Ларыса Геніюш

_____________________ Міхась Скобла. Ёй дадзена было перамагчы. Да стагоддзя з дня нараджэння Ларысы Геніюш. Ларыса Геніюш. “Я дачакаюся – пачне світаць!”. Вершы. Думаю, што я з камення ці з жалеза... Лісты Ларысы Геніюш да Язэпа Найдзюка	Дзіўныя рэчы часам адбываюцца пад сонцам. Бывае, паэт са скуры вылузваецца, каб займець прыжыццёвы помнік-шматтомнік, каб атрымаць прэмію, ордэн ці званне ад дзяржавы, каб трапіць у школьныя праграмы, на тэлеэкран ці ў радыёэфір. І ўсё гэта (ці амаль усё) яму нярэдка ўдаецца, і чуе ён вакол сябе непрытоеныя воклічы захаплення, і бачыць адпаведную свайму становішчу пашану. А завугольныя зайздрослівыя перашэпты яшчэ больш падкідваюць саломы ў вогнішча ягонай славы. Ды няўстойлівая яна, прыжыццёвая слава. Вогнішча, падкормленае саломай, гарыць высока і ярка, але хутка ападае агонь, датляваюць вуглі, прыцьмявае і халаднее прысак. А ў халодным прысаку нават бульбы не спячэш. А бывае – наадварот. Паэт пры жыцці не самаўздымаецца на катурны, не чакае на калятронным зэдліку ласкі ад улады, не складае ёй одаў, не пнецца ні ў слугі народа, ні ў валадары думаў народных. Жыве годна, праўдзіва і сумленна, нібы маючы перад сабою накрэслены найвышэйшай воляй шлях. Так пражыла сваё зямное жыццё Ларыса Геніюш. З яе зэльвенскай старасвецкай хаты не наладжваліся наўпроставыя радыётрансляцыі, практыкаваныя савецкай уладай да прыручаных паэтаў, да яе не напрошваліся на гутарку журналісты (Ларыса Антонаўна за сваё жыццё не дала аніводнага інтэрв’ю), у гонар яе не гучалі фанфары ў публічных месцах. Зрэшты, дзяржаўнай увагай паэтка ўсё ж не была абыдзеная. Улада па-свойму адзначыла яе заслугі перад радзімай – 25-цю гадамі Гулага, чвэрцьстагоддзем пакутаў на “беласмертнай Поўначы”. Што ж, паводле вечнай іерархіі хрысціянскіх каштоўнасцяў – гэта вышэй за ўсе прэміі і званні, разам узятыя. Бо толькі дух чалавечы, прайшоўшы праз усе выпрабаванні, вытрымаўшы іх і загартаваўшыся імі, мае права сам-насам размаўляць з вечнасцю. Так што падзякуем той, чужой, неіснуючай ужо, дзяржаве за неабыякавасць да нашай паэткі, за своечасова ацэнены яе літаратурны і грамадзянскі чын. Пасмяротная слава паэтаў – з’ява куды больш доўгатрывалая і надзейная. Праўда, прыходзіць яна ў розны час, калі палічыць патрэбным. І рухаецца, як правіла, знізу ўверх. Смерць Пушкіна ўжо ўскалыхнула палову Расіі, а фанабэрысты чыноўнік з цэнзурнага камітэта не пасаромеўся ўчыніць разнос рэдактару газеты, якая надрукавала некралог, дзе гаварылася пра веліч здзейсненага вялікім паэтам. Смешна і нібыта недарэчна параўноўваць чыноўніка, прыналежнага да імператарскага двара, і чыноўніка савецкага, які займаўся цэнзурнымі справамі ў Зэльвенскім райвыканкаме. Але выканалі яны падобныя функцыі. Некралог па Ларысе Геніюш у зэльвенскай раёнцы таксама выклікаў чыноўніцкі гнеў. І адбылося гэта пасля таго, як пасмяротная слава паэткі ўжо закружыла над прыціхлаю Зэльвай, паказаўшы і мястэчку, і ўсёй Беларусі, каго яна абірае для размовы з вечнасцю. Для мяне і сёння загадка, як у 1983 годзе, пры моцнай яшчэ савецкай уладзе, у савецкім запалоханым і дарэшты падкантрольным гарадку тысячы савецкіх людзей прыйшлі на вуліцу Савецкую, каб правесці ў апошні шлях несавецкую паэтку. Ніхто ж нікога з хаты не гнаў, з працы арганізавана не адпускаў. Наадварот, бралі на ўлік тых, хто падпісваў па-беларуску вянкі, хто збіраўся прысутнічаць на адпяванні ў царкве. І ўсё ж людзі прыйшлі. Як на маўклівую маніфестацыю, перамогшы вонкавы і ўнутраны страх, усім сваім выглядам нібы пацвярджаючы словы Нябожчыцы: “Мы вам не племя слугаў, мы – народ!” Лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры Марыс Метэрлінк, які быў яшчэ і выдатным прыродазнаўцам, у сваёй кнізе “Разумныя кветкі” апісаў паводзіны раслінаў у самых розных умовах. Аказваецца, асобная кветка можа памыліцца, зацвісці не ў пару і загінуць, можа несвоечасова высеяць у зямлю насенне, якое не дасць працягу