Аляксандр Фядута

_____________________ Мама. Горкі раман. З кнігі ўспамінаў «Мой маленькі Парыж»	— Што з табой? Вялікая цёплая жаночая рука кранае мой лоб, гладзіць вочы, твар. Мама. Мне чатыры гады. — Што з табой? Мне блага. У мяне тэмпература. Мама кранае мой лоб. Я – позняе дзіця. Мама нарадзіла мяне, калі ёй было 39 гадоў. Я потым пытаў яе, чаму так позна – рызыкуючы здароўем і жыццём, праз “кесарава сячэнне”. Яна адказала цвёрда: — Баялася, што не будзе каму пахаваць. Яна ўмела быць цвёрдай. Гэта было такое пакаленне. Мая мама, Валянціна Іосіфаўна Фядута, нарадзілася 31 снежня 1925 года. Нарадзілася ў Гародні. Дзед мой, Іосіф Тарасавіч, працаваў на тытунёвай фабрыцы вартаўніком; бабця, Кацярына Карлаўна – санітаркай у лякарні. Іх заробку хапала, каб пракарміць пяцёра дзяцей, з якіх мая мама была старэйшай. Я не паспеў толкам распытаць ні маму, ні, тым больш, бабцю Кацю, пра жыццё ў міжваеннай Гародні. Пра яе мне распавёў фатаздымак з зялёнага разваленага часам альбома. Маладая прыгожая чарнавалосая жанчына ў модным капялюшыку з вуалеткай, у паліто па варшаўскай модзе з каўняром з чарнабуркі – як належыць, з пыскай і лапкамі – стаіць побач з дзвюма акуратна апранутымі дзяўчынкамі – маімі цёткамі, Раяй і Галяй. Так магла сабе дазволіць апранацца бабця Каця, санітарка, жонка фабрычнага вартаўніка. Я памятаю яе ў старасці, пенсіянеркай, – там, у Савецкай Беларусі, ёй было ўжо не да чарнабурак. Маміных здымкаў таго часу не захавалася. Захаваліся ўрыўкі ўспамінаў. Яна распавядала мне, як вучылася ў школе. Распавядала з гонарам, таму што вучылася добра. Па яе словах, здавальняючыя адзнакі былі толькі па польскай мове. “Пані научыцелька” казала: — Як то быдло бялоруске може знаць ензык Міцкевіча?! Я заўсёды думаў, што гэта перабольшанне, што так не магла казаць настаўніца славеснасці – носьбітка высокай культуры. Паверыў, калі каментаваў успаміны Аляксея Карпюка. Але польскую мову мама ведала добра. І ў старасці серыялы па поль­скім тэлебачанні глядзела гадзінамі навылёт, плачучы разам з рабыняй Ізаўрай, якая загаварыла “ензыкем Міцкевіча” нашмат раней, чым мовай Пушкіна. Потым пачалася вайна. Ужо калі абодва мы жылі ў Мінску, і я неяк раз прыйшоў да яе, і размаўляць не было пра што, бо быў 1996 год, і йшоў канстытуцыйны крызіс, і ў прынцыпе маме ўсё было зразумела лепш, чым мне, я спытаў: — Ты памятаеш пачатак вайны? Ну, 22 чэрвеня, роўна ў чатыры гадзіны… — Ты не разумееш, – сказала яна. – Вайна пачалася ў 1939 годзе. А ў 1941 годзе проста прыйшлі немцы. Вось так. Проста прыйшлі немцы. Яна сказала пра гэта будзённа, нібыта яна заўсёды так казала. Зрэшты, шмат чаго пра вайну мама паспела мне распавесці. Не пра даваенную, але ўжо савецкую Гародню, і пра тую вайну, якая стала часткай яе жыцця. Яе лёсу. Спачатку немцы асабліва не лютавалі. Гэта была першая ўлада ў горадзе за тры гады, жыхары былі палітычна індыферэнтныя – таму што саветы і фашысты ў прынцыпе здаваліся ім аднолькавымі. Габрэяў з Гародні пачалі выжываць яшчэ палякі, а астатнім у 1941 годзе розніцу на сабе адчуць яшчэ не давялося. Замест рускай загучала нямецкая гаворка – вось і ўсё. Бабціна хатка, драўляная, на тры пакойчыкі, пафарбаваная блакітнай фарбай, стаяла на вуліцы Леванабярэжнай, насупраць тартака. Мае дзя­дзькі, Колюсь і Толюсь, бегалі на тартак купацца ў апілках – белых, пахкіх, мяккіх. Калі на таратку з’явіліся першыя палонныя савецкія салдаты, бабця дала сынам некалькі булак уласнай выпечкі і загадала аднесці абарваным і знясіленым палонным. У першы раз гэта сышло, але ў другі немец, які сачыў за тым, каб ніхто не набліжаўся, даў доўгую аўтаматную чаргу па-над іх галовамі. Перапуджаныя хлапчукі разбегліся і потым баяліся вярнуцца дахаты: ім здавалася, што страшны немец з аўтаматам у руках чакае іх проста за плотам, схаваўшыся ў густых кустах, засеяных жоўтымі, падобнымі да ўскудлачаных куранятаў кветкамі, якія раслі там жа яшчэ гадоў пяць пасля таго, як хатка, даўно прададзеная бабцяй, ужо была знесена, а на яе месцы так нічога і не пабудавана… Пра тое, што маму зганялі ў Нямеччыну, яна мне не распавядала, пакуль я не паступіў у 1981 годзе ва ўніверсітэт. Прыйшоў дахаты і паведаміў, што запаўняў асабовы лісток па ўліку кадраў. Мама занервавалася: — Там ёсць графа: ці былі сваякі інтэрнаваны. Што ты напісаў? — Напісаў: не. — Гэта няправільна. Мяне вывезлі ў Нямеччыну. — Якая розніца? Розніца была істотная. Я яе пакуль не адчуваў, але мама ўжо ведала, што да чаго. Але пра гэта пазней. Яе вывозілі двойчы. Яна была старэйшай дачкой. Бацька, мой дзед, загінуў без вестак. Магчыма, яго дагнала шалёная смерць ад аскепка нямецкай бомбы, хоць мой стрыены брат, сын дзядзькі Толі, таксама Аляксандр, і сцвярджаў, быццам дзед Юзік, карыстаючыся ваенным гармідарам, збег у Польшчу, далей ад Саветаў, завёў там новую сям’ю, пакінуўшы бабцю з пяццю дзецьмі, і жыў потым за мяжой калі не шчасліва, то, ва ўсякім разе, доўга. Тады мая мама заставалася адзінай апорай бабці. У