў не стасуецца — бачыце вы! — з гістарычным матэрыялізмам і вучэньнем Маркса. У камуністычнай тэорыі няма месца прывідам, нават калі яны забіваюць людзей! Ягоныя плечы здрыгануліся ад стрыманага плачу. Аднак на вачах не зьявілася ні сьлязінкі. *** Пасьля вячэры Вітушынскі вырашыў прайсьціся. Нага ўжо амаль не турбавала яго, і доктар абяцаўся неўзабаве, праз якія пару дзён, зусім адпусьціць свайго пацыента. І каб распрацоўваць нагу, а таксама для таго каб не сядзець у доме, які ўсё больш прыгнятаў яго сваім настроем, Антон выбраўся на шпацыр. Ён гуляў па вечаровых аршанскіх вуліцах, слухаючы звонкія дзіцячыя галасы, перабрэх дваровых сабак, які нечакана ўздымаўся і гэтак жа раптоўна сьціхаў. Зазірнуў у кавярню, выпіў шпанкі — салодкага шыпучага напою, які варылі толькі ў Воршы: мясцовыя майстры-габрэі нікому не выдавалі сакрэту, як вырабляецца гэтае смакоцьце. Рэцэпт перадаваўся ад пакаленьня да пакаленьня, і не было тут ніводнага хітрага шпега, які выкраў бы гэтую таямніцу, як выкралі свойчас шаўкапрадаў у кітайцаў. Ленавата, разьняволена, у добрым гуморы вяртаўся Вітушынскі дадому. Ці не ўпершыню за апошнія дні ён адчуваў спакой. Паспрыяў гэтаму летні вечар ці смачны напой, выраблены жыдоўскімі адмыслоўцамі, — раз­важаць не хацелася. Ён проста атрымліваў асалоду ад паветра, поўнага густых кветкавых і травяных пахаў. Па-асабліваму пахла нагрэтая за дзень глеба, а здалёк да яе дамешваўся ледзь улоўны рыбны пах Дняпра. На цэнтральных вуліцах пачалі запальваць ліхтары. Іхнія жаўтаватыя кругляшы прабіваліся здалёк, блыталі ды ўводзілі ў зман: не разьбярэш, дзе сканчаецца неба й пачынаецца горад. Толькі Вітушынскі вывернуў з-за рогу на Малую Мар’ямпольскую, як заўважыў Шумскага. Асістэнт некуды відавочна сьпяшаўся і спасьцярожліва азіраўся па баках. Антона ён не заўважыў толькі таму, што той выйшаў на вуліцу, калі Шумскі акурат павярнуўся ў іншы бок. Даўно забыты пах авантуры заказытаў ноздры Вітушынскаму. Не раз­думваючы, не вагаючыся, ён пайшоў сьледам за Уладзімерам Уладзімеравічам. Навыкі франтавой выведкі ў горадзе былі ня надта прыдатнымі, але ўсё ж больш дапамагалі, чым шкодзілі. На фронце ня трэба пільнаваць з-за рога, ці далёка сышоў вораг. Ня трэба хадзіць па брукаванцы, дзе твае крокі чуваць далёка. Цемра, якая накрыла горад, была гэткай самай падступнай хаўрусьніцай: яна давала схавацца Вітушынскаму, але ўвадначас і вымушала яго падступацца бліжэй да перасьледаванага асістэнта, які мог проста зьнікнуць з вачэй у суплёце заблытаных гарадскіх вулак. Шумскі ішоў у бок Дняпра. Плёскат рачных хваляў, памножаны на начную цішу, рабіўся ўсё гучней. Вітушынскі задумаўся: на дзяжурства ў амбулаторыю — ня ў гэты бок. Значыць, Уладзімер Уладзімеравіч ідзе з іншай мэтай. Будзе вельмі няёмка, калі ён прызначыў спатканьне дзяўчыне, а тут такі канфуз — няўдалы перасьледнік... Але ж ідучы на любоўнае спатканьне, не азіраюцца так часта й насьцярожана. Таму ня варта сьпяшацца з высновамі. Што сказаць, калі Шумскі раптам заўважыць перасьледніка? Ня скажаш жа, што пагоня падалася прывабнай сама па сабе. Можа, спаслацца на пошук зёлак? Продкі ў сваіх зельніках дужа