роду. Але ў цэлым кветкавы род ніколі не памыляецца, ён разумны і ведае, як дзейнічаць у надзвычайных сітуацыях. Гэтак паводзіцца і род чалавечы, які складаецца з розных народаў. Асобна ўзяты жыхар Зэльвы мог не чытаць кніг Ларысы Геніюш і не ведаць, з кім жыў побач на адной вуліцы. Але настаў момант ісціны, і ён уліўся ў шматлюднае жалобнае шэсце, якое ў той дзень і ў той час выяўляла сабою менавіта народнае рушанне. Хай сабе і ў кірунку могілак. І выканкамаўскія інструкцыі над выяўленнем гэтым не мелі аніякае сілы. З тых красавіцкіх дзён прайшло ўжо дваццаць сем гадоў. За гэты час чаго толькі ні адбылося на белым свеце! Знікла кіроўная і адзінаправільная партыя, распалася велізарная імперыя, БССР перайменавалася ў РБ, якая займела ўсе атрыбуты дзяржаўнасці ўлучна з пасадай прэзідэнта… Але – па вялікім рахунку – нічога не змянілася, і час нібы закансерваваўся на вуліцы Савецкай у Зэльве. Спытайцеся ў мясцовага чыноўніка пра Ларысу Геніюш і пачуеце звыклае, сто разоў тут моўленае і чутае: “Не паложана”… А што і куды павінна быць “паложана” – не ведаюць чыноўнікі ні ў Зэльве, ні ў Гародні, ні ў Менску. І ці ўведаюць калі… Дзесяць гадоў стукаючыся ў высокія дзяржаўныя кабінеты, я нарэшце зразумеў адну рэч і перастаў стукацца. Па адносінах улады да Ларысы Геніюш можна вызначыць характар гэтай самай улады. Геніюш для яе непрымальная? Значыць, улада гэтая антынацыянальная ў сваёй сутнасці, якія б там заклікі “За Беларусь!” ёю ні прагалошваліся. І наадварот, я ў гэтым перакананы, адным з першых крокаў сапраўды беларускай улады стане рэабілітацыя Ларысы Геніюш і належнае ўшанаванне яе памяці. А пакуль тое не адбылося, Рэспубліка Беларусь не стане нацыянальнай дзяржавай, і неістотна, пад якія гімны мы ўстаем і пад якія калыханкі кладземся. У Бога – народаў многа, але на кожнага хапае найвышэйшай апекі. Таму ў цяжкую для народа часіну Бог пасылае пасіянарных асобаў, якія здольныя абудзіць, раскатурхаць, вывесці яго са стану нацыянальнага здранцвення. У 1840 годзе Бог паслаў беларусам Багушэвіча – каб не ўмёрлі. І яны не ўмёрлі. Праз два пакаленні Бог паслаў Францішку ў помач Купалу з Коласам – з цэлым народам гутарку весці, а дакладней – выкласці перад народам цэлую нацыянальную праграму. І яны выклалі – найперш праз газету “Наша Ніва”. Наступным пасланцом Божай пасіянарнай дружыны стаў Максім Багдановіч, чыё прозвішча наўпрост паказвала, кім ён пасланы-дадзены. Здавалася б, на мяжы неспакойных стагоддзяў, калі зямля пад нагамі захадзіла, ужо ніхто не засне, абуджэнне пяройдзе ў адраджэнне, а адраджэнне – у нармальнае жыццё. Але абуджаныя беларусы адрадзіцца не паспелі. Давялося Богу і ў ХХ стагоддзі паўтараць свой пасіянарны дэсант на Беларусь. Калі чытаеш першыя старонкі аўтабіяграфічнай “Споведзі” Ларысы Геніюш (а нарадзілася яна паводле новага стылю 9 жніўня 1910 года ў фальварку Жлобаўцы на Ваўкавышчыне), то міжволі складваецца ўражанне, што прыйшла яна ў гэты свет з нейкім заданнем, з пэўнай высокай будзіцельскай місіяй. “Народ ляжаў бяздзейнай і бяспраўнай палітычнай масай… Я нарадзілася такой, ад пялюшак ужо прасякнутай усім, што наша, з болем і прагай змагання”. Нарадзілася, прыкмецім гэта, Міклашэвічанкай, і дзед яе – Павал Міклашэвіч, і бацька – Антон Міклашэвіч, працавалі на зямлі і мелі гэтай самай зямлі шмат. Але не жыта жаць і не снапы ў мэндлікі ставіць наканавана было Ларысе, і Божы провід разам з мужам дае ёй прозвішча Геніюш (у перакладзе з лацінскай – дух-ахоўнік). Са Жлобаўцаў яна пераязджае ў Зэльву, і пра што з маладой нявесткай, выпускніцай польскай гімназіі, гаворыць яе свёкар, дабрэйшай душы чалавек Пятро Станіслававіч Геніюш? Пра Полацкае княства і пра тое, ці ўтрымаецца Беларусь, калі стане незалежнай. А якія кнігі падсоўвае сваёй каханай жоначцы пражскі студэнт Янка Геніюш? “Шляхам жыцця” Янкі Купалы. Нібы эстафетную палачку – ад будзіцеля будзіцелю. І што тут выпадковае, а што прадвызначанае?.. Дарэчы, у