Генадзь Дзьмітрыеў

_____________________ Хроніка непрыкаянай душы. Аповесьць Заканчэньне. Пачатак у №4 (35) і №5 (36) Часопісны варыянт.	Ці то сон, ці то ява... А можа проста збалелая Рыгорава душа зноў за­прасілася на волю... Ён заблудзіў у непрагляднай лясной глухамані... Нікога побач. І невядома, у які бок прадзірацца праз гушчар, праз гнілыя лаўжы. А той гушчар і тыя гнілыя лаўжы драпежна чапляюцца за яго, да крыві драпаюць ягонае цела, наводмаш б’юць па твары. Ногі патанаюць у бруднай балотнай твані. Ён задыхаецца ад зьнямогі... Ён складвае рупарам далоні і гукае на ўсю моц, на ўвесь бясконцы лясны абшар: –А-у-у-у!.. Але голасу не чуваць. Ні свайго, ні чужога. Толькі нібыта з ніадкуль, з бязьмежнай касьмічнай прасторы раптам чуецца выратоўчае: – Я тут! Я тая, каго ты гукаеш... Я – Праўда. Пагавары са мною... Дыялог з Праўдай. – Ты прыйшла?.. Ты так доўга маўчала... Яснавокая, сьветлая, ты вярнулася зноў... – Я шукала. Я ў цёмным бары заблукала. Я гукала – чаму па мяне не ішоў? – Ты даруй мне. Журбе і адчаю я скарыўся, зьнясілеў у смутку, зьнямог. – Ты ня змог! Астатняе я выключаю. Баязьлівы твой цень змрокам лёг на нялёгкую долю дарог. – Я чакаў. Так чакаюць збавеньня. Так чакаюць зьяўленьня у сьвятле бліскавіц... – Ты стаіўся, на крук зашчапіўшы сумленьне. Ты мяне выглядаў з-пад павекаў глухіх аканіц. – Я жадаў табе шчасьця. Я верыў. Я начамі цябе, мая любая, сьніў... – Гналі ў нетры мяне і цкавалі, як лютага зьвера, аблажыўшы вакольле сьцяжкамі хлусьні. – За цябе я баяўся, калі, па-над борам трубіў паляўнічага рог... – Страх – ня лепшы дарадца на гэтай зямлі. Бор мяне ўратаваў і надзею зьбярог для дарог. – Ты прыйшла! Як я, любая, рады! Са збаўленьнем цябе ад хлусьні, ад пакут!... – Я ўзыйду па-над борам – сьвятая, адзіная Праўда... Расчыні аканіцы. Праветры закут! Пагрозьліва цёмныя, цяжкія хмары даўно пачалі зьбірацца над галавою Рыгора Аўласёнка. Ён адчуваў нутром, што вось-вось навальніца будзе, але грымнула яна, як заўсёды, – раптоўна і неспадзявана... У чарговым нумары часопіса “Ніва” пад рубрыкай “Наш сучасьнік” зьявіўся даволі вялікі – на сем старонак – нарыс паэткі Людмілы Ганчарук “Чалавек на зямлі”. Як пазьней стала вядома, у аснову гэтага нарысу лёг адхілены на тэлебачаньні сцэнар перадачы “Жыве на сяле інтэлігент”. Там мелі свой розум на гэты конт... Пасьля першага ж, беглага прачытаньня Рыгор зразумеў: быць бядзе... Па форме нарыс меў выгляд маналогу “шчасьлівага чалавека” Рыгора Аўласёнка, “энергіі якога можна зьдзіўляцца, але падобная энергія дадзена ня ўсім”. Вось так – ні больш, ні менш. Людміла Ганчарук добрасумленна ўклала ў Аўласёнкавы вусны ўсё тое, аб чым яны шчыра гутарылі падчас іхніх нядаўніх сустрэч, нават тое, што ніяк не падлягала такому агалошаньню. Вось табе і “булкі на дрэве”!.. Далёкая ад жыцьця сталічная паэтка напэўна і думаць ня думала, што гэтым нарысам разварушыць калі не асінае гняздо ці нават гадзюшнік, то самы нізкі, але такі ўстойлівы і зразумелы жывёльны і чалавечы інстынкт – інстынкт самазахаваньня. Апроч прыхарошанай, гладка прычэсанай, ідэалізаванай фігуры Аўласёнка, у нарысе з ягоных вуснаў гучала горкая праўда пра быт і “дабрабыт” вясковага настаўніка. Але самае галоўнае – амаль на цэлую старонку разважае дамарослы “народны заступнік” (не раўнуючы – някрасаўскі Грыша Дабрасклонаў...) пра, далікатна кажучы, непачцівыя адносіны дырэктара саўгасу “Альхоўскі” ня толькі да настаўнікаў, а і да сваіх жа працаўнікоў – рабочых і сьпецыялістаў, увогуле да чалавека. Што “няма ў яго шырыні мысьленьня, неабходнага кіраўніку”, што ў яго “замест сапраўднага кіраўніцтва атрымліваецца нейкая дробязная валтузьня”. Што ён “з людзьмі размаўляць ня можа, ледзь што – крычыць, сварыцца”. Што “не прыслухоўваецца да патрэбаў народу” і таму не карыстаецца ў таго аўтарытэтам. І шмат яшчэ такога, што сьведчыць пра заганны стыль кіраўніцтва. Нават пра тое, што ў саўгасе мінулай восеньню дванаццаць гектараў бульбянога палетку нячэпаным пайшло пад сьнег. Людзі ледзь ня плакалі, прасілі: дазвольце хоць з дзясятай долі, мы ўручную выкапаем. Дзе там... Нарэшце, хоць і намёкамі, але вінаваціў у гэтым усім Аўласёнак і кіраўніцтва раёну. Была ў гэтай крытыцы чыстая праўда. Але ён, Аўласёнак, трывожыўся ня без прычыны. На апошнім пленуме РК КПБ абмяркоўвалася пытаньне, як у раёне пастаўленая работа з кіруючымі кадрамі, з іх “падборам і расстаноўкай”. Гучала там і пэўная крытыка, але “ў цэлым”, як заўсёды, дзейнасьць раённай партыйнай арганізацыі ў гэтым накірунку была ўхваленая. Аб чым Першы не прамінуў засьведчыць артыкулам у часопісе “Камуніст Беларусі”. У кулуарах амаль ужо ня шэптам, але яшчэ напаўголасу гаварылі пра тое, што і гэты пленум, і артыкул – добра прадуманыя хады, якія вельмі хораша ўкладваюцца ў запланаванае “там” павышэньне Першага. Пры слове “там” дасьведчаныя паказвалі пальцам на столь (можна падумаць, што гэтае павышэньне планавалася на нябёсах...). На нябёсах ці не, але ўсе добра ведалі, што ягоны папярэднік, а да таго ж яшчэ і сябра, шчасьліва скочыў з гэтай пасады адразу ў крэсла загадчыка аддзелу ЦК КПБ. Амаль за вушы цягне за сабою наступніка. І тут раптам такое... Хай сабе і ў органе ЦК ЛКСМБ, але разьбірайся потым – ты скраў капялюш ці ў цябе яго скралі... Хутка Аўласёнак даведаўся, што нейкі змыслы альховец падклаў у дырэктарскі “казёл” часопіс “Ніва”, адгорнуты на патрэбнай старонцы. Відаць, не разьлічваючы, што ў Мікалая Аляксеевіча хопіць духу прачытаць увесь нарыс, той “змыслы” самае важнае падкрэсьліў чырвоным алоўкам. Рыгор затаіўся. Можа з вялікай хмары?.. А неўзабаве дырэктарава сакратарка па тэлефоне “запрасіла” Рыгора Іванавіча наведаць кабінет Мікалая Аляксеевіча. Дыялогу ў саўгаснай канторы не атрымалася. Затое які быў маналог!.. Дырэктар тыцкаў рукой у падкрэсьленыя чырвоным алоўкам часопісныя радкі, часта запінаючыся, зачытваў іх, пырскаў сьлінай і безупынку паўтараў: – А это что? А это как понимать? Пад канец гняўлівага маналогу моцна ляпнуў часопісам па стале і выплюхнуў на Рыгораву галаву набор такіх адмыслова брыдкіх словаў, што хоць вушы затыкай. Ад усяго самай прыстойнай была пагроза: –Ишь ты его!.. Кто ты такой – меня критиковать?.. Сопляк! Учителишка сраный! Видал я таких писак!.. Да я тебя в баранний рог скручу!.. Праз некалькі дзён парторга школы Рыгора Іванавіча Аўласёнка проста з уроку запрасіла да тэлефону сакратар РК КПБ па ідэалогіі Яніна Браніславаўна: – Товарищ Авласёнок! Объявите, пожалуйста, коммунистам Вашей школы партийное собрание на завтра, желательно на 15.00. – А парадак дня, Яніна Браніславаўна? Які парадак дня? – Персональное дело коммуниста Авласёнка. Имейте ввиду – со всеми вытекающими последствиями… Рыгор Іванавіч даволі выразна ўявіў, якія такія “последствия” яго чакаюць і адкуль-куды яны будуць “вытекать”... Аднак ня мог ён тады прадбачыць, што нейкая няшчасная часопісная публікацыя так крута паверне ягоны лёс. І ня толькі ягоны, але і лёс ягонай сям’і. Ну, ды што ж? Для таго і рог у барана, каб бараніцца. А як прысьпічыць – то і нападаць... * * * Як гэта ні дзіўна, але партыйны сход у Альхоўскай школе ня спраўдзіў намераў райкаму. На пачатку ўсё ішло гладка. Яніна Браніславаўна, якая прыхапіла з сабою на сход загадчыка аддзелу прапаганды Швяцова і “незаслужана пакрыўджанага” гаспадара саўгасу, павяла рэй звыкла і рашуча. Кораценька “ашчасьлівіўшы” партыйцаў інфармацыяй пра посьпехі “сацыялістычнага будаўніцтва” ў краіне, раёне і ў асобна ўзятым саўгасе “Альхоўка”, перайшла да галоўнага. – И вот в то время, товарищи, когда весь советский народ успешно трудится над претворением в жизнь исторических решений съезда и последующих постановлений пленумов ЦК КПСС, коммунист Авласёнок Григорий Иванович, ваш коллега, считает позволительным очернять нашу советскую действительность… І гэтак далей. Сьледам выступіў “незаслужана пакрыўджаны”. Мікалай Аляксеевіч, гэтым разам надзіва рахманы, нават лагодны, нагадваў маладое, кволае ягнятка, якое так груба штурхануў пад дыхаўку нейкі прыблудны баран. Здавалася, ён вось-вось пачне жаласна бляяць... Калі ж дайшла справа да выступленьняў камуністаў, сцэнар сходу нечакана парушыўся. Яніна Браніславаўна падымала ўсіх па чарзе, як нашкодзіўшых шкаляроў, але ніяк не магла “выдавіць” з выступоўцаў такога неабходнага “всеобщего осуждения”. Выкладчык гісторыі ўвогуле дазволіў сабе пагадзіцца з некаторымі “крытычнымі выпадамі” Аўласёнка супраць дырэктара саўгасу. Больш таго, ён усумніўся ў справядлівасьці прапановы Яніны Браніславаўны аб’явіць Аўласёнку “строгий выговор с занесением в учётную карточку”: – Ну, дык што? Можа давайце лепш адразу расстраляем Аўласёнка? Я разумею, што наклікаю на сябе праведны гнеў Мікалая Аляксеевіча, тым больш, што магчыма ўжо заўтра мне давядзецца ўкленчыўшы прасіць у яго саломы. Але і так нельга. Рыгор Іванавіч – наш калега. І не ягоная віна, што сёе-тое ў нарысе пераблытана ці, лепей сказаць, не зусім так пададзена, як цяпер гэта прынята. Урэшце і ня ён аўтар. А ўвогуле, праўда рана ці позна ды павінна прабіцца на сьвет. Прапаную паставіць Аўласёнку на від. “Паставіць на від” – гэта хітрая прыдумка партакратаў. Яно нібыта і не пакараньне, а хутчэй пагорозьлівы паківок указальным пярстом: “Помні, сукін сын!..” Насуперак райкамаўскай прапанове амаль аднагалосна “паставілі на від”. Гэта ўжо было нешта падобнае на бунт. Моцна расчараваная, не задаволеная вынікамі сходу, узрушана-злая ідэалагіня на разьвітаньне аглавушыла Рыгора новай пагрозай: – Это ещё не всё, не радуйтесь. Так это дело Вам с рук не сойдёт! Потрудитесь завтра же явиться в райком партии. Мы этого так не оставим! Ваше дело на контроле самого Александра Ивановича! Аляксандр Іванавіч Блажэвіч – гэта Першы. Бог, цар і вайсковы начальнік у раёне. А апошнім часам – кандыдат на высокую пасаду “там”, мала што ні на нябёсах... ...