раілі зьбіраць некаторыя зёлкі менавіта ў начны час: тады іх сокі, напоеныя дзённым сонечным сьвятлом, набрыняюць яшчэ й малаком начных росаў. Нездарма ж вядзьмаркі хадзілі смактаць каровіна малако акурат уначы... Антон скрыва пасьміхнуўся сам сабе: от накруціў! Пасьля чарговага скрыжаваньня Шумскі зьмяніў кірунак: ён стаў аддаляцца ад рэчкі. Вітушынскі, які не пасьпеў яшчэ добра вывучыць горад, насьцярогся: ці ўдасца пасьля такога блуканьня па вуліцах адшукаць дарогу назад? Адзін спадзеў, што гэты прысьпешлівы крок наперадзе ня спыніцца і выведзе яго куды-небудзь у больш вядомыя мясьціны. У цемры крокі былі чуваць вельмі добра, і перасьледнік перастаў баяцца, што згубіць Шумскага. Ён нават дазволіў сабе крыху прыадстаць. Праз нейкія хвілінаў дзесяць-пятнаццаць Вітушынскі пачаў пазнаваць дошкавыя платы й некаторыя дамы, якія ўгадваліся ў цемрадзі: тут ён бываў, калі шукаў сабе жытло. Пры падыходзе да закінутых кар’ераў Вітушынскі ледзь не згубіў перасьледаванага доктаравага асістэнта. Той стаў трымацца больш асьцярожна, ішоў ад дрэва да дрэва, імкнучыся не выходзіць на адкрытыя мясьціны. Вітушынскі сёмым пачуцьцём драпежнага зьвера адчуў: наблізіліся. Менавіта сюды дабіраўся такімі вакольнымі шляхамі Шумскі. Што магло спатрэбіцца яму ў гэтым занядбаным Богам і людзьмі месцы? Для вечаровага мацыёну можна было не заходзіць так далёка... Вітушынскі пасунуўся ў бок Шумскага, стараючыся як мага менш шумець. У звонкую начную цішу ўпляталіся гукі начных сьпевакоў: у траве завялі на скрыпачках сваю серэнаду цвыркуны, недзе за горадам сьвіснуў паравоз, флейтамі зазьвінелі каля вуха камары. Праз гэтую начную музыку Вітушынскі не адразу разабраў галасы. Шумскі быў не адзін — ён сустрэў таго, да каго йшоў. Антон адчуў вострае пачуцьцё зайздрасьці да герояў авантурных раманаў, чытаных у дзяцінстве. Калі б ён быў цяпер якім-небудзь Мантыгомам Сакаліным Вокам ці Ацэолам Спрытным Лісам, дык у імгненьне вока апынуўся б побач з Шумскім і ягоным канфідэнтам, падслухаў бы размову і незаўважна зьнік пад покрывам начы. Аднак Ацэолы і Мантыгомы былі ў далёкіх амерыканскіх прэрыях, і таму даводзілася неяк выкручвацца самастойна. Вітушынскі асьцярожна пераносіў вагу цела з адной нагі на другую. На краі кар’еру ён ня так заўважыў, як адчуў прысутнасьць дзьвюх постацяў. У адной ён угадаў Шумскага: надта ж характэрны ягоны “сьвіст” у словах. Другога чалавека Антон пазнаць ня мог: твару незнаёмца не было відаць, а голас ягоны падаўся Вітушынскаму незнаёмым. Абрысы ягонай паставы хаваў накінуты на плечы плашч. — Акурат цяпер самы час. Варта... — Шумскі на хвіліну змоўк, нешта ўзважваючы. — Яна нам не перашкодзіць. Галоўнае — уцячы, пераседзець нейкі час. — Думаеш, гэта самы зручны момант? — Незнаёмец у плашчы вагаўся, у голасе ягоным быў чуцён сумнеў. — Толькі так! — энтузіязму Шумскага хапіла б ня толькі што на іх дваіх, але яшчэ й на паўдзясятка такіх самых скептыкаў. — Усё будзе як у казцы. І нават лепш! Ніхто ачомацца не пасьпее — як і тады... Незнаёмец рэзка перапыніў доктаравага асістэнта: — Ты за сабой нікога не прывёў? Антону падалося, што ягонае сэрца пачало біцца празьмерна