Геніюш з Купалам не ўсё было гладка. Не як у вучаніцы-наступніцы з настаўнікам-папярэднікам. Былі прэтэнзіі светапогляднага характару. У адным з вершаў, папракнуўшы Купалу ў празмернай плаксівасці, што выглядала як выклік і парушэнне ўсіх субардынацый, Геніюш усё ж не магла парушыць субардынацыю любові, нават калі просталінейна заяўляла: “Я змалку прывыкла дастойна ісці, / і я не заплачу з табою. / Мне – іншая доля ў нялёгкім жыцці, / Купала каханы, я – з бою!” Вось такія разыходжанні і прызнанні ў любові. Ларысе Геніюш бракавала “бою” не толькі ў творчасці Купалы. За адсутнасць пратэсту яна катэгарычна не прымала Уладзіміра Дубоўку. Патрабавала рашучасці ад літаратуразнаўцы Міколы Прашковіча, а за кожны кампрамісны крок выгаворвала яму як апошняму адступніку. Папракала Янку Брыля за пасіўнасць ягонага героя Алеся Руневіча з “Птушак і гнёздаў”… З Янкам Брылём адносна Ларысы Геніюш у мяне аднойчы невялічкая спрэчка адбылася. Загаварылі пра нашых паэтак, і шаноўны Іван Антонавіч назваў тры з іх – Ніну Мацяш, Наталлю Арсенневу і Ларысу Геніюш (менавіта ў такой паслядоўнасці). Паслядоўнасць гэтую мне і захацелася перайначыць, і тут я пачуў, што Ларысу Геніюш у вачах чытачоў узвышае Гулаг, а пісаць яна магла б і лепш. Я зрабіў выгляд, што пагадзіўся, і тут жа запытаўся: “Іван Антонавіч, а якая самая высокая гара ў свеце?” Здзіўлены раптоўным пераходам ад літаратуры да геаграфіі, Брыль не адразу назваў Джамалунгму, патлумачыўшы заадно, дзе той Непал знаходзіцца. Мне стала трохі няёмка, але мусіў дагаворваць да канца: “Не, Іван Антонавіч, самая высокая гара ў свеце – Галгофа”. “Ну, калі ў такім сэнсе,” – лагодна ўсміхнуўся атэіст Брыль. Галгофа сапраўды ўзвышае. Што праўда, ва ўсе часы былі аматары ўплятаць дэкаратыўныя церні ў свае лаўравыя вянкі. Таму і ўлаўраны паэт часам выглядаў бутафорна, хоць вазьмі і сашчыкні лісток-другі на прыправу. У Гулагу цёплалюбны лаўр не рос, а вось з тысячаў кіламетраў калючага дроту можна было звіць мільёны церневых вянкоў. Крыжовы шлях Ларысы Геніюш цягнуўся восем доўгіх гадоў. Тыя, хто адпраўляў яе на пакуты, думалі, што перамога за імі. Але яны памыліліся. Гэтую жанчыну перамагчы было немагчыма. У пераможцах заўсёды заставалася яна. Гестапаўцы ў 1942 годзе, пасля выхаду ў свет зборніка “Ад родных ніў”, так і не дамагліся ад яе паэтычных дыфірамбаў фюрэру. Хоць і пагражалі Асвен­цымам. Галоўны гэбіст БССР Цанава ў сутарэннях менскай амерыканкі восенню 1948-га так і не даведаўся ад яе, дзе архівы БНР. Вярхоўны суд у 1949-м так і не пачуў ад яе прызнання віны і пакаяння. Усе лагерныя дзяржыморды, як ні стараліся, не паставілі яе на калені. ЦК КПБ так і не прымусіў яе прыняць савецкае грамадзянства. Атэістычная ўлада не змагла адабраць у яе веры ў Бога. Татальная русіфікацыя не заглушыла на яе вуснах беларускай мовы. Цэнзура была змушаная прапускаць яе вершы ў друк… Ларысе Геніюш дадзена было перамагчы. І яна – з гледзішча вечнасці – перамагла. І як жа памыляецца той, хто і сёння лічыць яе пераможанай і самаўпэўнена заяўляе з экрана БТ, што ён, ці бачыце, разабраўся з Геніюш! Ларыса Геніюш пераможа і яго. Не дапаможа і дасье, сфабрыкаванае на паэтку службістамі Цанавы і схаванае за сямю замкамі ў іхнім сумнавядомым ведамстве. Увогуле, усе партыйныя сакратары, фюрэры і прэзідэнты павінны ведаць, што вайна з пісьменнікамі, з літаратурай бессэнсоўная. Ваяваць з літаратурай – як страляць з рагаткі па зорках. І ўсё ж знаходзяцца аматары паваяваць. Хто з рагаткай, хто з рагацінай. Не навучыла іх савецкае мінулае рабіць высновы з ранейшых памылак. Для такіх Ларыса Геніюш прыдумала трапнае слова – сталіназаўры. Што ж, з усёй пароды выкапнёвых яны аказаліся самыя жывучыя. Але і сталіназаўры вымруць. У савецкай Беларусі з Ларысы Геніюш імкнуліся зрабіць этнаграфічную паэтку. Хвалілі яе паэму “Куфар”, дзе сапраўды па-майстэрску ўслаўлялася спрадвечнае рамяство жанчыны-ткаллі. Паэма насамрэч нагадвала музей