Архіў нумароў:

Валерый Гапееў

_____________________ Армейскі блакнот. Аўтабіяграфічнае	Кажуць, што армія – добрая школа жыцця. Так, менавіта для мяне яна такой і стала. Пасля цяплічных умоў навучання ў Мінску 80-х гадоў, пасля інтэрната каледжа сувязі на былой Падлеснай, пасля прачытаных кніжак, казахстанская рэальнасць аглушыла мяне. У адзін вечар я пабачыў наркаманаў, удыхнуў ні з чым не параўнальны пах анашы, даведаўся пра кошт мясцовых прастытутак і пра тое, што гандляры півам ніколі не даюць рэшты. А армія дабіла тое на самай справе крохкае маё перакананне, што светам правіць дабрыня і прыгажосць. Рэальнасць абрынулася такой жорсткай, бязлітаснай хваляй, што я задыхаўся ў адчаі – кажу гэта шчыра. Што ўратавала тады? У нейкі момант мне падумалася, што я некалі напішу пра ўсё. І таму стала важна выжыць, захаваць годнасць, каб чуць, бачыць, запамінаць. Дзіўна, але да таго моманту я і не думаў пісаць прозу. І многа, вельмі многа часу прайшло, калі тая рэальнасць, як адкрытая рана, зацягнулася першай тонкай плеўкай эмацыйнага забыцця. Калі можна проста ўспамінаць, а не перажываць наноў тыя дні. Муштук папяросы У армію мяне забіралі з Балхаша (Казахстан), дзе я працаваў тады майстрам у вучылішчы. І праводзіны ладзілі мне ў вучылішчы чужыя, па сутнасці, людзі, не маці і бацька. І на зборным пункце я быў без адзінага знаёмага. Цыгарэты казахстанскія курыць было немагчыма – яны былі круглыя, ніяк не мог трымаць, з фільтрам цыгарэт не было ўвогуле, то я прывучыў сябе да папярос “Волна”. Мякчэйшыя за наш “Беламор”. У групе ў мяне было некалькі хлопцаў пасля арміі, курылі. І папяросы таксама. (Ну, папяросы былі і для іншай мэты – “касяк” забіць зручна і хутка.) Муштук папяросы я складваў так, як мой бацька – гармонікам. А неяк падглядзеў, як адзін з маіх навучэнцаў (хлопец пасля арміі) робіць: мезенцам другой рукі акуратна загінае унутр палову муштука з яго канца. Паўмесячык на канцы атрымліваўся. Паспрабаваў і я – спадабалася, то так і прывык. …Аднаму, без адзінага знаёмага ці сябра, пачуваць сябе ў перапоўненым вагоне добра падпітых прызыўнікоў было не вельмі ўтульна. Ад’ехалі ад Балхаша – пачаліся п’янкі. Падышоў да мяне адзін, вочы пукатыя (то ад анашы): – Давай вып’ем! – Не п’ю, і няма за што. – Як няма? Праверыць можам… Але тут яго цікавасць прыцягнуў хлопец насупраць, які спытаў на сваю галаву, дзе можна купіць гарэлку… Бліжэй да ночы пачаліся грабяжы. Хто не аддаваў грошы адразу – таго білі. Паступова я зразумеў, што ў вагоне гаспадараць дзве групоўкі, якія падзялілі вагон напалам і “трасуць” астатніх па чарзе. Я сядзеў у сярэдзіне вагона, то да мяне чарга пакуль не дайшла… Пайшоў курыць у тамбур. Хоць было страшна, але курыць хацелася больш. Ідучы праз п’яны вагон, запляваны, заліты ванітамі, танным віном, гарэлкай, думаў пра тое, што яшчэ ўчора я ляжаў вольна ў пакоі і чытаў. А цяпер… Цяпер перада мной была сцяна нечага страшнага, незразумелага, такога чужога, як быццам іншаземнага. Але цалкам рэальнага найперш сваёй жорсткасцю. І адначасова ўжо не верылася, што за вокнамі гэтага дзікага вагона можа быць іншы свет, і цяпер усё, што было да моманту пасадкі, здавалася якраз нерэальным. У тамбуры было хлопцаў шэсць, п’яных у рознай ступені. Сустрэлі мяне здзіўлена-задаволеным гулам, у якім выразна чулася: “Сам прыйшоў!” Я стаў у вольны куток, дастаў папяросы. Адзін з хлопцаў ступіў да мяне крок, і позірк яго быў больш зразумелы, чым надпіс на вагонным акне “Не открывать!” “Аддам”, – развітаўся я ў думках са сваімі двума чырвонцамі. Быць збітым і валяцца на падлозе ў ванітах – хіба гэта каштуе больш? – Ты адкуль? Мабыць, хлопец хацеў выглядаць інтэлігентным рабаўніком. Сцэнар далейшай размовы ўгадваўся без праблем, таму і адказаў я, каб больш не пытаўся, а пераходзіў адразу да “справы”. – З Беларусі. Па размеркаванні. У Балхашы працаваў. У вучылішчы. Дастаў папяросу, ужо звычна прыгнуў мезенцам муштук, прыпаліў. Хлопец таргануўся. – Каната ведаеш? У інтэрнаце вучылішча выхавацелем працаваў казах Канат, мы нават крыху пасябравалі, таму я кіўнуў, не перапытваючы, пра якога Каната гаворка – якая розніца? Хлопец адышоў. Дакурваў я ў адзіноце, без усякіх думак. У маіх суседзяў глыбокай ноччу сабралі даніну. Мяне быццам не заўважылі… На размеркавальным пункце нас застане вестка пра смерць Брэжнева. І мы тут прабудзем доўгіх пяць дзён. Тут будзе амаль гэтак жа, як і ў поездзе: бан­дзюкаватыя, абкураныя анашой хлопцы будуць “трэсці” ўсіх, хто ўяўляўся ім слабейшым, у пошуках грошай, ежы, таннага адэкалона. Але мяне ніхто не зачэпіць. Я буду здагадвацца аб прычыне, а потым, ужо ў войску, мне патлумачаць, што вось такі характэрны загіб муштука папяросы – асаблівы знак вельмі ўплывовай балхашскай наркатычнай групоўкі. Брытва Кожны ранак сяржант перад сталовай правярае строй і праводзіць далонню па тварах. Не будзе гладка – ад рэзкага ўдару складзешся папалам, а то і ручніком паголяць… І раніцай курсанты дзяруць шчокі і бароды тупой “Нявой”. Пяты дзень я ў вучэбцы. У нашым узводзе больш рускіх, многа казахаў, ёсць узбекі, туркмены, два латышы, адзін літовец, адзін беларус – я. Яшчэ некалькі азербайджанцаў. Яны і па ўзросце некаторыя старэй за нас, і па выглядзе большасць – мужчыны ўжо. Ім галіцца – мама дарагая. За мной з раніцы чарга – я прывёз электрабрытву. Добрая, плаваючыя нажы. Падхопліваемся па пад’ёме, зарадка… Купка азербайджанцаў за вуглом казармы пакурвае – сяржант не можа нічога зрабіць, яны лыпаюць вачыма: “Камандзір, болна тут…” – паказваюць ногі, жываты. Сяржант насядае – на яго раптоўна коратка рыкаюць так, што ён адступаецца. Прыбягаем у казарму. Мая тумбачка адчынена, адзін азербайджанец голіцца маёй брытвай. – Ты б папытаўся для пачатку, – заўважаю я яму. – Э, ты что хочэш? – Чаму без дазволу бярэш не сваё? – Я браць? Гдзе я браць? Мая брітва, сам прывёз. Я абязброены такой нахабнай хлуснёй. Азіраюся – але тыя хлопцы, з кім ужо трохі сышліся, нібыта не бачаць і не чуюць. Чуюць толькі азербайджанцы. Вакол мяне з’яўляецца адразу трое. – Ты чэго на брата, а? Ты брата ворам абазвал, да? Ответіш, да? Азербайджанец заканчвае галіцца, спакойна складвае брытву ў футарал і кладзе сабе ў тумбачку за спінамі трох сваіх “братоў”. Гучыць каманда строіцца – курсанты выскокваюць з кубрыка, я паварочваюся і адчуваю рэзкі ўдар у спіну. Азербайджанец цэліць у мяне позіркам, ціха шыпіць: “Зарэжам, сука…” Гэта папярэджвае, каб не скардзіўся афіцэру. Азербайджанцы хутка выходзяць з-пад кантролю ва ўсіх узводах. Тады фарміруецца асобны ўзвод з адных азербайджанцаў і сяржанта-азербайджанца ставяць над імі. Ад ранку там крыкі і спрэчкі: трэба ж займацца ранішняй уборкай. Курсанты баяцца ў гэты час праходзіць міма кубрыка азербайджанцаў – у любы момант схопяць і прымусяць убіраць памяшканне. Гэта называецца “прыпашуць”. Мне так яднацца няма з кім. Рускія хлопцы самі дзеляцца: масквічы не любяць усіх астатніх, казахі – узбоч, узбекі зусім ціхія. Толькі тры прыбалты трымаюцца разам і стаяць адзін за аднаго. Пякотка Голад – гэта пачуццё валодала над усімі іншымі пачуццямі. “У сталовую бягом марш!” – і натоўп нясецца за сталы. Першыя хапаюць з талеркі цукар, белы хлеб, рэшткі масла… Апошнім застаецца чорны хлеб. І каша. Халодная, незразумела з якіх круп. Калі глыбока апусціць чарпак, то яна дастаецца з кацялка ўся адразу. Невысокага росту, худы, шырокавухі Саід, казах, не паспявае ніколі нават у сярэдзіну стала. Яго адціраюць, адціскаюць, адштурхваюць. Тут няма сяброў – тут усе хочуць есці. Але тым, хто сядзіць з краю, ёсць выгода. Калі гучыць каманда “Пасуду на край стала” – час Саіда. Ён хапае брудныя талеркі, нясе ў пасудамыйку. А там – стол хлебарэза. Саід піхае за пазуху кавалкі чорнага хлеба. Яго тут многа – сяржанты ядуць толькі белы, то чорнага хлеба хапае. На занятках Саід раздае хлеб усім, хто просіць. Просяць усе. Саід сядзіць са мной побач. Ён жуе скарынку і мне раіць есці менавіта скарынкі – чорныя, абгарэлыя. “Яны прапечаныя”. Мы размаўляем пра космас. Я не вывучаў астраномію, а Саід жыў у Ленінску – той самы Байканур. То ён космасам хварэе. Боль у грудзях з’яўлялася паступова, быццам хто паклаў мяне і зверху нечым ціснуў. Пераставаў дыхаць – як быццам лягчэла, дыхнеш – і ўсё пякло. Боль стаў невыносным. Ажно галава кружылася. Такі боль у грудзях я адчуў упершыню. І спалохаўся. – То пякотка, – спакойна патлумачыў Саід. – Скарынкі еш. А ад такога хлеба заўсёды пячэ. Пякло ва ўсіх. Мы курылі на перапынках, трымаючы далонь рукі над цыгарэтамі, каб не ўпаў на зямлю цыгарэтны попел – яго мы елі ад пякоткі. Майму сябру, Воўку, не шанцавала: хлеба ён еў многа, бо быў здаровы хлопец, займаўся самба, а не курыў. Мы дзялілі з ім попел напапалам ад адной маёй цыгарэты. Днявальны Ім я быў за час у вучэбцы адзін раз. На калідоры ў нас ляжаў лінолеум, то гэта была бяда: прабяжыць рота на пастраенне – падлога чорная. Церлі без перапынку. Вечар, рота пайшла ў кіно, бяру анучу ў рукі – пайшоў мыць. Рукавы хэбэшкі падкасаў, каўнерык расшпіліў – працую ж. Ужо заканчваў мыць, як зайшоў “дзед”-сяржант. Паўнаваты, гэткі збіты