гучна, пагражаючы вырвацца з грудзіны. Ён скурай адчуваў, што невядомы начны суразмоўца Шумскага глядзіць у ягоны бок. — Не, — у голасе Шумскага была цьвёрдая перакананасьць, — пільнаваўся як мае быць. Нікога за мной не было. Дый каму магло б у голаў прыйсьці сачыць за мной? — Добра, — буркнуў незнаёмец. — Вяртайся і рыхтуйся. Але ж глядзі, каб не заўважыў ніхто! Шумскі рушыў у бок Антона. Уцякаць не было як. Не далей як праз пяць-сем метраў Антон мусіў бы выйсьці на прастору, не зацененую дрэвамі. Трапляцца на вочы Шумскаму пасьля падслуханай размовы было небясьпечна. Вітушынскі прыціснуўся да дрэва, затаіў дыханьне. Час цягнуўся марудна, як балагол з поўным возам на Кабыляцкую гару. Шумскі прамінуў Антона, не запыніўшыся вокам: цень, ён і ёсьць цень. Чаго на яго гля­дзець? “Мабыць, ня часта яму даводзіцца хадзіць на такія начныя спатканьні. А то больш пільнаваўся б”, — падумаў Вітушынскі. Адышоўшы ад кар’еру, Шумскі й наогул перастаў хавацца ў ценю дрэваў. Ішоў спакойна, а праз нейкі час пачаў яшчэ й насьвістваць. *** Дадому Антон дабраўся без прыгодаў. Што праўда, давялося крыху пасядзець каля кар’еру, прыслухоўваючыся: ці сышоў ужо начны канфідэнт Шумскага? Патрапіцца на вочы яму было, бадай, яшчэ горш, чым доктараваму асістэнту. Адно толькі Вітушынскі баяўся, што ад начной вільгаці можа стаць горш назе. Таму, дачыкільгаўшы дадому, абкруціў яе цёплай хусткай. Сеўшы за стол, Вітушынскі задумаўся. Што ён мае? Забітая жанчына. На прываконьні ёсьць нейкі белы сьлед. Міліцыя лічыць, што забойца — невядомы бадзяга, які спадзяваўся знайсьці грашовую пажыву. Ці варта верыць у міліцэйскую версію? Алена ў размове ў той апошні вечар надта баялася бадзягаў і казала, што будзе спаць з зачыненымі ваканіцамі. Аднак сьлядоў узлому на вакне не было. Сямейная легенда пра голема вы­глядае, вядома, зручна... Кепска, што доктар аддаляецца ад успрыманьня рэальнасьці: багомячы забітую сястру, ён пачынае жыць ва ўяўным сьвеце. Ці няма небясьпекі, што ягоны ўяўны сьвет пачне станавіцца для Скарыны больш праўдзівым, чым рэальны, у якім жывуць усе астатнія людзі? А вось ягоны асістэнт часу не марнуе і жыве ў сьвеце аж занадта рэаль­ным. Шумскі сустракаецца ўначы з нейкім незнаёмцам, кажа, што цяпер зручны момант і што “яна не перашкодзіць”... Пасьянс атрымліваецца ня дужа складаны, але нечага ўсё ж у ім бракуе. Ня ўсе карты яшчэ адкрыліся й леглі па сваіх нішах. *** Наступнага дня зранку Вітушынскі пайшоў у горад. У Скарыны ён дазнаўся, дзе ёсьць фотамайстар — на вуліцы Працоўнай. Ідучы маршрутам, які яму патлумачыў доктар, Антон вырашыў пераверыць: запытаўся ў сустрэчнага, ці правільна йдзе на Працоўную. Сустрэчны разгубіўся: ён такой вуліцы ня мог падказаць. Наступныя двое мінакоў таксама пра вуліцу Працоўную распавесьці нічога не маглі. У грудзёх чорным комам варухнулася нядобрае прадчуваньне. Пачынала даймаць сьпёка, і Антон зусім разгубіўся. Выручыў яго мілі­цыянт, які некуды заклапочана сьпяшаўся: — Працоўная? Вядома, правільна ідзяце. Чаму ніхто ня можа падказаць? Дык вы пытайцеся Нямецкую — яе толькі нядаўна ў Працоўную перайменавалі, ня ўсе яшчэ звыкліся так