беларускага ткацтва, дзе ў вока наведніку западалі непаўторнымі ўзорамі падвойныя дываны, паясы, кашулі-вышыванкі. Але Ларыса Геніюш не была этнаграфічнай паэткай. Кажучы фігуральна, на дне яе “куфра”, прыхаваныя ад празмерна цікаўных вачэй, маглі “ляжаць” іншыя скарбы, якія і будзілі творчую фантазію паэткі. Там мог знаходзіцца тастамент старшыні Рады БНР Васіля Захаркі ад 6 сакавіка 1943 года, паводле якога Ларыса Геніюш станавілася сакратаром беларускага ўраду на выгнанні. Там магла зберагацца самаробная паштоўка з Пагоняй, перавітая бел-чырвона-белай стужкай, якою павіншавалі Ларысу Геніюш сябры ў яшчэ гулагаўскім 1954-м. Там магла знаходзіцца яе лагерная кашуля з нашытым на спіне арыштанцкім нумарам 0-287. Там паэтка магла перахоўваць сваю пражскую кнігу “Ад родных ніў”, над старонкамі якой ніякавелі нават спрактыкаваныя спецдаследчыкі ў спецфондах, прачытаўшы, напрыклад, такія радкі: “Нам не страшны сібірскі больш холад, / нам не страшны маскаль альбо лях, / чужы серп не патрэбны, ні молат – / мы разгорнем крывіцкі наш сцяг!”. У тым “куфры” сярод іншых сямейных дакументаў магла захоўвацца выпіска з пастановы асобнай нарады пры НКВД ад 22 сакавіка 1941 года – аб асуджэнні “сацыяльна небяспечнага элемента” Антона Паўлавіча Міклашэвіча да пяці гадоў выпраўленча-працоўнага лагера. Усю яго сям’ю – па спіску – выслалі ва ўсходнія раёны СССР годам раней – 13 красавіка 1940 года. У тым спіску значыліся імёны маці паэткі – Аляксандры Васільеўны, трох яе братоў – Расціслава, Аляксея і Аркадзя, і трох сясцёр – Ксеніі, Ніны і Людмілы. Была ў спіску і… Ларыса Міклашэвіч, хоць яна на той час ужо два гады як жыла з мужам у Празе. Не дагледзелі пільнавокія і чуйнавухія таварышы – адна з “кулацкіх дачок” не трапіла ў настаўленыя імі сілкі. Ні бацька, ні маці паэткі з высылкі ўжо не вярнуліся. І ў яе, як бачым, быў рэальны шанец пад канвоем пакінуць радзіму яшчэ ў 1940-м… На дне таго “куфра” магла ляжаць аўтабіяграфія паэткі пад назвай “Сто ранаў у сэрца”, напісаная на просьбу аднаго з менскіх выдавецтваў і забароненая цэнзурай. Тамсама маглі назапашвацца сотні і сотні не разлічаных на публікацыю вершаў, з якіх потым складзецца архіўны Фонд 31 у Акадэмічнай бібліятэцы – невычэрпная скарбніца для даследчыкаў-геніюшазнаўцаў. Доўгі час працуючы ў тым фондзе, я прыкінуў: нават пасля выхаду ў свет зборніка “Невадам з Нёмана” (1967) у друк праходзіла хіба адна дзесятая частка з таго, што пісалася Ларысай Геніюш. Прычым, адабраныя для друку вершы караціліся, падчышчаліся, рэдагаваліся – часам да непазнавальнасці. Мне ўжо даводзілася пісаць пра пашматаны цэнзарскімі нажніцамі рукапіс “Невадам з Нёмана”, з якога было выкасавана 120 радкоў, дзе сустракаліся словы Бог, Пагоня, крывіцкі1. Словы Край, Краіна Ларыса Геніюш любіла пісаць з вялікай літары – насуперак правілам арфаграфіі, але ў згодзе з правапісам сэрца. Гэта быў яе адказ тым, хто прыніжаў Беларусь, цягам стагоддзяў імкнуўся ператварыць яе ў бязмоўную і паслухмяную калонію. Юрыдычна Беларусь стала незалежнай у 1990 годзе, для паэткі яна была Краінай нават у складзе савецкай імперыі. “У краіне краіна” – як напісаў адзін украінскі паэт. Кемлівыя рэдактары тут жа паправілі: “у краіне раіна” (таполя). Гэтак пільная цэнзура стаяла на варце цэласнасці Савецкага Саюза. Але ўсачыць за ўсімі іншадумцамі не магла і яна. Калі 11 красавіка 1983 года ў лесе пад Зэльвай людзі ў форме спынілі рафік, на якім у Менск вывозіўся архіў памерлай Ларысы Геніюш, іхнія начальнікі наўрад ці ведалі, што самы крамольны яе твор – “Споведзь” – ужо даўно знаходзіцца ў бяспечным і недасягальным для іх месцы. Пра існаванне “Споведзі” спецслужбы ведалі напэўна – пра мемуары ёсць неаднаразовыя згадкі ў ліставанні паэткі. Тады, у лесе, ператрусу ці рэквізіцыі архіва ўдалося пазбегнуць – найперш дзякуючы Адаму Восіпавічу Мальдзісу, які, выпраўляючыся ў Зэльву з адказнай місіяй, змог заручыцца падтрымкай у высокіх