мацак. Маладых ён ніколі не крыўдзіў, зрэшты, не яго гэта была справа – на тое былі сяржанты першага года службы. Але тут ён пабачыў мяне і ўскіпеў. – Ах ты... Я падхапіўся, стаяў разгублены перад ім з мокрай анучай. У наступнае імгненне атрымаў удар пад дых, потым – зверху па шыі. Я нічога не разумеў, удары сыпаліся адзін за другім. – Ты як стаіш перад сяржантам? – зароў ён, і тады я зразумеў: расшпілены каўнерык, закасаныя рукавы – вось што было прычынай. Парушэнне статуту нашэння формы... Было крыўдна. Невыносна крыўдна. Калі цябе збіваюць толькі за тое, што ты закасаў рукавы, каб памыць падлогу... Недзе ў час ночы нас паднялі па трывозе, пастроілі, правялі пераклічку. Зверху над намі, на другім паверсе чулася тупаценне ног, нейкія крыкі, ляскалі ўваходныя дзверы – мы адчувалі, што ў першай роце, над намі, нешта здарылася. Мо хто ўцёк... Не ўцёк – малады баец засіліўся ў прыбіральні. Позна пабачылі, не ўратавалі. Назаўтра я стаяў на тумбачцы, калі да мяне падышоў той самы “дзед”-сяржант. Я выцягнуўся “смірна”, а ён усміхнуўся нечакана спагадліва: – Усё нармальна, бульбаш! Хутка стане лягчэй. Вернешся ў сваю Беларусь... З гэтага ранку ў сталовую запускалі па шарэнгах, за кожным сталом стаў ся­дзець сяржант і назіраць за тым, каб цукру і кавалка белага хлеба хапіла ўсім. Але голад пераследаваў нас яшчэ месяцы два. Зорны час Не обещай, не надо – просто жди. А не дождешься – я винить не буду. Бывают летом скучные дожди, И теплыми зимой бывают вьюги. Бывает, дожидаются, коль ждут. Два года на двоих – служба короче. Ты только жди и отведи беду, Что нам с тобою кто-то напророчил… Сяржант-гадок чытае ўголас верш з майго блакнота на вячэрняй паверцы – ідзе праверка блакнотаў (так, правяраліся блакноты, мала ці што мы там напішам...). – Фіга сабе… Гапеіч, чаму ў мяне няма такога верша? – Толькі сёння напісаў, таварыш сяржант! – Напісаў? Сам ці што? Каму лапшу вешаеш? – Ніяк не! – Фіга сабе… Назаўтра на занятках верш перапісваюць сабе ў блакноты многія з курсантаў узвода. Зампаліт выклікае да сябе ў кабінет, гаворыць, што трэба напісаць верш у дывізіённую газету. Пішу. Верш з фотаздымкам хутка з’яўляецца на старонцы: Мне люди однажды «Спасибо» не скажут За то, что 730 дней их берег. Но я не обижусь – ведь должен же каждый Оставить однажды отцовский порог. Надеть должен каждый шинель с сапогами, Дорогой солдата два года пройти И вбить каблуками подбитыми в память Солдатской просоленной песни мотив. (І ў маім дэмбельскім альбоме такія радкі. Яны зажывуць сваім асобным жыццём – я сустрэну іх у альбоме салдата, які будзе служыць на 10 гадоў пазней.) Карацей, да мяне прыходзіць слава паэта. Узвод на вячэрняй рэпетыцыі страявой песні, а я сяджу ў ленінскім пакоі – пішу верш, “пажынаю плады” сваёй славы. Сёння на занятках “дзед”-сяржант гадзіну расказваў мне (і ўсяму ўзводу) пра сваё каханне, пра спрэчку з дзяўчынай перад адпраўкай, пра тое, як пасварыліся. Маці піша яму, што дзяўчына пытаецца асцярожна пра яго ўсе паўтара года. Але сама ліст не напісала, і ён з гонарам. Мне пастаўлена задача: напісаць ліст у вершах. Каб і гонар захаваць свой, і каб адказала. Каб было “прыкольна”, але і сур’ёзна. “Дзед” сядзеў яшчэ з паўгадзіны са мной. Я задаваў яму пытанні, ён адказваў, часам ніякавеючы. І нечакана зніклі пагоны і сцены казармы – перада мной быў звычайны хлопец са сваёй бядой, амаль равеснік (я ж пайшоў служыць пазней за сваіх аднагодкаў). Ліст у мяне атрымаўся. Цёплы, трохі іранічны, трохі смешны, але сур’езны. І ясенінскае заканчэнне а-ля “Письмо к женщине”. (Зрэшты, я садраў і памер верша) …Мяне паднімаюць адразу пасля адбою, клічуць у капцёрку. Іду, ліхаманкава пералічваючы ў думках свае грахі за апошнія дні, бо калі клічуць сяржанты пасля адбою ў капцёрку – справа сур’ёзная. Можна прама з капцёркі адправіцца ў шпіталь з адбітымі ныркамі, можна ўсю ноч чысціць лязом унітазы, можна мыць ці прасаваць хэбэ да раніцы (тое лёгка)… Можа быць многае, бо ў капцёрцы, занавешваючы акно суконнымі коўдрамі, збіраюцца пасля адбою дзяды толькі па важных прычынах. Мяне сустракае той самы “дзед”, ад імя якога я пісаў ліст дзяўчыне. На стале ў куце такое, ад чаго рот імгненна запаўняецца слінай: у місках выкладзеная з бляшанкі тушонка, гарачая вараная бульба паруе, белы хлеб, масла… Стаіць шклян­ка і бутэлька гарэлкі. Яшчэ трое дзядоў і нехта з “чарпакоў” купкай чытаюць ліст. Роўны жаночы почырк. Разумею: “дзеду” прыйшоў адказ. І яшчэ які адказ! Дзяўчына піша, што завучыла той ліст на памяць... Пояць і кормяць. Адчуваючы нерэальнасць таго, што адбываецца, выпіваю паўшклянкі гарэлкі. Я ужо забыў яе смак, як і смак сапраўднага мяса. – Закусвай, Гапеіч, закусвай… – падахвочвае мяне “дзед”. Гэта быў мой першы па-сапраўднаму добры дзень у арміі. Незвычайна тое было – адчуваць, як твае рыфмаваныя радкі нешта змянілі ў лёсах людзей. Нацыяналізм Ва ўзводзе засталіся толькі адзін латыш і адзін літовец. Латыш – даўгалыгі, твар просты, позірк адкрыты. Добразычлівы, не скнара. Літовец каржакаваты, трымаецца асобна, ні з кім асабліва не кантактуе, акрамя латыша. Пачынаем вучыць “марзянку”. “Пі ла-а по-о-о ёт!” – цягнем хорам, потым – кожны паасобку, потым выстукваем ключом. У літоўца нічога не атрымліваецца. Ён не можа паўтарыць мелодыю знака. Сяржант мучыцца з ім асобна, потым скардзіцца другому сяржанту – “чарпаку” Вадзіму. Той хлопец рэзкі, ягоных кулакоў мы баімся. Літовец стаіць перад Вадзімам, галава ўціснута ў плечы. Вадзім тоўстай драўлянай указкай выстуквае мелодыю на стрыжанай галаве літоўца. Літовец спрабуе паўтарыць – не так. – Сука! Хрэн ты адкосіш! – пасміхваецца Вадзім і кожны наступны раз выбівае мелодыю мацней і мацней. Хвілін праз дзесяць ён выходзіць з сябе, указка ломіцца. Вадзім перахоплівае ўказку, цяпер б’е яе дзяржаннем, б’е так моцна, што самога цябе працінае гук удару дрэва па чэрапе літоўца. – Пі ла-а по-о ёт! – звярэе Вадзім. У літоўца нарэшце атрымліваецца. – А, бібікас, мяне не падманеш, – задаволены сяржант. Літовец садзіцца на месца. Я бачу яго твар – у вачах блішчаць слёзы. А ў позірку – нянавісць. Размаўляю з латышом. – Ён нацыяналіст, ён хоча ў страйбат… Ён не хоча ваяваць за рускіх. Яны там усе крычаць, што Літва – для літоўцаў… Падыходзіць літовец, ён чуе апошнія словы. – І так будзе! – горача ўсклікае ён. – Нашы дзяўчаты не будуць нараджаць ад рускіх! Я трохі ашалелы ад гэтых слоў, а латыш і літовец пачынаюць нешта горача казаць адзін другому на незразумелай для мяне мове. Чужую мову я чую часта. Між сабой размаўляюць малдаване – на малдаўскай, казахі, таджыкі, кіргізы, туркмены – на сваіх мовах, азербайджанцы дык і ўвогуле мала кажуць на рускай мове. Мне няма з кім размаўляць на беларускай, ды і перад арміяй ужо “абрусіўся”, будучы ў Мінску. Прыеду ў войска, там сустрэну яшчэ і эстонцаў, і украінцаў, і туркменаў. І буду чуць, як пры сустрэчах яны імгненна пераходзяць між сабой на сваю мову. У войску я сустрэну і беларусаў. Але ніколі мы не пяройдзем на родную мову, размаўляючы між сабой. І першы раз за сваё жыццё мне стане крыўдна, што я – беларус. Я буду апраўдвацца (а ў мяне пыталіся – чаму мы не гаворым між сабой на беларускай мове) тым, што мова вельмі падобная на рускую, проста гучыць груба. Але ў душы застанецца крыўда, горкая, пякучая: чаму ўсе іншыя так горнуцца адзін да аднаго – малдаване, туркмены і іншыя, чаму сябруюць азербайджанцы – “дух” і “дзед”, і толькі рускія ды беларусы чмыраць адзін другога?.. – Я на пошту, – кажу я сяржанту-”чарпаку”, а за сталом смяюцца: – А скажы яшчэ што-небудзь – смех добразычлівы і просьба не дзеля пакпіць. Хлопцам сапраўды цікава чуць мяккае “поШта”, як і мяккае “Год”, як узрыўное звонкае “ДЗень” і пагрозлівае “рЭжа”… Я вярнуся ў Беларусь і тая мая крыўда за мову і беларусаў будзе ляжаць недзе на донцы душы. Атар Атар – наша вучэбка. Заціснутая між гор даліна. Вучэбных часцей тут – не палічыць. А яшчэ ёсць такі курсант – Атар. Гэта азербайджанец, з мяне ростам, але шырэй у плячах, відавочна, дужэйшы. Атару – 26 гадоў. Употай мы пасмейваемся: спусціўся з гор па соль, вось і злавілі ды ў армію. Пасядзеў бы без солі яшчэ год – і не трэба б было хавацца. Атара мы баімся. Яго звераваты позірк беспамылкова знаходзіць тых, хто саступіць яго фізічнай і маральнай сіле. Атар раніцай стаіць на парозе кубрыка і адлоўлівае курсаў на прыборку ці яшчэ якую работу. Яго не чапаюць нават сяржанты-дзяды, і сяржант-азербайджанец звяртаецца да яго толькі на сваёй мове. Больш яны крычаць: сяржант напорыста, Атар у адказ коратка агрызаецца, злосна, вочы яго блішчаць, часам наліваюцца крывёю. Атар перастрэў мяне вечарам у калідоры, ён чакаў менавіта мяне. У першае імгненне я памкнуўся ірвануцца да свайго кубрыка, але нечакана пачуў: – Брат, памагі. Слыш, брат, толка ты паможэш. Я здзіўлена глянуў на Атара – вочы яго былі сумныя і позірк упрошваў. – Што я магу? – Пайдзём, брат, усё раскажу… Ён лёгка пацягнуў захоплены рукаў хэбэшкі, тут жа нешта рэзка крыкнуў у глыб кубрыка на сваёй мове. Яго ложак быў, як і належыць у такіх выпадках, у самым дальнім куце ад уваходу. На тумбачцы стаялі дзве