першы раз, уласна кажучы, маму вывезлі не ў Нямеччыну, а на заходнія землі Польшчы, аддадзеныя фольксдойчэ. Мама працавала там на нейкага баўэра. Дагэтуль не ведаю, ці было гэта прозвішча, ці проста нямецкае слова, якое пазначае гаспадара. Здарылася гэта ў 1942 годзе. Але гаспадар дрэнна ставіўся да яе, біў, карміў кепска – і мама, пятнаццацігадовая дзяўчынка, не вытрымаўшы ўсяго гэтага, проста сышла ад яго дахаты. Ішла пешшу, ехала на спадарожных. Пад Беластокам каля яе спыніўся грузавік з нямецкімі салдатамі. Афіцэр, які ехаў у кабіне побач з кіроўцам, пацікавіўся, куды ідзе фройляйн. Яна адказала, што дахаты. Ён выйшаў і прапанаваў заняць яго месца ў кабіне, а сам падняўся ў кузаў, да салдатні, якая нешта гергетала. Так мама даехала да Гародні. Дайшла да бабцінай хаты. Бабця спытала, што яна робіць тут, у Гародні. Адказ прымусіў яе збялець. Яна схапіла дачку за руку і, балазе, было ўжо цёмна, адвяла да сваёй сяброўкі, імя якой я так ніколі і не даведаўся. Мама казала пра яе як пра бабулю Сенькевiчову. Раніцай маму разбудзіў стук у вакно. Грукаў суседскі хлапчук: — Валю, Валю! Там тваіх павялі! “Тваіх павялі”. Куды? Гэта было зразумела. Маму прывезла карная каманда, якая прыехала ў горад. Бываюць і такія супадзенні. Вестка пра ўцёкі ад гаспадара дагнала яе і вось такім страшным стукам у шыбу папярэджвала пра небяспеку, якая пагражала маці, братам і сёстрам. Трэба было паспець. Бабуля Сенькевічова жыла на далёкім канцы цяперашняй вуліцы Чырвонапартызанскай. Адлегласць невялікая, гарадзенцы ведаюць. Але калі мая, ужо шасцідзесяціпяцігадовая, мама распавяла мне гэтую гісторыю, я ўявіць сабе не змог, як яна здолела прабегчы яе – з такой хуткасцю за такі час. Хоць маю сям’ю пры мне ніхто і ніколі не “вадзіў” вось так – ні да сценкі, ні проста ў паліцэйскі пастарунак… Маму дапытваў стары немец, які працаваў у камендатуры, здаецца. Гутарка была цалкам у духу сорак другога года: адразу пасля бітвы пад Масквой, але яшчэ да Сталінграда. Ды і наогул – да часу на “новых савецкіх” (гэта значыць былых польскіх) землях фашысты імкнуліся асабліва не лютаваць: партызан не было, а гэта значыць – і патрэбы ў татальным запалохванні. — Чаму сышла ад гаспадара? – запытваў немец маму. — Не карміў, біў. — А калі карміць будзе – працаваць будзеш? Што яна павінна была адказваць? — Буду. Яна прабыла з бабцяй яшчэ месяцаў восем. Потым, як гаворыць сямейнае падданне, яе зноў вывезлі – гэтым разам у Кёнігсберг, дзе яна і прабыла да пачатку наступу савецкіх войскаў на Ўсходнюю Прусію. А там гаспадыня – маладая ўдава забітага на ўсходнім фронце за паўгода да таго лейтэнанта – дала ёй трохі грошай, нейкія рэчы і дамаглася пропуску па нямецкай тэрыторыі. Дахаты. Ёй ужо ўсё было зразумела… І мама вярнулася ў Гародню другі раз. Як жывое пацверджанне гэтай гісторыі – захаваны ў мяне сподак з коркавага дрэва, які той самы лейтэнант прывёз з Афрыкі, дзе ён служыў да свайго апошняга паходу. І ўспаміны пра тое, як мама вазіла мяне ў Калінінград – ужо калі я скончыў сёмы клас. Яна паказала мне тады і месца, дзе стаяла хата, у якой яна жыла, і магілу Канта — дакладней, тое месца, дзе яна знаходзілася да пераносу. Я не разумеў, адкуль яна гэта ведае: ну, ведае — і ведае, была тут калісьці да мяне і без мяне. А калі? І чаму?.. Яна вярнулася дахаты пасля знаходжання ў лагеры для інтэрнаваных. Гэтая старонка яе жыцця мне практычна невядомая: мама ніколі пра яе не ўспамінала. Звычайна казала адразу пра 1946 год — калі, давучыўшыся апошні год у школе, паступіла працаваць на гарадзенскую “тытунёўку”. З “тытунёўкай” гісторыя была дзіўная. Маму павінны былі туды ўзяць, як той казаў, па-любому: бо там працаваў дзед. Але і дзеда ўжо не было, і на фабрыцы забылі пра тыя часы, калі належала Шарашэўскім. На фабрыцы, ужо дзяржаўнай, працавалі новыя людзі. Дырэктарам яе ледзьве не з самага паваеннага часу быў Павел Пятровіч Сяргееў. Сяргеева я памятаю ўжо старым. Ён ствараў нейкае круглае ўражанне: невысокага росту, поўны, упэўнены ў сабе, — я б сёння сказаў, “хрушчовападобны”. Але гэта — пачатак сямідзясятых гадоў. А калі мама казала пра іх агульную фабрычную маладосць, вочы ў яе загараліся. Верагодна, гэтак жа гарэлі яны і ў самога Сяргеева. Сяргееў не меў вышэйшай адукацыі, і гэта давала шанец усім, хто таксама яе не паспеў атрымаць. Мама адукаваных людзей паважала і шанавала. Але самой ёй дыплом і запаветны “ромб” на лацкане атрымаць не давялося, таму ў маёй “корачцы” яна бачыла як бы маральнае кампенсаванне за ўсе ўласныя няспраўджаныя надзеі. Але сама яна была маладая, разумная, энергічная, і фабрычную кар’еру пачала рабіць імкліва. Пра гэта ўскосна сведчыць і той факт, што ў 1949 годзе яна атрымала рэкамендацыю ў партыю. Далей у маёй памяці зноў узнікаюць нейкія ўрыўкі яе аповедаў. Адбыўшы кандыдацкі стаж, мама нібыта дайшла да бюро гаркама партыі. Там яе развярнулі з пытаннем, сакраментальным і застрашальным адначасова: — А чаму, калі вас вывозілі ў Нямеччыну, вы