У сваім шыкоўным кабінеце (кажуць, адзін цікаўны мужычок, прыадчыніўшы дзьверы ў гэты кабінет, на поўным сур’ёзе пытаўся, ці праўда, што менавіта тут зьдзіраюць шкуру) у прысутнасьці “ідэалагіні” і загадчыка аддзелу прапаганды Аляксандр Іванавіч доўга і занудна расьпякаў “неблагодарного выкормыша советской системы”. А яна ж, сістэма, дала яму, Аўласёнку, усё – шчасьлівае дзяцінства, бясплатную вучобу ў школе і ў інстытуце, бясплатнае лячэньне, нарэшце, даверыла яму выхаваньне падрастаючага пакаленьня... Партыя аказала яму высокі давер і гонар, прыняўшы ў “свои ряды”! А ён, як той хіжы воўк, – колькі ні кармі, усё ў лес глядзіць... – Так вот, товарищ Авласёнок. Насколько мне известно, коммунисты школы пошли у Вас на поводу. Хотя Вы заслуживаете не просто порицания, а самого строгого партийного взыскания. И не хорохортесь. Союз писателей Вам не поможет, не надейтесь. Единственно правильный выход из этой, мягко говоря, некрасивой ситуации – это опровержение в самой массовой нашей газете «Советская Белоруссия». Мы пригласили в район корреспондента этой газеты, он Вам поможет. А пока – идите в кабинет заведующего отделом пропаганды, берите бумагу и опровергайте тот бред, который Вы себе позволили. Опозорили, понимаете ли, на всю республику… Відаць, той самы непрадказальны ген зноў варухнуўся ў Рыгоравым арганізме. Крыўда на яўную несправядлівасьць засьціла яму вочы, туманіла сьвядомасьць. – Я ня буду пісаць ніякага абвяржэньня. Усё, што напісана ў нарысе, – праўда. Гэта могуць пацьвердзіць людзі ў Альхоўцы. Прышліце каго з райкаму ці райвыканкаму. Хай аб’ектыўна разьбярэцца. А я нічога пісаць ня буду. Гэта ўжо быў выклік багам. – Будете, как миленький! А нет – пойдёте в жёлтый дом. Там Вам вправят мозги, а то они у Вас, похоже, съехали набекрень. – Няўжо Вы і гэта можаце, Аляксандр Іванавіч? Я краем вуха чуў пра такое, але думаў, што гэта “вражеская пропаганда”. А, выходзіць, Вы сапраўды можаце?.. – Можем! Идите и пишите! …Загадчык аддзелу прапаганды Швяцоў урачыста пасадзіў Рыгора Іванавіча за свой стол, падсунуў пад нос некалькі аркушаў паперы, модную шарыкавую ручку і амаль што папрасіў: – Пішы, Рыгор Іванавіч. Такімі рэчамі не жартуюць. Першы ўзьвінчаны, што хочаш можа быць… Ты яму ўсе карты блытаеш… І закрыў за сабою дзьверы на ключ, пакінуўшы Рыгора аднаго. Агаломшаны ад усяго толькі што чутага ў свой адрас, Рыгор нейкі час сядзеў, тупа пазіраючы на чысты аркуш паперы. А можа ў яго і сапраўды “страха паехала”? Хто ён ёсьць у гэтым вар’яцкім сьвеце? Малекула. Мікроб. Але, урэшце, мікроб таксама не бяскрыўдны. Можа такога нарабіць!.. Ці можа ён і праўда хіжы воўк, які пазірае толькі ў лес і бачыць толькі падлу ды гнілыя лаўжы?... У кабінеце на бакавіне кніжнай шафы – каляровы плакат: на тле распрамененага сонца красуецца радасна-адухоўленае аблічча чарговага савецкага правадыра. І сакраментальнае: “Партия – Ум, Честь и Совесть нашей эпохи”. Дзякуй, падказалі, што такое ёсьць наша родная партыя... І Рыгор Іванавіч размашыста вывеў на чыстым аркушы: “Гэтым даводжу да ведама, што мае Розум, Гонар і Сумленьне не дазваляюць мне жыць не па праўдзе, суладна існаваць з “Умом, Честью и Совестью нашей эпохи”. Таму я лічу найлепшым пакінуць гэты сьвет. У сьмерці маёй прашу вініць райкам партыі...” Калі абнадзеяны Швяцоў вярнуўся ў кабінет за Аўласёнкавым абвяржэньнем, ён доўга моўчкі таропіўся ў напісанае. Нарэшце выразна пакруціў пальцам ля сваёй скроні і на дробныя ашхамёткі парваў ці не апошні “твор” незразумела ўпартага, непрадказальнага літаратара-”учителишки”... І ўжо дома, у Альхоўцы, згадалася Рыгору Аўласёнку ягонае далёкае дзяцінства, захмаранае і засмужанае бязбацькаўшчынай, нішчымніцай, галотай, высмактанае клапамі ды рабакамі. Але асьветленае надзеяй на штосьці лепшае, ацепленае прадчуваньнем, што некалі ў сьвеце запануюць дабрыня і справядлівасьць. З гадамі сталеючы, ягоная душа мітусілася, кідалася, ірвалася з грудзей, прагла таго сьвятла, пакутвала ад сваёй бездапаможнасьці. Аднак усё ж жыла надзеяй... І прыгадаў ён чамусьці задрыпаную калгасную малатарню з хударэбрым конікам, прывязаным да доўгага драўлянага дышаля. Конь хадзіў адным і тым жа кругам, і дышаль круціў хітры жалезны механізм. І ўявілася Рыгору ўсё ягонае жыцьцё малатарняй. Толькі замест снапоў малаціла яно Рыгораву душу... ЗГАДКА ДЗЯЦІНСТВА Згадаліся дзяцінства дні: Снапы і грукат малатарні, І я па крузе на кані Гарцую горды і ўладарны. Душа жадае: мне б сядло – Падцісну я тужэй падпругу. Гайда, скакун мой, за сяло! – А конь зьнямоглы ходзіць кругам. Бадзёру пяткамі ў бакі І матлашу яго за грыву. – Гайда, скакун мой, напрасткі, Цераз аблогі і абрывы! З табой паскачам вольна мы У край нязьведаны, няблізкі... Быў круг. І конскі ўхмыл нямы. І быў зубоў зацяты выскал. Быў круг. Адзіная з дарог. Мой бедны конь з яго ня выйшаў... Пасьля я ўцяміць толькі змог, Што быў яшчэ – драўляны дышаль. Быў конь прыкуты да яго Намёртва, туга, аж да скону... ...А дзесьці ў казцы – конь-агонь Біў капытом у дол шалёна... Я веру ў казку. І ў дабро. Мой лёс-скакун імчыць імкліва. Ды гэты вольны бег зласьліва Цікуе хіжае нутро. Надзеяй цешыцца: ўпаду, Як сон-зьнямога закалыша. А не – гукне наўсьцяж: – А-ту! Вяжы шалёнага на дышаль! На круг свавольніка, на круг!– Надзейна дышаль утрымае!.. Яна нялёгкая – прамая... Ды ў вольным полі – вольны дух! * * * Вядома, разьвітвацца з жыцьцём, як гэта ён пагражаў райкаму, Рыгор Аўласёнак не зьбіраўся. Тады на яго напаў нейкі зух, жаданьне хоць так дасадзіць “руплівым захавальнікам камуністычнай маралі”. Гэта была бравада. Аднак тое, што яму маглі дапамагчы заўчасна пакінуць гэты сьвет альбо акунуцца ў віртуальнае жыцьцё ў псіхушцы, – пра гэта Рыгор задумваўся ўсур’ёз. І гэта змушала яго насьцярожвацца. Пэўныя падставы для такой насьцярогі былі. Асабісты шафёр дырэктара саўгасу, былы Зосьчын аднакласьнік, па сакрэту выдаў нядаўні эпізод. Даганяючы на гравійцы адзінокага мужчыну з партфелем, акурат каля школы, Мікалай Аляксеевіч, як гусак, выцягнуў шыю і пільна паўзіраўся ў постаць наперадзе. Пазнаўшы, не ўтрымаў у сабе злосьць і зашыпеў: – Это кто? Авласёнок? Дави этого гада!.. “Даві – не даві”, а якая выпадковая цагліна на Рыгораву галаву магла ўпасьці... У Альхоўку зачасьцілі візіцёры з самых розных інстанцыяў: з раённых, абласных і нават сталічных. Першым, як і абяцаў “гаспадар раёну”, зьявіўся карэспандэнт “Советской Белоруссии” Леў Салавейчык. Пазьней Рыгор прыйшоў да высновы, што імя і прозьвішча журналіста, хоць даволі недарэчна выглядалі ў цесным суседстве адно з адным, але найлепшым чынам стасаваліся з яго асобай. З бяскрыўднымі ахвярамі ён распраўляўся па-ільвінаму крута і бязьлітасна. Затое перад “гаспадарамі жыцьця” заліваўся салавейкам. Гэткім сьцьвердзіў ён сябе і ў Альхоўцы. Уволю і ўсмак нагуляўшыся з саўгасным, сельсавецкім і сьпіртзавадскім начальствам у Альхоўскім урочышчы (і ня толькі), напакаваўшы ёмісты “жыгулёўскі” багажнік саўгаснай ялавічанай і сьпіртзавадской прадукцыяй, нават не пабачыўшы ўвачавідкі сваёй “ахвяры”, Леў праз пару дзён вярнуўся ў свой рэдакцыйны прайд. А яшчэ праз нейкі час салавейкам прасьпяваў у сваёй газеце, як дбайна працуе і клапоціцца аб людзях дырэктар саўгасу “Альхоўка”, вядома ж, у цеснай зьвязцы з кіраўнікамі сельскага Савету і мясцовага сьпіртзаводу (што праўда, то праўда, бо час ад часу альхоўскае ўрочышча аж разьлягалася ад іхняга “цеснага супрацоўніцтва”). Не прамінуў пры гэтым згадаць, што ня так даўно адна далёкая ад жыцьця сталічная літаратарка ўзьвяла напрасьліну на “талковага” дырэктара саўгасу Мікалая Аляксеевіча Санько і тым самым незаслужана яго пакрыўдзіла... Адзін за адным Альхоўку наведалі інструктары абкаму партыі, ЦК КПБ, ЦК ЛКСМБ, галоўны рэдактар камсамольскай газеты “Сьцяг юнацтва”. Вядома ж, іх суправаджала райкамаўская “сьвіта”. Як правіла, усе гэтыя візіты пачыналіся ў кабінеце дырэктара саўгасу і заканчваліся патаемным гульбішчам зноў жа ў гасьцінным альхоўскім урочышчы. Ніхто з іх не сустрэўся і не пагутарыў з вяскоўцамі, не зазірнуў у школу і не пацікавіўся, якімі клопатамі жыве сельскі настаўнік. Ня кажучы ўжо пра тое, каб выслухаць “яршыстага” настаўніка Аўласёнка. Відаць, “там”, “на самым версе” нарэшце дасталі і галоўнага рэдактара “Нівы”, бо бліжэй да вясны ён прыслаў у Альхоўку свайго намесьніка, пісьменьніка Янку Даніловіча. Дні два то на саўгаснай ферме, то на мехдвары, то на капцах, дзе жанчыны наразалі насенную бульбу, аб’яўляўся нейкі падазроны чалавек, які вельмі хораша гаварыў па-беларуску і ўсё дапытваўся, як тут жывецца люду. Ня надта каб ахвотна, але сёй-той, самы сьмелы ці неасьцярожны, гаварыў і пра набалелае. У хату да Аўласёнкаў рэдактарскі пасланец не зайшоў, але і з ім, і з іншымі настаўнікамі пагутарыў у школе. Хутчэй за ўсё дырэктар школы, хоць і ня вельмі хаўрусаваў з Мікалаем Аляксеевічам, а ўсё ж давёў да “высокага” ведама, што пад яго “капае”, яўна зьбірае кампрамат карэспандэнт таго самага часопісу... Пад вечар саўгасны “камісар”, ён жа намесьнік дырэктара, вылавіў-такі гэтага “варага” – “няправільнага” карэспандэнта – і даставіў яго ў кантору. На гэты раз Мікалай Аляксеевіч быў “сама ветлівасьць”. Ён ня лаяўся і ня пырскаў сьлінай. Адно выказваў “шчырае” шкадаваньне: – Как же так? Такой уважаемый товарищ уже два дня работает в совхозе, без транспорта, добирается на ночлег в райцентр. А я ничего не знаю. Зашли бы, представились. Мы бы выделили Вам машину, подключили бы моего боевого зама. Словом, создали бы Вам необходимые условия для работы. А вечером могли бы ближе познакомиться с нашей чудесной природой, с нашей маленькой «швейцарией». В любом случае, вот Вам ключ от комнаты для приезжих. Она у нас здесь же, в конторе. Располагайтесь у нас и чувствуйте себя, как дома. Если что, – обращайтесь прямо ко мне. А завтра вместе поездим по хозяйству. Ад ключа Я. Д. не адмовіўся. Аднак бліжэй да ночы, калі натомлены за дзень “карэспандэнт” ужо зьбіраўся ўваліцца ў ложак, у дзьверы выдзеленага яму пакою настойліва пагрукалі. На парозе стаялі тры вясковыя маладзёны ладнага пакрою і на добрым падпітку. Яны нахабна лыбіліся і са словамі “ты чаго сюды прыехаў?” і “што ты тут забыўся?” узялі Даніловіча за грудзі... Уратавала яго бутэлька “Белавежскай горкай”, якую прадбачліва прыхапіў з сабою ў камандзіроўку. Як у ваду глядзеў, што спатрэбіцца. Маладзёны не адмовіліся ўзяць чарку-другую са сваёй “дзівакаватай” ахвярай, а захмялеўшы яшчэ больш, палезьлі з абдымкамі, пераконвалі, як яны “ўважаюць харошага чалавека”, доўга і шчыра дзівіліся, навошта ”шэфу” спатрэбілася такога “дубасіць”... Бойкі не атрымалася. Аднак было зразумела, што гэтая правакацыя павінна была закончыцца ў лепшым выпадку ў райаддзеле міліцыі, у горшым – у раённай лякарні. А ў канчатковым варыяньце – разборкай у ЦК ЛКСМБ адносна маральнага аблічча супрацоўніка паважанага маладзёжнага часопісу. Назаўтра рана ранічкай апуджаны начным візітам Янка Даніловіч – “лахі пад пахі” і сігануў на перакладных у райцэнтр, а з яго – у сталіцу... А недзе праз паўмесяца, упарадкаваўшы і аформіўшы належным чынам матэрыял, сабраны ў Альхоўцы сваім “гераічным” намесьнікам, галоўны рэдактар часопісу паклаў акуратную папачку на стол Аляксандра Іванавіча Блажэвіча. Пры гэтым ня вельмі далікатна папярэдзіў: – Цяпер мы выйдзем з хадайніцтвам у ЦК КПБ, каб больш пільна прыгледзеліся да метадаў работы з кіруючымі кадрамі ў вашым раёне... Падзейнічала. Страсьці ўлягліся. Адгрымела, адбушавала навальніца... Звычайна пасьля яе радасна ажывае прырода, паветра насычаецца азонам. Навальніца прыносіць прахалоду і сьвежасьць. Усяму існаму вальней дыхаецца, хочацца жыць і жыць... Рыгору Аўласёнку ні дыхацца, ні жыць ня стала лягчэй. Душа ягоная замёрла, скукожылася, аглухла, нібыта ў яе пацэліў пярун. Ні табе азону, ні прахалоды, ні сьвежасьці. Душу запаланіў едкі туман бязьвер’я, хоць недзе глыбока на дне яшчэ слаба тлеў вугельчык пратэсту. Як жа так? Чаму такое нязводнае, такое жывучае з часоў паганства імкненьне людзей мець над сабою процьму бажкоў, пакланяцца жывым ідалам – ад тутэйшага пана-гаспадара да амаль незямных крамлёўскіх ідалаў? Як жа тады з біблейскім запаветам “не сотвори кумира”? А калі ўсё ж стварылі, то ці ня час выдавіць з сябе рабоў, каб не задыхнуцца рана ці позна ў душнай, сьмярдзючай атмасферы ўсеагульнага ідалапаклонства і рабалепства? Камень аб камень – аж іскры ўразьлёт! З дзікім натхненьнем, а можа з агідаю Продкі мае – паўсьвядомы народ – Высеклі з каменю першага ідала. Быў раўнадушна-халодны пагляд, Колькі ахвяр яму продкі ня кідалі, – Несьлі дарослых і немаўлят... Моўчкі глыталі іх змрочныя ідалы. Толькі ня ведаю, як і калі Адушавілі і пашпарт ім выдалі, Бо на пакутніцы нашай Зямлі Ёсьць і сягоньня ўладарныя ідалы. Хопіць нязначнага руху рукі – Зойдуцца вусны ялейнай малітваю... Людзі! Няўжо прадалі на вякі Вы свае душы на капішча ідалам? Сьмерць – не страшнейшая ў сьвеце з пакут. Горш бездухоўнымі жыць інвалідамі!.. Сьвет рабалепства ня згіне, пакуль Будуць над намі бяздушныя ідалы! ...