Архіў нумароў:

Леанід Галубовіч

_____________________ Паміж старонкамі жыцця. Рэцэнзія на кнігу Марыі Вайцяшонак «Сонцаварот»	Марыя Вайцяшонак. Сонцаварот. – Мінск: В. Хурсiк, 2012. – 104 с. В этом маленьком улье, Где выбран до капли весь мед, Только воспоминанье – Пчела золотая – живет. Эмілі Дзікінсан (пераклад Іны Блізняцовай) Марыя Вайцяшонак выдала трэці паэтычны зборнік цягам апошніх чатырох гадоў. Называецца ён “Сонцаварот”. Мне даводзілася пісаць пра два папярэднія (“Серпень”, 2009 і “Асадніца”, 2010), таму мае разважанні пра яе паэтычную творчаць будуць мець пэўную аснову. Напачатку трэба адзначыць, што бальшыня прыхільнікаў беларускай літаратуры ведала гэтую аўтарку як празаіка, прычым аўтара адоранага і, што немалаважна, арыгінальнага. Немалаважна для пераходу да вершаванай творчасці. Як мы памятаем, проза М. Вайцяшонак вылучалася на аднатонным фоне традыцыйнага пісьма і выбівалася з агульнага шэрагу сучаснай літаратуры. Яе апавяданні можна было называць і навеламі і эсэ без боязі памыліцца ў іх не так канкрэтным, як мажлівым жанры. Гэта было жывое, бессюжэтнае, суб’ектыўна-лёсавае ўніверсальнае спавяданне, намоўленае цёплым вусным дыханнем, і занатаванае сваім непадробным стылем ды памятлівым родавым жыццяскладам… Чытаць тыя тэксты было і лёгка і няпроста. Прыцягвала нестандартная, зрушная (ад слова рух) мова, а ўнутраная духоўная медытацыя змушала чытача крытычна азірацца на сваё ўласнае няпэўнае жыццё… Не кожны на тое здольны. З тых таемна нажытых медытацый, я так мяркую, і вылупіліся першыя яе вершы. Іх толькі трэба было вылушчыць з яе дбайнай мастацкай прозы, адвеяць і, прасеяўшы праз сіта часу, укінуць ва ўлонне ўрадлівай нівы паэзіі. Так яно і сталася. І ўсё ж перад тым як пісаць гэтую кароткую рэцэнзію, я вырашыў перачы­таць напісанае мной пра М. Вайцяшонак раней. Яго аказалася даволі шмат. Але высновы тых маіх колішніх разважанняў я не стаў ні рэвізаваць, ні пераглядваць. Яны падаліся мне і з сённяшняга дня крытычна ўзважанымі, справядлівымі і дастаткова аб’ектыўнымі. Тым больш, што і мае прадчуванні пра выхад аўтара за межы празаічнага класічнага канона з часам таксама апраўдаліся. Бо – свет вялікі, а чалавеку ўсё адно хочацца сябе ў ім знайсці. І Вайцяшонак – шукае… і, час ад часу, знаходзіць, ці ва ўсякім разе сутыкаецца сама з сабой… І хоць піша яна, што я, маўляў, не пільнуюся часу, але, вось парадокс, сам час пільнуе яе, і “навейвае сны залатыя”, што выкрышталізаваліся з яе колішняй суровай явы. І нездарма поруч з утомным святлом хрысціянства неадступна рушыць супакойна-прахалодны цень паганства (вершы “Ярыла”, “Пярун”, “Кара”, “Вялес”, “Цёця”, “Лада”, “Лёля”, “Дзявоя”). Тут дзіўнасці няма, бо творчасць Вайцяшонак адпачатку гадавалася ў пялюшках глыбокай родавай повязі. Калі не на яўнасці яе, то на заўсёдным яе прыцягненні. Марыя піша: людзі думаюць, што я працую, гарбачу на зямлі, адбываю трудную радоўку, а я падбіраю словы… Аўтар прызнаецца, што толькі надзённай цяжкай працай, натуральнай, фізічнай, слязьмі і потам, намываецца і здабываецца тое залатое мастацкае слова, што ўзвышае дух над плоццю. Каб пераадолець зямную коснасць жыцця, яго цёмны спод, трэба прыўзняць над сабой цяжар уласнай душы. Трэба прызнацца перад Усім, што ты ёсць такі як ёсць, аднак хочаш быць іншым. Такім, якім хоча цябе мець не толькі гэты, але і той свет. Агулам пра творчасць М. Вайцяшонак можна сказаць словамі Б. Пастарнака: “здесь дышит почва и судьба”. Глыбокая народнасць, прыродная, генная (тут і паганства і сучасныя хрысціянскія матывы і ўласная каталіцкая сутнасць) і элементы фальклору і традыцыі – усё гэта гарманічна пасуе да яе вершаў і вобразнасці. Можна дадаць сюды і натуральную пераемнасць нацыянальнага вобраза жыцця. Хоць знешнюю штучнасць прыхаваць не заўжды ўдаецца. Пісанне і тварэнне – як пытанне