называць. І сапраўды, Нямецкую вуліцу аршанцы паказвалі ахвотней, чым невядомую многім Працоўную. На майстэрні вісела ганарлівая шыльда “Фатаграфія Рыскіна. Партрэты ў інтэр’еры”. Ніжэй крэйдай менш упэўненая рука вывела дадатак: “І на вуліцы робім таксама”. Антон хацеў сфатаграфавацца на памяць пра гэты горад. Невядома, ка­лі патрапіць ён сюды яшчэ раз. Фатограф Рыскін адразу стаў пераконваць кліента, што той не памыліўся: — Ой, добра вы трапілі, і менавіта сюды вам і трэба. Вы спытаецеся, дзе да рэвалюцыі фатаграфаваўся гарадскі галава мсье Стратановіч. І я вам адкажу: ён фатаграфаваўся ў Рыскіна! Ён узьняў указальны палец, паказваючы на тыя паднебныя вышыні, дзе існаваў да рэвалюцыі гарадскі галава. — Вы, канешне, можаце пайсьці да Хільмантыцкага, — казаў ён, трымаю­чы Вітушынскага за рукаво пінжака і не зьбіраючыся адпускаць, — але хіба там будзе добрая фатаграфія? Вы паглядзіце толькі на мае фота­здымкі. Гэта Саламонава Песьня Песьняў, а не фатаграфія. На доказ праўдзівасьці сваіх словаў ён паклаў перад Вітушынскім альбом. Надпіс “Найлепшае з фатаграфіі Рыскіна” патанаў у безгустоўных віньетках. Антон безуважна пачаў перагортваць старонкі альбому, каб дагадзіць назолістаму гаспадару. Аднак адна з апошніх старонак прыцягнула яго, нібы магнэсам. Вітушынскі нізка схіліўся над альбомам. Рыскін, запрыкмеціўшы ягоную ўвагу, пачаў пазіраць праз плячо: — Такі што я вам скажу? У вас ёсьць густ! Гэта адзін з лепшых здымкаў, што атрымліваліся ў мяне. Гэтая маладая пара зайшла сюды: зрабіце нас так, як вы робіце вясельныя здымкі. Думаеце, мне шкада? Не, мне не шкада. Я іх сфатаграфаваў. З фатаграфіі на Вітушынскага глядзелі й пасьміхаліся шчасьлівыя твары Алены Скарыны і Уладзімера Шумскага. *** “Дзёрзкі напад Учора быў учынены напад на гарадзкую турму. Пад прыкрыцьцём перастрэлкі з-пад арышту ўдалося ўцячы белабандыту Гозіюшу, якога павін­ны былі днямі перавезьці ў губэрнскі цэнтар. У Віцебску атамана Ветра чакаў пралетарскі суд і заслужаная кара — расстрэл, вышэйшая мера сацыяльнай абароны. У сувязі з гэтым гарадзкі аддзел АДПУ лічыць, што ў Гозіюша былі суўдзельнікі ў горадзе, і просіць усіх, хто ведае якія-небудзь акалічнасьці, паведаміць па гарадзкім тэлефоне 163 ці асабіста. Бандыты, якія здадуцца добраахвотна, могуць разьлічваць на амністыю. Іхнае раскаяньне будзе прымацца пад увагу пры разглядзе органамі пралетарскай справядлівасьці.” Скарына змоўк і пільна паглядзеў на Вітушынскага паўзьверх газеты. Пасьля паўзы вымавіў: — Бачыце, на дарогах адразу стала куды як неспакойна. Не перадумалі ехаць? — Не перадумаў, — цьвёрда адказаў Вітушынскі. Ягоны пасьянс нарэшце сышоўся, і прысьпеў час пакідаць гэты дом. — А дзе Уладзімер Уладзімеравіч? Я хацеў бы і яго пабачыць на разьвітаньне. Шумскі зайшоў неяк бокам, нібы хаваючы левае плячо ад суразмоўцаў. — Праходзьце, калі ласка, туды, — Вітушынскі рэзка ўзмахнуў рукой і нязграбна зачапіў левую руку Шумскага. Той зморшчыўся. На Антонавым твары мільганула задаволеная ўсьмешка. — Даруйце, калі ласка, я не­знарок. Я сёньня такі нязграбны... Напэўна, хвалююся перад дарогай. Нарэшце мужчыны паселі ў крэслы. Скарына