кружкі з чаем, сыходзіў тонкі пар. Ляжаў хлеб, цукар. – Брат, давай пап’ем чаю. Ты эта не піў, мне сістра прыслала. Этат чай у нашых гарах рос, нігдзе такова нэт. Давай, брат, садзісь, не бойся, цібя ніхто не троніт. Чай сапраўды быў цудоўны – ён меў пах. Я пачаў здагадвацца, чаго мяне паклікаў Атар. Навошта я яму яшчэ трэба, калі адзінае, чым я выдзяляўся тут, дык гэта напісанне вершаў? Атар пачаў расказваць. Старанна выбіраючы рускія словы. Шчыра. Як самаму блізкаму сябру. Чай даўно выпілі, а ён усё расказваў пра сваё нешчаслівае каханне. Як пасварыліся яны, як ён пайшоў з атарай авечак у горы, а яна выйшла замуж за нялюбага. Ён доўгія гады жыў на ферме, высока ў гарах, не спускаўся ў аул. За гэты час яна нарадзіла і развялася. Яму ўсё расказалі. І ён аднойчы спусціўся ў аул – але не паспеў сустрэцца з ёй. У першы вечар не хапіла рашучасці падысці да яе, а ў другі яго забралі міліцыянеры з работнікамі ваенкамата… Я напісаў ліст за Атара – бо ён не ўмеў добра пісаць ні на якой мове. Напісаў прозай і вершамі. Атар перапісаў ліст сам, мучыўся паўдня – друкаванымі літарамі. Два тыдні запар Атар вітаўся са мной, устаўляючы “брат”. Іншым вечарам частаваў мяне чаем, хлебам з маслам. Двойчы пры спробах пакрыўдзіць мяне ён умешваўся, умешваўся люта, бліскаючы звераватымі вачыма так, што ніякіх сумненняў не заставалася: скажа “Зарэжу!” – зарэжа. Мяне і словам зачапіць баяліся. Нават сяржанты-”чарпакі”. Адным вечарам праз два тыдні з кубрыка Атара будуць несціся п’яныя крыкі і спевы на азербайджанскім. Атар атрымае зваротны ліст – яго каханая будзе прасіць яго прыняць яе, калі ён вернецца. То мне раскажа сяржант-азербайджанец і перадасць ад Атара пачастунак: два боханы белага хлеба, вялікі кавалак масла. Мяне шукаць Атар не стане і нічога не скажа. Праз дзень я буду ужо спакойна, як два тыдні запар, ісці міма кубрыка азербайджанцаў. Мяне спыніць Атар, я ўсміхнуся яму, але замест “Здрастуй, брат!”, ён моўчкі хопіць мяне за плячо і пацягне ў кубрык: “Мяці тут, быстро, слышаш!”. – Атар, ты што? – упёрся я. – Э-е-е, каго, сука, не слушать? Я разгублены, аглушаны нават яго словамі, аслеплены злым, ненавідзячым позіркам, усё ж упіраўся. Я не верыў… – Курсант Гапееў, ка мне! Гэта з бытоўкі выйшаў сяржант-азербайджанец. Атар нешта крыкнуў сяржанту, не адпускаючы мой рукаў. Але тут сяржант закрычаў мацней, відавочна, стаў лаяцца, цяпер ужо яго вочы наліліся чырванню. Атар адпусціў мяне. Я падышоў да сяржанта, далажыўся. Ён кіўнуў, каб я ішоў за ім у бытоўку. – Ты яму справу зрабіў – ён з табой разлічыўся. Усё, ты стаў ранейшым курсам для яго. Пакуль ён табе нечым абавязаны – ён табе брат і сябар. Таму што ты – не яго роду. У нас так. Запомні гэта. Крэпка запомні, – казаў мне сяржант. Я запомніў… Грамзубер Грамзубер меў злёгку кучаравыя чорныя валасы, пухлыя вялікія вусны. Выглядаў ён гадоў на 16 – гэткі ўжо нявінна-дзіцячы выраз твару, вузкія плечы, круглы азадак. Грамзубер імкнуўся сябраваць з дужымі – а з ім ніхто не сябраваў. Да яго прыязджалі родныя, прывозілі прысмакі. Грамзубер збіраў кольца сваіх патэнцыйных сяброў, прысмакі з’ядаліся – і ён заставаўся адзін. Пісклявы быў. Ледзь што – пачынаў голасна жаліцца і плакаць. Неяк хутка ад яго адчапіліся сяржанты, а калі звярталіся, то толькі па статуце. Сябра сабе Грамзубер усё ж найшоў, сябра уплывовага і дастойнага – нашага зампаліта. Неяк Грамзубера адправілі ў нарад на камутатар. Ён вішчаў і абяцаў паскардзіцца зампаліту, бо камутатара баяліся ўсе: выседзець строга па форме многа гадзін пад вачамі афіцэраў штаба і самога Дзеда (палкоўніка Дзедушкіна) было не салодкім часам. Але зампаліта не было, і Грамзубер мусіў падпарадкавацца. З гэтага дзяжурства Грамзубер вярнуўся… крылатым і лёг адпачываць. Сяржанты вылупілі вочы. Яго паднялі, а ён пачаў вішчаць, што дазвол на дзённы сон атрымаў ад самога Дзеда. Праз два дні сяржанты вымушаны былі назначыць зноў Грамзубера на камутатар – такі загад прыйшоў са штаба. Да канца вучэбкі Грамзубер дзяжурыў там. Яшчэ хадзіў у гарадок (вольна) у клуб, спяваў там і танчыў. Прыходзіў, калі хацеў, спаў, колькі хацеў. Сакрэт Грамзубера не быў для нас сакрэтам: седзячы на камутатары, ён мог падслухаць размову любога з любым. Сяржантаў ён закладваў зампаліту, зампаліта – камроты, таго – зампаліту батальёна і далей, далей… У канцы вучэбкі ён закладваў самога Дзеда ў штаб дывізіі. …Нас адпраўлялі ў войскі, Грамзубер хадзіў і пасміхваўся. Сам Дзед абяцаў яму лычкі сяржанта, пасаду пры дывізійным клубе. Ужо апусцелі казармы, нас заставаліся адзінкі: у новых хэбэшках, з новымі пагонамі сяржантаў, з упакованымі рэчмяшкамі мы чакалі сваіх купцоў. Пуста было ў казарме. Грамзубер спаў, калі прыбег сяржант-гадок і радасна закрычаў ад парога: – Днявальны! Грамзубера да камроты! Грамзубер плакаў, нават парываўся бегчы з казармы, але яго ўтрымалі. Папера была страшная – адпраўленне ў Сарыазек. Гэта было тое месца, дзе ў звальненне салдаты хадзілі ў сопкі, бо больш не было куды. Купцы ўжо чакалі свайго апошняга салдата – Грамзубера. Загад на адпраўленне яго ў войска быў падпісаны за дзесяць хвілін да адпраўкі. Наш Дзед трываў, калі яго здавалі начальству, але трымаць стукача, які здае цябе тваёй жонцы, Дзед не змог. Так сказаў самому Грамзуберу ротны. …Праз год наш асобны ўзвод КШМ будзе на вучэннях ля Сарыазеку, мы заедзем туды на запраўку. Папалім разам з “мясцовымі” хлопцамі, паспачуваем ім, купім за тушонку новенькую антэну-“кулікоўку”. Спытаю, ці ведаюць яны такога Грамзубера? – Сядзіць сучара на камутатары ў штабе, – сплюне праз зубы мой пагодак-сяржант. Альтэрнатыва Радыётэлеграфіст з мяне слабы – патрэбную хуткасць не асільваю. Але сяржанты суцяшаюць – у войску сёння марзянкай практычна не карыстаюцца. А радыётэлефанія ідзе ў мяне на 5 балаў… Выклікаў зампаліт. Прапанаваў застацца сяржантам у роце. Ведаю, што такія ж прапановы атрымалі многія курсанты. І многія цяпер у роздуме. Войскі: ганяць будуць паўгода, будзеш мыць брудныя хэбэшкі дзядоў, а то і анучы. Сяржантаў з вучэбкі ненавідзяць усе, бо лічаць, што тут курорт, твае ж аднагодкі ў войску цябе не любяць. Вучэбка… Як быццам, самае страшнае – ззаду. Але сяржант-паўгодак Віталік закурвае ў мяне “Гродна” (прыслалі пасылку з дому) і кажа: – Едзь у войскі. Ты не вытрымаеш. Я ледзь не засіліўся, не ведаю, што ўтрымала. Ужо і пятлю звязаў. Ты – не вытрымаеш… Я вырашаю – у невядомае, у войскі. Мяне асабліва і не ўгаворваюць. А вось на Воўку, хлопца каржакаватага, дужага, насядаюць. І сяржанты, і афіцэры, і старшыня. Воўка – сапраўдны сібірак. Сказаў – зрабіў. Для яго слова чалавека як пячатка ў загадзе. І Воўка згаджаецца – застаецца сяржантам у вучэбцы. Праз паўгода мы прыедзем сюды разам з прапаршчыкам Ортнерам – выбіраць сабе курсаў, такая практыка будзе дазволена нашаму асобнаму ўзводу сувязі. І я сустрэнуся з Воўкам. Воўка заплача, скупа, па-мужчынску – збягуць дзве слязінкі па шчоках. Ён будзе расказваць мне, як стала страшна адразу, калі апусцела казарма. Як пачалося “вучэнне” правілам вучэбкі: іх, маладых сяржантаў, чарпакі збівалі штоночы. Але куды цяжэй давялося, калі прыйшоў новы прызыў курсаў. Ужо пачаў дзейнічаць загад №100 супраць нестатутных адносінаў. Курсаў “пракансультуюць” асобныя аддзелы, сярод маладых салдат з’явяцца штатныя стукачы. Як вынік – імгненна ўпадзе дысцыпліна і павага да афіцэраў у першую чаргу. І пойдзе галавамыйка па ланцужку, крайнім у якой будуць сяржанты-паўгодкі. І сярод іх – Воўка. Толькі дзякуючы сваёй сібірскай загартоўцы Воўка вытрымае. Адзін малады сяржант з роты трапіць у шпіталь з разрывам печані, двое вымаляць адпраўкі ў войскі… – Як мне абрыдлі гэтыя сцены, гэты гарадок… Эх, у цябе жыццё… Мне няёмка, што мне і лягчэй, папраўдзе, і цікавей. Я расказваю Воўку пра выезды на вучэнні, пра самаходы ў горад за “чарнілам”, пра першыя звальненні, пра цырк, куды салдат пускаюць бясплатна… І не хочацца, каб сумаваў Воўка, але ён просіць расказваць. Мы сустрэнемся яшчэ праз паўгода – у нас будуць вучэнні ў раёне Атара, і мы заедзем. Мы будзем “дзядамі” ўжо, Воўка зусім па-іншаму будзе трымацца, але сум у яго вачах не знікне… Мой “дзед” Валерка У войску, ва ўзводзе мяне ўзненавідзелі адразу. КШМ-ка камандзіра корпуса (па аналогіі з сённяшнім камандна-штабная машына – то яго мабільнік на час вучэнняў) – галоўная ў нас. Кіроўца – “дзед” Валерка Бабрашоў. Хлопец з Цалінаграда, рослы, дужы, блатнаваты. Камандзір КШМ-кі, сувязіст – сяржант-”чарпак”, адслужыў год. Спетая і спітая пара. Сяржанта прапаршчык Ортнер пераводзіць у ПУС – палявы вузел сувязі, з намі побач, бо, як тлумачыць – разгільдзяй і безадказны таварыш. І мяне ставіць камандзірам пасля праверкі ў парку на ўменне працаваць на станцыі. – Самі будзеце за яго сувязь устанаўліваць! – крычыць Бабрашоў. – Гэта ж чмо, глядзіце на яго, што ён можа! – Бабрашоў, спакойна, – адгукаецца Ортнер. – Навучыш сам, ты ўмееш. Першы выезд усё пакажа. Не справіцца – пойдзе ў “хозвод”, абяцаю… – Ну, піпец табе, чмо! – усіміхаецца праз зубы Бабрашоў, калі Ортнер выхо­дзіць. – Ты ў мяне пашкадуеш, я цябе навучу… Праходзіць тыдзень. Днём – заняткі ў класе і ў парку – Ортнер, адчуваю, засумняваўся ў сваім рашэнні, правярае і правярае мяне. З другім маладым сяржантам мы звязваемся на розных станцыях, гуляем па частотах, спрабуем рэжым “Б” – закрыты рэжым… Два маладых ва ўзводзе і абое сяржанты, а тэрыторыю сваю мясці трэба. А на тэрыторыю часам патрапіць дзяжурны афіцэр. Твае сяржанцкія пагоны не даюць права месці тэрыторыю – гэта справа радавых. Устаём раней, надзяваем старыя хэбэшкі з чыстымі пагонамі. У кубрыку прыбрацца прасцей. Ва ўзводзе парадкі строгія, але не дзікія. Мыць анучы ды хэбэшкі маладых не прымашаюць, хоць гады два таму такое было. І мой “дзед” не праміне пра гэта сказаць. Што я раблю іншы раз – то прасую яму падкаўнерык і прышываю. Раблю сабе і яму. Другі малады тое ж робіць свайму “дзеду”. У вучэбцы мы навучыліся падшываць каўнекрыкі рознымі спосабамі, каб прыгожа было. “Чарпакі” пазіраюць на нашы каўнерыкі, мы і іх вучым. Атрымліваем сваю “зарплату”. 