засталіся жывой, калі ўсе сумленныя людзі загінулі? Ну і што адказваць на такое пытанне? Адтуль, з тых жа часоў усплываюць і два “камсамольскія” прозвішчы, якія маму падчас усёй гэтай гісторыі “выратавалі”. Гэта Адам Магільніцкі, будучы генпракурор БССР, чыю кар’еру ганебна абарве “віцебская справа”, і Аляксандр Аксёнаў, будучы прэм’ер машэраўскай Беларусі – абодва памерлыя ўжо – хоць з абодвума я паспеў пазнаёміцца праз шмат гадоў. Пра Аксёнава мама згадвала заўсёды са шчырай пяшчотай: ён быў сакратаром Гарадзенскага абкама ЛКСМБ у тыя часы. І калі, ужо як кіраўнік урада, ён прыехаў на “тытунёўку” і заўважыў двух маладых яшчэ і эфектных жанчынаў, што стаялі ў натоўпе фабрычнай наменклатуры, сказаў Сяргееву: — Это же мои комсомолочки! І абедзвюх запрасіў да дырэктара на чаяванне. Потым, у мінскім ужо жыцці сваім, я нагадаў Аксёнаву гэтую гісторыю. Аляксандр Нічыпаравіч нават успыхнуў ад радасці: — А мама Ваша — беленькая или чёрненькая? Ён і сам усё памятаў. Мама была бялявенькай. Чарнявенькай, чарнавалосай ліскай, была яе сяброўка цётка Вера, Вера Савельеўна Кардабнёва. Яны абедзве стаялі тады ў натоўпе, які сустракаў старшыню Савета Міністраў. Але гэта таксама было ўжо значна пазней – ці не ў 1978 годзе, калі Гарадзенскую вобласць узнагародзілі ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга – як і маму, з нагоды юбілею Гародні. А тады, у 1949 годзе, ні Аксёнаў, ні, тым больш, мая мама, не маглі нават спадзявацца на станоўчы вынік той гісторыі. Тым больш, што ёю заняліся доблесныя “шчыт і меч пралетарскай дыктатуры”: маму штомесяц выклікалі ў “органы” і задавалі ўсё тое ж сакраментальнае і застрашальнае пытанне: — А чаму вы засталіся жывая? Сапраўды. Чаму? І чаму не спрабуеце звесці рахункі з жыццём проста ў кабінеце з грозным партрэтам “жалезнага Фелікса” на сцяне? Хоць трэба было б, трэба, раз ужо адзін хрэн, інакш, чым уласнай крывёй, грэх жыцця па-за рашэннем партыі і ўраду – не загладзіць… Потым, ужо ў гарбачоўскую эпоху, калі пачалі даваць ільготы малалетнім вязням фашысцкіх канцлагераў, і лекі станавіліся ўсё даражэй, а пенсія – усё нікчэмней, маме спатрэбілася атрымаць даведку з КДБ: так, вывозілі. Яна адбівалася ад гэтай думкі з зацятасцю. Відавочна, яны заслугоўвалі лепшага абыходжання. Але я ўгаварыў яе. Яна пагадзілася паехаць на вуліцу Тэльмана. Але калі я, ведаючы стан яе здароўя, прапанаваў ехаць разам, запратэставала: — Не! Цябе пасадзяць. Ішоў 1990 год. Я быў членам ЦК ЛКСМБ і лаўрэатам прэміі абласнога камсамола, дэлегатам XVIII з’езда УЛКСМ, выпускаў як настаўнік рускай мовы і літаратуры дваіх сыноў старшыні гарвыканкама Сямёна Домаша – Сашу і Дзіму. А ўжо калі ўлічыць культываванае нахабства і знаёмства з гаспадаром вобласці, першым сакратаром абкама кампартыi Ўладзімірам Сямёнавым… — Не! Цябе пасадзяць. — Хто?! І – за што?! Мама нічога не стала мне тлумачыць. У ёй жыў страх, спароджаны мінулай эпохай. Але сфармуляваць гэта ёй было цяжка. Таму яна моўчкі апранулася, выйшла на вуліцу і пайшла ў напрамку аўтобуснага прыпынку. Яна не вярнулася і праз дзве гадзіны. Гародня – невялікі, кампактны горад. Паўгадзіны – ад вуліцы Міра да вуліцы Тэльмана. Паўгадзіны там. Ну, яшчэ паўгадзіны на пераходы, і гэтулькі ж – назад. Я пачаў хвалявацца. Праз гадзіну да пад’езда нашай “хрушчоўкі” пад’ехала “Волга”. Ветлівы малады чалавек, крыху старэйшы за мяне, вывеў з машыны маму і дапамог ёй падняцца на трэці паверх. Ад мамы пахла валакардзінам: калі яна піла свае 26 кропляў, рука задрыжала, і кроплі праліліся ёй на кофтачку. Яна ўвайшла ў кватэру, легла на канапу. У 1997 годзе яна памрэ на гэтай жа, абабітай чырвонай матэрыяй канапе, якая пераехала з ёй з Гародні ў Мінск. Яна і тады ляжала на ёй моўчкі, без руху, з заплюшчанымі вачамі – як мёртвая. І толькі праз паўгадзіны, усё гэтак жа, не расплюшчваючы вачэй, сказала: — Дзякуй Гарбачову. Потым, ачуняўшы канчаткова, распавяла. Яна прайшла ў будынак КДБ, папрасіла растлумачыць, дзе можна атрымаць даведку. Ёй назвалі нумар пакоя. І, увайшоўшы ў пакой і кінуўшы погляд на сцяну, яна пазнала партрэт Дзяржынскага – той, што вісеў на іншай сцяне ў іншым кабінеце, з 1949 па 1956 год, калі яе выклікалі штомесяц і задавалі адно і тое ж пытанне. І нават мэбля была расстаўлена гэтак жа – іншая мэбля, але – гэтак жа. І ёй стала блага. Яна была гіпертанічкай. Першы крыз, што застаўся ў маёй памяці, — крыз 1972 года, калі мне, хлапчуку, які тэлефанаваў у “хуткую”, не паверылі, і мне давялося будзіць нашага суседа, дзядзьку Бору Мірановіча, кавалера ордэна Леніна, каб ён сваім гучным матам прымусіў “хуткую” ўсё-ткі прыехаць. Гэта было страшнае відовішча: мама ляжала белая, і я адчуваў набліжэнне смерці. Так было і гэтым разам. Але побач апынуліся людзі, якія спалохаліся яшчэ больш. Выклікалі лекара, які адпаіў маму валакардзінам. Узялі ў яе, калі яна ачуняла, заяву, з якой было зразумела, якая менавіта даведка ёй патрэбна. Адзін з тых, хто прыводзіў яе ў сябе, пацікавіўся: — А