прапанаваў на дарожку ўзяць “па аглаблёвай” — ніхто не адмовіўся. Вітушынскі на хвіліну пры­мружыў вочы, глыбока ўздыхнуў: — Я хацеў вам распавесьці дзіўную гісторыю забойства, якая адбылася ў гэтым доме. Гэта будзе ў нейкай меры мая плата за гасьціннасьць. Я ня веру, што міліцыя знойдзе забойцу, бо шукаюць яго ня там. Каб іхні “забойца” мог патрапіць у пакой, яму давялося б узламаць аканіцы: прыгадайце, што доктарава сястра баялася бадзягаў і зьбіралася спаць з зачыненымі вокнамі. А вокны былі акуратна адчыненыя. — А адкуль у вас такая ўпэўненасьць, што вы ведаеце, дзе шукаць забойцу? — у голасе Шумскага гучала халодна-грэблівая непрыязь. — Назіраў, супастаўляў факты, рабіў высновы, — Вітушынскі не мяняў тону. — Я ня ведаю, калі ў злачынцы ўзьнікла ідэя забойства, але думаю, што яна не была спантаннай. Зрэшты, магчыма, мой прыезд у гэты дом і падштурхнуў яго да дзеяньня: ён расцаніў паводзіны Алены Раманаўны са мной як какецтва. Таму і вырашыў, што ня варта губляць час. Я нагадаю вам крыху пра гісторыю злачынства. Вашую сястру, — паварот галавы ў бок Скарыны, — забілі ўначы. З яе пакою нічога ня зьнікла. Наадварот, там тое-сёе нават зьявілася — маю на ўвазе белы сьлед на падваконьні. Ага, Уладзімер Уладзімеравіч, па незадаволенасьці на вашым твары я разумею, што доктар і вам распавядаў гэтую сямейную легенду. Што ж, тым лепш, мне паўтараць не давядзецца. Патрывайце, калі ласка, я пастараюся расказваць сваю гісторыю ня вельмі доўга. Вітушынскі паднёс чарку да вуснаў, астатнія не варухнуліся. — Вядома, у гісторыю голема я не паверыў, як не паверыў бы ў яе ніводзін нармальны адукаваны чалавек. А вось паназіраць за прысутнымі ў доме было ня лішне. Так я даведаўся, што вы, Уладзімер Уладзімеравіч, ня так даўно ўначы хадзілі да старога кар’еру, з якога калісьці выбіралі вапну. Ведаеце, акурат пасьля паходу да гэтага кар’еру падэшвы могуць пакідаць белыя сьляды. Каля кар’еру вы сустракаліся з нейкім незнаёмцам, якому паведамілі, што “яна ня будзе вам перашкодай”.... — Ты-ы-ы... — Скарына ўскочыў, павярнуўшыся ў бок Шумскага. Аднак у правай руцэ доктаравага асістэнта ўжо быў рэвальвэр. Шумскі стаяў наструнены, як пантэра перад скачком: — Спакойна, ня трэба рэзкіх рухаў. Буду страляць без папярэджаньня. Чорная руля, якая глядзела сваім адзіным падсьлепаватым вокам у лоб доктару, спыніла яго рух. — Я не забіваў Алену. Мы... мы зьбіраліся пажаніцца, — голас Шумскага гучаў надколата, нібы шклянка, з якой ужо наўрад ці будуць піць. Вітушынскі, які не зьмяніў сваёй паставы, моўчкі агледзеў абодвух і спытаў: — Я магу працягваць? Дзякую, Уладзімер Уладзімеравіч. Канешне, вы не забівалі.... Вельмі зручнае месца для таемнай сустрэчы гэты кар’ер: з гораду туды можна дабрацца незаўважаным. Думаю, вы з гэтым чалавекам сустракаліся там не аднойчы... Пра тое, што вы зьбіраліся пабрацца з Аленай Раманаўнай, я ведаю — ад фатографа Рыскіна. Але тое, што вы не забівалі жанчыну ў гэтым доме, усё адно ня робіць вас бязьвінным у вачах савецкай улады. У вашай гутарцы з тым чалавекам каля кар’еру прагучала слова “варта”. Сьпярша я думаў, што гэта прыслоўе, і азначае яно, што нешта належыць