12 рублёў, помніцца, з капейкамі. Сяржанты-”чарпакі” кажуць, што справу трэба замачыць. З адным “чарпаком” я (каб навучыўся) іду ў самаход, у недалёкі пасёлак па “чарніла”. П’ем пасля адбою. І нам, маладым, наліваюць пароўну. – Прыбярыце потым, – кажа нам “чарпак”. Мы прыбіраем як быццам… Праз два дні нас “строяць” – мы прыбралі так, што мой “дзед” Валерка знаходзіць ля плота на нашай тэрыторыі бутэлькі. Тыя самыя, пустыя. Атрымліваем мы не надта – удараў па колькі пад дых ды, па шыі. Стрымгалоў кідаемся капаць ямку (рукамі, зразумела і тым, што ёсць у кішэнях), закопваць бутэлькі… Глыбіню ямы вызначае “дзед” Валерка – 30 сантыметраў. – Сукі, я акуркі на паўметра углыб закопваў! Трохі крыўдна, аднак навука, якую запомніў на ўсё жыццё: хочаш схаваць – хавай адразу. Мой “дзед” Валерка (працяг) Добра, што ў нас такі невялікі ўзвод. Раніцай мы, маладыя, п’ем салодкі чай, маем свой кавалак белага хлеба з маслам. У першыя дні гэта было так нязвыкла… А вось у абед маслоў нам не хапае. Маслы – гэта міска з поліўкай. Іншым разам там бывае мяса, часцей – сала. То тут першыя да сябе цягнуць міску дзяды, нам – што застанецца, але застаецца заўсёды. І яйкамі ў святочныя дні мы частуемся. Бо наш узвод – асобны. Мы, маладыя, павінны быць заўсёды ў чыстым, падшытыя, боты павінны блішчаць, панама – быць акуратнай, нам дазволена нават устаўляць тонкі дрот у палі – каб не вісела. Мы – асобны ўзвод КШМ. Пад маім сядзеннем у адсеку – металічны чамадан. Там – тушонка, галеты, згушчонка. Там – цыгарэты і запалкі. І чай. Гэта наш запас. Я ўжо папаўняў яго са сваіх грошай. Раніца, павольна ідзем у сталовую. “Чарпакі” і дзяды пярлоўку не ядуць – толькі чай з хлебам і маслам. З КПП забягае ў сталоўку сяржант і крычыць ад парога: – Узвод КШМ – трывога! Нас усіх здзімае ветрам з-за стала. Кінуты недапіты чай і недаедзеная каша. Хапаем аўтаматы ў збройным пакоі. Нам, сяржантам, – яшчэ і 15 баявых патронаў. Мы ж павінны яшчэ атрымаць блакноты з ключамі для рэжыму закрытай сувязі. Пакуль атрымліваем, дабягаем да парку – кіроўцы ўжо вывелі КШМ-кі. Сустракаем прапаршчыка каля КПП. Уводная адна – рэжым маўчання, разгарнуцца на ЗКП (запасны камандны пункт). Машыну трасе, але мне трэба набіраць ключы. І не памыліцца, бо потым – бяда… Перад ЗКП атрымліваем заданне: баявое разгортванне, устанавіць сувязь, трымаць сетку. Пад’язджаем да ЗКП – на сопках фігуркі. Правяраючыя… Значыць, разгортванне ў поўнай выкладцы: аўтамат, процівагаз, падсумак, рыдлёўка. І – на час… Хоць раніца, пячэ на ўсю. Першае – пракладваю лінію ад капаніра да КП. Гэта кіламетр, дзве катушкі. Пот залівае вочы, бегчы на сопку немагчыма, а трэба… Там уніз, з сопкі, потым зноў – наверх. КШМ-ка ўжо ў капаніры, кіроўца замацоўвае массетку. Узняты дзве антэны. Станцыі ў мяне ўжо уключаны на праграванне. Не магу цярпець – шмаргаю каністру з вадой, нахіляю і глытаю, глытаю цёплую ваду, якая пахне бензінам. – Я – цясніна-13… Я – цясніна-13. Увага ў эфіры! Рэжым маўчання. Адказваць па выкліку… Каго я не чую – чакаю на зап-раз і зап-два. Увага ў эфіры! Дзесяць хвілін, пятнаццаць… Нарэшце, адгукнуліся ўсе. Дакладваю. І тут жа – даць на сувязь аднаго, другога, трэцяга. І – ў закрытым рэжыме. Некаторыя яшчэ не набралі ключы… Гадзіна праходзіць – бесперапынныя выклікі. Гарыць там што ў іх? У мяне – гарыць. У адсеку +47 на тэрмометры… Піць… Як хочацца піць, а мікрафон, мокры ад поту, не кінуць. “Дзед” завёў генератар, бо акумулятары здохлі, цяпер цягне лінію, каб цішком падключыцца да 220 вольтаў – ведае такое месцейка. Генератар падвывае – станцыя на перадачы жарэ добра. Дзве гадзіны работы. Міма дзвярэй праходжваецца правяраючы – я не магу нават адчыніць іх. З кунга “дзед” працягвае мне фляжку, і я выпіваю нешта цёплае, саладкавае. Чай… Вады, я вады хачу, халоднай… Два вентылятары дзьмуць гарачым. Трохі паспакайнела, потым каманда з КП – рэжым маўчання, утрымліваць сетку. То значыць толькі праверка праз 30 хвілін. Выскокваю з адсека, бягу да кунга. Хапаю каністру… – Куды, дура, стой… – “Дзед” вырывае з рук каністру. – Залазь у кунг… На століку кунга кружкі з гарачым, чорным чаем, цукар. – Пі! – Не магу, вады… – Пі, сука, потым вады дам, – праз смех кажа дзед. І я п’ю гарачы, да немагчымага моцна завараны чай. І мне раптоўна лягчэе. Прапаршчык заскоквае ў кунг. – О, якраз на чаёк… Скідвае фуражку. – Ну, пратрымаліся…Як, Бабрашоў, твой малады спрацаваў? – Нічога так, строіў добра, – усміхаецца “дзед”. Праз дзве гадзіны паўторыцца тое ж, што і раніцай. Выклікі і выклікі, а тут пачнуць правальвацца мае карэспандэнты. Я раскідаю іх па розных дарожках, на розныя антэны. Але ўтрымаю ўсіх. Бабрашоў толькі раз патурбуе мяне – я дастану нашу скрынку з НЗ. Бо кухня прыедзе толькі заўтра, нам трэба нешта есці. Бабрашоў распаліць лямпу, разагрэе тушонку з кашай, нарэжа хлеб і падасць мне ў адсек. І яшчэ двойчы будзе гатаваць чай. Вечарам наступіць адбой. Дзяжурны рэжым. Ужо я буду гатаваць вячэру і мыць потым посуд… Самаход На той час я быў ужо амаль “дзедам”. Неяк былі ў звальненні ў сябра Лёхі, які жаніўся. Там я пазнаёміўся з адной дзяўчынай. Не прыгажуняй. Росту маленькага. Але Лёха папрасіў: “Пагуляй з ёй, яна адна і адна…” Так і пачалі мы сустракацца. Сустракацца раз на тыдзень – гэта ж не справа. Тым больш, вясна гудзе. Ну, самаход – добрая выручка для салдата. Жыла дзяўчына не блізка, на другім канцы горада. (Наша часць стаяла на ўскрайку Фрунзе, цяпер – Бішкек, Кіргізія). Але шлях быў роўны – уздоўж Чуйскага канала ад нашай часці, праз карагачовы лес. Ну, не лес, лясок, які мясцовыя звалі гучна “парк”. Карагач – дрэва змрочнае. Густое, цёмнае, пад ім нічога не расце. Многа было дрэў паваленых, нахіленых – у такіх месцах збіраліся на адпачынак мясцовыя: анашу папаліць, чарніла папіць, дзевак паціскаць. І хоць мясцовыя нас збольшага паважалі, але ў тым парку кантынгент быў асаблівы – многа былых асуджаных. То застацца там без цыгарэт, без рамяня, а то і ботаў – справа рэальная. Быць збітым – такая ж рэальнасць. Быў і іншы шлях – па дарозе. Рызыкоўна, вядома. Шаша, машыны ездзяць… Двойчы я вяртаўся ўздоўж канала, хоць адзін раз ратаваўся ўцёкамі – нейкія чацвёра абкураных прысталі былі. На трэці раз пайшоў дарогай. Пакажацца машына – хаваюся ў цень дрэва ці стаўба. Там прыватная забудова ўсцяж, можна было прыціснуцца да плота. Вуліца цёмная, ліхтары на слупах – праз метраў 300. Адзіны асветлены будынак – магазін. І вось на чацвёрты, здаецца, раз, вяртаюся недзе ў гадзіны тры ночы. Пайшоў па дарозе, бо надта цёмная ноч была, па беразе канала ісці не схацеў. Машын практычна няма, глуха і ціха. Перайшоў хутка той асветлены магазін. Наперадзе, бачу, фары. Не ГАЗ-66, не УАЗік, легкавы. Але прыпыніўся за слупам. Тармазы вішчаць, выскоквае нехта, бачу краем вока пагоны… – Стаяць! Лавілі яны мяне хвілін 20. Платы там высокія, і цемра ж, што за плотам – невядома. А ўздоўж вуліцы… Машынай наперад, фарамі слепіць… І тут бачу – гэта два міліцыянеры! Праўда, адзін лейтэнант, а другі – падпалкоўнік. Злыя. Чаго ўцякаў? Ад сваіх, кажу, думаў, уцякаю. І не разумею: з якога ляку міліцыянеры мяне лавілі? – Што ты ля магазіна рабіў? – пытае падпалкоўнік. – Міма ішоў, з самаходу, – адказваю. – Ад дзяўчыны. – Што, не ўсё перацягнуў учора? – Што цягнуў? – бы дурны перапытваю. – Там пабачым. Сядзі, не дзёргайся. І не прасіся нат… Вязуць мяне ў камендатуру. І гэта, разумею, фініш. Зачыняюць аднаго да ранку. Назаўтра за мной прыязджаюць з міліцыі. Рукі за спіну, у аддзел. У кабінеце ў цывільнага на стале – мой армейскі блакнот (пры вобыску ў камендатуры ўсё забіраюць). – Ну, расказвай, – кажа цывільны. – З кім магазін бралі? У тым блакноце – некалькі адрасоў знаёмых з Фрунзе. Праз паўгадзіны мне становіцца ясна: той самы магазін быў абрабаваны якраз у ноч перад маім самаходам. Сляды ад салдацкіх ботаў там былі. Што тут казаць? Допыт гадзіны тры. Да ночы – у камеры з нейкімі зэкамі. Адбіткі пальцаў. Потым ноч у камендатуры. На наступны дзень вязуць да Лёхі – пацвердзіць, што я быў у яго. Выклікаюць у аддзел тую дзяўчыну. Урэшце, ад мяне адчапляюцца. Трое сутак я ў камендатуры. Паколькі