інстанцыях. Але, відаць, і дасведчанаму Мальдзісу не прыходзіла ў галаву, што адзін з самых каштоўных рукапісаў Ларысы Геніюш улетку 1982-га, пад покрывам ночы, ужо вынес з Зэльвы археолаг Міхась Чарняўскі. Шкада, што тады ж, яшчэ задоўга да ўсіх перабудоваў і галоснасцяў, ён не пераправіў “Споведзь” на Захад. Сусветны рэзананс на той час ёй быў гарантаваны. І варыянт замежнай публікацыі разглядаўся – з усяго рукапісу былі нават зробленыя фотакопіі. Не сталася, не адбылося. “Споведзь” прыйшла да чытача толькі ў 1990-м, калі былы выгнаннік і дысідэнт Аляксандр Салжаніцын за свой “Архіпелаг Гулаг” ужо атрымліваў Дзяржаўную прэмію Расіі… І ўсё ж той красавіцкі дзень павінен застацца ў аналах айчыннай архівістыкі. Сем мяхоў геніюшаўскага архіва, літаральна вырваныя з рук зэльвенскіх чыноўнікаў, правезеныя праз лясны міліцэйскі заслон, былі ўрэшце дастаўленыя ў Акадэмічную бібліятэку. У яе прытульных сценах некалькім пакаленням геніюшазнаўцаў праца забяспечаная. О, гэтае ні з чым незраўнанае, трапяткое пачуццё, калі ты развязваеш тасёмкі чарговай архіўнай справы, адкладаеш убок чысты ліст карыстальніка (твой подпіс на ім будзе першым) і… Што цябе чакае? Якія знаходкі падаруе табе архіўная сховань гэтым разам? Унікальны дакумент, рэдкі фотаздымак, невядомы твор? У юбілейным двухтомніку Ларысы Геніюш, падрыхтаваным мною да друку, 72 вершы друкуюцца ўпершыню. Безумоўна, тое надае вагі першаму збору твораў Ларысы Геніюш. А колькі тамоў будзе ў яе будучым Поўным зборы твораў – можна прадказваць толькі прыблізна. Пяць, дзесяць, пятнаццаць?.. Спадчына Ларысы Геніюш – як калодзеж: на паверхні толькі некалькі цыбравінаў, астатнія – на глыбіні. І чым глыбей зачэрпнеш, тым чысцейшае і смачнейшае пітво… “Ганаруся вашай залатой паэтычнай жылачкай,” – пісаў у 1967 годзе Ларысе Геніюш літаратурны кансультант “Гродзенскай праўды” Васіль Быкаў, чыя сусветная слава яшчэ толькі замігцела на даляглядзе. Ён ужо тады беспамылкова адчуў тую глыбінную, прыхаваную жылу, якая калісьці выбухне неастылым за дзесяцігоддзі гейзерам паэзіі. Час гэты прыйшоў. І час гэты будзе працягвацца доўга. Сапраўдны талент – ён заўсёды шчодры. Пушкін падараваў Гогалю ідэю “Рэвізора” і “Мёртвых душаў”. Дзевяць з дваццаці трох строфаў верша Адама Міцкевіча “Паніч і дзяўчына” напісаныя (ананімна) ягоным сябрам Антоніем Адынцом. Ларыса Геніюш падказала Караткевічу сюжэт апавядання “Сіняя-сіняя”. Пра што ўдзячны Уладзімір Сымонавіч па-сыноўску сардэчна згадваў у адным са сваіх лістоў у Зэльву. Што да эпісталярнай спадчыны самой Ларысы Геніюш, то яна здзіўляе і колькасна, і якасна. У гісторыі сусветнай літаратуры я не ведаю другога такога пісьменніка, які гэтак жа шчодра выдаткоўваў бы свае душэўныя сілы ў эпісталярным жанры, як тое рабіла Ларыса Антонаўна. Ёю напісаныя тысячы лістоў сябрам па ўсім свеце. Калісьці ў лагеры геніюшаўскія вершы вязні называлі глюкозай – яны дапамагалі перажыць доўгія гады змушанага безрадзім’я, той патрыятычны авітаміноз, які ўзмоцнена насаджаўся савецкай уладай паўсюль, а ў Гулагу – асабліва. Глюкозай беларушчыны, відавочна, былі і лісты Ларысы Геніюш, якія многім суайчыннікам не далі ўпасці ў адчай і беспрасветны смутак. Як у амаль дарэшты ссавечанай Беларусі, гэтак і ў свабодным свеце, несвабодным, аднак, ад працэсаў асіміляцыі. Чытаеш, напрыклад, перапіску Ларысы Геніюш і Зоські Верас і толькі дзіву даешся: як гэтыя дзве бабулі падтрымлівалі на духу, кажучы па-царкоўнаму, духоўна акармлялі дзесяткі і дзесяткі людзей, якія да іх звярталіся! Ларыса Геніюш магла дзе-небудзь на палях ліста сябру ці сяброўцы дапісаць некалькі вершаваных радкоў – як бы ненарокам, як бы неабавязковым дадаткам. Але чалавек чытаў ліст і разумеў, што ў ім дадатак, а што галоўнае. Галоўнае запаміналася без перачытванняў, гучала афарыстычна-запаветна: “Дабро ў жыцці – як перамога / над чорным апрамеццем зла. / Дык будзем жа часцінкай Бога, / Ягонай праўды і святла!” Ларыса Геніюш умела “серед лиха співати пісні”, як выславілася ў вершы “Contra spem spero!” Леся Украінка. Дарэчы, з яе сястрой беларуская паэтка пасябравала ў Празе – некалькі гадоў жылі ў адным доме. Пані Аксана Косач нават перадрукоўвала на сваёй машынцы тастамент Васіля Захаркі, паводле якога яе суседка пераставала быць толькі паэткай і рабілася палітычным дзеячом, хай сабе і ў сімвалічным урадзе. Напачатку юбілейнага 2010-га – Года Ларысы Геніюш – мы сядзелі і размаўлялі з яе унукам Міхасём у занесенай снегам вёсачцы пад Беластокам. У печцы патрэсквалі дровы, са сцяны на нас глядзела маладая, у модным капялюшыку, бабуля, а перада мною на стале ляжаў зборнік “На чабары настоена” з яе апошнім аўтографам: “Адыходзячы пакідаю, Міхасёк, Табе маю любоў і благаслаўленне. Ларыса Геніюш. Гродна, больніца. 22.3.83 г.”. Я спытаўся ў свайго цёзкі – які галоўны жыццёвы ўрок атрымаў ён ад свае бабулі? (Мы запісвалі перадачу для радыё “Свабода”, і мне хацелася пачуць нейкі арыгінальны адказ.) Але ў адказе прагучалі два звычайныя словы: бабуля наказвала ўнуку – трымайся праўды! Праўдзе не патрэбныя пстрычкі парадоксаў. Праўду не закапаеш і не сашлеш у Гулаг. Ларыса Геніюш перамагла – праўдай. Міхась СКОБЛА. Ларыса Геніюш “Я дачакаюся – пачне світаць!” * * * Недруг шляхі нам да сонца закрыў, пахне вокал заплеснелай гніллю. Сільны не той, хто Бастыллю стварыў, сільны той, хто разбурыць Бастыллю! 1942 * * * Мне несці крыж і ўпасці з крыжам Радзімы змучанай мае. Я не з рабоў, што руку ліжуць, якая іх штодзённа б’е. Цярпень маіх цяжкая ноша, і не заўсёды поўны стол. Ды я не з тых, хто лічыць грошы, сабраўшы іх з жабрацкіх сёл. Я дзякую за прапанову, яна магла прыйсці раней – у сцюжу Поўначы суровай, у цемень дзён і бель начэй. Як сына клікала спрасоння, малога хлопца ў свеце тым, што ўсіх зацягвае ў прадонне, насмерць марозіць ветрам злым. Была я нумар, шэрасць, смецце, аб’ект для здзеку, злосны раб. Такога месца мне на свеце рука другая не знайшла б! Чаму тады кусочак хлеба мне ваша не дала рука? Наказваюць ж бацькі і неба, каб накармілі жабрака. Калі камель я несла лесам, і штык упёрся мне ў плячо, вы спраўна, ездзячы ў экспрэсах спявалі гімны крумкачом. І нам цяпер не па дарозе, бо неаднолькавы наш спеў. Ваш – там такіх, як я, марозіць, святы запальваючы гнеў. І я ў ваш хор не падыходжу. Вы апявайце кайданы і слаўце сталінскую рожу, на роднай ніве груганы. Вы здрадзілі і Край, і мову, шляхі змаганняў і пакут. Вы танным і прадажным словам ў няволю кінулі наш кут. Маной прасякла ваша ліра, упала ворагам да ног. Народную святую шчырасць вы не пусцілі на парог. Спявайце ж Сталіну і гіньце, як ветрам скручаны чарот. Мяне ў прыгнечанні пакіньце – там, дзе сягоння мой народ. 1956 * * * Забралі нам мову зямлі нашай мілай, забралі гісторыю роднага краю. Каго рабом маці ў жыцці нарадзіла, хай недругаў славіць. Я іх праклінаю! * * * З палудня ўжо. Халодныя праменні кладуцца ў полі скупа і наўскось. Дзьме вецер схаладнелы і асенні, пранізвае мне вопратку наскрозь. Я слухаю адвечныя напевы, іду шляхоў пратоптаных наўзбоч. Рабрысты гай, расхрыстаныя дрэвы, далёкі шлях, і у дарозе ноч. Нялёгкі шлях, ды я з яго не збочу, і халадку да сэрца не дастаць. Прайду адна бязбоязна і ноччу, я дачакаюся – пачне світаць! * * * О акупанты, жах народных мук! Мы ў сябе – пчолы, вы заўсёды – трутні. З крывавых вашых і праклятых рук і Божы хлеб становіцца атрутны. О акупанты, з цемры вы і зла, вы ў нашых слёзах, у крыві па вушы, без праўды розум, сэрцы без цяпла, без дабрыні шакалавыя душы! * * * Не люблю я пісаць аб вайне. Смерць прадчасная – не эмоцыі. Горы трупаў. Няведама мне, дзе героі, а дзе забойцы? Дома чула я з першых дзён беларускую нашу мудрасць: чалавек мусіць даць жыццё, адабраць жыццё ёсць праступнасць. Калі ж бураць праўду, як храм, нішчаць мову й народную долю, я ў адчаі гукну братам – лепш вайна, браты, як няволя! Я заўсёды ў жыцці – барацьбіт. Калі смерць мая ў боі