зрабіць. Але сёньняшні артыкул у газеце пераканаў мяне, што я памыліўся. Гаворка ішла пра турэмную варту. Вы ж атрымалі рану менавіта пры вызваленьні Гозіюша? Указальны палец цэліў акурат у тое месца на левай руцэ Шумскага, якое Вітушынскі зачапіў колькі хвілінаў таму. Руля рэвальвера імгненна выбрала сваёй мішэньню Антона. Ён папераджальным настаўніцкім рухам узьняў палец угару: — Ня варта, а то вы так і не даведаецеся заканчэньня маёй гісторыі. Як і імя забойцы. Вам было не да таго, каб забіваць. Пачуўшы, што атамана Ветра злавілі, вы адразу пачалі рыхтаваць ягоныя ўцёкі. Алену Раманаўну забіў яе брат. Вітушынскі змоўк, у пакоі стала магільная ціша. — Чым вы можаце пацьвердзіць свае словы? — Шумскі быў насьцярожаны. Твар Скарыны заставаўся нерухомым. — Скажыце, калі вам распавядаў Сяргей Раманавіч тую сямейную легенду пра голема? Зусім нядаўна... А ягоная сястра пры гэтым прысутнічала? Шумскі адмоўна пакруціў галавой. — Як я мяркую, доктар Скарына высачыў вас падчас аднаго з вашых паходаў. Гэта было ня дужа складана нават мне з хворай нагой. Кар’ер і дапамог яму стварыць легенду пра голема, які пакідае белы гліняны сьлед на месцы забойства. Гэты ж белы сьлед мусіў вывесьці сьледства на вас. Вас бы абвінавацілі ў палітычным бандытызме, а за адным разам — і ў крымінальным. Пра матывы злачынства я магу толькі здагадвацца. Верагодна, доктар любіў сваю Алену Раманаўну далёка не братэрскай платанічнай любоўю. Думаю, тут гаворка магла ісьці пра сапраўднае каханьне, забароненую жарсьць, якую старанна хаваюць ад усяго сьвету. Наштурхнула мяне на гэтую думку тое, як ён абышоўся з сестрыным пакоем пасьля яе сьмерці. Сьпярша я хацеў параўнаць гэты пакой з музеем, дзе ўсё павінна застыць так, як было тады. А потым я зразумеў: гэта — храм. Храм, дзе месца кожнае рэчы загадзя вызначанае. Ён ня мог мірыцца з тым, што яго Багіня адыдзе іншаму. Ён прынёс у ахвяру сястру, каб абагаўляць памяць пра яе. — Вы нічога не разумееце, — Скарына нібы выціскаў з сябе словы. Як Сізіф, ён каціў кожнае слова ад лёгкіх, праз горла, ускладаў на язык і толькі пасьля гэтага выштурхоўваў з сябе. — Яна была такая цудоўная. я ня мог яе аддаць гэтаму прайдзісьвету, у якога за душой няма нічога. Сёньня ён тут, а заўтра ягоныя бээнэраўскія сябручкі паклічуць яго — і ён пабяжыць за імі. Добра, калі толькі за мяжу. А калі ў лес? Савецкая ўлада ня цацкаецца з палітычнымі бандытамі. Яны ёй класавыя ворагі — ня тое што класава блізкія, але заблытаныя крымінальнікі. Гэтае так званае “ўзбуйненьне БССР” ды заклік да эміграцыі вяртацца — ня болей чым дымавая завеса. Не для таго ў Петраградзе засудзілі правых эсэраў, каб тут даць іхнім аднадумцам і хаўрусьнікам магчымасьць будаваць дзяржаву. А гэты, — ён кіўнуў у бок Шумскага, — стане першай ахвярай. Я ня мог так рызыкаваць жыцьцём сваёй сястры. Шумскі моўчкі глядзеў на Скарыну. Вітушынскі ўзьняўся: — Спадзяюся, я магу ісьці. Мне яшчэ трэба знайсьці фурмана. Каб адвёз мяне на вакзал. Тры вярсты за горад — ня блізкі сьвет, каб ісьці пешшу. Шумскі працягваў маўчаць, але згодна хітнуў галавой. Ён не адводзіў позірк ад твару Скарыны. Руля рэвальвера