кім Вам даводзіцца Аляксандр Іосіфавіч? – І, убачыўшы, як яна зноў пачынае бляднець – цяпер ужо ад страху за мяне – паспяшаўся супакоіць: – Ён вучыць майго малодшага брата. Я дагэтуль не ведаю, хто менавіта гэта быў. Маму прывялі ў прытомнасць, пасадзілі ў нейкую службовую машыну і прывезлі дахаты. Напрыканцы сказалі, калі будзе гатовая даведка. — Дзякуй Гарбачову. Гэтыя яе словы на адрас чалавека, якога яна не любіла і звала балабонам, былі словамі падзякі таму, хто пазбавіў яе ад страху – у той момант, калі ёй налілі 26 кропляў валакардына ў будынку гарадзенскага УКГБ. Страх – страх за мяне – вярнуўся да яе ўвосень 1996 года. Гэтак жа сама страх абрынецца на маю цешчу ў студзені 2011 года – калі яна зразумее, што мяне арыштавалі больш, чым на сакраментальныя пятнаццаць сутак. Мама любіла мяне. Гэта была вельмі цвярозая любоў. Калі ў красавіку 1997 года ішлі памінкі па маме, і мая стрыечная сястра, дачка цёткі Галі, Лорка, сказала пра слепату матчынай любові, ёй запярэчыў мой навуковы кіраўнік, дацэнт Гарадзенскага ўніверсітэта Ігар Вячаслававіч Ягораў: — Няпраўда! Любоў Валянціны Іосіфаўны не была сляпая: яна ведала ўсе Сашавы недахопы. Так яно і было. Але і любіла мяне яна самааддана. Мне дазвалялася многае. Мама ніколі, напрыклад, не адмаўляла мне ў просьбах. Але я ведаў, што трэба прасіць. І прасіў – кнігі. Калі мне споўнілася шэсць гадоў, яна прывяла мяне ў маленькую кнігарню на вуліцы Гарнавых, над Старым мостам. Вуліца вяла ад бабцінай хаты да “тытунёўкі”, шлях быў, так бы мовіць, сямейны. У кнігарні, якая складалася з двух маленькіх гандлёвых пакояў і зусім ужо мікраскапічнай бакоўкі, гаспадарылі дзве прадавачкі – Алена Мікалаеўна і Ганна Міхайлаўна, цёмнавалосая і рудая. Мама прывяла туды, паказала ім мяне, дазволіла мне самому выбраць сабе кнігу. І сказала: — Калі Саша будзе прасіць пакідаць кнігі да вечара – пакідайце. Да трох рублёў. Гэта быў мой ліміт у шасцігадовым узросце. Тры рублі ў тыдзень на кнігі. Амаль бутэлька гарэлкі. Я ішоў з хаты – тады мы жылі ў “тытунёвым” доме па адрасе: вуліца Міра, дом 3, — і абавязкова заходзіў у “сваю” кнігарню. Алена Мікалаеўна і Ганна Міхайлаўна паказвалі мне навінкі. Я быў самым маладым пакупніком, верагодна, за ўсю гісторыю крамы. Я адкладаў кнігу і бег да мамы на працу, на “тытунёўку”. З цэха выходзіла адна з маміных сябровак-каляжанак: цёця Зіна Коўрах, цёця Ліда Бутрымовіч – і мяне вялі ў цэх. Мама працавала майстрам папяроснага цэху. Цэх быў на добрым рахунку, таму Павел Пятровіч унёс маму ў кадравы рэзерв. Да таго часу яна была партыйнай. Менавіта на партыйную яе свядомасць і націснуў Сяргееў, калі ўгаварыў кінуць наладжаны цэх і сысці старэйшым майстрам у цыгарэтны. Цыгарэтны цэх быў “дзіркай”. Ніводны начальнік, нягледзячы на вышэйшую адукацыю, не мог з ім зладзіць. Мама разумела, што гэта дакладны пройгрыш, але Сяргееў паабяцаў ёй кватэру з падменнага фонду. І яна пагадзілася: дзеля мяне. У цэху пахла тытунём. Гэта не пах тытунёвага дыму – гэта свежы пах сухога тытуню, які я і дагэтуль памятаю, памятаю носам. Мама ніколі не курыла сама – не куру і я. Так выйшла. Калі я быў у шостым ці сёмым, не памятаю, класе, яна пасадзіла мяне перад сабой. — Курыш? — Не. — А хлопцы ў класе? Двое курылі. Але мама была старшынёй бацькоўскага камітэта школы, і прасцей было адразу пайсці і напаклёпнічаць дырэктару. Я маўчаў. — Зразумела. Вось, стаўлю пачак у сервант. Захочаш курыць – вазьмі цыгарэту. Яны папросяць – вазьмі, колькі трэба, і аднясі. Той пачак гарадзенскага “Космасу”, самых дарагіх тады цыгарэт, прастаяў да канца дзясятага класа. Мама дэманстратыўна зняла яго са шкляной паліцы: — Цяпер сам за сябе адказваеш. Хочаш – куры. …Я праходзіў у цэх услед за цёткай Зінай ці цёткай Лідай. Мама сядзела разам з іншымі майстрамі ў шкляным пакоі, дзе шум працуючых машынаў быў менш чутны. Яна размаўляла па тэлефоне. Захавалася фатаграфія тых часоў, дзе яна размаўляла па тэлефоне. Але мне заўсёды здавалася, што ў цэху, калі я прыходзіў, яна працягвала нейкую вечную размову. Потым пакідала слухаўку і запытальна глядзела на мяне: — Ну? — Дай рубель. Кнігі прывезлі. Мама ведала: серада – значыць, прывоз быў. Удакладніўшы, якую менавіта кнігу гэтым разам я збіраюся купіць, яна давала мне неабходную суму. І я, шчаслівы, бег у “сваю” краму. Раз на год, пасля заканчэння чарговага класа, яна рабіла мне падарунак. Гэта мог быць, напрыклад, рыжскі бабінавы магнітафон “Дайна” з вынесеным мікрафонам і велізарнымі, як мне здавалася, шпулькамі з плёнкай. Я спаліў яго ў першы ж вечар, калі мама была ў другой змене: утыркнуў у разетку не шнур, а перахаднік да тэлевізара, з двума латуннымі наканечнікамі, што боўталіся на дроціках. “Дайна” задыміла, і я ледзь паспеў выдраць перахаднік. Іншым разам мама набыла мне стэрэапрайгравальнік з дзвюма раскошнымі, як мне здавалася, калонкамі, і ўсялякія дзіцячыя кружэлкі. Асабліва я любіў слухаць “Карлсана” з чароўным Ліцвінавым у галоўнай ролі, і “Мюнхаўзэна” з