Літаральна праз лічаныя месяцы ў гонар 65-годдзя Вялікай Каст­рычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі дырэктар саўгасу Альхоўскі Санько Мікалай Аляксеевіч быў узнагароджаны Ганаровай граматай райкаму КПБ. Крыху пазьней Блажэвіч Аляксандр Іванавіч быў пераведзены на работу ў ЦК. Вядома, з прычыны асаблівых заслугаў перад партыяй і народам. А на скроні “звышэнергічнага” настаўніка Альхоўскай сярэдняй школы, саракагадовага Аўласёнка Рыгора Іванавіча лёгкай парошай нечакана выпала сівізна.. * * * Напрыканцы навучальнага году дырэктар школы паклікаў Рыгора Іванавіча ў свой кабінет. – Ты толькі не яршыся, Рыгор Іванавіч, зразумей мяне правільна. Я тут прыкідваю папярэднюю тарыфікацыю на наступны год. І, як ні б’юся, не набіраецца табе гадзінаў да стаўкі. Адно з дзясятак нашкроб... Рыгор Іванавіч усё добра разумеў. Ён не вінаваціў дырэктара школы, бо быў упэўнены, што ініцыятыва зыходзіла “зьверху”, бадай з чацьвёртага паверху “пентагону”. А ўжо адтуль пайшла па інстанцыі ўніз. І прыгадалася яму ня так даўно чутая, ня вельмі прыемная на пах прымха, расказаная яму кімсьці акурат у зьвязку з ягонай сітуацыяй. “Холад, слата... На полі дрыжыць скукожаны верабей. І тут – карова. Прысьпічыла ж ёй спаражніцца акурат на беднага вераб’я. А ён у гэтай сьвежай кучы, глядзіш, і сагрэўся. Павесялеў, высунуў галаву і чырыкае. Такім і зжэр вераб’я выпадковы нахабны кот. Адсюль – ажно тры мудрых высновы. Першая. Не абавязкова твой вораг той, хто пасадзіў цябе ў дзярмо. Другая. Не абавязкова твой сябар той, хто выцягнуў цябе з дзярма. І трэцяя (на жаль, вызначальная ў нашым жыцьці): а калі ўжо трапіў у дзярмо, то не высоўвайся – сядзі і не чырыкай...” Выходзіць, “начырыкаў” Рыгор Іванавіч на сваю галаву... І падаўся амаль што ўжо “экспедагог” Аўласёнак за парадай ці за спагадай, а як пашанцуе, то і за падтрымкай да стольнага Менску, у пісьменьніцкую “кантору”. Прыняў “перыферыйнага” літаратара адзін з сакратароў СП, выбітны пісьменьнік Гаўрыла Іванавіч Борскі. Выслухаў, паспагадаў. Як параду зразумеў Рыгор глыбакадумную развагу мэтра: – А ці варта яно грукацца ілбом у бетонную сьцяну? Усё роўна не праламаеш. Толькі сабе бальней... Прыкрыўшы даланёю лоб, Гаўрыла Іванавіч на нейкі час застыў у позе вялікага мысьляра. Потым схамянуўся і рашуча пляснуў той жа даланёю па стале. – Вось што, Рыгор. Бяры-ка ты, браце, пару бутэльчын, і выедзем мы з табою на прыроду. Там лепей мысьліцца. Прыхопім з сабою каго з “бюроўскіх”, бо не абыдземся бяз іхняга транспарту. Мо ўсе разам нешта і скумекаем. Сакратар-пісьменьнік акурат і курырываў тое самае Бюро прапаганды мастацкай літаратуры, дзякуючы якому Рыгор Аўласёнак меў ня так даўно амаль што лёсавызначальнае знаёмства з паэткай Людмілай Ганчарук. “Прыхапілі” на прыроду намесьніка дырэктара Бюро, паэта Максіма Акрайчыка. На ўзьлеску за горадам “накрылі” стол – стары, трухлявы пень. Зьбіралася на дождж, парыла. Прапусьціўшы пару папяровых кілішкаў, Гаўрыла Іванавіч распрануўся да трусоў і прыняў велічную позу. Пацепваючы рукою то па калматай грудзіне, то па багатаму бэбаху, што мяшком навісаў над “сямейнымі” трусамі, ён раптам заладзіў адно і тое ж: – Пакрыўдзіў мяне, хлопцы, Бог. Ой, як пакрыўдзіў... “Бюровец” хітра пасьміхаўся, а Рыгор ніяк ня мог уцяміць, што так даняло “масьцітага” пісьменьніка і велькага саюзаўскага начальніка. Можа што кепскае ў сям’і здарылася... Нарэшце ён пачуў адказ на сваё нямое запытаньне: – Пакрыўдзіў Бог... А тым, хлопцы, пакрыўдзіў, што надзяліў мяне магутным талентам!.. Амаль па Грыбаедаву – гора ад розуму... За нецьвярозай, але, вядома ж, вельмі “разумнай” гутаркай нарэшце выявілася, што ня так даўно ў Бюро прапаганды выслабанілася месца няштатнага карэспандэнта-арганізатара, акурат па Гарадзеншчыне. Праца ня з лёгкіх, аплата не гарантаваная, залежыць ад колькасьці праведзеных пісьменьніцкіх сустрэчаў у розных арганізацыях і працоўных калектывах. Але калі з жаданьнем ды з розумам, то можна і няблага зарабіць. Тым больш, што і самому можна сяды-тады выступіць. А гэта ўжо някепскі прыварак да асноўнага заробку. Праўда, за пісьменьніцкія выступленьні трэба здымаць невялікія грошы, але кіраўнікі, як правіла, у гэтым не адмаўляюць, бо ім таксама трэба неяк зрасходваць сродкі, закладзеныя планам на культурна-масавую работу. Вечарам таго ж дня Рыгор патэлефанаваў у Альхоўку. Не сказаць, каб Зоська была надта ўсьцешаная такому павароту падзеяў. Цэлых два тыдні на месяц мужу сьвяцілі камандзіроўкі. Аднак жа не абы з кім – з пісьменьнікамі. Ды і сям’ю неяк цягнуць трэба. Алінка хутка скончыць інстытут, а там, глядзі, і вясельле не за гарамі. Алесь вось-вось закончыць школу. Хлопец з мазгамі, трэба пра інстытут думаць. З Юрасём клопат пакуль малы, але ж і ён падрастае. Не ісьці ж, нарэшце, Рыгору паляводам у саўгас. Ото ж была б радасьць Саньку... Назаўтра Рыгор Аўласёнак падпісаў дамову з Бюро прапаганды. А яшчэ праз тыдзень у кабінеце сакратара па ідэалогіі суседняга раёну новасьпечаны карэспандэнт-арганізатар прадстаўляў двух падбылых пісьменьнікаў. Абодва камуністы, абодва ўдзельнікі вайны. Ні Рыгор, ні бедалагі ветэраны і ў дурным сьне не маглі прысьніць, што менавіта ў такой установе маладая, начапураная асоба сустрэне іх у штыкі: – Я так, понимаю, уважаемые, Союз писателей опять с протянутой рукой к нам? Опять район обирать приехали?.. Нават не патлумачыла, што там крыецца за гэтым словам “опять”... Ну, што ж? Як казалі старажытныя, “nullus enim lokus sine genio est”– у кожнага месца ёсьць свой дух... * * * Сёе-тое кур’ёзнае з літпрапагандысцкай практыкі. У актавай зале на трыкатажнай фабрыцы амаль адны жанчыны. Канец працоўнага дня. Наперадзе ў стомленых працаўніц вунь яшчэ колькі надзённых сямейных клопатаў. А іх сілком сагналі сюды... Выступае пісьменьнік С. К. Пераказвае габраўскія анекдоты, нібыта ім самім перакладзеныя на беларускую мову. Жанчыны стрымана пасьміхаюцца, а сам “выканаўца” заходзіцца ад сьмеху. – Выбачце, даражэнькія, што так рагачу. Але ж калі ня вытрываць! Ізноў – “га-га-га...” Нарэшце пачалі ўголас рагатаць і ў зале. Не з анек­дотаў – з бедалагі пісьменьніка. У “партаргіні” фабрыкі павылазілі на лоб вочы... Бяда, дый годзе, з “літаксакаламі”. Такое ўражаньне, што старыя сьпя­шаюцца ўволю нагаварыцца перш чым выправіцца ў краіну вечнага маў­чаньня. Пісьменьнік А. І. амаль сорак хвілінаў чытае даволі прымітыўную паэ­му, напісаную ім яшчэ “за Польшчай”. Выбірае час, адпушчаны на ўсё пра ўсё. У слухачоў лопаецца цярпеньне. На нейкае імгненьне А. І. замаўкае. Радасныя апладысьменты: нарэшце... Абвёўшы пільным позіркам ушчэнт змарнелую, але раптам ажыўшую аўдыторыю, усьцешаны аўтар урачыста абвяшчае: – Бачу, вам цікава. Тады паслухайце другую частку маёй паэмы... Пісьменьнік А. Д., які перажыў фашысцкую акупацыю ў Менску, звыш усялякай меры доўга расказвае, як пасьля вайны адбудоўвалася сталіца, як яна зараз шырыцца і прыгажэе. Употайкі, каб бачыў адно толькі “акса­кал”, пальцам выпісваю ў паветры кругі, маўляў, закругляйцеся, ша­ноў­ны, па­ра-перапара. Заўважыўшы нарэшце мой красамоўны жэст, А. Д. схамянуўся: – Чакайце, паважаныя! Тут мне наш арганізатар нагадвае: гэта ж я вам яшчэ не расказаў пра кальцавую дзіцячую чыгунку ў Менску... Аддалены ад абласнога цэнтру невялікі пушчанскі раён. Апошняя сустрэча двух сімпатычных паэтаў Ю. Г. і К. К. з чытачамі ладзілася ў цэнтральнай раённай бальніцы. Як выявілася, у новым з іголачкі бальнічным комплексе ёсьць саўна і ўсё неабходнае для “рэлаксацыі” раённых чыноўнікаў пасьля такіх цяжкіх працоўных будняў. (Чаго ня зробіць народная ўлада для свай­го працоўнага люду!..) Узяўшы папярэдне па сьціплай чарачцы і падвёўшы вынікі “ўдарнай пісь­меньніцкай працы на ідэалагічным фронце”, мужчыны на чале з галоўным ідэо­лагам раёну рушылі ў парылку. Якое ж было зьдзіўленьне, калі сьледам у парылку ўшмыгнулі маладзенькія сястрычкі. Вядома ж, ня ў белых халатах, а ў чым мамка нарадзіла. Яны надта пацяшаліся, як недацёпы пісьменьнікі пасьпяшаліся прыкрыць свой ажыўшы раптам мужчынскі гонар... Ю. Г. і я, як ашпараныя, пад агульны сьмех вырваліся на волю, зганьбіўшы, бадай, увесь мужчынскі род, пакінуўшы на невядома якія “пакуты” ідэолага, галоўнага ўрача і ня надта пужлівага ад кабет К. К. Мабыць, “рэлаксацыя” працягвалася ўсю ноч, бо К. К. прыплёўся ў гасьцініцу толькі пад раніцу. Выгляд меў такі, нібыта яго пераехаў са­мазвал... * * * Больш як тры гады Рыгор Аўласёнак нібыта вісеў паміж небам і зямлёй. Адарваўшыся ад школы, ён як бы страціў апірышча пад нагамі. Мудрая маці Кацярына неяк вызначыла: “Хто ты цяпер ёсьць, сынок? Ні ты настаўнік, ні ты нейкі там пісака. Так – пустальга, шалтай-балтай”... І мела рацыю. Праца настаўніка пры ўсёй сваёй нярвовай і фізічнай напружанасьці, пры ўсёй залежнасьці ад капрызаў амбітных каляадукацыйных чыноўнікаў, усё ж давала нейкі грунт. Было ўсьведамленьне, што ён таксама нечага варты ў гэтым жыцьці, бо як-ніяк прыкладае руку да богаўгоднай справы ці, як сказалі б тыя самыя чыноўнікі, “принимал участие в формировании нового человека”. Іншая справа – арганізатарская праца ў Бюро прапаганды СП. Яно нібыта і ганарова быць побач з “інжынерамі чалавечых душ”, нават крыху адчуваць сябе адным з іх, амаль што выбраньнікам лёсу. Прыемна сустракацца кожны раз з новымі людзьмі, лавіць, у тым ліку і на сабе, іхнія паважлівыя позіркі. Просты люд заўсёды лічыў пісьменьнікаў асобамі выбітнымі, як бы не тутэйшымі ў гэтым сьвеце. Аднак Рыгора не пакідала ўражаньне, што ён саўдзельнічае ў нейкім падмане, за які да таго ж яму плоцяць грошы. Грызла сумленьне. Ён быў перакананы, што літпрапаганда не павінна быць сродкам дадатковых, хай сабе і не ахці якіх, пісьменьніцкіх заробкаў. Што значна большую карысьць і тым, і другім далі б літаратурныя вечары ў асяродках культуры – клубах, бібліятэках – з удзелам вядомых аўтараў, кнігі якіх не залежваюцца на паліцах, і іхніх зацікаўленых чытачоў. Сродкі на такія вечары маглі б акумулявацца ў раённых аддзелах культуры. І тады літпрапаганда не выглядала б “абіралаўкай”, як абазвала яе некалі наваградская партыйная дама. Бо, урэшце, што толку ад мусовых сустрэч з пісьменьнікамі затурканых вясковых кабет, галовы якіх забіты надзённымі хатнімі клопатамі і якія даўно ўжо не трымалі ў сваіх спрацаваных руках ніякай кніжкі, апроч, хіба, небагатай ашчаднай... Рыгор Аўласёнак не аднойчы дзяліўся такімі сваімі думкамі і з самімі пісьменьнікамі, і з іхнім саюзаўскім начальствам. У адказ – паблажлівыя ўсьмешкі, маўляў, наіўны ты чалавек і шмат яшчэ чаго ня цяміш. Рыгор жа цяміў адно: такая форма літпрапаганды прыдумана не выпадкова. Часы бізуна, ці яшчэ горш – стрэлаў у патыліцу – як надоўга, але канулі ў Лету. Сёньня Бюро прапаганды – гэта салодкі пернік, які прапанавалі бальшавікі літаратурным творцам. А калі дакладней,– аброць з укладзенымі ў іхнія раты цуглямі. Каб помнілі, каму слугуюць, і што яны – усяго толькі “колёсики и винтики пролетарского механизма”. Словам, закілзалі… Усё часьцей і часьцей