прыйдзе, пакладзіце мяне на шчыт, і дамоў на шчыце нясіце. У апошні шлях правядуць хай мяне без прамоў, без парадаў. Тыя рукі няхай нясуць, што не зналі народнай здрады. Бэзу гронка ля галавы, абразок ля рук скамянелых… Хай малітвы дрэў і травы прагучаць над знябытым целам. * * * Вызваляецца тысячы год Праметэй, да скалы прыкаваны, з ланцугоў, і салёны пот, соліць моры і акіяны. А навокал – зямля, як сад, людзі ездзяць далёка ў госці. Толькі тут на адвечны лад ломяць душы, як колісь косці. СЫНУ Яснейшы за сонца, цяплейшы за сонца, і радасць, і роднасць, і боль мой бясконцы!.. Будзь, сынку, з людзьмі – нібы ласка жывая, што ўсіх разумее, усіх сагравае. Не знай чужой крыўды і страху не знай, замест ненавідзець – ты шчыра кахай. Пі мудрасць з жыццёвых крыніцаў і з кніг умей сабе верыць, жыві для другіх. Лячы, як умееш, вучы так, як можаш, бальзам у цярпенні, маяк ў бездарожжы. Хай рук тваіх сіла ніколі не згіне, будзь хлебам галодным, вадой у пустыні. Убачыш плаксівага – слёзы сатры, пагладзь – не удар, і лепш дай – не бяры. Не крыўдзь слабасільных і крыўдзіць не дай, ад сэрцаў самотных тугу адганяй. Шануй сваіх бліжніх, малодшых і старшых, будзь радасцю іхняй, іх песняй, іх маршам. Тваё застаецца хай чыстым сумленне, а сілай хай станецца праўды праменне. Будзь быстры, як ястраб, і хуткі, як леў, калі б тваіх браццяў хто крыўдзіць пасмеў. Глумі ўсё ліхое, жыві для дабра, пі кару напарсткам, а ласку – з вядра! А золата кінуць – прайдзі па ім горда пад думаў арліных жывыя акорды. Для тых, хто без сэрцаў, будзь сцюжай зімовай, умей бачыць праўду, вер чынам, не словам. Будзь цвёрдым, як камень, у чорныя дні, прад сільнымі свету галоўкі не гні. Май слова – як іскру, а мысль – як крышталь, а сілу – як выстрал, а волю – як сталь! Май сэрца дзіцяці, любі свой народ, будзь прыкладам браццям, будзь бацькам сірот, у пекле – анёлам, не толькі ў раю… Я людзям для шчасця цябе аддаю! ВОЎЧЫЯ ЗУБЫ Чую воўчыя зубы на горле. Што ж, жыццё толькі з бою аддам. Як мне жаль, што не птах, не арол я – узляцець бы, не дацца ваўкам. Сонца там і свабода ўгары, на зямлі ж не збываюцца цуды. Знаю я, як знікаюць сябры, як людзей прадаюць Іуды… * * * Дзесь пад дрэвамі поўначчу цёмнай заблукаў неспакойны мой дух. Там вятрыскі на сто верацёнаў незабыўныя казкі прадуць. Ліпы голлі ўзнялі аж да хмараў, зелянеюць старыя дубы. Па іх коўзалі громаў удары, ім маланкі палілі чубы. Засталіся стаяць, як стаялі, гояць раны ў зялёным галлі. Буры ўсе і навалы стрывалі і растуць, і шумяць на зямлі. * * * Калі кране нас злосны лёс суровай лапай і дыктаваць нам схоча хтось законы малпаў, святлом біць трэба ў хмару цьмы, стрымоўваць ката, трэ памятаць, што людзі мы, наш век – дваццаты! Як быццам выбеглі з лясоў шаленцы-малпы, і што ім скарбы ўсіх часоў? Ім трэба скальпы! Б’е жудасць з іх вачэй тупых, страшны малюнак. Не сіла розум супраць іх, страх – не ратунак. У пашаноце ў іх кулак – з бяссільным біцца. Жаль – той, хто людскасцю прасяк, крыві баіцца. І шчэрыць малпа злую пасць, раздзьмула храпы… Не, нельга сёння нам упасць да ўзроўню малпаў! Трэ выйсці з малпай твар у твар, браць зло за рогі і біць ударам на удар – да перамогі! * * * Месяц рэжа неба на барозны, сее жытам-зоркамі ўначы. Так трывожна неяк і так грозна раненая Беларусь маўчыць. Бітвы, войны, страшныя пажары, як пабоішча – мая зямля. Колькі раз па ёй, як лівень з хмараў, кроў чужая і свая плыла?! Хтосьці з пушчаў, з рэкаў край наш выткаў, пасяліў між імі цвёрды род. Чацвяртованыя вечна недабіткі, ажываем зноў каля балот. Глянеш вокал – кроў у жылах стыне, і душа знямелая баліць. Збіты край наш сёламі пустымі ў неба непагоднае глядзіць. Не з падзякай, не казённым хорам – сэрцы тут скрываўлена пяюць. Каміны ўгару глядзяць з дакорам – чорны жаль па тых, што не жывуць… * * * Трывога у сэрцы, жыццё замірае ў будзённай суровай глушы. Нідзе не знаходжу ні роднага Краю, ні чыстай сяброўскай душы. Панурай сялянкаю родная мова