таксама ня рухалася, абраўшы сабе адзіную мішэнь. Вітушынскі выйшаў на вуліцу. Ён пачуваўся брыдка й гідка, быццам адкусіў яблык і ўбачыў там толькі палову чарвяка. Варта было як хутчэй зьязджаць з гэтага гораду. *** На вакзале Антон даведаўся, што дарма сьпяшаўся: сёньня цягнікі на станцыі ўжо спыняцца ня будуць. Рабочы-пуцеец патлумачыў: — Цягнікі-то яшчэ будуць, але ня спыняцца. Цяпер спыняцца будуць толькі таварныя. Ён крытычна агледзеў Вітушынскага з галавы да ног. Сплюнуў сабе пад ногі: — Вам, грамадзянін, у такім гарнітурчыку наўрад ці зручна будзе на таварняку. Давялося вяртацца ў горад. Фурман нясьпешна вёз Вітушынскага аршанскімі вулачкамі. Дазнаўшыся, што пасажыру трэба хаця б у які гатэль, возчык нібыта вырашыў правезьці пасажыра з экскурсіяй па горадзе. Ён цягнуўся з аднае вуліцы на другую, рабіў кругі, зноў вяртаўся на ранейшыя вуліцы. Антон толькі моўчкі пасьміхаўся гэтым наіўным вазацкім хітрыкам, але не пярэчыў. Ён нібы па-новаму бачыў Воршу, аршанцаў з іх нетаропкім жыцьцём, дзе было месца і дзіцячым гульням на вуліцы, і вечаровым шпацырам дарослых. Аднак не было ў гэтай ціхай рэчаіснасьці месца тым падзеям, сьведкам якіх стаў нядаўна Вітушынскі. Нібы патрапіўшы ў рытм ягоных думак, фурман павярнуў на Малую Мар’ямпольскую. Міжволі Антон пачаў узірацца ў дамы, якія пасьпеў запомніць за некалькі дзён. Ужо вечарэла, і з набліжэньнем прыцемкаў вулічныя абрысы набывалі таямнічасьці, застрашлівага рамантызму, які так цэняць аматары гатычных гісторыяў. Каля дому Скарынаў Вітушынскі заўважыў нейкі рух і стаў узірацца ўважліва. Сэрца засьпяшалася, адстукваючы такты. Антону падалося, што нехта пакінуў дом. І да таго ж — не зусім звычайным спосабам: праз вакно. Сьветлую вопратку чалавека, які вылазіў з дому, было няблага відаць у вечаровым сутоньні. Ад нечаканасьці Вітушынскі войкнуў. Але незнаёмец так хутка схаваўся за рогам дому, што Антон задумаўся: ці быў насамрэч гэты чалавек, ці вечаровы паў­змрок і надзвычайнае ўзрушэньне зладзілі з ім жорсткую гульню, падкінуўшы фантом уяўленьню. Фурман, здаецца, нічога незвычайнага не заўважыў. І Антон вырашыў, што яму ўсё ж такі падалося і зьяўленьне, і шпаркія ўцёкі чалавека з дому Скарынаў. Ноч у “Брыстолі” Вітушынскі пакляўся запомніць надоўга. Абяцаныя яму калісьці доктарам прусакі падаліся мілай і нязначнай драбязой у параўнаньні з клапамі. Крывасмокі дасталі за ноч так, што Антон пасьпяшаўся чым раней выбрацца з гатэлю. На вакзале было нешматлюдна. “Відаць, сёньня мне ўсё ж удасца адсюль выехаць”, — вырашыў Вітушынскі. Узяўшы квіток, ён пачаў нетаропка шпацыраваць па пероне. Зрэшты, гуляў ён нядоўга: запляваны лушпайкамі ад семак перон не выклікаў вялікай ахвоты гуляць. Прыпыніўшыся недалёка ад лавачкі атрутна-хімічнага зялёнага колеру, ён стаў міжвольным сьведкам чужое размовы. Дзьве яшчэ не старыя жанчыны абмяркоў­валі нейкую Андрэеўну ды ейныя дужа смачныя салёныя гуркі. Адна з іх у чорнай хустцы з ярка-пунсовымі макамі расказвала другой, у хустцы бляклай, клятчастай: — Дык яна ў тыя гуркі, як ставіць іх саліцца, гарэлкі далівае. Ня шмат, крыху. І тады гарэлка гуркам смак дае інакшы. — Ага, трэба