маршчыніў Аўласёнак лоб у пошуках варыянтаў далейшага свайго існаваньня. Надзеі на іншую працу ў Альхоўцы ніякай, хі­ба што да Санька ў паляводства. Выйсьце бачылася адно: шукаць “шчасьця” ў сталіцы. Тым больш, што цяпер для гэтага былі пэўныя падставы. Дачка Аліна нарэшце атрымала дыплом правізара і выйшла замуж за менчука. Акурат у год чарнобыльскай аварыі нарадзіла Аўласёнкам унучку Кацю. Сын Алесь паступіў на хімфак БДУ, хоць з маленства трызьніў “ваенкай”, нават памкнуўся быў паступаць у вайсковую вучэльню, аднак прыхварэў акурат пад час уступных экзаменаў. Усё ж лягчэй, калі студэнт пры боку. Юрасік яшчэ школьнік, з ім пакуль праблемаў няма. Самому ж працу ў вялікім горадзе знайсьці значна прасьцей. А тут нечакана надарылася нагода. Паміж штатнымі супрацоўнікамі Бюро прапаганды даўно пачаліся звадкі, якія паступова перарасьлі ў сапраўдную вайну: справа даходзіла да суда. Як і павялося ў такіх выпадках у краіне сацыялістычнай дэмакратыі, перамогу сьвяткаваў дырэктар. А баявы намесьнік склаў нарэшце зброю, у выніку вызвалілася ягонае штатнае месца. Менавіта гэтую пасаду і прапанавала Рыгору Аўласёнку кіраўніцтва СП, улічваючы ягоны ўжо немалы арганізатарскі вопыт. Праўда, наконт жыльля нічога не абяцалі. Параілі прадаць альхоўскую хату і купіць што-небудзь больш-менш прыдатнае ў межах прысталічнага раёну, бо ў самой сталіцы за выручаныя грошы тую ж прыбіральню не набудзеш... І збылася нарэшце “мара ідыёта”. Атабарыліся Аўласёнкі ў вялікім селішчы Калоднікі, зусім недалёка ад гораду. Прамянялі даволі прыстойную альхоўскую хату на амаль што развалюху, затое ў прысталічным пасёлку. Зоська ўладкавалася ў тамтэйшую школу, а Рыгор неўзабаве прымаў ад сяброў віншаваньні з новай пасадай. Здавалася б, усё складваецца як найлепей: годная пасада, не шыкоўнае, але ўсё ж жыльлё за нейкія паўгадзіны язды ад гораду, побач дзеці. Аднак шчымела Рыгорава душа толкам не зразумела па чым, але па нечым беззваротна страчаным, пакінутым назаўсёды ў любай яму Альхоўцы. Зразумеў пасьля: недзе там, у альхоўскіх ваколіцах, засталася, заблукала і прапала іхняя з Зоськай маладосьць. А па завугольлі да іхняга новага прыстанішча ізноў падкрадвалася бяда... * * * Пасьля першай жа, пасьпяхова здадзенай сесіі Алесь нечакана заявіў бацькам, што расчараваўся ў хіміі і патаемна ад іх праз ваенкамат падаў дакументы ў Благавешчанскую ваенную вучэльню марской пяхоты. Гэта быў сярод зімы гром з яснага неба. Маці моўчкі плакала. Рыгор напачатку псіхаваў, спрабаваў адгаварыць сына, засьцерагчы, бо добра ведаў, што тое значыла. Даводзіў, што гэта адна з найбольш небясьпечных вайсковых прафесіяў, што ў сьвеце ня так шмат “гарачых кропак”, дзе б абышлося без савецкага салдата, так званага “інтэрнацыяналіста”. Ня кажучы ўжо пра Афганістан, дзе хутка ўжо дзесяць год, як нізавошта кладуць свае і чужыя галовы маладыя хлопцы. Калі ўжо так карціць, то пасьля заканчэньня універсітэту ідзі і служы, колькі хочаш, а спадабаецца вельмі – можаш і афіцэрскія пагоны начапіць... Угаворы ня дзейнічалі. Алесь не хацеў і слухаць. І тады Рыгор прыняў, магчыма, ня самае разумнае ў гэтай сітуацыі рашэньне: хай сын паслужыць тэрміновую. Хай пакаштуе той “кірзавай” кашы, якую ён, Рыгор, каўтаў у свой час цэлыя тры гады, хай адчуе на сваёй скуры, што ёсьць такое Армія і якое яно армейскае жыцьцё. Не іначай нейкі нячысьцік засьціў яму розум, бо, нягледзячы на жончын пратэст, ён зьвярнуўся ў райваенкамат з вар’яцкай просьбай: забярыце сына ў войска. У ваенкома ад зьдзіўленьня палезьлі на лоб вочы: маўляў, упершыню ў сваёй практыцы бачу бацьку, які зьвяртаецца да нас з такой дзіўнай просьбай. Звычайна бывае наадварот: бацькі дабіваюцца адтэрміноўкі ці ўвогуле робяць захады, каб уратаваць сынка ад службы. А тут... Але ж мы ня можам. Неўзабаве пачнецца чарговы прызыў, а дакументы на Аляксандра Аўласёнка ўжо ў Благавешчанску. У нейкім ачмурэньні Рыгор ужыў прыём, добра вядомы яму са студэнцкіх часоў, калі ён ваяваў за пакой у інтэрнаце. Бутэлька з “гаручай сумесьсю”, як вядома, падрывала ня толькі танкі, а часам нават дзяржаўныя асновы. Што ўжо казаць пра чыноўніка... Адно напрамілы Бог прасіў, каб ня трапіў сын у Афганістан... Напрыканцы лета Алесь ужо слаў лісты з падмаскоўнага гарадка Нахабіна, дзе ў сьпецыяльнай школе набываў прафесію мінёра. Да таго часу Рыгор крыху ачомаўся, на зьмену ачмурэньню прыйшла трывога. А што калі Афган?.. Да яго нарэшце дайшло, што ваенкомаўскія абяцаньні трацілі сілу за прыступкамі агульнага вагону, бітком набітага стрыжанымі навабранцамі. Там іншыя варункі, іншае вайсковае начальства. І хто там будзе пытацца ў бацькоў, пасылаць іхніх сыноў на “інтэрнацыянальную” бойню ці не. На тое ёсьць прысяга... Беражонага Бог беражэ... Візіт у Нахабіна незадоўга да чарговага выпуска мінёраў крыху супакоіў Рыгора. Камандзір роты, з якім удалося сустрэцца, хваліў Алеся, запэўніў, што пакідаюць яго інструктарам у вучэльні. Нават падзякаваў бацьку за “талковага” салдата. На тым і паразумеліся. А праз пару месяцаў прыляцела ад Алеся першая вестачка з новага месца службы. На канверце быў пазначаны адваротны адрас: п/п. 40 385-Б. А ў канцы ліста – “ГСВ ВНР. Р-н воз. Балатон”. Са зьместу ліста вынікала, што абрэвіятура ГСВ ВНР – ня што іншае, як Група савецкіх войск у Венгерскай Народнай Рэспубліцы. Алесь паведамляў, што служыць ён трапіў у Венгрыю, служба спакойная, вельмі дагледжаныя тамтэйшыя вёсачкі, ня ў прыклад нашым. Шкада толькі, што да гэтага часу яшчэ не пабачыў возера Балатон. Ну, Венгрыя дык Венгрыя. Ня самы горшы варыянт. Насьцярожвала трохі ўпамінаньне пра Балатон: відавочна, гэта толькі тое, што мог сын запомніць пра гэтую краіну са школьнага курсу геаграфіі. Насьцярога перарасла ў трывогу, калі выпадкова на вочы Рыгору трапіўся ліст ад Алеся, адрасаваны Юрасю. Як магнітам прыцягнулі да сябе ўвагу радкі: “...Ты цікавішся, браток, якая цяпер у нашай арміі самая лепшая зброя? Дык вось, самая лепшая – гэта наш “калаш”. І перагрэецца ён, і пяском яго заб’е, а ён страляе безадказна, не падводзіць...” Рыгора абдало жарам. Божа праведны, дзе ўжо там, у Венгрыі, перагрэцца таму аўтамату і пазабівацца пяском? Ці можа Алесь толькі выстаўляецца перад братам, дурыць, каб хлопец пазайздросьціў?.. Ліст быў напісаны на стандартнай паперы для вайскоўцаў. У левым верхнім кутку аркуша – каляровая выява: на фоне разгорнутага чырвонага штандара і муаравай стужкі праменілася чырвоная зорка. Крыху ніжэй дробнымі літаркамі – надпіс “Мы – интернационалисты”. Гэтым разам ганаровы надпіс ня быў старанна затушаваны, як гэта рабіў Алесь на ўсіх сваіх папярэдніх лістах. Прыхапіўшы з сабою канверт з нумарам палявой пошты, Аўласёнак цішком ад Зоські падаўся да таго ж знаёмага ваенкома. Вырак быў адназначны і бязьлітасны: – Не буду Вас утешать, Григорий Иванович. И ни в чём не вините меня. Я сделал в своё время всё, от меня зависящее. Вы сами виноваты. Зачем Вам всё это надо было? Будьте мужчиной! Ваш сын – в Афганистане… * * * Толькі цяпер, на сорак пятым годзе жыцьця, нарэшце адназначна зразумеў Рыгор Аўласёнак, што ў гэтым сьвеце далёка ня ўсё так дасканала ўладкавана. Нават такія адвечныя антыподы, як праўда і хлусьня, часам скажаюцца, перакручваюцца, трацяць сваю першародную сутнасьць і выяўляюцца ў зусім процілеглых якасьцях. І тады праўда патурае злу, а хлусьня тоіць у сабе дабро... Як мог утойваў Рыгор ад Зоські сапраўднае месца службы сына. Пасьля гаворкі з ваенкомам ён не прызнаўся і Алесю, што ведае горкую праўду, па-ранейшаму падтрымліваў ягоную “венгерскую” версію. Пра службу той пісаў мала і неахвотна. Паведамляў толькі, што часта ходзіць у каравул, што мае бясконцыя нарады на кухню, чысьціць бульбу і мые посуд, што афіцэры без патрэбы вымуштроўваюць іх на пляцы. Што прывыклі яны там да “строгай венгерскай прыроды, чысьціні, акуратнасьці, дагледжанасьці іхніх двароў”. Такое доўжылася амаль паўгода. Зоська, відаць, чула сэрцам нешта нядобрае, бо стала нейкая халаднавата-задумлівая, усё часьцей Рыгор лавіў на сабе ейныя падазроныя позіркі. Мусіў пераконваць яе, што армія ёсьць армія, што гэта ня мёд, што сапраўдны мужчына павінен праз усё гэта прайсьці. На тое ён і мужык. Рыгор ніяк ня мог сабе ўявіць, калі і як ён скажа Зосьцы праўду, і як яна вытрымае гэтае нялюдскае выпрабаваньне. Усё вырашылася нечакана проста, без аніякіх адпаведных захадаў. У адным з чарговых лістоў з “ГСВ ВНР” Алесь паведамляў, што ўсё ж здаў дакументы на паступленьне ў вайсковую вучэльню, і што ўсіх вайскоўцаў-абітурыентаў камандзіруюць ажно на трыццаць сутак у Саюз на зборы, нібыта ў Туркменію. Чаму ў Туркменію? Бо, як патлумачыў ім ротны камандзір, “Венгрыя належыць да Паўднёвай групы войскаў”. Не пасьпеў Рыгор разабрацца, што да чаго, як з туркменскага Самарканду прыляцела тэлеграма: “Шлите телеграмму на переговоры Мой адрес Самарканд 56 СВВАКУ Сборы – 3 703056 = Сын” Неверагодны цяжар зваліўся з Рыгоравай душы. Ён не сумняваўся, што Алесь паступіць. Дзіўна толькі, што амаль год службы ў войску нічому яго не навучыў. Ну, што ж, значыць, гэта лёс, і нікуды ад яго ня дзенешся. Хвала Богу, што хоць нарэшце вылузнуў сын з тае афганскай малатарні... На перагаворны пункт прыйшлі з прыкметна павесялелай Зоськай. Пасьля доўгага чаканьня ўбіліся нарэшце ў цесную перагаворную кабінку, і першае пытаньне, якое Рыгор неабачліва задаў свайму салдату было прамым і бязьлітасным: – Ну, што, сынок, пасьля Афгану табе ў Самаркандзе ўжо ня так горача? Адаптавацца ня трэба?.. Хвіліну ці дзьве, а можа ўсяго нейкае імгненьне паміж Менскам і Самаркандам панавала гнятлівая цішыня. Нарэшце аглавушаная гэтай цішынёю Зоська выхапіла з Рыгоравых рук тэлефонную трубку. – Сынок! Што такое бацька кажа? Ці гэта праўда? Чаму я нічога ня ведаю? Скажы ты яму, што ты быў у Венгрыі, разумееш, у Вен-гры-і!.. Рыгор ня чуў, што гаварыў Алесь, толькі бачыў вырачаныя жончыны вочы, поўныя жаху і сьлёз, бачыў, як трымцела ейная рука з тэлефоннай трубкай, як хістанулася і папаўзла долу ейнае абмяклае раптам цела. Ён падхапіў Зоську пад рукі і неяк давёў да бліжэйшага крэсла. У расчыненай насьцеж кабінцы маўкліва матлялася тэлефонная трубка... * * * Амаль месяц Рыгор і Зоська чакалі вестак з Самарканду. Шкадавалі, што так недарэчна перапынілася тады тэлефонная размова, нават не даведаліся, у якую вучэльню нацэліўся паступаць іхні “афганец”. Недзе цеплілася кволая надзея на тое, што пасьля экзаменаў – а ён абавязкова паступіць – сын хоць на некалькі дзён вырвецца да іх у Калоднікі. Аднак надзея ня спраўдзілася. Аднаго дня радасны Юраська ўляцеў у хату, трымаючы над галавой доўгачаканы армейскі ліст. Зваротны адрас на канверце маланкай паласнуў па Рыгоравых вачах: “п/п 40 385 – Б”. Гэта быў адрас той самай вайсковай часьці, з якой нядаўна і, думалася, назаўсёды вырваўся іхні Алесь. Гэта быў афганскі адрас... Рыгор яшчэ з нейкай патаемнай надзеяй ліхаманкава ўскрыў канверт. “Дарагія мама, тата і Юрка! Ня ведаю нават, з чаго пачаць сваю вельмі сумную споведзь. Загадзя прашу не перажываць, нічога асаблівага ня здарылася. Але аб усім па парадку. Адным “цудоўным” днём наша трэцяя рота абітурыентаў праходзіла медкамісію. Дактары катэгарычна заявілі, што дарога ў вучылішча пагранвойскаў, куды я меўся паступаць, як і ў любую іншую вайсковую вучэльню, для мяне закрыта: ім вельмі не