Плятам і Цейцам. Плят і Цейц самі падаваліся мне казачнымі персанажамі, але я ўжо ведаў, хто такі Плят, а як выглядаў Цейц, не ведаю дагэтуль. Але за ўсе гэтыя падарункі я павінен быў добра працаваць. Маёй працай была вучоба. Мама выкарыстоўвала прынцып гасразліку: жадаеш атрымаць падарунак – вучыся. А паколькі вучоба давалася мне лёгка, то я пачуваўся проста мільянерам без капейкі ў кішэні. Улетку мама абавязкова вазіла мяне куды-небудзь. Гародня і сам па сабе здавалася мне велізарным светам, хоць цяпер я ўжо ведаю розніцу паміж ёй і, скажам, Токіа. Але тады любая паездка была вар’яцкай марай. За гады вучобы я двойчы пабываў у Ленінградзе, двойчы ў Маскве, у Кіеве, Вільні, Рызе, Мінску, Бярэсці. Мама сыходзіла ў адпачынак у жніўні – і мы сядалі ў аўтобус, які даваў фабкам яе цэху як вечнаму пераможцу сацспаборніцтва, і разам з іншымі – Міронавічамі, Сягоднікамі, Коўрахамі, Шаўчэнкамі – ехалі. Памятаю, як па дарозе, здаецца, у Кіеў, мы заначавалі ў полі – і прачнуліся ад фараў камбайнаў, якія выйшлі ўначы на ўборку. Апошнім нашым сумесным падарожжам была паездка ў Маскву на зімовых вакацыях 1981 года. Мама ўгаварыла фабкам аплаціць нашаму класу, як лепшаму ў падшэфнай школе, квіткі на цягнік. Гэта была цалкам нявінная хітрасць: я збіраўся паступаць у ГИТИС на тэатразнаўства. Я нават прыйшоў у ГИТИС, узяў нейкую брашуру з правіламі і праграмамі. Але ўсё было дарма. Мама захварэла, і я застаўся ў Гародні. Гэта было зразумела. У нас з ёй больш нікога не было. Толькі мы – адно ў аднога. Бацькі свайго я не ведаю. Я імкнуўся не размаўляць з мамай на гэтую тэму. Мне было няёмка. Аднойчы ў двары я пабіўся з хлапчукамі, якія скакалі вакол і крычалі: — А ў цябе таты няма! — Ёсць, — плакаў я. – Толькі ён з намі не жыве! — Няпраўда! – тут жа хтосьці запярэчыў мне. – Мой тата з намі не жыве, але ён да мяне прыходзіць! Я маўчаў. Мне не было чаго сказаць... Прыкладна за год да свайго пераезду з Гародні ў Мінск я спытаў яе: — А хто мой тата? Быў, здаецца, жнівень. Змярканне. Мы сядзелі без святла – толькі мігатлівы экран “Гарызонту” свяціўся на тле балконнага шкла. — Табе дрэнна са мной? – спытала яна пасля доўгай, як у Джуліі Ламберт, паўзы. — Не, але… — Тады не пытай. І я больш ні разу не спытаў. Але тату я сабе ўяўляў. Як правіла, мне хацелася, каб ён быў такім, як хто-небудзь з мамчыных калегаў. Часам – дзядзька Вася Шаўчэнка, часам – дзядзька Ілля Растаргуеў. Гэта былі чужыя бацькі, а я хацеў свайго, але падобнага. Больш за ўсё я жадаў, каб ён быў падобны да дзядзькі Валодзі Сягодніка. Дзядзька Валодзя, як я даведаўся значна пазней, быў адзін час сапраўды закаханы ў маму. Ва ўсё тым жа зялёным альбоме захаваўся здымак, дзе яны разам святкуюць Новы год. Яны былі б вельмі прыгожай парай. — А чаму ты не выйшла за дзядзьку Валодзю? — Ну, ён маўчун у маладосці быў. З ім было сумна. Калі б быў такі, як цяпер, — вядома, выйшла б. I сёння я дакладна не ведаю, ці праўду яна казала тады. Але і пазней дзядзька Валодзя, ужо жанаты чалавек і галоўны механік цэха, трымаў над мамай сакрэтнае шэфства. Дагэтуль у мяне дома стаіць збіты ім маленькі зэдлічак – адмыслова для мяне. Калі мае шматлікія стрыечныя браты збіраліся ў нас, была бойка за права сядзець на ім. Мама і бабця раздымалі нас: — Саша, аддай зэдлічак Вову (Віцю, Юрку, Толіку)! Яшчэ насядзішся. Дзе ім было зразумець гэту дзіцячую рэўнасць уласніка, які імкнецца зацвердзіцца ў сваіх правах менавіта цяпер – на вачах у гаманлівых стрыечных братоў, што выхопліваюць такую каштоўную “рухомасць”!.. Галоўным святам майго дзяцінства была першамайская дэманстрацыя. Зранку мама будзіла мяне, і мы ішлі на фабрыку. Там выбудоўвалася калона: наперадзе кіраўніцтва “тытунёўкі” на чале са страшэнна падобным цi да Хрушчова, цi да Чэрчыля Сяргеевым, потым – цэхі. Мамчын цэх, вечны пераможца, ішоў першым. Мама свяцілася, і ўсе вакол свяціліся бясконцай радасцю. Геліем надзімаліся велізарныя, як мне тады здавалася, каляровыя шары. Іх прывязвалі на тонкія галінкі з маладзенькімі лісточкамі, а калі вясна была ранняй – то кветкамі чаромхі. Граў акардэон, цётачка Ліда Бутрымовіч і цётачка Вера Кардабнёва ўсміхаліся, дзядзька Валодзя Сягоднік паліў цыгарэту. Павел Пятровіч Сяргееў абарочваўся: — Валя, у цябе парадак? Тады пайшлі. І калона рухалася наперад, з шарамі, кветкамі і транспарантамі. Кветкі былі з прыгожай папяроснай паперы, велізарныя, тэатральна цудоўныя. Іх пялёсткі накручвалі на алоўкі, каб надаць ім дадатковую кудлатасць. Я прыносіў часам некалькі такіх у школу. Калона “тытуннікаў” праходзіла праз Стары мост, паварочвала на вуліцу Парыжскай Камуны, адтуль – праз Сацыялістычную – на Ажэшкі, паўз галоўны ў маім жыцці кінатэатр – “Чырвоная Зорка”. На Савецкай вуліцы ўтвараўся затор: калоны прадпрыемстваў і навучальных устаноў выбудоўваліся ў чаргу адпаведна месцам у сацспаборніцтве. “Тытунёўка” прыносіла вялікія грошы дзяржаве, але яна была “шкодным” прадпрыемствам, таму наперад яе не прапускалі. Мы стаялі ў заторы гадзіну, другую, вясёлыя і шчаслівыя. Мама смяялася і жартавала. Яна была яшчэ маладой – каля пяцідзесяці гадоў. Усё было наперадзе. Ці здавалася, што было наперадзе. ...