і адказ. Здавалася б, простая метафарычная згадка дзяцінства, а колькі ў ёй удзячнай вясковай памяці: рыпнуўшы дзвярыма, салодка ў твар хлеў пазяхае… Хачу заўважыць, што з кожным новым выдадзеным зборнікам адчувалася ўсё большая мастацкая ўдасканаленасць твораў М. Вайцяшонак. Урэшце яна выбрала свабодны верш і верлібр. Можа каму падасца, як і мне некалі, што гэта найбольш спрошчаная і даступная форма вершаванай творчасці. Але ці так гэта насамрэч, калі браць пад увагу не сам працэс, а мастацкі вынятак?! Паэзія не ўзважная і не вымерная па сутнасці. Яна ўспрымаецца як прыродная альбо духоўная з’ява (сонца не ўсходзіць пасярод ночы). Хоць, як піша Марыя, яно спяшаецца сесці завідна… Нават яно. У тым і палягае таемства і чароўнасць Паэзіі. На мой погляд, у некаторых вершах М. Вайцяшонак адчувальны кансерватызм свядомасці. Яна трымаецца за мінулае, як дзіця за спадніцу сыходзячай маці. Таму гэтак шчымліва дае адчуць і свайму чытачу, як, насуперак яе жаданням, карацее падол яе квяцістага лугу… Недакаханасць у вершах Марыі ўраўнаважваецца бескарыснай любоўю да ўсяго жывога. Чалавек для яе не толькі знаёмы, спадарожнік, сябра, а – супольнік жыцця. Пад высокім Небам у людзях не было і няма вялікай розніцы – усе пайшлі з аднаго. Таму і самаадчуванне наша выяўляецца ў нас як чалавекаспачуванне (сочувствие, па-руску кажучы). Вось верш цалкам: Ціша птушкі садзяцца на ноч у куст бэзу цёплай ноччу няма бяздомных людзей на свеце. Вы разумееце (адчуваеце), што ўсё жывое жыве ў вас. І нават памерлае, пакуль вы жывыя. З гэтым вершам перагукваецца-перамаўляецца, як далёкае рэха, і вось гэты: Пустая суседская хата поўны хлеў ластавак а чалавек перапытвае і перапытвае дарогу дамоў. Такія вершы, як кароткае дыханне (перайманне яго), узрушваюць і наважваюць да глыбокай развагі над людской існасцю. Іх нельга некаму распавесці альбо патлумачыць, у іх трэба ўжывацца самому. І калі яны “цябе прымуць”, то ты станеш іх міжвольным (ці нявольным) суаўтарам. Паэтычны зборнік узводзіцца, як зруб, і паступова ўладжваецца, як дом. Безу­моўна, у ім ёсць і шараговыя рэчы, але, дзіўным чынам, яны не выпадаюць з агульнай будовы, больш за тое, іх нельга назваць неабавязковымі, паколькі яны закладзены ў фундамент кніжкі, у яе сцены, перакрыцці, кроквы, ашалёўку, комін, дымаход… Няхай нават замест гожага ганка ў ім просты парог – палявы альбо лясны вялікі пашчэрблены і нацёрты нагамі камень… Бо толькі паэт ведае, што маўчанне каменя побач з намі змястоўней нашае размовы. О, слова ловы! Прасочваецца ў зборніку Марыі Вайцяшонак і заўважная ўвага аўтара да лепшых узораў і выбітных імёнаў айчыннай і сусветнай літаратуры і мастацтва. Злучыць традыцыю (класіку) і наватарства (авангардызм) як спалучыць мінулае і сучаснае – вось запаветнае крэда чалавечага мастацтва, у тым ліку і мастацтва слова. Гэта азначае нішто іншае, як захаванне яго (мастацтва) для будучыні. Пераемнасць, пераходнасць, калаўрот, сонцаварот – вечнасць… Чаму я так часта згадваю пра высокія матэрыі? Таму што і сам адчуваю прыкладна тое ж, што паэтка: Мой час пахвалёны – каменем уніз з абрыва, поўныя пантоплі жвіру Але надзея на сонцаварот не пакідае: перавярнуцца яшчэ і яшчэ разам з ім, каб нарэшце той мулкі жвір высыпаўся з тваіх здарожаных пантопляў… Марыя Вайцяшонак творца з адметным і досыць важкім літаратурным плёнам. Выхад зборніка падаецца мне своеасаблівым падарункам (99 асобнікаў!) паэтцы да яе зямнога юбілею, і добра, што ён (зборнік) не стаў звычнай у нашым асяроддзі “літаратурнай справаздачай”, а фактам адметнай мастацкай творчасці, Паэзіяй па вызначэнні. Пішу і, падняўшы вочы ад клавіятуры кампутара, бачу, як злятае з нябёс голуб на парэнчы майго гаўбца, – згадваю мімалётныя радкі Марыі: голуб белы як слова з боскіх вуснаў, ляціць ад алтара проста да мяне Аднак марны мой пожад…