спадабалася другая прыпухлая “макушка” на маёй беднай галаве. Праз два дні мяне выклікалі да начальніка збораў і азнаёмілі з загадам аб маім (і яшчэ двух нашых хлопцаў) выключэньні з ліку абітурыентаў... Тата! Мама! Паверце – я зрабіў усё, што мог, і нават тое, чаго ня мог. Аднак такі ўжо мой лёс – не наканавана мне быць ваенным. Ня думайце, я не перажываю асабліва з гэтай прычыны. Адзінае, што найбольш мяне гняце – гэта вы. Мне страшна за вас, але і хлусіць ужо больш нельга. Думаю, вам лягчэй будзе цяпер чытаць праўду, ведаючы, што ўсё яно так і ёсьць. Нас вярнулі ў РА ў свае часьці выконваць інтэрнацыянальны доўг. У Ташкенце на перасыльным пункце мужыкі прапаноўвалі розныя хітрыкі, як можна выкруціцца ад Афгану. Я ні на хвіліну не забываў пра вас. Але, добра падумаўшы, зразумеў, што ўсе гэтыя хітрыкі пахнуць нязмыўнай ганьбай, здрадай сябрам ці ўвогуле дысбатам. Так што лепей выканаць гэты доўг чэсна і да канца. Мне вельмі цяжка пісаць вам гэта, сьлёзы наварочваюцца, калі падумаю, як вы будзеце перажываць. Буду пісаць вам кожны дзень...” Ваш Алесь. г. Чарыкар. ОК СВА. І пацягнуліся аднастайна шэрыя, нібы ў непраглядным тумане, дні трывожнага чаканьня. Тлела кволае цяпельца надзеі, што ўсё будзе добра, што лёс будзе спагадлівым да іхняга сына. Страшнае слова “вайна”, якое да гэтага мела для іх нейкі амаль абстрактны сэнс, уварвалася ў іхнія душы рэальна, пагрозьліва і страхатліва. У кожным нумары “Известий” журналісты навыперадкі расьпісвалі ня толькі гераічныя будні савецкіх “воінаў-інтэрнацыяналістаў”, але, здавалася, нават смакавалі тыя неча­лавечыя зьдзекі, якія ўчынялі маджахеды паланёным “шураві”. Не чытаць усё гэта было немагчыма, але і ад прачытанага заходзіліся ад жаху сэрцы. Зоська замкнулася ў сабе, на вачах чэзла і чарнела. Было няўцямна, як так: вакол безьліч маладых, здаровых хлопцаў, якія жывуць сваімі маладымі клопатамі, радуюцца гэтаму жыцьцю, ніхто на яго не пасягае, а іхні сын кожны дзень, кожную хвіліну рызыкуе сваім жыцьцём? І дзеля чаго? І чаму менавіта на іхнюю долю выпалі гэтыя пакуты?.. Каб неяк заглушыць непазбыўную трывогу і страх, Рыгор усё часьцей стаў прыкладвацца да чаркі. Зноў забарахліла сэрца, засмактала грудная жаба. Начамі, каб ня чуць бясконцых прыглушаных жончыных усхліпаў, ён выходзіў на ганак, выкурваў безьліч цыгарак, і здавалася яму, што вось-вось, як воўк-адзінец, ён працягла і скрушна завые на абыякава-бяздушную поўню. Ён амаль фізічна адчуваў, як жыцьцё ўсё тужэй і тужэй зацягвае пятлю на ягонай шыі. Нехта нябачны стужае гэтую пятлю і зларадна-зьдзекліва шыпіць адно і тое ж: “Ты сам гэтага хацеў!.. Ты сам яго здаў туды!.. Ты штурхнуў яго на сьмерць сваімі рукамі!..” У страху вочы вялікія, а закон подласьці падсоўвае ўсё новыя выпрабаваньні. Ідучы неяк разам з Зоськай дадому, Рыгор яшчэ здалёк заўважыў ля іхняй хаты вайсковы “уазік”. Ён дакладна ведаў, як ведала гэта і Зоська, што пахаванкі з Афгана дастаўлялі ў сем’і ваенкаматаўцы. Ногі раптам здранцьвелі, сталі нібыта ватнія, не хацелі слухацца. Рыгор ня ведаў, як быць далей, як адвесьці ад гэтае бяды Зоську. Ён пяўся нешта ёй гаварыць, нёс нейкую несусьвеціцу, так што тая спынілася і трывожна зазірнула яму ў твар. – Што з табою, Рыгорка? Што здарылася? Чаму ты не ідзеш? У Рыгоравых грудзях ажыла, заварушылася жаба. Відаць, па ягоным напружаным позірку, па тым, як ён упіўся вачыма ў нейкую кропку наперадзе, яна сарыентавалася, кінула погляд на іхнюю хатку напрыканцы вуліцы. Нарэшце і яна ўбачыла прычыну Рыгоравага здранцьвеньня – вайсковы “уазік” побач з іхнім жытлом. Зрабіўшы па інерцыі яшчэ некалькі парыўных крокаў наперад, яна раптам спынілася і тут жа абсунулася на пажоўклую прыдарожную траву... Як потым выявілася, нейкі ласы да кабет прапаршчык даставіў на тым “уазіку” іхняй суседцы – ня так даўно разьведзенай з мужам маладзіцы – клункі з сухарамі на корм хатняй жывёле. І, вядома ж, меў ад тае прыемную падзяку... “Афганская вайна”, пра якую шмат і з задавальненьнем пісалі савецкія газеты, ня толькі калечыла “голеных рушнікамі” салдацікаў, але кусала, грызла і абглодвала душы іхніх спакутаваных бацькоў. Бязглуздая, пазбаўленая ўсялякага здаровага сэнсу, яна даставала іх у самых розных кутках краіны-монстра, велізарнай імперыі “рабочых і сялян”, якая распасьцірала свае “клапатлівыя” шчупальцы на ўвесь сусьветны абсяг. Чарговая, амаль дзесяцігадовая “гарачая кропка” цаляла ня толькі ў сэрцы салдат – “воінаў-інтэрнацыяналістаў”. Яна рыкашэтам трапляла ў мірныя беларускія хаты, часта забіваючы напавал іхніх насельнікаў так званым “грузам 200”. І цяжка сказаць, белымі галубкамі ці гарачымі асколкамі каля скроняў пасівелых бацькоў праляталі салдацкія лісты з Афгану. Лісты ад дзяцей, якіх, на вялікае шчасьце, яшчэ ашчаджала гэтая вайна... * * * І Рыгор, і Зоська разумелі, што Алесь у сваіх лістах як мага стараецца згладзіць тую небясьпеку, якую тоіць у сабе здратаваная савецкімі танкамі ды “бэтээрамі”, пераараная снарадамі ды мінамі чужая зямля. Нібыта цяжка было здагадацца, чаму на гэтай спакутаванай зямлі тубыльцы ладзяць ня радаснае “Сьвята вызваленьня”, а грознае і бязьлітаснае “Сьвята помсты”. Нібыта не кідалася некалі на іхніх вачах амаль звар’яцелая Сакольчыха на жахлівы “груз 200” з невядома чыімі парэшткамі, калі на альхоўскіх кладах хавалі яе беднага Сярожку. Нібыта ня бачылі яны ў Менскім парку імя Горкага ў так званы “Дзень ВДВ” пакалечаных фізічна і адурманеных сьпіртным ды наркотыкамі маладых хлапцоў у паласатых цельніках, з адзіным на ўсіх ганаровым афганскім найменьнем “бача”. Усё гэта яны адчувалі ня толькі сваёй скурай, але кожнай сваёй клетачкай, кожным сваім нервам, кожным трывожным ударам сэрца. Ні спачувальныя словы і позіркі новых сяброў і калегаў па працы, ні суцяшальныя паведамленьні сына, што нарэшце пачаўся вывад савецкіх салдатаў з Афгану, ні аптымістычныя тэлесюжэты пра “трыумфальнае” зьяўленьне на мосьце праз Амудар’ю першых калонаў нашых вайскоўцаў – нішто не супакойвала, ні на хвіліну не прытупляла бацькоўскія боль і страх. Да таго ж гэты боль і страх падагравала цэнтральная прэса: Ахмад шах “асядлаў” горную дарогу праз Саланг, падбіваў першую і апошнюю машыну ў калоне і беспакарана, са злараднай асалодай помсьціў, расстрэльваў над бяздоннай прорвай усё жывое, выпраўляючы абнадзеяных было маладых хлопцаў з гэтага на той сьвет... Адна з рэспубліканскіх газет надрукавала верш Рыгора Аўласёнка “На мінным полі” з прысьвячэньнем: “Алесю Аўласёнку – воіну-інтэрнацыяналісту, мінёру”. Асколак лета – белы матылёк Так бесклапотна пырхае над полем... Суціш свой крок, і пот змахні, сынок. У кожнага свая на сьвеце доля. “Жыцьцё пражыць – ня поле перайсьці”... Твая ж – праз поле міннае дарога... Чужых абсягаў здрадніцкая ціш І злых вачэй нямая насьцярога, Чужой зямлі замглёны далягляд, Чужых людзей нягоды і пакуты... Ды ёсьць загад. Ты да яго прыкуты. Ідзі, сынок. Прайдзі жывым, салдат!.. Даўгоў уяўных жорсткая мана... А сьмерць сваю ладуе калыханку. Вайна... І не твая у тым віна, Што ў родны край прыходзяць пахаванкі... На мінным полі – цішыні набат. Тут кожны крок – нібы апошні самы!.. З усіх дарог цябе чакае мама... Ідзі, сынок. Прайдзі жывым, салдат!.. Зязюлі зычаць безьліч вам гадоў, Ды кропкі раўнадушна ставяць кулі... І праклінаюць некага матулі Над цынкавымі трунамі сыноў!.. Сухія лічбы горкіх страт і дат Гісторыя ўнясе ў свае аналы... Хай будзе крок твой верны і трывалы! Ідзі, сынок. Прайдзі жывым, салдат! “Жыцьцё пражыць – ня поле перайсьці”... Нам ісьцін прапісных ці не даволі? Вар’ятам ставяць помнік пры жыцьці... А чыйсьці маладзенькі лёс трымціць, Як белы матылёк над мінным полем... Пасьля некаторых крытычных заўвагаў і адпаведных ідэалагічных сентэнцый апошняя страфа з вершу была ўсё ж зьнятая... * * * Мабыць, пастаянна скрушны Аўласёнкаў выгляд, ягоная зацыкленасьць на балючай сямейнай праблеме не пакінулі абыякавым пісьменьніцкае начальства. Яно не вярэдзіла Рыгораву душу надакучлівымі спачуваньнямі і суцяшэньнямі, ня лезла з лішнімі распытамі пра тое, як ваюецца ягонаму сыну. Аднак пры першай нагодзе падсоўвалі яму нейкія бягучыя клопаты, лагічна разважаючы, што ў працы ня так будзе ныць і мэнчыцца бацькава душа. Так аднойчы намесьніку дэрэктара Бюро прапаганды СП даверылі арганізаваць юбілейны творчы вечар пяцідзесяцігадоваму генералу міліцыі, аўтару некалькіх дэтэктыўных кніг, пісьменьніку Мікалаю Чыркунову. Даручылі менавіта Аўласёнку, магчыма, яшчэ і таму, што генерал усяго пару гадоў назад вярнуўся з Афганістану, дзе служыў нібыта пры асобым аддзеле. Па вяртаньні напісаў цэлы раман пра сумнавядомую вайну савецкай імперыі “за вызваленьне афганскага народу ад імперыялістычнага ярма”. Узгадніўшы папярэдне з юбілярам сцэнар вечару, Рыгор Аўласёнак, ня маючы належнага досьведу ў арганізацыі такіх масавых мерапрыемстваў, не надаў належнай увагі рэкламе. Перад самым пачаткам вечару ён раптам зразумеў, што выйшаў “пралёт” з аўдыторыяй: зала была запоўненая хіба што толькі на палову. Генерал-пісьменьнік незадаволена супіў бровы, нярвова хадзіў па сцэне, час ад часу патаемна з-за кулісаў зазіраючы ў залу. Нарэшце вядучая – дыктарка рэспубліканскага тэлебачаньня – распачала ўрачыстасьць. Згодна са сцэнарам гераічныя расказы саноўнага “эксінтэрнацыяналіста” перамяжаліся выступленьнямі вядомых сьпевакоў, чытаньнем урыўкаў з кніг юбіляра, сьпевамі пад гітару “афганскіх” песень у выкананьні маладых ветэранаў афганскай вайны. На першых радах партэру сядзелі запрошаныя Аўласёнкам бацькі загінуўшых і яшчэ, на шчасьце, жывых воінаў-інтэрнацыяналістаў. Магчыма, менавіта прымітыўныя, але балюча-шчымлівыя песьні нядаўніх “афганцаў” найбольш кранулі, узялі за жывое спакутаваных мацярок. І яны самахоць, што ніяк не прадугледжвалася праграмай вечара, хто са сцэны, а хто проста з залы, пачалі браць слова. Перапыніць стыхійны мітынг было ўжо немагчыма. Генералу, седзячы на сцэне, нічога не заставалася, як толькі ўдакладняць прозьвішчы выступоўцаў... Першай узяла слова жанчына, якая – пра гэта ўрачыста абвясьціў генерал – узначальвала згуртаваньне мацярок загінуўшых воінаў-інтэр­нацыяналістаў. Яе сын назаўсёды застаўся там, на суровай афганскай зямлі, яна не дачакалася нават таго жахлівага “груза 200”. І Рыгор, і анямелая ад зьдзіўленьня аўдыторыя не маглі ўцяміць, як у гэтай падбылай, з белымі, як сьнег, валасамі жанчыны-маці ўжываюцца ў душы пякучы боль ад найвялікшай жыцьцёвай трагедыі, ад невымернай страты і ўбітае ў гэтую сівую галаву афіцыйнай прапагандай патрыятычнае словаблуддзе. Што гэта: памарачэньне, псіхічнае зрушэньне, своеасаблівы спосаб заглушыць незагойную рану? Адгарадзіцца ад пажыцьцёвага гора ўкладзеным у ейныя вусны ахоўным шчытом: “Мой сын – патрыёт! Інтэрнацыяналіст! Ён загінуў, выконваючы інтэрнацыянальны доўг!” Як прыгожа гучыць!.. Дайце рады... Які доўг? Чый доўг і каму? За чые даўгі плацяць нашы маладыя хлопцы сваімі жыцьцямі?.. Праз колькі выступоўцаў, якія, хоць і стрымана, але ўсё ж ганілі гэтую вайну, на сцэну з цяжкасьцю падняўся мужчына на мыліцах – аднаногі інвалід. Не хаваючы і ніколькі не саромячыся сваіх сьлёз, ён распавёў жудасную гісторыю. У яго былі жонка і двое сыноў. Першы, старэйшы сын, загінуў у Афганістане літаральна на другім годзе вайны. Не пасьпелі перажыць адну трагедыю, як атрымаў