мяне афіцыйна ніхто не затрымаў (патруль там, ці яшчэ), то я – не аформлены. Прапаршчыкі перадаюць мяне адзін другому па дзяжурстве, як рэч. Але, праўда, двое дзяліліся са мной сваёй вячэрай, што давалі ім жанкі. Не разумею, чаму няма нікога з батальёна? Хоць радасці адтуль не дачакаешся – мне свеціць 15 сутак “губы”. Тым не менш – чаму мяне не забіраюць і не афармляюць? Дзяжурны прапаршчык расказвае: – Трагедыя ў вас. Малады лейтэнант загінуў… Да нас двое маладых лейтэнантаў з Кіева прыехалі. І вось адправілі іх ЗКП рыхтаваць. Там яны перапілі спірту, забралі ў салдат ГАЗ-66 і паехалі да дзевак. Адзін, бялявы, вясёлы хлопец, прыадчыніў дзверы (стала яго ванітаваць) і …кульнуўся ўніз галавой. Мазгі засталіся на рабрыстай ступіцы пярэдняга кола. А быў ён сынам начальніка Кіеўскага вучылішча… Днём мяне забраў наш Ортнер. Маўчалі. Сустрэлі ў часці начштаба. Той сказаў, што вечарам разбярэцца са мной – колькі мне сутак быць на “губе”. Але літаральна праз дзве гадзіны аб’явілі трывогу, і мы з’ехалі на два тыдні пад кітайскую мяжу… Яшчэ і датуль мне помніцца той страшэнны пералом у маім жыцці: вось ты, вольны, вось ідзе-бяжыць роўна тваё жыццё, усё быццам прадбачана, пралічана. І адзін крок, адно маленькае рашэнне – і рушыцца ўсё і адразу. Імгненна перакульваецца свет, ты раптоўна страчваеш адны якасці, якімі ты даражыш, і атрымліваеш зусім іншыя. Ты аглушаны, анямелы, раздушаны. Ці ты – мёртвы. Як той бялявы лейтэнант… Заваяванне вышыні Той восенню мне пашанцавала – у складзе 12 чалавек быў адпраўлены пад Пражавальск, недалёка ад возера Ісык-Куль. Чакала нас там бульба – яе мы павінны былі нарыхтаваць для часці. Хітры прапаршчык, які быў з намі, дамовіўся, што будзем мы працаваць на яблыках, якая розніца калгасу – абы дармавая сіла. Жылі ў нейкай будыніне, ля невялікай горнай рэчкі, у даліне. Месца ўразіла. Рэчка бегла далей, а пачатак яе губляўся ў цясніне. З трох бакоў нас абступалі горы. Што мяне здзівіла тады найбольш: надвор’е залежала не ад таго, якое неба, а ад таго, што робіцца ў цясніне. У самы светлы дзень там раптам з’яўлялася аблачынка, пачынала сінець, набрыняць чарнатой – і нечакана кацілася на нас, у даліну з дажджом і ветрам. Так блізка былі горы да нас! І не ў аднаго мяне вярэдзілася жаданне хоць на якую гару ўзлезці. Адна з гор, пакатая, старая, падавалася няцяжкай для пад’ёму. Вышынёй яна была мо з метраў 500 ад падэшвы. І ў адзін з апошніх дзён прабывання там даў прапаршчык адмашку: “Дазваляю”. І мы пайшлі, усе разам. О, там толькі здавалася, што гара – побач! Колькі яшчэ давялося ісці, каб адно да яе наблізіцца! І не да яе, а да яе падэшвы. Пачаўся пад’ём. Не вельмі і складаны, адно што цяжка было ісці, амаль увесь час нахіліўшыся наперад. Доўга, ой як доўга мы ўзнімаліся на вяршыню! Двое хлопцаў дык і ўвогуле ад сярэдзіны гары падаліся назад: “Ну яго да чорта! А спускацца як будзе?” Так, мы ўжо ўсе зразумелі, што спускацца будзе якраз цяжэй… Ішлі і ішлі, лезлі, недзе і на карачках, чапляючыся за жорсткую траву. Трэцяя гадзіна пайшла. Зразумелі, што вяртацца давядзецца ў прыцемках – сонца хілілася за горы. А цямнее ж тут імкліва… Яшчэ сто метраў пад’ёму, яшчэ сто. І вось яна – вяршыня! Амаль ідэальна круглая пляскатая пляцоўка метраў 30 у дыяметры. У цэнтры – куча шэрага камення, апаленае бярвенне. Уся пляцоўка ў чорных лапіках кастрышчаў. Бутэлькі цэлыя і бітае шкло, бляшанкі з-пад кансерваў, шматкі папер, нейкія анучы… Мы спускаліся з гары дзе і подбегам, каб адно хутчэй адтуль, і ўсё адно цемра застала нас. За час спуску ніхто не вымавіў ні слова. І толькі калі прыйшлі да свайго дамка, азірнуліся на гару, якая чарнела на фоне зорнага неба, і нехта сказаў: “Дурні...” Цець-маць, палкоўнік Маскалік… Гэта былі яго першыя словы на пастраенні батальёна: “Цець-маць, у нас будуць новыя парадкі!”. Палкоўнік Маскалік стаў нашым камбатам. Да гэтага ён служыў у Германіі. Наш былы камбат пераходзіў вышэй, у корпус. Яго мы паважалі: то быў сапраўдны мужчына і сапраўдны афіцэр. Мы развітваліся з ім восенню, на рэпетыцыі парада ў гонар дня рэвалюцыі. Рэпетыцыя пачыналася позна ўвечары, плошча ачаплялася. Гэта цяпер у нас шоу з гэтага робяць, а тады, у Фрунзе, рабілася ўсё ціха і без лішніх вачэй. Праўда, да гэтага былі дзясяткі рэпетыцый на ваенным аэрадроме… Дык вось, была апошняя генеральная рэпетыцыя, мы прайшлі, але нас чамусьці не адпусцілі па машынах. Загадалі строіцца. Мы з жахам уяўлялі яшчэ адну праходку – гэта пасля пяці! І ўжо блізка поўнач… Але тут перад шарэнгамі з’явіўся наш камбат. “Дзякуй за службу, салдаты і сяржанты!” Пайшоў уздоўж, кожнаму паціскаючы руку… Новыя парадкі палкоўніка Маскаліка хутка адчуліся найперш на нашым асобным узводзе – цяпер мы рабіліся пастаяннымі дзяжурнымі на КПП. О, як мы вылі… Праз два дні – нарад. Дзень у парадцы, навыцяжку перад афіцэрамі. Наша часць была размешчана на ўскрайку горада, насупраць часці Чуйскі канал працякаў. А парк наш – побач. З часці ў парк мы ішлі па грамадзянскай тэрыторыі, ды і ранішнія кросы праходзілі ўздоўж канала. Маскалік у першую чаргу забараніў кросы па-за тэрыторыяй часці. Катэгарычна запатрабаваў, каб у парк і з парку хадзілі вялікай камандай (не менш за 20 чалавек), абавязкова з афіцэрам. Пару разоў нават выклікалі з нарада па ахове салдата з аўтаматам у суправаджэнне, але ў корпусе такую ініцыятыву (баявая зброя як-ніяк) не падтрымалі. А далей наступілі чорныя дзянькі для нас, асобнага ўзвода. Маскалік аддаў загад, каб на КПП дзяжурныя былі ў... касках. У самых сапраўдных. Гэтыя каскі мы не надзявалі нават на самых важных вучэннях, яны ляжалі недзе ў збройных пакоях ціха, нікога не турбуючы… І вось карціна: стаіць сабе салдат (сяржант) у парадцы: белы рэмень са штык-нажом, боты наваксаваныя блішчаць, кашуля свежанькая, кіцель і штаны адпрасаваныя. І на галаве замест фуражкі – каска зялёная. Колькі наш прапаршчык, камандзір узвода, немец Іван Ортнер, не спрабаваў даказваць, што такі выгляд – страшны, Маскалік цвярдзеў сваё: “На салдата савецкай арміі можа быць здзейснены напад! Вы разумееце гэта?” Але ўспомніў я гэта па іншай прычыне. Мой сябар Сяргей Сафонаў ажаніўся адразу пасля службы на немцы з-пад Фрунзе – там быў пасёлак, высланыя немцы. Сам ён з Караганды, прыязджаў потым да цешчы. І расказваў мне Сяргей (мы ліставаліся), як сустракаўся з нашым Ортнерам напачатку 90-х. Бачыў КПП – умацаваны агароджай-бар’ерам, бачыў дзяжурных у касках і ўжо з аўтаматамі, а не тупымі штык-нажамі. Тыя бяскрыўдныя кіргізы, у якіх мы за бензін куплялі віно, якія частавалі нас вінаградам, кавунамі, памідорамі, цяпер закідвалі КПП камянямі. Сістэматычна, у адзін і той жа час, кожны дзень яны збіраліся групай чалавек у 40 і кідалі камяні. І аднойчы каска рэальна ўратавала жыццё салдату на КПП. Палкоўнік Маскалік пайшоў у адстаўку за год да гэтых падзей. Эльвіра Дзіўнае імя… Такое імя я сустрэў два разы за жыццё. І першай Эльвірай была Эльвіра-немка. Былі навагоднія святы, і нам далі ў якасці падарунка звальненне да 24:00 і квіткі на баль у нейкае прадпрыемства. Дзяўчат там хапала. Сярод іх былі Эльвіра і Таццяна. Мы пазнаёміліся з імі – я і Сяргей Сафонаў. Прыемнае было знаёмства. З запрашэннем прыйсці ў госці, у пасёлак пад Фрунзе. Дабірацца туды было ой як няпроста. Канчатковы прыпынак аўтобуса, а потым пешкі каля трох кіламетраў. Але праз два тыдні мы выцыганілі ў Ортнера звальненні і падаліся, папярэдне прыфранціўшыя, як маглі. Пасёлак быў вялікі, некалькі вуліц. Знайшлі мы тую Садовую, знайшлі дом. Сталі насупраць – страшна заходзіць. То кінулі некалькі снежак. Рыпнулі веснічкі, выходзіць дзяўчына гадоў 20, пабачыла нас, аж перапалохалася: “Ой, хлопчыкі, мы ж ніяк не чакалі, зараз, зараз я пабягу паклічу, яны ў суседзяў…” І пабегла па вуліцы ў пантофлях мяккіх і халаціку. А мароз градусаў пад 25. О, як нас сустрэлі ў тым доме! Маці Эльвіры, дзяўчаты: Вольга (нявестка), Эльвіра (дачка), Таццяна (сястра нявесткі, разведзеная, уцякла ў літаральным сэнсе ад мужа з Караганды сюды). Сын гаспадыні якраз сам служыў недзе ў Расіі, то ўсё нам было зразумелым. Пачаставалі нас і падарункі далі – цёплыя шкарпэткі. І запрасілі яшчэ. І мы прыходзілі. Праўда, мяне хутка былі спынілі на вуліцы мясцовыя дзецюкі, і адзін з іх, мардаварот сапраўдны, прыгразіў мне: не хадзіць да Танькі, бо затопіць у Чуйскім канале. Але аднаго Сяргея таксама было нельга адпускаць – закон для нас быў простым: у звальненні не менш чым па двое. То мы і хадзілі… Калі Сяргей даведаўся аб Загадзе і стаў дзембелем, ён пайшоў у самаход і зрабіў Эльвіры прапанову. Яшчэ да гэтага мы з ім ведалі, што Эльвіра была замужам. Роўна адну ноч. Яна не змагла вынесці той жорсткасці і жывёльнага нецярпення, з якім накінуўся на яе малады муж. І раніцай сышла ўпрочкі. Мы бачылі з Сяргеем фотаздымкі з таго вяселля – іх нам паказвала маці Эльвіры. Сяргей звольніўся, паехаў у сваю Караганду. Мы з Валодзькам Спінулам, які стаў маім кіроўцам, колькі разоў прыходзілі ў пасёлак. І Эльвіра іншы раз прыходзіла ў часць, прыносіла што смачненькае. Сяргей прыехаў праз два месяцы, і адбылося невялікае