Я не памятаю, калі пайшоў у адстаўку Сяргееў і на фабрыку прызначылі новага дырэктара – Ігара Іосіфавіча Багдановіча. Ён быў чалавекам з вышэйшай адукацыяй – ­­старым бездыпломным сяргееўскім “кадрам” не дужа давяраў. І калі пры Сяргееве мама – старшы майстар цэха – была яго паўнаўладнай гаспадыняй, то Багдановіч яе адсунуў. Пасада начальніка цэха, якая патрабавала адукацыі, і таму доўга вакантная пры Сяргееве, была запоўнена. Гэта было зразумела: маме даўно ўжо споўнілася 50 гадоў, а для жанчын-”тытунніц” гэта пенсійны ўзрост. Мама пабурчэла, але пайшла да Багдановіча і папрасіла яго даць ёй дапрацаваць, пакуль я не скончу школу і ўніверсітэт. Да гонару Ігара Іосіфавіча, ён не стаў помсціць маме, якая пераўтварылася ў лідара кухоннай апазіцыі, хоць ікаць яму, калі яна з сяброўкамі перабірала косці новага дырэктара, даводзілася, верагодна, не раз. Маму пакінулі, але перавялі ў тытунёвы, а потым у тарны цэх. Гэта было паніжэнне. Але выхаду не было: ці гонар, ці заробак. Выбіраць не даводзілася. За ўсё сваё працоўнае жыццё – а “тытунёўцы” мама аддала больш за 35 гадоў – Валянціна Іосіфаўна Фядута зарабіла тры тысячы савецкіх рублёў. Менавіта гэтулькі яна здолела адкласці на ашчадкніжцы. Гэта лічба валодала нейкай сакральнасцю. Сама мама казала так: — Тры тысячы. Тысяча табе на вучобу, тысяча на вяселле, тысячу мне на пахаванне. Ні на вяселле маё, ні на мамчына пахаванне гэтыя грошы марнаваць так і не прыйшлося. Грошы скончыліся пры маміным жыцці і яшчэ да майго вяселля. Гэта значыць, намінальна яны яшчэ былі, але фактычна гэтая драбяза грашыма ўжо не была. Гайдараўскія рэформы, якія пылінкай уцягнулі ў сябе суверэнную Беларусь, маму разарылі, але яна гэтага не зразумела. Выдаткаваўшы тысячу на тое, каб студэнт Аляксандр Фядута не адчуваў дэфіцыту сродкаў падчас вучобы, яна трымалася за рэшткі рахунку на сваёй ашчадкніжцы з той зацятасцю, з якой тапелец хапаецца за трэснутае, але яшчэ не цалкам садзьмутае выратавальнае кола. На ўсе мае заклікі прыватызаваць нашу гарадзенскую “палутарку” мама адказвала катэгарычнай адмовай. Зламала яе раніца 7 студзеня 1992 года, калі я выпраўляў яе з Мінска на радзіму. Я павінен быў ехаць у Рэчыцу на нейкі педагагічны семінар, таму мама, якая сустрэла Новы год у мяне, у няўрочны дзень памкнулася ў Гародню. Мы стаялі каля аўтобуса, спрачаліся, як раптам кіроўца зрабіў гучней радыё. І мы пачулі, што аднапакаёвая кватэра ў Маскве прададзена за астранамічную па тых часах суму – дваццаць тысяч даляраў… Мама замоўкла. Яна перавяла дваццаць тысяч даляраў у рублі па тагачасным шалёным курсе – і словы скончыліся неяк. Раптам скончыліся. Яна з’ехала. І праз два тыдні датэлефанавалася да мяне на працу, каб сказаць пра прынятае рашэнне: кватэру яна ўсё-ткі прыватызуе. Мама ніколі не ўяўляла сябе ўласніцай чаго-небудзь. Яна вырасла ў сіняй бабцінай хатцы, потым атрымала пакой у фабрычным інтэрнаце, куды і прывезла мяне пасля родаў. Там я і вырас, прынамсі, адтуль панесла мяне ў фабрычныя яслі. Мама ўцякала на працу, пакідаючы мяне на догляд Варвары Іванаўны Шаўчэнка – суседскай бабулі, чый малодшы ўнук Колька стаў для мяне адзіным сябрам дзяцінства. Варвара Іванаўна была галоўным кансультантам у справе выхавання позняга мамчынага дзіцяці – мяне. Сямейная легенда данесла да маёй цяперашняй, злёгку саслабелай памяці эпічную сцэну, калі маладая 39-гадовая матуля вырашыла дадаць у рацыён сына трохі вітамінаў. Сокаў і пюрэ ў іх цяперашнім асартыменце тады не было, і мама вырашыла абыйсціся спадручнымі сродкамі. Набліжаўся Новы 1965 год, на фабрыцы раздавалі падарункі – і на мяне выдалі традыцыйны набор цукерак і два маленькія бура-рудыя абхазскія мандарыны. Ачысціўшы адзін, мама рашуча выціснула ў лыжку дольку, адпіла частку, а пакінутую частку соку ўліла мне ў рот. Праз імгненне пачуўся крык немаўляці, які па сіле перакрываў пажарную сірэну. Варвара Іванаўна, якая ўляцела ў пакой, заспела маму, якая плакала нада мною. — Валенька, што здарылася?! Мама, сама заходзячыся ад слёз, распавяла Варвары Іванаўне, як паспрабавала пачаставаць мяне сокам. Колькава бабуля смяялася доўга: — Трэба было цёплай вадзіцай развесці! Больш “сірэн” не было. А мандарын дагэтуль – галоўны фрукт майго жыцця. Потым мама перасялілася ў аднапакаёвую кватэру па вуліцы Міра, дом 3. Гэта таксама была “камуналка” тытуннікаў – Мірановічы, Радзевічы, Ціунчыкі, Арцішэўскія, Растаргуевы жылі тамака, і адчуванне было, што ўсе яны са змены на змену хадзілі дружным натоўпам – балазе, ісці да “тытунёўкі” было зусім блізенька. Мы глядзелі тэлевізар у Мірановічаў, з дочкамі-двайняткамі якіх, Светай і Наташай, я сябраваў. Вуліцай ніжэй, на Чырвонапартызанскай, жыла іх бабуля, у якой быў чорны вялікі сабака, аб’ект маёй таемнай зайздрасці. Я вельмі хацеў мець сабаку. І