позву ў ваекамат малодшы. Бацька поўзаў у нагах, маліў ваенкома, каб не забіралі апошняга. Паспачувалі, “пайшлі насустрач” – забралі сына ажно на тры гады ў марфлот. А яшчэ праз два гады назаўсёды заглынула мора-акіян і апошнюю іхнюю надзею. Другая бяда дабіла маці – яе разьбіў паралюш, і яна неўзабаве пайшла да сваіх сыночкаў... Цукровы дыябет не пашкадаваў і бацьку. І цяпер у яго не паварочваецца язык дзякаваць Богу за тое, што, хоць і без нагі, але яшчэ жывы. Лепш бы зараз быць там, разам з імі... Сцэнар вечару пайшоў наперакасяк, і гэта магло мець для Аўласёнка ня самыя лепшыя наступствы. Ён чакаў добрага прачуханца ад юбіляра і адпаведных высноваў свайго начальства. Генерал-пісьменьнік маўчаў. Змоўчала і начальства. Даўно запаў у Рыгораву душу сумніў: ці ж рукі Стваральніка нашага, міласэрнага Госпада, заносяць над нашай галавою караючы меч, лязо гільяціны ці проста сякеру?.. Няўжо тыя, хто на зямлі чыніць нашыя лёсы, вырашае, жыць нам альбо не, няўжо яны бязгрэшныя праведнікі, чыстыя перад Богам і людзьмі? І хто надзяліў іх такім правам?.. У прашчура майго хапала спраў. Ды ўсё ж без чарцяжоў, не на паперы, Наш геніяльны продак змайстраваў Тады яшчэ каменную сякеру. Рабіў усё ён змысла, на вякі (Бо планаў не даводзілі “па валу”) – Так вычасаў надзейна і трывала, Што праз стагоддзі нашы мужыкі Сякеру тую адлілі з металу... Валіла лес. Хадзіла на зьвяр’ё. Турботаў гаспадарскіх не лічыла. І хіжае стальное вастрыё Аб камяні гісторыі тачыла. Пракляцьцем стаў сякеры зорны міг, Як першы раз над плахаю ўзьляцела: Ахвярамі рабіла нас саміх, Галовы адлучаючы ад цела... І можа разабрацца нам пара, Узважыўшы набыткі ўсе і страты, Чаму абралі ў суддзі махляра: Сякера – у далонях цесьляра. Сякера – ў лапах ката... І ці ёсьць, а калі ёсьць, то дзе яны тыя тры “янгелы”, што апякуюцца грэшнымі душамі, некуды іх вядуць? А калі вядуць, то чаму ўсё “міма раю”, як пяецца ў той песьні? Чым жа так правініліся нашыя душы?.. Даруй, Божа, нам нашыя грахі... Бо сказана Табою: “Так будзе пры сканчэньні веку: выйдуць Ангелы і аддзеляць ліхіх з асяроддзя праведных, і ўкінуць іх у печ вогненную: там будзе плач і скрыгат зубоў.” * * * Амаль у кожным сваім лісьце Алесь суцяшаў Рыгора і Зоську, што вось-вось скончыцца “афганская эпапея”, што яны ўжо перасталі мініраваць і што хутка надыдзе чарга вываду іхняй часьці. Аднак мінаў месяц, і другі, і трэці, а ён усё яшчэ пеклаваўся на спакутаванай, зьнявечанай вайною чужой зямлі. Пеклаваліся і Рыгор з Зоськай. Крыху лягчэй было на працы. Зоська з галавой акуналася ў школьнае жыцьцё, дадаткова брала на сябе шмат “не сваіх” клопатаў, не зьвязаных непасрэдна з вучэбна-выхаваўчым працэсам. Яе “заўважала” школьнае і раённае начальства, запрашалі нават на працу ў Рэспубліканскі інстытут удасканаленьня настаўнікаў. Сыпаліся граматы – ганаровыя і ня вельмі. Не было толькі доўгачаканай, найвышэйшай узнагароды – вяртаньня з вайны сына. Нельга сказаць, што праца стала адзіным адхланьнем і для Рыгора. Пасьля таго, як дырэктар Бюро прапаганды “выйшла на пенсію”, а ён заняў яе месца, клопатаў і адказнасьці дабавілася, але ўсё ж у яго не было такой штодзённай напругі, як у жонкі. Не было той мітусьні і вэрхалу, якія штодня зацягвалі ў свой вір школьную настаўніцу, хоць на нейкі час прыглушалі матчын душэўны боль. Затое ў Рыгора была іншая бяда, ці можа іншы спосаб спатоліць свае перажываньні. Амаль што ці ня кожным днём, а то і па некалькі разоў на дні, відаць, па старой завядзёнцы, да “сьвежага” дырэктара Бюро прыходзілі “заўзятары літпрапаганды”, настойліва прапаноўваючы свае паслугі ў такой “адказнай дзяржаўнай справе”. Персьпектыва не ахці якога цяжкога заробку вабіла, змушала іх на “падрыўную акцыю”: усё часьцей і часьцей пад Рыгора Аўласёнка падкладвалі “міну запаволенага дзеяньня” – чарку. Ён жыў нібыта на мінным полі. Сын у Афгане – на сваім, а ён тут, у сталіцы, – на сваім. Ён стараўся, як мог, абмінуць, пераступіць, не зачапіцца за тую “міну”. Часам “выклікаў агонь на сябе”, выручаў падначалены супрацоўнік, ня вельмі раўнадушны да “д’яблавага зельля”. Ды ўсё ж раз за разам “міны” ўзрываліся, і кожны такі “выбух” асколкамі раніў Зоську. Пакідаў ён адмеціны і на Рыгоравым сэрцы... ...Сонечным студзеньскім днём Рыгор і Зоська, як гэта нярэдка здаралася і раней, пасьля працы выпадкова зьехаліся разам на аўтобусным прыпынку ў Калодніках, што насупраць невялікай чыгуначнай станцыі на дзясятак рэйкавых каляінаў. На гэты раз па каляінах то ў адзін, то ў другі бок грукацелі цягнікі: амаль разам сышліся электрычка і некалькі таварнякоў з доўгімі нізкімі платформамі і вялізнымі чорнымі цыстэрнамі. Праз гэты бясконцы металічны грукат і мільгаценьне заўважылі яны раптам свайго Юрася, які, падалося, залішне весела падскокваў на высокім вакзальным ганку. Ён бачыў іх і з радасным галёканьнем размахваў над галавою нейкай паперчынай. Рыгор чэпка ўхапіў Зоську за руку, бо яна была гатовая ў любы момант сігануць да сына насуперак усяму гэтаму вэрхалу... У Юрасёвых руках была тэлеграма: “Мама Я уже дома Пока во Львове =Алесь= А яшчэ праз некалькі дзён у Калоднікі прыйшоў ліст з Жытоміру: “Дарагія мае мама, тата і Юрка! Вось і ўсё. Скончыліся вашыя пакуты. Мы перасеклі граніцу СССР па мосьце праз Амудар’ю. Суткі кантаваліся ў Тэрмезе, усё чакалі, што будзе далей. Як выявілася, у Чарджоу на дэмбель зьехалі адзінкі. Астатніх нас перакінулі самалётам у Жытомір, даслужваць. Заўтра зьезьдзім у Ізяслаў, там будзем чакаць разьмеркаваньня па вайсковых часьцях у Прыкарпацкай вайсковай акрузе... Ну, што яшчэ? Жывы. Здаровы. Кормяць тут, як у лепшых дамах стольнага Менску. Штосьці ня верыцца, што ўсё так будзе і надалей. Выбачайце, што ліст атрымаўся такі кароценькі. З новага месца службы напішу больш. Прывітаньне ўсім родным, блізкім і знаёмым. Загадзя прымаю віншаваньні з пасьпяховым вяртаньнем! Ваш Алесь.” Рэдка, вельмі рэдка ў жыцьці Рыгора і Зоські здараліся па-сапраўднаму шчасьлівыя хвіліны. Тады ахаладзелыя, застыглыя ад вечнай напругі, ад клопатаў і трывог іхнія душы на нейкі час адаграваліся, набіраліся імпэту жыць і, хоць нядоўга, радавацца гэтаму жыцьцю. Такое было амаль што толькі пад час нараджэньня Алінкі, Алеся і Юрася. Матчыну радасьць нараджэньня дзіцяці ніякімі, нават самымі прыгожымі словамі перадаць немагчыма. Але добры кавалачак гэтага шчасьця перападаў тады і бацьку. Зьяўленьне на Божы сьвет новага чалавечка заўсёды прыносіла ў сям’ю сьветлую радасьць і весялосьць. На гэты раз Рыгор і Зоська плакалі. Першы раз у жыцьці плакалі ад шчасьця... * * * Нарэшце для Аўласёнкаў настаў час, калі, бадай упершыню ў іхнім сумесным жыцьці, можна было перавесьці дых. Рыгора не пакідала ўражаньне, што ён і Зоська да гэтага стрымгалоў беглі навыперадкі з лёсам, нібыта яны маглі яго перагнаць, перамагчы, і там, на фінішы, іх чакала невядома якая ўзнагарода. Аднак на гэтай дыстанцыі даўжынёй у жыцьцё нейкі зламысьнік нарабіў столькі перашкодаў, накапаў столькі ямаў і калдобінаў, напараскідваў столькі камянёў, што паабівалі ды паабдзіралі Аўласёнкі ня толькі свае рукі-ногі, але і душы. Адзін Бог ведаў, як далёка яшчэ да фінішу, але раптам прыйшло другое дыханьне. На самым пачатку лета, калі пад вокнамі іхняга калодніцкага прытулку расьцьвіў бэз і на падворку белай квеценьню закіпела адзінокая старая вішня, вярнуўся з войска сын Алесь. Па першым часе ён, як непрыкаяны, сноўдаўся па Калодніках, нібыта нешта згубіў, нібыта шукаў нейкага адхланьня для сваёй спустошанай вайною душы. Потым зачасьціў у Менск да сяброў-“афганцаў”. Часам і яны наязджалі да Аўласёнкаў, і тады заходзіліся ад жалю сэрцы Алесевых бацькоў, і дзякавалі яны Богу за тое, што быў спагадлівым да іхняга сына... А яму начамі зноў і зноў трызьнілася вайна. Ён кідаўся ў сьне, стагнаў, усхопліваўся, уключаў сьвятло і доўга моўчкі асалавелымі вачыма ўзіраўся ў столь. Смылела, не давала спаць памяць. І слухаць не хацеў, каб вярнуцца на хімфак. Нібыта ад няма чаго рабіць пачаў нешта ціснуць на паперы, нават зрабіў некалькі публікацыяў у маладзёжных газетах. У жніўні, пад час уступных экзаменаў, начапіў на грудзі медалі і падаўся ў БДУ на факультэт журналістыкі. Вядома ж, паступіў. А праз год пабраўся з былой аднакурсьніцай па хімфаку Алёнай. Сям’я разраслася, і кіраўніцтва СП ашчасьлівіла Аўласёнкаў трохпакаё­вай кватэрай у Менску. Здараецца такое ў прыродзе. Раптам на нейкі час перапыняецца непагадзь, з-пад густых цёмных хмараў выгляне сонца і азорыць сваім мімалётным сьвятлом ня ўсё навакольле адразу, а нейкую яго частку, падзяліўшы ўсё існае на сьветлае і цёмнае. Зірнеш у адзін бок – пахмурна, панура, няўтульна... І парываецца душа туды, дзе толькі што так абнадзейна высьвеціла сонейка... На той сьветлай, сонечнай палавіне нечакана-негадана апынуліся і Рыгор з Зоськай. Малады, самаўпэўнены генсек не ўтрымаў дзяржаўны штурвал. Моцна заштарміла, і паржавелы карабель пад назовам “СССР” хваля перабудовы з усяго маху ўскінула на вострыя рыфы. Карабель разьбіўся, і ў моры-акіяне загайдалася паўтары дзясятка абломкаў – “пятнаццаць рэспублік – пятнаццаць сясьцёр”... А над Беларусьсю ўзыходзіла сонца Адраджэньня. Яно расьсеяла волкі туман татальнай хлусьні, маўклівай пакорлівасьці і бяспамяцтва. У гэтым сьвятле нарэшце растаў, растварыўся “прывід камунізму”, які доўга бадзяўся па Еўропе, высьцілаючы свой шлях чалавечымі ахвярамі, гвалтам заганяючы мільёны людзей – нібы бараноў у хлеў – у “сьветлае камуністычнае заўтра”... Над Беларусьсю залунаў бел-чырвона-белы сьцяг – сімвал колішняй дзяржаўнай велічы. Адраджалася пракаветнае жаданьне беларусаў “людзьмі звацца”. Адраджалася родная мова. Гэта было нешта падобнае на раптоўнае галавакружэньне ў вязьня, якога толькі што выпусьцілі на волю з душнай, сьмярдзючай турэмнай камеры... Кружыліся галовы і ў Рыгора з Зоськай. На сцэне Дому літаратара сьпяваў Данчык. І можа ня толькі, нават ня столькі, вабіў прысутных ягоны мяккі, аксамітны голас. Родная мова ў вуснах гэтага надзіва прыгожага маладога чалавека, які нарадзіўся і вырас далёка за акіянам, які ніколі дагэтуль ня быў на сваёй гістарычнай Радзіме, гучала сьпеўна, велічна, годна: Аксамітны летні вечар... ...