вяселле. Маладыя паехалі ў Караганду. У іх нарадзіліся дзве дзяўчынкі. Потым Сяргей мне пісаў, што вымушаны быў з’ехаць адтуль – дастануць мясцовыя нацыяналісты, асабліва дастанецца дочкам, бо напалову немкі. Сяргей з Эльвірай сталі жыць у Расіі. Мы з Сяргеем набылі сабе кінакамеры, рабілі фільмы і перасылалі адзін аднаму. І здымкі дасылалі. А потым неяк Сяргей доўга маўчаў. І аднойчы прыйшоў ліст са страшнай весткай: Эльвіра памерла. Раптоўна, нечакана. Днём забалела галава, але хто з нашых жанчын звяртае ўвагу на нейкі галаўны боль! Вечарам яна памерла. Сяргей будзе гадаваць дачок адзін, да яго прыедзе цешча. Потым цешча выедзе на этнічную радзіму – у Германію, забярэ да сябе ўнучак, а дзяўчаты пасля забяруць да сябе бацьку. Сяргей у Германіі цяпер. Так і застаўся адзін. Назгуль (самае патаемнае з арміі) Мы едзем у неба. Яно пачынаецца на верхавіне хрыбта, куды, выгінаючыся, цягнецца серпантын. Мне здавалася, што як любое нармальнае неба, гэта таксама павінна паднімацца вышэй і вышэй, калі ты да яго набліжаешся. Але гэта не паднімаецца, учапілася сіне-фіялетавай хмарай за востры хрыбет. Гляджу ўніз – асноўная калона ніжэй на два ярусы. За нашай КШМ-кай прывязанай чарапахай караскаецца сувязны БТР – Танкіст вадзіла вопытны, нездарма начсувязі корпуса сядзіць на БТРы, а не ў нашым ГАЗе. – Так, Воўчык, цяпер на самой вяршыні – паварот на плоскай пляцоўцы на 180 градусаў, – гэта прапар кажа Воўчыку, майму кіроўцу. – І адразу спуск пачынаецца, яшчэ больш строма, чым пад’ём. Зразумеў? Прапар на вучэннях вось у такіх сітуацыях заўсёды звяртаецца да нас па імёнах. Вось і мне цераз перагаворнае: – Гапеіч, трымайся там! Трымаюся. Хоць жудасна ехаць над прорвай з адчыненымі дзверцамі (такія правілы) вось ужо дзве гадзіны, паднімаючыся вышэй і вышэй. Кіроўцу яшчэ горш – ён толькі за руль і трымаецца. А ў метры ад цябе – прорва… На пляцоўцы мы разварочваемся па сантыметры. Зараз прорва з усіх трох бакоў. Машына ў густой сіняй смузе. Трывожна пахне азонам. І раптоўна, быццам дачакаўшыся нас, як моманту для пачатку дзеяння, уся гэтая імглістая маса пачынае сцякаць уніз, далей, ніжэй. І ўспыхвае там, адкуль мы толькі што падняліся, бела-блакітным святлом. Гром разносіцца танкавым залпам. Яшчэ выбліск, яшчэ…Уся цясніна запоўнена гэтай хмарай. Калоны не відаць… Вось гэта маеш, адзначаю пра сябе. Першы раз у маім жыцці навальніца не над, а пада мной. Запомню. Развярнуліся. Пачынаем спускацца. У нас свеціць сонца. Гляджу ўніз і ціха ахаю: там, унізе – зялёнае мора. Ну, возера – выцягнутае, апраўленае з двух бакоў хрыбтамі, па адным з якіх мы цяпер спускаемся. Бліскучае. Рэальны смарагд, як выбух зялёнага колеру сярод шэрых гор і жоўтых сопак. – Лерыч, бачыш? – крычыць мне прапаршчык. – Даліну? Бачу, – адказваю я, не хаваючы сваё захапленне (Валерый – тое доўга, вырашылі хлопцы і завуць мяне скарочана: Лерыч). – Вось туды і спускаемся. Даліны дасягаем толькі праз тры гадзіны. Акумулятары амаль здохлі, ад генератара зарадка не ідзе – хуткасць малая. Сувязі з калонай (адна машына ў сярэдзіне, адна – у канцы) практычна няма. Вось, блін, вайна якая… Трымаю станцыю на дзяжурным прыёме. Праз трэск разрадаў раптам прабіваецца голас Сяргея: – Трынаццаты, я дванаццаты! Калона стаіць. У нас шквал прайшоў. Апоўзень накрыў дарогу. Як зразумелі, прыём… Прапаршчык мацюкаецца. Разгарнуліся ў даліне. Дзіўна, на месцы, унізе, яна і не такая зялёная, як зверху. А бліскацела таму, што тут трава такая, кусцікамі, ярка-зялёная, бліскучая. Даліна вялікая, упіраецца ў сопкі, віхляе між імі. Другі хрыбет, які з вышыні здаваўся зусім побач, раптам адскочыў кіламетраў на 10 далей. Я ўсё ніяк не магу прывыкнуць да таго, што ў гарах адлегласці здаюцца зусім іншымі, чым яны ёсць на самай справе. Сувязь з калонай ёсць. Начсувязі корпуса, палкоўнік у гадах, трымае слухаўку адной рукой, крычыць: – Ды ўсё я разумею! Усё! Даваяваліся… Перагаворваемся са сваімі – дрэнныя справы. Апоўзень накрыў дарогу метраў на трыста. Капаюць уручную. І назад не пойдуць – у калоне маладыя кіроўцы, заднім ходам спусціцца па серпантыне – гэта вышэй за іх магчымасці. А развярнуцца там — ніяк… Сонца гатова схавацца за хрыбет – час гатаваць вячэру. Іду да БТР-а. Танкіст і Лёха кіслыя. – Кансервы ёсць? – Дык усё ж перагрузілі! Бля… Вось зараз і я кажу “бля”. Камбат загадаў нам свае запасы (а ён ведае, што ў нас такое ёсць) прыбраць з двух першых машын – нас чакала праверка асабістаў. – Адзін сухпай у мяне, – кажу я. – Цукар ёсць. Гарбата таксама. – Цукар і ў нас ёсць… Адзін сухпай – гэта слоік тушонкі, слоік кашы, пачак галет, цукар, сгушчонка, сухары. Усё дзелім на шасцярых. Палкоўніку, мужыку грузнаму, гэтага мала, як піць даць. Падобна, ён нечым хварэе – палез адразу па таблеткі. А чай спытаў без цукру. – Дыябет, – суха кідае для нас прапаршчык. Раніца росная і халодная. Гатуем чай. Воўчык знайшоў у кабіне за сядзеннем пачак галет. Хоць нешта. Звязваемся са сваімі. Справы яшчэ горш, чым думалі. Расчыстка ідзе павольна – дарога вузкая, шмат людзей не паставіш. Нам быццам і добра – адпачынак незапланаваны! Але вось есці больш няма чаго. Зусім. Вада ў каністрах награваецца, піць яе, з мяккім металічным смакам, гідка. П’ём чай – ужо шосты ці сёмы раз. Увесь дзень у даліне стаіць цішыня. Поўная, дзікая, ненатуральная. І ўначы было ціха, адно што цыкады пад час змяркання верашчаць. Днём жа ўсё замірае. Цішыня душыць мяне, мяне душаць два хрыбты па баках, мяне душаць сопкі наперадзе і ззаду. Мы палім, гледзячы на сонца, што ўжо кранулася хрыбта. Нейкая цень бяжыць па недалёкай сопцы, як цень ад хмаркі, але неба чыстае. – Глупства нейкая, – кажу я. – Што за хмаркі на той сопцы? – Оп-па, ды гэта сайгакі, – выгуквае Воўчык. Ізноў мяне падводзіць мой вакамер. Да той сопкі, якая “побач” – з кіламетры два. І цень – гэта статак сайгакаў. Перабеглі на другі бок. – Усё, заўтра ідзем за сайгакамі, – сплёўвае Воўчык. – А то здохнем. – Нічога не атрымаецца, – падыходзіць прапаршчык. – Мы на БМПэшцы за імі ганяліся… за сопку нырнуць – і растварыліся. Яны тут палахлівыя, стрэльбы ж пастаянна. – Ну, усё роўна, паспрабуем, – настойвае Воўчык. – Нашы і заўтра не пад’едуць, там на тры дні яшчэ работы, як мінімум. Сёння нічога не елі. І боты кірзавыя, не зварыш… – Раніцай абгаворым, – абяцае прапаршчык. Устаём додніцай. Моўчкі п’ём гарбату. – Дазволіць не магу, не дазволіць таксама не магу, – аддзімаючыся ад гарачай гарбаты, кажа палкоўнік. – Машына там далёка не пойдзе – саланчак. Сопкі стромкія вельмі, дарог няма. Вось карта, глядзіце… Глядзім штабную карту. На ёй куча стрэлак сініх і чырвоных – гэта дарослыя ў вайну гуляюцца. Знаходзім сваю даліну. У тым месцы, дзе мы бачылі сайгакаў, пункцірная блакітная нітачка. Раўчук, хоць і перасыхаючы. У мяне 15 баявых патронаў, па інструкцыі, на ахову сакрэтнай апаратуры. Воўчыку сем патронаў, мне 8. – Да змяркання каб вярнуліся, – папярэджвае прапар. – І асцярожна там. – Ёсць, таварыш прапаршчык, – адказваю, падыходжу да Лёхі. – Калі прыцямнее, нас не будзе, фарашукальнікам у неба пасвеціце, добра? – Памацаем, – ківае Леха. – Стрэльнеце ўверх калі што, трасер павінны заўважыць. Ды Воўчык жа не ты, ён горы ведае… Гэта так, для Воўчыка горы – не для мяне. Ён з Караганды. Наогул, Воўчык не мне раўня. Настырны, рэзкі, хамаваты. Для маладога байца – самыя тыя якасці для адаптацыі. Воўчык расказвае мне пра сваю грамадзянку, і я разумею, наколькі ён больш за мяне ведае жыццё. Ён ведае, напрыклад, што такое насвай і анаша. У яго было гэтулькі жанчын, колькі ў мяне не было і ў марах (а наяве ў мяне не было і адной, у сэнсе інтыму). Ён расказвае пра свае справы там, у Караганде, і там няма тэатраў, вершаў, вячэрніх сустрэч. Там ёсць бойкі на смерць, прастытуткі, фарцоўка, крадзеж… Воўчык – хлопец не слабы, у плячах шырокі і вышэй за мяне ростам. Нос яго быў зламаны ў бойцы, цяпер глядзіць набок. Але іншы раз са мной Воўчык раптам становіцца іншым – безабаронным, непасрэдным, далікатным нават. У мінулым выездзе сарваў быў кветку, прынёс мне, паказвае і дзівіцца: “Гэта ж як вось такое прыгожае можа само прыдумацца?”