калі ў суседзяў з’явіліся шчанюкі, Светка і Наташа прынеслі маленькага чорнага шчанючка, з белым “гальштучкам” і белымі “панчохамі”. Напалоханы шчанюк скавытаў, як толькі яго клалі ў скрынку або на падлогу, і сцішваўся, адчуваючы чалавечую цеплыню. Я назваў яго Муха. Мама прыйшла ўвечары, стомленая. Няўхвальна паглядзела на Муху, якога я трымаў у руках і радасна працягваў ёй. — Ну, будзеш выхоўваць. Выхавальнік з мяне быў кепскі. Муха скавытаў увесь вечар, пакуль маме не стала блага. Яна легла на тахту, пратрывала гадзіну і катэгарычна запатрабавала: — Ідзі, будзі дзядзьку Бору! У дзесяць гадзін вечара, ці каля таго, зарумзаны, я стаяў на парозе 58-й кватэры. Дзядзька Бора сурова прыняў скрынку з сабачкам, які стомлена скавытаў: — Давай. Заўтра прыходзь – пагуляеш. Але Муху ўбачыць мне было не наканавана. Ноч скавытання ў двухпакаёўцы Мірановічаў прывяла да таго, што з самага ранку сёстры-двайняткі былі выстаўленыя за дзверы разам са шчанюком, якога і аднеслі да бабулі. Так адзін дзень у жыцці ў мяне быў сабака. Мама была не супраць хатніх жывёл. Але ў цэху ёй хапала шуму, таму згаджалася яна, у лепшым выпадку, на тупаватых і маўклівых, але вельмі прыгожых рыбак. І тое – пры ўмове, што я сам буду займацца акварыумам. А захапленні ў мяне змяняліся раз на месяц – апрача кніг і тэатра, таму мама ніколі не спяшалася з выкананнем маіх просьбаў. Нават аддаўшы мяне вучыцца іграць на піяніна (музычны кіраўнік дзіцячага саду, Валянціна Іванаўна, сцвярджала, што ў мяне ёсць слых), яна не стала спяшацца купляць дарагі інструмент і, як паказаў досвед, правільна зрабіла. Мая кар’ера віртуоза скончылася бурным выкананнем кантаты “Ва-си-лёк, ва-си-лёк, мой лю-би-мый цве-ток!”, а да “Сабачага вальса” справы нават не дайшло. Затое мне дазволілі хадзіць у танцавальны гурток. Кіраўніца, наша настаўніца рытмікі Яўгенія Валянцінаўна, была добрым педагогам, і мне падабалася танчыць. Гэтую справу я люблю і цяпер, так што мая жонка адзін час запэўнівала мяне, тоўстую і непаваротлівую істоту, што я спакусіў яе падчас танца. Але ў танцавальны гурток я праходзіў усяго адзін сезон: мама, дачасна з’явіўшыся з працы, выявіла, што юны разгільдзяй сышоў халодным кастрычніцкім вечарам на танцы без курткі. Яна ўварвалася ў танцавальную залу на першым паверсе школы, адлупцавала мяне і прымусіла сысці з гуртка — у пакаранне. Мама ганарылася маімі поспехамі. Сама яна не змагла атрымаць адукацыю. Фабрыка паслала яе ў 1953 годзе на Вышэйшыя курсы харчовай прамысловасці ў Маскву, дзе яна ледзь не загінула падчас пахавання Сталіна. Але мама марыла аб іншым. Па ейных аповедах, у дзяцінстве ёй добра давалася матэматыка, таму з маёй настаўніцай матэматыкі, Галінай Серафімаўнай Янчэўскай, яна знайшла агульную мову. Граматы за ўдзел сына ў гарадскіх і абласных алімпіядах яна складала ў сваю Ганаровую грамату Вярхоўнага Савета БССР, падпісаную Фёдарам Сурганавым. А другое месца на рэспубліканскай алімпіядзе па рускай мове і зусім вырашыла мой лёс. Калі ўжо мне не было наканавана паступіць у маскоўскую або ленінградскую ВНУ (мама цвяроза глядзела на свой матэрыяльны дабрабыт і разумела, што ў адзіночку выцягнуць сталічную адукацыю сына не зможа), то, ва ўсякім разе, у родным горадзе я быў проста асуджаны на ўніверсітэт. Калі не на гістфак (ён лічыўся блатным факультэтам), то на філфак. — А калі не паступлю? — Пойдзеш скрыні збіваць на тытунёўку, — жорстка казала яна. Як і належыць фабрычнаму чалавеку, мама з павагай ставілася да любой працы. Але пагроза адправіць мяне біць скрыні ў тарны цэх тытунёўкі была для яе прызнаннем уласнага жыццёвага краху. Яе адзіны сын павінен быў сапраўды, без блату, без хабару паступіць ва ўніверсітэт. Дзеля гэтага яна жыла. І калі ў 1997 годзе, паміраючы пасля інсульту, сінімі тонкімі вуснамі яна будзе шаптаць нешта незразумелае для мяне, Марына, мая жонка, зразумее яе і гэтак жа цвёрда, як калісьці мама, паабяцае: — Саша абароніць дысертацыю, Валянціна Іосіфаўна, я абяцаю… І, гледзячы на паспакайнелую пасля гэтых слоў старую сівую жанчыну з белымі худымі рукамі, якая ўсяго тыдзень назад была такой жа моцнай, ганарлівай, упэўненай у сабе, як і ў маім дзяцінстве, я зразумеў, што Марына ўсё правільна калі і не прачытала па ейных вуснах, то – адгадала. Мама не хацела пераязджаць у Мінск. Ён быў для яе чужым і халодным горадам. Усё жыццё пражыла яна ў Гародні і, урасла ўсімі магчымымі для чалавека каранямі ў гарадзенскі трохкутнік – вуліца Міра, “тытунёўка”, вуліца iмя касманаўта Паповiча, дзе жыў і зусім нядаўна памёр, абязножаны, але, як і мама, ён не страціў жорсткасці характару, мой хросны бацька і муж яе любай малодшай сястры Галі, Мікалай Сцяпанавіч Свістун, мама проста не разумела, як можна з’ехаць у іншы горад. “Іншы” – гэта як канец жыцця. Па-за Гародняй можна памерці, але жыць – нельга, яна была ў гэтым упэўненая. — А калі ўсё скончыцца? – паўтарала яна мне, як замову. – Куды ты вернешся? Трэба ж, каб было, куды вярнуцца! А тут у