Песьня салаўя. Я адной табе належу, Беларусь мая... Гэта была эйфарыя. Бітком набітая зала дружнымі воплескамі, а то і бурнымі авацыямі сустракала кожную песьню дагэтуль мала каму вядомага беларускага сьпевака. Многія жанчыны не хавалі сьлёз замілаваньня. Круціліся яны і на вачах мужчынаў. Салодкія сьлёзы радасьці... Прыродай ці Боскім клопатам усталёвана на зямлі адвечнае змаганьне Дабра і Зла, Сьвятла і Цемры. Сьвежы вецер пераменаў гнаў цёмныя хмары за небакрай, аднак да перамогі было яшчэ ой, як далёка... За кароткі тэрмін немалымі высілкамі новых, маладых палітыкаў былі прынятыя Канстытуцыя незалежнай, вольнай Рэспублікі Беларусь і Закон аб дзяржаўным статусе беларускай мовы, зацьверджаны як дзяржаўныя гістарычны герб “Пагоня” і бел-чырвона-белы сьцяг. Родная мова запанавала ня толькі ў школах, але і ў дзіцячых садочках. Зоська радасна выхвалялася, што ў іхняй школе дзеткі-чацьвертакласьнікі нават паміж сабою пачалі размаўляць па-беларуску. Усё часьцей беларускае слоўка выціскалі са сваіх вуснаў даўно зманкуртаваныя чыноўнікі. Нарэшце загадала доўга жыць КПСС – нядаўні “Гонар, Розум і Сумленьне эпохі”... Вечарамі народ наталяўся нязвыклым, але захапляльным відовішчам: тэлебачаньне ў прамым эфіры выстаўляла напаказ бурныя парламенцкія баталіі. Там браліся ўзагрудкі шматлікія былыя камуністы з новай, мужнай і сапраўды сумленнай генерацыяй палітыкаў. На зьмену старым, заскарузлым камуністычным прыкарытнікам і падліпалам ішлі новыя людзі – маладыя, энергічныя, відушчыя, не абцяжараныя марксіцка-ленінска-сталінскімі догмамі. Ішлі будаваць новую Беларусь. Здавалася б – жыві і радуйся!.. Аднак ня доўга цёплыя промні надзеі лагодзілі акрылёныя сэрцы і душы беларусаў. Насоўваліся волкія хмары, засьцілі і паглыналі сонечнае сьвятло. Цемра прагнула рэваншу... Прагнула “рэваншу” і задаўненая Рыгорава хвароба – “грудная жаба”. Нарэшце-ткі яна аглавушыла яго цяжкім “абшырным” інфарктам... * * * І на гэты раз зьлітаваўся Бог: не прыняў бедную Рыгораву душу, пакінуў яе павекаваць на гэтым сьвеце. Магчыма, каб яна яшчэ больш наталілася зямным – добрапрыстойным ці грэшным. Ці можа даў ёй яшчэ нейкі час азірнуцца, узважыць пражытае, а з гэтым – нешта ўсьвядоміць і пакаяцца... Доўга і цяжка вычухваў Рыгор Аўласёнак сваю хваробу, але ўсё ж неяк вышкрабся з яе. Скалечаны, але, дзякаваць Богу, ацалелы. Хоць і падзяліў тым часам грозны інфаркт усё ягонае існаваньне на дзьве няроўныя палавіны – на “да” і “пасьля”. Гэтае “пасьля” сталася для яго яшчэ больш змрочным і безнадзейным, а можа нават і больш жорсткім... І сказаў Сын Божы вучням сваім: “...бо хто мае, таму дадзена будзе і памножыцца; а хто ня мае, у таго адымецца і тое, што мае; ...і збываецца над імі прароцтва Ісаіі, якое кажа: “слыхам пачуеце і не ўразумееце; і вачыма глядзець будзеце, і ня ўбачыце; агрубела бо сэрца ў людзей гэтых, і вушыма цяжка чуюць, і вочы свае зьмежылі, каб ня ўгледзець вачыма, і вушыма не пачуць, і сэрцам не ўразумець, і не зьвернуцца, каб Я ацаліў іх”. Пра тое засьведчана ў Сьвятым Дабравесьці паводле Матфея. Сказана было Ісусам Хрыстом пра народ ізраілевы амаль два тысячагоддзі назад. А нібыта сёньня – пра гаротнікаў-беларусаў... Не пачулі асьвяжальнага подыху часу, не акрыялі духам, не разгледзелі выйсьця з гнілога балота, не ўразумелі дадзенага Богам свайго ўратаваньня. Бо сапраўды агрубелі людскія душы і сэрцы ў татальнай хлусьні і жабрацтве... Была б рахманая, жылістая шыя, а хамут на яе заўсёды знойдзецца... І прыйшоў новы правіцель, і накінуў на гэтую шыю стары хамут, і закілзаў пысу старой аброцьцю, і запрог у старую калымагу, і ўссадзіў на воз паганятага ў старой адзежыне, і загуляў над усім новы бізун... Народ зноў пазбавіўся права называцца народам. Народ страціў сваю мову. Народ зноў стаў насельніцтвам... Сказана: “... а хто ня мае, у таго адымецца і тое, што мае”. За час Аўласёнкавай хваробы “загадала доўга жыць” Бюро прапаганды СП. Стала не да пісьменьнікаў, бо над усім існым запанаваў інстынкт самазахаваньня, запанаваў страх. У простага люду – страх страціць працу і зноў, як некалі перад вайной і ў першыя пасьляваенныя гады, абрынуцца ў беспрасьветную галоту. У чыноўнікаў – страх не дагадзіць тым, хто над імі, і праз гэта страціць сваю перавагу над іншымі ды магчымасьць яшчэ болей узвысіцца над падобнымі да сябе. Галоўным жа пастухам заўсёды быў уласьцівы паталагічны, жывёльны страх страціць уладу над безгалосым, але патэнцыяльна збрадлівым статкам. “...і вушыма цяжка чуюць, і вочы свае зьмежылі, каб ня ўгледзець вачыма, і вушыма не пачуць, і сэрцам не ўразумець”... Ні душой, ні сэрцам ня мог уразумець Рыгор Аўласёнак, як так сталася, што адымаецца ў людства Богам дадзенае. Ці ў гэтым ёсьць промысел Божы, ці кара Ягоная? Ці сатана сьвяткуе сваё вяршэнства на гэтым кавалачку зямлі? Ці можа існуе нейкая іншая сіла, якая час ад часу напускае на ўсіх памарачэньне, засьціць розум чалавечы, зьбівае людзей з панталыку? Дык дзе тады той бязьлітасны “панталык”? Ці чорным анёлам лётае над нашымі істотамі, ці затаіўся ў душах нашых прывіднай пачварай?.. Законы моўныя няўмольны: На ўсім на сьвеце – свой ярлык... І ўсё ж у лексіцы крамольна Бытуе слова “панталык”. О, дзіўная уяўнасьць слова! Яна нібы зямная вось: Няма значэньня – ёсьць выснова, Не зразумець, а ўсё-ткі ёсьць. Ён ёсьць – і ў малым і ў вялікім – Той “панталык”. І ўвесь тут сказ. Бо вечна нехта з “панталыку”, Нібы з каня, зьбівае нас. І ўжо мы курчымся ад болю, І крыўда нам шугае ў твар... А конь далей імчыць па полі, З наіўных цешыцца ахвяр. І хоць зайдзіся немым крыкам,– Ня ўцяміш, грэшны: як, калі Народ скарыўся “панталыку” На Богам дадзенай зямлі... Вы скажаце: “Наплёў тут лыка – Як ёсьць мянташка, твой язык!..” Даруйце! Зьбіўся з панталыку... Ды дзе ён – гэты “панталык”? Так ці гэтак – “панталык” той паўплываў ці звычайная шкадоба да пакамечанага цяжкой хваробай свайго супрацоўніка – але прызначыла абнаўлёнае пісьменьніцкае начальства Рыгора Аўласёнка літкансультантам. Ня ў тым сэнсе, каб ён кансультаваў ці павучаў некага, як найлепей пакарыстацца мастацкім словам, а каб арганізоўваў ён пры СП работу секцыі паэзіі і апекаваўся прыёмнай камісіяй. Каб зьбіраў патрэбныя дакументы ад маладых літаратараў, якія, як ні дзіўна, па-ранейшаму імпэтна тварылі і не цураліся жаданьня ўступіць у Саюз пісьменьнікаў. І, мажліва, усё было б нічога, каб скарыліся лёсу, а дакладней, новаму правіцелю “інжынеры чалавечых душ” і таксама ўвабраліся ў свае звыклыя старыя адзежыны. Ну і што, калі новыя чаляднікі ўчынілі замах на родную мову і пачалі імпэтна пілаваць сук, на якім сядзелі сапраўдныя, шчырыя беларусы? Ну і што, калі іх, амаль “апошніх з магікан”, пачалі папікаць прыхільнасьцю ня толькі да сваёй мовы, але і да сваёй гісторыі і нацыянальнай культуры? Ну і што, калі такім салодкім у вуснах дамарослых манкуртаў стала абразьлівае ў іхнім уяўленьні слова ”нацыяналіст“? Ну і што, калі паўсюдна пачалі зьнікаць беларускія школы? Ну і што? Былі б толькі гарантаваныя “чарка і шкварка”, было б усё тое, што насычае цела, але точыць і спустошвае душу... Хоць сказана ў Сьвятым Пісаньні: “бо якая карысьць чалавеку, калі ён увесь сьвет здабудзе, а душу сваю змарнуе? Альбо які выкуп дасьць чалавек за душу сваю?” І яшчэ сказана там жа: “Не давайце сьвятога сабакам і ня кідайце перлаў вашых перад сьвіньнямі, каб яны не стапталі іх нагамі сваімі і, абярнуўшыся, не разарвалі вас”. Беларускія літаратары не знайшлі паразуменьня з новай уладай. Над імі надоўга навісла няміласьць самага высокага чынавенства, а з ёю і пагроза самога існаваньня прыдуманай некалі бальшавікамі творчай супольнасьці. * * * Неспадзявана для яго самога і на спрадзіўленьне супрацоўнікам па пісьменьніцкай канторы Рыгор Аўласёнак атрымаў запрашэньне на працу ў паважаны літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс “Агмень”. Гэта быў выратавальны круг, які падаваў надзею нейкі час пацялёпкацца “на плыву”, не захлынуцца ў каламутных хвалях так званай “перабудовы”. Справа была нават ня ў тым, што штатным супрацоўнікам СП даўно не выплочваўся заробак. Хоць і на няпоўную стаўку, але яшчэ настаўнічала Зоська: гадзінаў у школе хапала, але ў выкладчыцы беларускай мовы і літаратуры яўна бракавала ідэалагічнай памяркоўнасьці, ад яе за вярсту патыхала “буржуазным нацыяналізмам”. Давер такой выхаваньне вучнёў­скай моладзі!.. Ці ж папоўняць ейныя выхаванцы стройныя шыхты Беларускага рэспубліканскага саюзу моладзі з яго неадольным жаданьнем верай і праўдай служыць новай уладзе, з яго “інтэрнацыянальнымі” памкненьнямі? Мала-памалу Соф’я Ульянаўна станавілася ізгоем у сваёй школе, бо, да ўсяго, катэгарычна адмовілася ад татальнай агітацыі бацькоў за вяртаньне школе статусу рускамоўнай, як гэта рабілі амаль усе яе калегі. Мала таго, галоўны рэдактар “Агменю” прапанаваў Аўласёнку заняць пасаду свайго намесьніка, бо ранейшы пайшоў на падвышэньне. Чым кіраваўся ў сваім выбары Сяргей Іванавіч Злотнікаў – невядома. Як літаратар, Рыгор Аўласёнак яўна не заслужыў належнай для такой адказнай пасады ўвагі – ні колькасьцю, ні якасьцю напісанага ім. Хіба што праз ня вельмі частыя і ня надта працяглыя дзелавыя сустрэчы ў Доме літаратара яны адчулі ўзаемную прыязнасьць. Ды яшчэ, магчыма, паўплывала тое, што Аўласёнак пасьля перанесенага інфаркту даўно не ўжываў сьпіртнога. А гэта ўжо само па сабе апошнім часам стала ня надта звыклай зьявай у грамадстве, якое страціла хісткае апірышча пад нагамі, надоўга пазбавілася надзеі на людскае існаваньне. Новая праца, хоць і была ў адрозьненьне ад папярэдняй больш напружанай і адказнай, затое мела канкрэтны, нават асязальны вынік. Рыгору прыемна было трымаць у руках чарговы нумар часопісу, выпеставаны творчымі пакутамі аўтарскага і ўсяго рэдакцыйнага калектыву, у якім панавалі дзелавая атмасфера, лад і ўзаемаразуменьне. Яшчэ больш падабалася тое, што намаганьнямі галоўнага рэдактара, дзякуючы яго сьмелай і прынцыповай пазіцыі, часопіс заставаўся амаль што адзіным вольным астраўком, які яшчэ не захліснула, не падтапіла каламутная хваля новай ідэалогіі, замешанай на ўладных амбіцыях, гістарычным цемрашальстве і хлусьні. “Агмень” усё яшчэ друкаваў творы аўтараў, якія ніяк ня ўпісваліся ў хваласьпеўны хор падліпалаў ад літаратуры, навукі і журналістыкі. Бо яны, бачыце, “мелі нахабства” па-ранейшаму выспаведваць у сваёй творчасьці і ў жыцьці агульначалавечыя ідэалы. Ідэалы Праўды і Сумленьня. За сваю мужную і чэсную пазіцыю яны былі гвалтоўна адрынуты ўладай ад сродкаў масавай інфармацыі, пазбаўлены магчымасьці друкавацца ў дзяржаўных літаратурна-мастацкіх выданьнях. Строга забаранялася ўладай нават упамінаць у станоўчым кантэксьце іхнія прозьвішчы... Такая пазіцыя часопісу і яго галоўнага рэдактара радавала Рыгора Аўласёнка, адпавядала ягонаму сумленьню, дабаўляла імпэту працаваць, натхняла і захапляла. Ён адчуваў сваю, хоць і маленькую, прыналежнасьць да сьвятой справы нацыянальнага Адраджэньня. Зноў акрыяла і ацеплілася ягоная душа. Ён цешыўся ўсьведамленьнем, што нарэшце і яму пашчасьціла знайсьці тое сваё, да чаго ён упарта прадзіраўся ўсё жыцьцё... Час ад часу з “высокіх” кабінетаў пагрозьліва ківалі ўказальнымі пальцамі свавольнаму рэдактару, уразалі фінансаваньне часопіса, не прапускалі магчымасьці “ўбрыкнуць” у дзяржаўным друку за некаторыя мастацкія творы і навукова-публіцыстычныя артыкулы, нават абвінаваціць усё ў тым жа славутым “нацыяналізьме”. З падачы самога правіцеля ў чыноўніцкім лексіконе ў дачыненьні да непрыхільнікаў улады трывала замацавалася азначэньне “сьведамыя”, што ў падтэксьце азначала ня так даўно забытае – “ворагі народу”. Дамарослыя праўладныя філосафы прадвызначалі і новую ролю літаратуры: яна павінна зноў стаць не іначай, як “колцам і вінцікам”, але ўжо не “пралетарскага”, а, па-ўсім, – “аўтакратычнага” механізму... Нарэшце расьперазаліся і далі волю смуроднаму духу тыя, хто ў свой час недаатрымаў ад улады, не задаволіў свае амбіцыі ні ў той, “савецкай сацыялістычнай”, ні ў гэтай, “сацыяльна арыентаванай” сістэме. Настаў іх “зорны” час. У сваіх публікацыях і гучных выказваньнях яны навыперадкі бэсьцілі “Агмень” і яго рэдактара. Галоўны дырыжор гэтага пацучынага віску – новаяўлены “філосаф” і мала каму вядомы літаратар Марцін Скабёлкін дагаварыўся да таго, што часопіс даўно пара закрыць ці, у крайнім выпадку, разагнаць “банду замшэлых нацыяналістаў”. А што тычыцца галоўнага рэдактара “Агменю”, дык яго ня шкодзіла б увогуле “ізаляваць ад грамадства” (лічы – “паставіць да сьценкі”). У адным са сваіх шматлікіх інтэрв’ю Марцін амаль што вынес суровы і подлы вырак: “Да они там проворовались совсем! Прокуратура там ещё такого накопает!..” У антычным сьвеце “вакханалія” – сьвята ў гонар бога віна і весялосьці Вакха. Тая зласьлівая вакханалія, якая ўсчалася вакол часопіса “Агмень”, хутчэй нагадвала сьвята ў гонар злога духа – сатаны... * * * Вынырнулі на імгненьне на паверхню, хапянулі вольнага паветра, каўтнулі гаючы глыток праўды – і годзе! Назад, у балотную твань хлусьні! Балотныя людзі – і месца вашае там!.. Няўжо такое наканавана нам, беларусам, на вякі вечныя?.. ...