. Адзін раз я яму пра сузор’і расказваў – дык ён паўгадзіны пасля глядзеў на Касіяпею, не адрываючыся, лежачы на брустверы капаніра. Дзіўны ён трохі… …Сонца ўжо паднялося высока, а мы ідзем і ідзем уздоўж хрыбта. Абмінулі адну сопку, другую, трэцюю… Даліна пачынае распаўзацца асобнымі зялёнымі плямамі між сопкамі, я пачынаю губляць арыентацыю. Сайгакаў нідзе не відаць, не відаць і іх слядоў. Знаходзім невялікае балотца. У адным месцы вада быццам, але зямля з белым налётам. Соль. Я усё ж чэрпаю далонню ваду, падношу да твару. Рэзкі тухлы пах б’е ў нос, ледзь не званітавала. На гадзінніках поўдзень. Мы ляжым у ценю скалы. Сопкі сталі высокімі, камяністымі, яны велізарныя, пачынаеш абыходзіць адну – вырастае на шляху другая. Ногі гараць – боты не тая абуўка, у якой добра хадзіць у такую спякоту. Есці ўжо не хочацца. Нічога не хочацца. Проста ляжаць… – Пайшлі, – паднімаецца Воўчык. – Дойдзем да той сопкі і павернем назад, але бліжэй да таго хрыбта. А хрыбта і не відаць. І даліны ўжо як такой няма. Калі верыць карце, дзесьці блізка павінен быць раўчук. Там, у кунзе КШМ–кі, здавалася так проста яго знайсці. А цяпер, на гэтай велізарнай, выпаленай сонцам да шараватай жаўцізны, устаўленай сопкамі прасторы, здаецца неверагодным заўважыць хоць нешта. На раўчук выходзім нечакана. Ён нібы з-пад зямлі падняўся, проста перад нашымі вачамі. І тут жа пачулі шум невялікага вадаспаду – раўчук збягае з невялікай цясніны між двух сопак. Сам вадаспадзік закрывае ад нас скала, але мы бачым, як зіхацяць на сонцы струмені вады, падаючы ўніз з двухмятровай вышыні. І тут на другім боку раўчука, у дзесяці метрах ад нас я заўважаю, як частка рудой травы варухнулася. Ціхенька піхаю Воўчыка. – Сурок, – аднымі вуснамі кажа Воўчык і паднімае аўтамат. Затворы ўзведзеныя былі раней, цяпер толькі б не пстрык­нуць засцерагаль­нікам. Я добра ўжо бачу шэра-жоўтага сурка. Звярок не маленькі, тоўсты, ён чымсьці сваім заняты ў траве, нават галаву не ўзнімае. Паказваю Воўчыку: я страляю першы. Воўчык ківае. Стрэл гучыць нават для нас нечакана аглушальна, імгненна адбіваючыся ад сопак – цэлая кананада. Сурка падкідвае трохі, цельца тузаецца. Кароткі прыглушаны выкрык за скалой і плёск вады зрываюць Воўчыка з месца. Ён пераскоквае праз раўчук, крычыць пагрозліва: – Стаяць! Рукі! Я скачу ўслед за ім. Голае, скурчанае чалавечае цельца пачынае распроствацца, пераадольваючы скаванасць жахам. У вадзе стаіць, апусціўшы рукі, дрыжачы ад страху дзяўчынка. Не, дзяўчына. Мы глядзім на яе, у яе ледзь раскосыя, шырока раскрытыя вочы, яна глядзіць на нас. Гэта працягваецца доўга, бясконца доўга, пакутліва доўга. Воўчык глытае сліну, ужо з меншай пагрозай пытае: – Хто такая? Чаму тут? Гэтае пытанне як быццам трохі супакойвае дзяўчыну. – Прыйшла па ваду, – ледзь шэпча яна. Я апускаю аўтамат, стаўлю яго на засцерагальнік, Воўчык робіць тое ж самае. Пасмялеўшы, дзяўчына ледзь прысядае, гледзячы на нас умольна, цягнецца да яркай плямы на камені – там нешта з адзежы. – Апранайся, – дазваляе Воўчык, глядзіць на мяне, і мы адварочваемся, але так, каб не губляць яе з поля зроку. Навошта нам гэта – мы не ведаем. Дзяўчына нацягвае шырокі сарафан. Бялізны на ёй няма. – Ну, ідзі сюды, расказвай, – кліча яе Воўчык. – Ды не бойся, салдат дзіця не пакрыўдзіць. Дзяўчына падыходзіць да нас бліжэй, спыняецца. Насцярожанасць у вачах і незразумелая палёгка. – Як ты тут апынулася? – пытаю я. – Тут жа зона вучэнняў, тут і бамбіць могуць. – Мы жывем там, – дзяўчына паказвае вачамі ў бок хрыбта. – Тут… вада чыстая. Вялікі гліняны гарлач стаіць ля каменя. – Тут жа няма паселішчаў, – дзіўлюся я. – Мы з бацькам толькі, – ціха шэпча дзяўчына. – Ні фіга сабе, – сплёўвае Воўчык. – А хлеб у цябе дома ёсць? – Не, – асцярожна адказвае дзяўчына і тут жа дадае: – Я лаваш магу спячы. – Гэта добра, а да цябе далёка? – З гадзіну… – Выдатна, выдатна, – узбуджаецца Воўчык. – Зараз мы сурка вытрыбушым і пойдзем да цябе. Дасі нам лавашоў пару? На словы пра ежу адклікаецца страўнік – рэзкім ныючым болем. Я прысядаю, чэрпаю далонню ваду, п’ю, апалоскваю твар. Лягчэе. Воўчык падыходзіць да сурка, кранае яго нагой, адшпільвае штык-нож. – Здаровы які! Засмажым! – Нельга есці гэта, – раптам пераканана, нават са страхам кажа дзяўчына і на запытальны позірк Воўчыка тлумачыць: – Ён хворы, да вады прыйшоў. Нельга, гадка… Хадзем. Яна лёгка ставіць свой вялікі гарлач на плячо і ідзе ўздоўж раўчука. Нам нічога не застаецца, як ісці за ёй. Босая, як ёй камяні не рэжуць ног? Як яна так лёгка ідзе? Як яны жывуць тут? Я думаю абы пра што, толькі б не думаць аб тых лавашах. Я не ведаю, што такое лаваш, толькі чуў. Але не хачу распытваць. Потым… Мы пачынаем паднімацца ўгару. Воўчык прыпыняецца, прапускае наперад мяне. – Ідзі, Лерыч, я не магу, усё… Паціскаю плячыма, пакідаю Воўчыка за спінай, іду ўслед за дзяўчынай і раптам разумею, што з Воўчыкам – зношаны да празрыстасці сарафан дзяўчыны амаль не хавае яе цела. Яе пругкія сцёгны перад маімі вачамі калышуцца, вабяць. Я любуюся імі, я ем іх вачамі, я гляджу так, як глядзяць на нешта асаблівае, каштоўнае. Што бачаць апошні раз. Ідзем неглыбокай цяснінай, дно якой зацягнутае брудам. – Учора… бяда была, сель сышоў, – прыпыняецца дзяўчына. – Яшчэ доўга ісці, адпачнем, – здымае яна гарлач з пляча. – Цябе клічуць як? – пытае Воўчык. – Я – Уладзімір, а ён – Валерый. – Назгуль, – ціха шэпча дзяўчына і з чаканнем глядзіць на нас. Нам нічога не кажа яе імя, і яна раптам радасна смяецца. – Ты чаго? – пытае Воўчык. – Нічога, – усміхаецца дзяўчына. – Я думала, Вы за мной прыйшлі… Мы пераглядваемся, але нічога не пытаем. – Не страшна тут жыць? Ці ты тут на лета толькі? – Не страшна… мы тут жывем, – кажа Назгуль. – А школа як жа? Вучоба? Назгуль незразумела ўсміхаецца ў адказ. Яшчэ паўгадзіны дарогі, яшчэ гадзіна фігурка Назгуль у мяне перад вачамі, яшчэ гадзіна відовішча для маіх вачэй, якія ніколі раней не бачылі аголенай дзяўчыны. Сцяжынка становіцца шырэй, мы ўжо ідзем побач – Назгуль пасярод, мы па баках. Гарлач Назгуль нам не аддае. Невялікі паварот. Роўная пляцоўка, хатка, амаль накрытая вывернутым з каранямі дрэвам. Надворак невялікі. Сівабароды стары на гэтым надворку, як увасабленне адчаю і жаху, глядзіць на нас. – Тата, не бойся, – Назгуль ставіць гарлач на зямлю, падбягае да старога. – Гэта проста салдаты, разумееш, проста салдаты. Яны хочуць есці, яны галодныя, хацелі смажыць сурка… Страх сыходзіць з твару старога. Мы вітаемся. Стары праводзіць нас углыб двара, там гарачынёй дыхае круглая, з дзіркай пасярэдзіне, печка. Такія я бачыў. – Сядайце, – паказвае нам стары на круглыя паленцы, – Зараз, зараз… З паўразваленай хаткі стары цягне фанерную скрыню, якая ператвараецца ў столік ля нашых ног. Назгуль з’яўляецца ўжо апранутай у іншую сукенку, я заўважаю пад ёй бялізну. Але мне не шкада… Назгуль месіць цеста, стары прынёс гарлач і дзве кружкі, налівае нам. Нешта белае, так падобнае на сыраквашу, з кавалачкамі–лустачкамі, халоднае. Божа, як гэта смачна… Адну, другую… Стары ўсміхаецца, хоць і насцярожана паглядвае на нашы аўтаматы. Ён нібыта не верыць, што мы – гэта проста мы, салдаты. На скрыню Назгуль сцеле белы і чысты кавалак тканіны. І раптам на ім з’яўляецца жоўта-карычневае сонца. Лаваш. Вось ён які… З карычневымі ўздутымі бурбалкамі, зацвярдзелымі, пышны, ён кладзецца на стол не гультаяватым бліном з патэльні, а пругкім хлебным колам. Гарачым, духмяным. Які пах! Рот імгненна набіваецца слінай. І Воўчык глытае сліну, але ніхто з нас не працягвае рукі да лавашу. Назгуль весела смяецца, спрытна падхоплівае лаваш, хутка рве яго напалову – і вось ужо два гарачых паўсонцы ў нас у руках, а яе бацька ізноў наліў нам у кружкі сваёй сыраквашы. – Ешце, ешце, – усміхаецца Назгуль. Я падношу кавалак, нюхаю – і ноздры раздзірае пах прэснага хлеба, пах хатняй свежасці, сытасці і спакою. Асцярожна кусаю. Лаваш не абпальвае рот, мякка пахруствае. Мы з Воўчыкам глядзім адзін на аднаго, нібы пытаючы дазволу – можна есці ў поўную? І абодва адказваем: нельга. Але кавалак лаваша знікае так хутка… А Назгуль кладзе на стол яшчэ адзін, і яшчэ, і мы ўжо, пасмялеўшы, самі ломім наступны лаваш. Мы прымушаем сябе есці не спяшаючыся. Тым часам стары прыносіць дошчачку, на якой кавалкі мяса. Ён рэжа яго перад намі тонкімі лустачкамі. Мяса светлае, па баках абсыпана нейкай цёртай травой. – Сайгак, – тлумачыць стары. – Салёнае вельмі. Горача, лета… Я буду ўспамінаць смак халоднай салёнай сайгачаціны з гарачым лавашом, мусіць, да канца сваіх дзён. Я буду шукаць хоць нешта падобнае на тое дзіўнае спалучэнне водару свежага прэснага хлеба і рэзка-салёнага сухаватага мяса – і не знайду. А стары ізноў некуды ідзе і вяртаецца з бутляй цёмнага шкла і налівае нам нечага белага, мутнага. – Крышку можна, страўнік добра працаваць будзе. Добра пасля голаду… – Дзякуй, бацька, – Воўчык без ваганняў бярэ кружку, ведае, чорт, што ў ёй, напэўна ведае. – Ваша здароўе, бацька, за здароўе вашай дачкі, такой прыгажуні і разумніцы! Воўчык выпівае, шырока ўсміхаецца мне: – Пі, Лерыч, не бойся… Я разумею, што гэта нешта хмельнае, п’ю асцярожна. Чорт, смачна. Градусаў 10, не больш. – Ешце, усё ешце, – паказвае на “стол” стары, дзе ўжо цэлая горка лавашоў, нарэзанае мяса. – Нам гэтага шмат, бацька, дзякуй вялікае, – адказваю я. – У нас сябры… чацвёра. У даліне. Яны таксама вельмі галодныя… – Бярыце, я яшчэ прынясу, прынясу зараз, – не дае мне скончыць сваю просьбу стары. – Дзякуй, нам і праўда хопіць, – паднімаецца Воўчык, аглядаецца на хатку. – Гэта ўчора, ці што, так атрымалася? – Уначы, так, уначы бяда, – не можа схаваць свайго адчаю стары, мы разам падыходзім да хаткі. Цяпер адчай старога зразумела: дах хаткі напалову правалены ўнутр, замест двух сцен – горка з кавалкаў гліны. Велізарны сук упаўшага дрэва – у хатцы. Стары спрабаваў яго перасекчы. – Ну, Лерыч, давай, памахаем сякерай! Трэба жа разлічыцца за ежу! – загараецца Воўчык, аддае мне аўтамат, здымае хэбэшку і ўжо караскаецца наверх, на ствол дрэва. – Воўчык, не сячы там, – агледзеўшы сук, спыняю яго я. – Мы яго хрэн