цябе будзе кватэра. Тут – усё сваё. Гародня была для яе “сваёй”. Дзень мамінай старасці праходзіў на тэлефоне. Раніца пачыналася са званка “тытунёўцам”: Веры Савельеўне Кардабнёвай, Лідзіі Іванаўне Бутрымовіч, Марыі Аляксандраўне Сафронавай… Яны абмяркоўвалі вытворчы працэс з такім запалам, быццам бы ўсё яшчэ працавалі на фабрыцы. Рэўнасць да тых, хто прыйшоў на іх месца, была адкрытай і апраўданай. Цяжка змірыцца з тым, што ты раптам перастаў быць патрэбным – я гэта ведаю па сабе. Потым ішлі тэлефанаванні радні. Сястры – у Друскінінкай, пляменніцам, маім стрыечным сёстрам, — па горадзе. Потым яна займалася маімі справамі. Мама была ідэальным сакратаром. Арганайзераў не было, і яна была маім арганайзерам. — Патэлефанавала Аўтуховіч, ператэлефануй ёй. Ты не забыўся, што ў цябе сустрэча з Ягоравым? А чаго хацела Левіна? Мае сябры рабіліся яе сынамі. Валодзя Ляўшук замяніў ёй мяне пасля майго ад’езду ў Мінск. Ён і патэлефанаваў мне ў пачатку снежня 1995 годзе: — Валянціну Іосіфаўну паклалі ў лякарню. Прыязджай. Я прыехаў. Мама сядзела ў палаце той самой другой гарадской бальніцы, дзе ўсё сваё жыццё прапрацавала санітаркай бабця Каця. Невідушчымі вачыма яна глядзела міма мяне і маўчала. — Гэта я. Мама, гэта я. Яна маўчала. У ёй гаварыла крыўда. Мама не магла змірыцца з тым, што я з’ехаў у Мінск і пакінуў яе. Яна ўсё разумела – і тое, што з’язджаць было трэба – ад яе, ад яе цвёрдага і ўладнага кіраўніцтва, каб, у выніку, ажаніцца і пачаць самастойнае жыццё… Але вось змірыцца з гэтым яна не магла. — Я зварыў табе курыны суп. Я дастаў яшчэ гарачы слоік з супам. — Паеж, мама! — Тут даюць суп, — амаль не расціскаючы вуснаў, сказала яна. Так, суп варылі і ў бальніцы. Але сына гэта не магло замяніць. — Мама. Ты хочаш са мной? У Мінск? — Не. Яна не хацела ў Мінск. Але выйсця ўжо не было. За паўгады мама пастарэла, страціла сваю ўпэўненасць і стойкасць. Жыць у розных гарадах мы проста не маглі. Я прыйшоў у пустую без мамы “палутарку” і патэлефанаваў Марыне. Новы год трэба было сустракаць у Гародні, з мамай. Марына прыехала. Я сустрэў яе на аўтавакзале 31 снежня 1995 года, і на халодным аўтобусе з замёрзлымі шыбамі мы даехалі да вуліцы Гагарына. Гэта было самае цяжкое свята ў маім жыцці. І змрочнае паліт-тэхналагічнае навагоддзе 2008 года, якое прайшло ў Нар’ян-Мары, і “амерыканка” (СІЗА КДБ РБ 2010/2011 гг.) не магло параўнацца з імі. Мама была маўклівай, самотнай; яе фірмовыя катлеты падгарэлі, а салаты, спехам прыгатаваныя Марынай, здаваліся нясмачнымі… Праз два дні, калі мы з’язджалі, мама змірылася з непазбежнасцю пераезду ў Мінск. Пытанне было вырашана за месяц. На працягу студзеня мой старэйшы сябар і таварыш па працы ў школе. Аляксандр Віктаравіч Шчарбакоў знайшоў пакупніка на нашу старэнькую “палутарку”. Прадалі мы яе за вар’яцкі па тых часах кошт – за 6,5 тысяч даляраў. Марына знайшла і аформіла куплю аднапакаёвай кватэры на вуліцы Рафіева ў Мінску. Я бегаў і шукаў грошы, якіх бракавала. І знайшоў. Мой былы кіроўца з ЦК Саюза моладзі, Віктар Яскевіч, прыехаў у Гародню па нас. Мама правяла апошнія свае гарадзенскія дні ў маёй стрыечнай сястры Лоркі. Мы з Віктарам туды за ёй і прыехалі. Гэта было 1 лютага 1996 года. Я потым згадваў, як з’язджала з Гародні ў апошні месяц свайго жыцця бабця Каця, мамчына мама, Кацярына Карлаўна Фядута, народжаная Крыштопік. Маленькая, далікатная, чорна-сівая, бабця пагадзілася з’ездзіць у Друскінінкай да сваёй сярэдняй дачкі, Раісы Іосіфаўны Шацікоўскай, у якой гасцявалі жонка майго старэйшага стрыечнага брата, Сашкі, Тамара, з дачкой – адзінай да таго часу бабцінай праўнучкай Воляй. Бабця хацела яе пабачыць – самы малодшы свой працяг. І яе ўгаварылі паехаць на месяц у Літву. Бабця спускалася з трэцяга паверху нашага дому павольна, трывожна, баючыся спатыкнуцца. Ёй ішоў семдзесят чацвёрты год. Калі ўлічыць, што выпала на яе долю падчас вайны, пяцёра дзяцей, скон малодшай дачкі і знясільвальная праца санітаркай, ёй можна было даць і ўсе восемдзесят пяць. Яе сустрэў у пад’езда любы зяць, мой хросны, Мікалай Сцяпанавіч Свістун. Усёй сям’ёй, сапраўды адчуваючы сыход Вечнасць, мы пасадзілі бабцю ў яго “масквіч” – сіняга, як сцены бабцінай старой хаткі на Леванабярэжнай, даўно прададзенай і падзеленай ёю, падобна шэкспіраўскаму каралю, паміж дзецьмі. Сцяпаныч, па звычцы крэкнуўшы, сеў за стырно і адвёз бабцю назаўсёды. …Мама спускалася па лесвіцы Лорчынага дому цяжка, хоць ёй было ўсяго семдзесят гадоў. Накладала адбітак вайна, гады працы на “тытунёўцы” з яе так і не выкашляным з лёгкіх зеллем. Мы з Віктарам стаялі ўнізе. Воўка Ляўшук, мой сябар, які замяніў мяне пры маме, клапатліва распытваў пра новую маміну кватэру: ці будзе ёй там добра, цёпла, што за кухня… Дзверы чорнай “Волгі” зачыніліся, як дзверы катафалка. Мама з жахам паглядзела на чужы ёй двор, заплюшчыла вочы, потым раптам шырока расплюшчыла іх і сказала: — Я не паспела… Але машына кранулася. Мы ехалі ў Мінск. 6-15. 01. 2011 СІЗА № 1 КДБ РБ