Кампанія вынішчэньня вальнадумства і ўсталяваньня ўсеагульнага згодніцтва і тупога, маўклівага паслушэнства набірала сілу. З блаславеньня новага правіцеля ня толькі саноўныя чаляднікі, а і асобы “халопскага званьня” – прыслужнікі і памагатыя – шчыравалі на інфармацыйнай ніве. Яны з усіх сілаў прычэсвалі і прыхарошвалі змардаваную краіну, накладвалі на яе такі хлусьлівы макіяж, што часам у вачах шараговага тубыльца чыталася нямое пытаньне: “А ці ня сон усё гэта? Ці ж я ня тут жыву? Ці вы, даражэнькія, лепш за мяне ведаеце, як мне жывецца на маёй зямлі?..” Нарэшце на той самай ніве пачалася сапраўдная праполка. Выкарчоўвалі не дзядоўнік: з коранем выдзіралі ўсё тое, што расло не па ўсталяваных дзіваком-аграномам правілах. Па розных, найчасьцей надуманых прычынах ліквідоўваліся недзяржаўныя выданьні, якія яшчэ мелі сьмеласьць данесьці да людзей праўдзівае слова. У “Агмень” адна за адной зачасьцілі праверкі. Спачатку звышпільныя кантралёры з Міністэрства фінансаў і падатковай інсьпекцыі амаль што на прасьвет вывучалі-дасьледвалі ўсю часопісную дакументацыю. Поркаліся ў паперах, гатовыя ўзяць на зуб – нібыта тыя ўсім вядомыя калматыя чалавечыя суродзічы – кожную, нават самую маленькую блыху. Важная міністэрская дама, якая даўно налаўчылася бачыць амаль у кожным чалавеку злодзея, гатовага ўшчэнт абабраць “квітнеючую краіну”, аглавушыла Аўласёнка пытаньнем у лоб: – Вот Вы, как заместитель главного редактора, в том числе визируете в печать материалы и участвуете в распределении гонораров. У меня есть сомнение: не ставите ли Вы автору условие, что примете его материал к печати при условии, что он потом поделится с Вами своим гонораром? Или что, скажаете, такого не может быть?.. Да якой ступені маральнага калецтва трэба дажыцца, каб нават у галаву прыйшло такое! А гэта ж ня проста галава, а Кіруючая і Кантралюючая! Але чаму дзівіцца? Людзі, надзеленыя аднаасобным правам вінаваціць, судзіць і мілаваць, заўсёды мелі пільнае вока і шырока адтапыраную для сваіх патэнцыяльных ахвяр уласную кішэню... Было такое ўражаньне, што супрацоўнікі часопісу “Агмень” – не раўнуючы дзяржаўныя злачынцы, як мінімум, гандлявалі зброяй, што засталася ім у спадчыну ад разбуранай імперыі... Як і абяцаў Марцін Скабёлкін, надышла пара заняцца “раскопкамі” і Генеральнай пракуратуры, бо папярэднія інстанцыі не “накапалі” ніякага кампрамату. Хіба што з рэдакцыйнай шафы бясьсьледна зьнікла ажно восем своечасова не сьпісаных старых нумароў часопісу (якія, дарэчы, былі – гэта ж трэба! – не прададзены, а бясплатна запрэзентаваны аўтарам). Якая страта нанесена дзяржаве!.. Пракуратура – арганізацыя сур’ёзная, асабліва, калі яе, Генеральную, узначальвае чалавек без юрыдычнай адукацыі. З ёю, як вядома, жарты кепскія. А Рыгор Аўласёнак у прыпадку шчырысьці вазьмі дый пажартуй з пракурорам, да таго ж амаль на бандыцкім слэнзе: – Вам не здаецца, паважаны, што нас “заказалі”?.. Рэакцыя выканаўцы “заказу” была адпаведнай. Калі пакрыўджаны пракурор ня вельмі далікатна намякнуў на сумнавядомую “Валадарку”, Аўласёнак скрушна ўздыхнуў: – “Валадаркі” вашай не баюся, бо ўсё роўна па дарозе ў яе памру ад страху... На тым і паразумеліся. Пракурорскія “раскопкі” таксама не далі такіх патрэбных вынікаў. І тады грымнула “цяжкая артылерыя”... У кабінет галоўнага рэдактара ўваліліся адразу тры няўтомныя змагары за чысьціню інфармацыйнай нівы начале з дэпутатам парламенту, ваяўнічым прапаведнікам “усепераможных” ідэй марксізму-ленінізму і славянскага адзінства. У сьвіце – нядаўні апазіцыянер бяз пэўнай пазіцыі, а цяпер “абаронца” невядома чыіх правоў і падбылая літаратарка, майстрыца на ўсе жанры, у тым ліку і на хваласьпеўны. Мэта чарговай атакі была відавочная: канчаткова збэсьціць кіраўніцтва часопісу. А дзеля гэтай задачы пераканаць калектыў, што: – из-за недальновидной политики главного редактора журнал потерял своё лицо; – журнал не только литературно-художественный, но и общественно-политический. Однако вы не считаете нужным отражать в публикуемых материалах титанические усилия нашего народа и его Руководителя, направленные на созидание процветающего, социально ориентированного государства; – наш народ на референдуме однозначно высказался за двуязычие, а на страницах вашего журнала до сих пор не находят места публикации на русском языке. А ведь в других изданиях мирно соседствуют материалы на обоих языках. И в этом тоже усматривается проявление махрового национализма… І чым далей, тым болей бруду. Дэпутат і “праваабаронца” доўга па чарзе загіналі пальцы, імпэтна пералічваючы прыдуманыя самімі ці падказаныя зьверху парушэньні, упушчэньні, прамашкі, недахопы і іншыя хібы. Тыцкалі носам у “нацыяналізм”. А недапушчальнае вольнадумства? А нездаровае захапленьне Вялікім княствам Літоўскім? А яўныя перакосы ў асьвятленьні гістарычнай еднасьці беларускага і рускага народаў?.. І так далей, і так далей. Ажно пакуль хапала пальцаў на ўсіх чатырох руках. Вядома ж, усё пералічанае, у цэлым, супярэчыць інтарэсам дзяржавы і можа мець непрадказальныя наступствы. Наступствы ж аказаліся на дзіва прадказальнымі. Спрактыкаваная ня толькі ў літаратурных справах, але і ў стасунках з чыноўнікамі розных ідэалагічных ведамстваў, літаратарка ўвесь час маўчала. На ейным твары, нібы на карнавальнай масцы, застыла пагардлівая ўсьмешка. Калі нарэшце два разьятраныя, ідэалагічна заклапочаныя мужчыны вычарпалі свае “зьнішчальныя” аргументы і закончылі свае выкрывальніцкія прамовы, дасьведчаная літаратарка выказалася лаканічна і пераканаўча: – А што вы хацелі, шаноўныя? Выдаваць часопіс на дзяржаўныя грошы і ня быць удзячнымі ўладзе, якая худа-бедна выдзяляе вам гэтыя сродкі – гэта, вы лічыце, нармальна? Вас панясло ня ў той бок. Настаў час пакінуць карабель! І ня будзем болей тлуміць вам галовы. Там, наверсе, прынятае рашэньне ліквідаваць часопіс “Агмень” як юрыдычную асобу. Будуць аб’яднаны ўсе дзяржаўныя літаратурна-мастацкія выданьні. Да вашага ведама: мяне прызначылі кіраваць гэтым аб’яднаньнем. Так што чакаю ад вас заяваў на звальненьне ў сувязі з ліквідацыяй... На працягу трох месяцаў “юрыдычную асобу” зьліквідавалі. Засталося падзякаваць тым, хто ўзваліў на сябе амаль што Боскі клопат вяршыць на зямлі чалавечыя лёсы: “фізічныя асобы” на гэты раз ацалелі... * * * І паклікалі Рыгораву душу Ангелы Гасподні, і вярнулася яна з агледзінаў, і закружылася над усё яшчэ нерухомым целам свайго гаспадара... І як бы пачало займацца цьмянае сьвятло ў ягоных яшчэ не расплюшчаных вачах, і штосьці зварухнулася ў сьвядомасьці... І нібыта ў далёкім-далёкім дзяцінстве, калі ён з сябрукамі глядзеў “нямое” кіно, маўкліва паплылі перад ім ня вельмі выразныя, але да болю знаёмыя малюнкі... ...Вось ён асьцярожна трымае ў сваіх руках падбітую птушачку з акрываўленай белай грудкай, адхуквае яе сваім дыханьнем. Нарэшце ён падкідае яе ўгору, і яна, страпянуўшыся, пырхае ўсё вышэй і вышэй, і раптам маленькім мёртвым камячком зноў падае на зямлю... ...А вунь, за Маркіянішыным гародам, ляжыць акрываўлены Алік, і над ім нечалавечым крыкам крычыць-галосіць, заломвае сабе рукі ашалелая ад жаху Лаўрэніха... ...На прыдарожным адхоне старшыня Віхроў матлашыць, таўчэ нагамі бездапаможную Моцю, а тая абедзьвюма рукамі абшчапервае жывот, баронячы яшчэ не народжанае на сьвет сваё дзіця... ...А гэта дзядзька Тарас па-заліхвацку расьцягвае мяхі свайго сябра-гармоніка, і яму з грузавіка гарэзна ўсьміхаецца праставалосая русалка... ...А вунь ён сам, Рыгор, малады і шчасьлівы, прыціскае да грудзей ружовы пакуначак, у якім варушыцца маленькі жывы камячок – ён нясе з радзільні іхняе з Зоськай дзіцятка... ...То раптам у гэтым цьмяным сьвятле ён бачыць распластаную ля ног афіцэра-вайскоўца напаўпрытомную Сакольчыху, якая напрамілы Бог просіць адчыніць ёй труну, каб у апошні раз зірнуць на свайго любага сыночка Сярожку... Малюнкі мільгацяць, мяняюцца, нібы ў казачным калейдаскопе, які некалі падаравала яму маці Кацярына і на які знарок ці выпадкова наступіў у сенцах Лаўрэнішын Бутанчык. Рыгорка доўга тады дзіваваўся, якое ўсё навакол казачна-прыгожае, калі глядзець на сьвет праз маленькія каляровыя шкельцы, што павысыпаліся з той раструшчанай цацкі. ...Вось ён плюхаецца ля самага берага акунёўскай копанкі. Вада яшчэ ня надта цёплая з вясны і крыху каламутная. Але то там, то сям ужо плаваюць прытопленыя купінкі жабінага “квоктаньня”. З кожнай драбнюткай кропачкі гэтай сьлізкай, як бабафенін аўсяны жур, купінкі неўзабаве вылузьнецца маленькі чорны “апалонік” і нейкім неверагодным чынам ператворыцца ў кволае жабянятка. І дзівуецца Рыгорка: ніяк не ўхапіць таго “квоктаньня” ў прыгаршчы, вылузваецца яно, высьлізгвае праз пальцы і зноў плюхаецца ў ваду... А пры самым беразе з апошніх сілаў тузаецца вірлавокая жабіна. Яна ўсё радзей і павольней дрыгае сваімі даўгімі лапкамі, падкурчвае і выпроствае іх, нібы парываецца плыць ці то да свайго “квоктаньня”-жабурыньня, ці да нечага іншага, недасягальнага... Нарэшце яна бясьсільна заціхае і пруцянее ў недарэчна-бездапаможнай позе... Сьвятло шырыцца, і ўсё больш ясьнее ў Рыгоравых вачах. Ён ужо нібыта пачынае адчуваць сваё цела, сіліцца змусіць яго варухнуцца. Але яно ўсё яшчэ непадуладнае. Бо ён ляжыць на нейкім вялізным валуне, у які амаль напалову ўмураванае ягонае цела. І гэты камень не выпускае яго са сваіх халодных абдымкаў... А вакол, у нейкай абмежаванай прасторы, тоўпяцца, цягнуць да Рыгора кастлявыя рукі звыродлівыя пачвары з надзіва знаёмымі абліччамі. Рыгор пазнае іх. Нібы ў жахлівым запаволеным танцы перад ім праплываюць старшыня Віхроў і брыгадзір Шэмель, прафесар Абэцэдарскі і капітан Падольскі, дырэктар саўгасу Санько са сваім намесьнікам Галасам, ганар­лівая Клаўдзя Аляксееўна і раённы бажок Блажэвіч, суровы дэпутат Кась­цюк са сваімі хаўрусьнікамі і яшчэ шмат знаёмых і незнаёмых Рыгору вурдалакаў. Яны нібыта вырваліся з апраметнай, шчэрыліся клыкастымі ратамі і шыпелі працягла і пагрозьліва: “Ты – наш-ш-ш... Ты – наш-ш-ш... Раптам яны зьвіліся ў адзін зьмяіны клубок, зьмізарнелі і заціхлі. Нейкая невядомая магутная сіла засмактала іх і пацягнула ў бясконцы цёмны тунель... Бо сказана: “Так будзе пры сканчэньні веку: выйдуць Ангелы і аддзеляць ліхіх з асяроддзя праведных, і ўкінуць іх у печ вогненную: там будзе плач і скрыгат зубоў.” Над нерухомым целам усё яшчэ лунала-кружылася непрыкаяная Рыгорава душа. Халодны валун трымаў, не выпускаў на волю паланёнае цела ейнага гаспадара... А недзе з-за нябёснай прасторы гукаў, прабіваўся ў Рыгораву за­туманеную сьвядомасьць такі далёкі, але настойлівы голас Кацярыны: – Устань, сынок... Адштурхніся ад каменю... Ідзі да Боскага сьвятла...