і мне такое паспрабаваць. А колькі туды гарэлкі ліць? — Ды крыху зусім. Нават не для паху, а так... Каб было. Толькі гарэлку трэба браць не сваю — абавязкова крамную. — Ну дык знайшла чым зьдзівіць! З крамнай, вядома, будзе смачна... — Авоечкі, слухай, што з ёй праз тую гарэлку здарылася, — квятастая хустка агледзелася па баках і прыцішыла голас. — Стала яна ўчора гуркі саліць, ды агледзелася, што гарэлкі і няма. А ў краму бегчы — доўга, не набегаешся. Я якраз у яе была, дык усё на свае вочы бачыла. Пайшла яна да суседзяў папрасіць гарэлачкі. Суседзі ў яе людзі вучоныя — доктар з сястрой сваёй. Ды яшчэ жаніх сестрын — і той у дактарах ходзіць. Сястру забілі нядаўна, дык тыя два мужчыны там жылі, а Андрэеўна прыходзіла есьці ім згатаваць, у доме прыбрацца. Не задарма, вядома, бо дарма і каза цераз плот ня скача. Дык пайшла яна да іх па-суседску, а там — міліцыя! — Вох-вох-вох, сестрынага забойцу шукалі? — запыталася клятчастая хустка, бязьмерна зацікаўленая гісторыяй. — Ды не! — трыумфавала квятастая. — Там яшчэ адно забойства. Самога доктара забілі. Задушылі, як і сястру. А жаніха сестрынага — як венікам зьмяло. Толькі што брудна паўсюль: нібы хто ня тое, што ў брудных ботах хадзіў, а як знарок прыйшоў ды пасыпаў падлогу глінай белай. Тыя міліцэйскія сталі Андрэеўну распытваць, хто яна такая ды ці ведае што. Яна і сказала, што па-суседску зайшла гарэлачкі папрасіць, а сама ня ведае, што тут робіцца. Доўга яе ня мучылі, хоць і хацелі, каб яна потым на судзе расказала ўсё, што ведала. Квятастая хустка з гонарам паглядзела на бляклую: маўляў, ну што? Ці было з табой такое? А вось са мной здарылася! Клятчастая глядзела на суседку з непрыхаванай зайздрасьцю. Вітушынскі адчуў раптоўную млосьць ва ўсім целе, уваччу паплылі рознакаляровыя плямы. Перастаўляючы ногі, якія нібы сталі чыгуннымі, ён зрабіў два крокі й абясьсілена зваліўся на лавачку, дзе сядзелі жанчыны. Яны насьцярожана паглядзелі на яго, замаўчалі, адсунуліся. Божа мой! Няўжо ён памыліўся? Няўжо ўсе намаганьні ляснулі марна? Няўжо насамрэч існуе гэты легендарны голем, пра якога расказваў доктар Скарына? Не, такога проста ня можа быць, гэта не ўкладаецца ў галаве. Магчыма, ён стаў ахвярай жудаснай інсцэніроўкі, пастаўленай Шумскім. Усё было разыграна як па нотах. І ён, Вітушынскі, патрапіў у гэтую пастку — згуляў сваю ролю ў прызначаным яму сьпектаклі. Ён быў удзельнікам і гледачом. І стаў саўдзельнікам забойства, калі сам абвінаваціў Сяргея Раманавіча ў сьмерці сястры. Але Скарына не абвяргаў ягоныя довады. І навошта гэтым разам Шумскаму спатрэбілася пакідаць белыя сьляды ў доме? Ці гэта ўсё ж быў ня Шумскі?... Вітушынскі адчуў, што зусім перастаў разумець хоць што-небудзь у гэтай заблытанай гісторыі. Прэч! Прэч з гэтага гораду, чорт яго бяры! Прэч ад гэтых загадак, ад якіх можна звар’яцець. Пазбаўце, пазбаўце мяне ад далейшага разблытваньня гэтага клубка каханьняў і забойстваў, сьлядоў і высочваньняў, здрадаў і подступаў. Антон падхапіў свой сакваяж і, ня слухаючы гаманы суседак па лавачцы, якія ўзяліся абмяркоўваць хітрасьці квашаньня капусты на зіму, рушыў у бок чыгункі. Падыходзіў цягнік.