выцягнем. Давай пакуль абсякай меншыя на ім… Мне чамусьці не хочацца глядзець у ацалелую частку хаткі, я адчуваю, што ўбачу там – беднату, галечу. Так не хочацца звязваць гэтую ўбогасць з Назгуль… Стары нічога не кажа, ён трохі разгубіўся ад нашай ініцыятыўнасці. Я разраджаю аўтаматы, магазіны кладу сабе ў падсумак, аўтаматы стаўлю ля нашага “стала”. Назгуль усё яшчэ пячэ лавашы. – Так, дзяўчына, на час становішся вартавым, – паказваю я вачамі на аўтаматы. – Не бойцеся, – усміхаецца яна мне, і мне здаецца, што ў гэтай усмешцы ёсць нешта яшчэ, ёсць толькі для мяне, цёплае… Мне не хочацца скідаць хэбэшку – побач з мускулістым, ужо загарэлым целам Воўчыка, я буду бледным дыстрофікам. Назгуль убачыць… Але здымаю – хай як ёсць, чаго ўжо. Не цела ж галоўнае ў чалавеку, суцешваю я сябе. Мы працуем гадзіны дзве, напераменку. Дрэва цвёрдае, секчы яго цяжка. Назгуль усё клапоча па двары, стары дапамагае нам – адцягвае дробныя сукі. Дзень заканчваецца. Сядзім, курым. Ужо Назгуль налівае ў кружкі сыраквашы, падае нам. На нейкае імгненне нашы пальцы сутыкаюцца, і я адчуваю кароткае цяпло. – Бацька, дык чаму вы тут? – без хітрыкаў пытае Воўчык, мае права атрымаць адказ пасля нашай працы – хатка вызвалена з-пад сукоў. – Прыгожая дачка для бедняка – яго гора, – адказвае стары. – Як гэта так? – здзіўляюся я. – За такую дзяўчыну ў вас, мусіць, даюць добры калым… – Назгуль забраў наш бай… – Які бай? Якія ў вас баі? – круглеюць у мяне вочы. – У вас старшыні, сакратары… У нас – баі, – уздыхае стары. – Замуж хацеў сілай узяць? – У яго тры жонкі. Назгуль забраў… для забавы… – Ну, блін, вы тут як… – я не хачу казаць “дзікуны”, дадаю: – Міліцыя ж ёсць… – Лерыч, маўчы, тут табе не ў вас… У нас уся міліцыя ў падвязках у гарадскога начальства, а тут – горы. І вы ўцяклі? – удакладняе сваю здагадку Воўчык. – Уцяклі. – Дык гэта таму нас і Вы, і Назгуль так спалохаліся? – здагадваюся я. – Ён сказаў – знойдзе. І заб’е, – спакойна адказвае стары, і толькі зараз да мяне пачынае даходзіць уся абсурдная дзікасць жыцця бацькі і дачкі. А калі стары памрэ? Няўжо Назгуль на ўсё жыццё заставацца ў гарах? Без людзей? Ды яна жа здзічэе! – Не, гэта нерэальна! Як жа Вы жывіце? Чалавеку гэтулькі ўсяго трэба! А вопратка, абутак, рэчы ўсякія? Дзе вы іх бераце? Не самі ж шыеце… сукенкі… – Навошта самі? Сябар ёсць. З ім ваявалі. Далёка адгэтуль. Ён сайгака купляе… Цямнее хутка. Вам спяшацца трэба. Назгуль праводзіць. Там будзе бачная машына. – Наша? Стары ківае. Назгуль сабрала нам важкі вузельчык. – Навошта так шмат, Назгуль? Вам жа самім трэба… – Вас шмат, нас двое. Нас горы пракормяць, а вы не ўмееце, – усміхаецца дзяўчына. – Хадземце… Мы ідзем разам, побач, нашы плечы іншы раз дакранаюцца. Толькі вузкая сцяжынка сустракае за паваротам. Воўчык ужо не саступае мне месца ісці за Назгуль, я злуюся на яго. Усходзім на невялікую сопку і Назгуль спыняецца: – Вось, глядзіце – там вашы… І напраўду – сярод ужо цёмна-зялёнага возера дзве шэрыя кропкі – гэта БТР і КШМ–ка пад массеткамі. Мы развітваемся неяк нязграбна, Назгуль спяшаецца, і мы спяшаемся. Зрэшты, чаго тут асабліва развітвацца – мы з Воўчыкам не змаўляючыся, разумеем, што заўтра прыйдзем сюды – дапаможам паправіць сцены і дах хаткі. Пакуль спускаемся з сопкі, гусцее да цемры. Наперадзе, за сопкамі, белы прамень святла нешта мацае ў чорным небе. Спяшаемся, амаль бяжым. Неўзабаве чуем шум – працуе генератар для зарадкі акумулятараў станцыі. Яго бензінавы рухавічок тарабаніць на ўсю даліну. Малайцы, падказваюць... – Сяржант, дакладвайце! Палкоўнік злы, дыхае цяжка, з сіпамі. Прапар за яго спінай красамоўна паказвае мне кулак. Лёха з Танкістам глядзяць са спагадай. І усё ж, ва ўсіх у кунзе, дзе гарыць святло, яшчэ адно пачуццё на тварах – чаканне добрага. Надзея на добрае. – Таварыш палкоўнік, дакладваю: пошукі нічога не далі. Выкарыстаны адзін патрон, мной. Падстрэлілі сурка, але… нам сказалі, што яго есці нельга, ён хворы. – Хто сказаў? – ці не падскоквае прапаршчык. – Тыя, ад каго мы прынеслі пачастунак… Воўчык, чорт, амаль адгадаў сцэнар сустрэчы. Ён трымаў вузельчык за спінай, хаваючыся ў ценю падаючага з кунга святла. А цяпер ступіў у светлы квадрат: – Дазвольце, таварыш палкоўнік? – і зайшоў у кунг, асцярожна паклаў вузельчык на столік, развязаў і адступіў назад. Мы смакуем эфект, усміхаемся, мы ўпіваемся гэтымі хвілінамі: горка лавашоў на століку нібы свеціцца знутры залатым святлом. Прапаршчык чапае, быццам гарачую, бутлю з сыраквашай, асцярожна разгортвае чыстую анучынку з кавалкамі саланіны. Гэта быў наш з Воўчыкам трыумф. Міне нямала гадоў, і я зразумею, што такое не паўтараецца, такое бывае раз у жыцці: адчуць сябе чараўніком. – Лёха! – першым прыходзіць у сябе прапаршчык. Таму не трэба нічога тлумачыць – кружкі імгненна з-пад сядзенняў з’яўляюцца на століку, нажы, відэльцы, пару місачак, мяса рэжацца… – А вы чаго там стаіце? – ажывае і палкоўнік. – Прапаршчык, рассеўся панам, рухайся далей! Мы вячэраем. І ўсе ломяць лавашы гэтак жа, як мы ламалі іх з Воўчыкам там – асцярожна, быццам жывыя яны. І ўсе імкнуцца есці марудліва, спакойна. Мы з Воўчыкам адно чакаем гарбату, расказваем… Потым нам расказваюць апошнія навіны: нашы на серпанціне прыдумалі борт ад грузавіка выкарыстаць як лапату для пярэдняга Зіла–”мармона”. Заўтра да абеду павінны прабіць дарогу. Ідзем спаць. Я закрываю вочы – і ўсё ўспыхвае: раўчук, аголеная дзяўчына. Я глядзеў тады на яе ўсю, бачыў усю. А цяпер у маёй галаве нешта неверагоднае: я праглядаю ўзніклы ў памяці малюнак голай Назгуль, як сапраўдную фатаграфію, па частках, узіраючыся ў твар, плечы, такія невялікія, дзіцячымі мячыкамі, грудзі, роўны жывот, сцёгны, цёмны трыкутнік мокрых валасоў, прыгожыя, тонкія ногі, маленькія, амаль дзіцячыя, ступні. А потым пачынаю разглядаць ізноў – знізу ўверх… Ціхі стук у дзверы. – Лерыч, вылазь, пакурым. Ведаю, што не спіш, – Воўчык стаіць ля дзвярэй адсека. Мы адыходзім далей ад машыны, тут капанір, прысаджваемся, звесіўшы ногі ў цемру. – Не магу заснуць, – закурвае Воўчык. – Стаіць і стаіць перад вачамі… – У мяне таксама стаіць, – адказваю я. І хоць можна знайсці ў маім адказе намёк на пахабную двухсэнсоўнасць, мы яго не шукаем, мы не заўважаем яго. – Прыеду ў часць, усім сваім сучкам ботаў адпраўлю, – кажа Воўчык. – Ты чаго так? – пытаю я пра яго рашучасць. – А яны сучкі ўсё… Чуеш, Лерыч, вось у мяне ж іх было – мора. І было па ўсякаму. Я бабу ўбачу і ў думках яе трахну спачатку, а потым ужо знаёмлюся. А пра Назгуль… Мне думаць было сорамна, што вось… яе можна. Таму за ёй не стаў ісці. – А назад? – хутка і раўніва пытаю я. – А назад я ўжо справіўся… Дык чаму так, а? – Не ведаю… Можа, таму, што тут усё… па-сапраўднаму. Голад сапраўдны. Страх напраўду, боль баліць, ад радасці смяюцца. І з Назгуль па-сапраўднаму. – Точна! – радуецца Воўчык. – Яна – сапраўдная… Ён уціскае недакурак у зямлю і тут жа дастае новую цыгарэту. – Кухня прыедзе – у прапара грэчкі набяру. Ён мне павінен за паслугу. – Кансерваў аднясем, – падказваю я. – Ага, я з усіх машын збяру… Мы ідзем спаць, супакоеныя нашым рашэннем. Але з раніцы пачынаюцца вучэнні. Уступныя ідуць адна за другой, збіраю сетку, пераводжу з адной дарожкі на іншую – дзесьці працуе глушылка, знаходзяць частату – глушаць. Пасля абеду на хрыбце заўважаем першую машыну – калона. Да вечара разгортваецца штаб, пракладваем лініі сувязі. І пасля заходу сонца пачынаецца амаль пекла – ні хвіліны адпачынку. Усю ноч, увесь заўтрашні дзень. Я ахрып. У сетцы ў мяне ёсць пара дэбілаў, забіў бы, калі б былі яны побач. Паспаць удалося гадзіны тры апоўдні. Воўчык рыхтуе абеды, вячэры, кіпяціць гарбату. Ён сабраў кансерваў, пажывіўся крупамі, цукрам, гарбатай на кухні. Два набітых рэчмяшкі чакаюць у мяне ў адсеку. На трэці дзень – канец. Мыемся, нашываем чыстыя падкаўнерыкі – пастраенне. Нядрэнна спрацавалі – атрымліваем падзяку ад камкора. Палкоўнік, начсувязі, пасля пастраення прыходзіць да нас. – Малайцы, не падвялі. Дзякуй за службу! І, наогул, дзякуй, байцы, асабліва за лавашы і саланіну, – дадае ён зусім па-хатняму, цісне ўсім нам рукі. – Таварыш палкоўнік, дазвольце, пад’едзем бліжэй… Нам жа доўг вярнуць трэба, – ківаю я на рэчмяшкі ў адсеку. – Дазваляю, – згаджаецца палкоўнік. – І ад мяне дзякуй перадайце. Нядоўга там, праз тры гадзіны здымаемся. У кунг садзім маладога байца з нашага ўзвода – каб папільнаваў машыну, пакуль мы паднімемся ў горы. Воўчык спявае ў кабіне. Машыну трасе, невялікі саланчак прабіваем з ходу – толькі гразь з-пад колаў і тлусты чорны след ззаду. Спяшаемся, караскаемся, згінаючыся пад цяжарам за спіной – нагрузіў Воўчык мяшкі па поўнай. Ужо блізка, вось і паварот знаёмы. – Назгуль! Гуля! – весела крычыць Воўчык. – Сустракайце госцяў! Нікога няма. Яшчэ не верачы ў тое, што бачым, мы, скінуўшы рэчмяшкі, ходзім па пустым надворку, зазіраем у паўразбураную хатку, нават кратаем круглую печку. Усё холадна, мёртва. Мы садзімся на тыя самыя круглыя палены, скрыня стаіць тут, толькі столік наш пусты. Запальваем. Маўчым. – Лерыч, чаму жыццё такое бл...дскае? Я маўчу. Адкуль мне ведаць адказ…