з насмешлівых вуліц у поле брыдзе. Сыны ж адракліся крывіцкага слова, спяваюць хвалу злыбядзе. Аўтобусам еду дамоў з Ваўкавыска, ты ж сумна брыдзеш між лагчын. Мо, здолее маці цябе над калыскай да лепшых часоў зберагчы… * * * Час на крылах ракеты ўзляцеў – неакелзаны, вогненны, новы. Іншы такт, іншы рытм, іншы спеў, падыход да ўсяго мадэрновы. І не потам, не сілаю рук, а душы раскаванае геніем, здабывае прыгонных унук зоры ў небе другім пакаленням. Толькі б людзям зямлю ўратаваць, перад згубай планеты спыніцца! Толькі б ведаць, з чаго стартаваць, толькі б ведаць, куды прызямліцца. * * * Згінаючыся лёгенька пад вёдрамі, з каромыслам цераз плячо, задуманае, на слаўцо не шчодрае, бяжыць дзяўчо. Ці знойдзецца ў жыцці дзяцюк да пары ёй? З адценнем волі тварык малады. І толькі вочы два блакітных зарыва ўзялі з глыбінь крынічнае вады. Жыццёвы шлях на лёгкасць не разлічаны. Цяжэй ісці з адным пустым вядром. Яе зямля, яе вада крынічная, яе вясёлка і вясняны гром! * * * Зноў мароз, узнялася мяцеліца, лютаваць прадаўжае зіма. Мілы дружа, мне ўсё не верыцца, што са мною цябе няма. Дома свечкі даўно пагашаны, і магілкі пад снегам спяць. Дык няўжо і мяне, няшчасную, пад канвоем будуць хаваць? Ад удзячнасці беларускае вартаваць будуць нас дваіх. Пад аховаю сэрцы з вуснамі – не зляцела каб слоўца з іх! Як з зямелькі дзядоў і прадзедаў ты сыходзіў, мой гаспадар, нават сонца цябе пагладзіла, цалавала твой мёртвы твар. Мы не ў роспачы, а з надзеямі ў веліч праўды з табой жылі. І таму сціхлі буры з завеямі, калі з хаты цябе няслі. Не сумеліся толькі ворагі, больш люцейшыя за звяроў – злыдні, мучылі цяжка хворага, запалохвалі дактароў. Пахаваць нас і з хатаў вынесці не удасца ім без пары. З мукаў нашых родзяцца й вырастуць беларускія змагары! З хмараў выгляне сонца яснае, па балоце праляжа гаць. Не, не будуць мяне, няшчаснае пад канвоем чужым хаваць! 1980 * * * Купала, ты з цемры нас вёў да святла, над доляй народнаю плакаў, я сёння табе пакланіцца прыйшла, схіліць сваю голаў з падзякай. Я змалку прывыкла дастойна ісці, ды ўсё ж не заплачу з табою. Мне – іншая доля ў нялёгкім жыцці, Купала каханы, я – з бою! Публікацыя Міхася СКОБЛЫ. Думаю, што я з камення ці з жалеза... Лісты Ларысы Геніюш да Язэпа Найдзюка Гэтыя лісты Ларысы Геніюш да Язэпа Най­дзюка расшукала ў Злучаных Штатах Амерыкі Валянціна Трыгубовіч. Яны захоўваюцца ў мастака Міколы Давідзюка ў Лодзі, ён атрымаў іх падчас апошняй сустрэчы з “дзядзькам Язэпам” за месяц да смерці таго. Перапіска, верагодна, пачалася ў 1979 годзе. Язэп Найдзюк у гэты час жыў пад прозвішчам Александро­віч, але паэтэса добра ведала, з кім лістуецца (Сумеснае падарожжа 1944 года згадваецца ў “Споведзі” Л.Геніюш). Зэльвенскі ж адрас Я.Найдзюку паведаміў сын Л. Геніюш Юрка – у лісце ад 29.ХІ.78 года… Зэльва, 25/І, 79 г. Паважаны і дарагі сябра Язэп! Дзякуй Вам за ліста, за цёплыя, дарагія братнія словы спагады і разумення. За вокнамі сеецца нейкі дробны, густы сьнег. Муж крыху заснуў. Выварваю шпрыцы для ўколаў, якія яму робяць штодзённа, і пішу Вам. Баюся нават парушыцца, каб яго не збудзіць. Стогне праз сон. Ноч была вельмі цяжкая, часам здавалася – апошняя… Страшна труднуе. Але ўсё ж папытаўся – каторага сяння? Гэта так чакае на сына, які вернецца толькі ў лютым… Вельмі злуецца на яго, але чакае нечаму хоць весткі ад іх. Сын абяцаў пісаць з дарогі. Не напісаў ні разу! А можа, проста не пусьцілі лістоў. Такое бывае. “Ласкавая” нявестка “далікатна” напісала, што Алесь ня можа пісаць дзеду, бо мусіць вучыцца, а Міхась ня любіць пісаць лістоў... Раней Міхась пісаў іх, а вось цяпер, перад сьмерцю калі дзед бедны чакае ад іх слоўца (Гаворка пра ўнукаў Л. Геніюш Алеся і Міхася. – рэд.)… Не, лепш ня буду пісаць пра гэта. Алесь аднак напісаў пару слоў, нехта падказаў яму, відаць, бо ліст з русіцызмамі, але гэта нічога. Няхай Бог благаславіць яго, гэтага малога, сардэчнага хлопчыка. Міхась 10 дзён быў удома і не знайшоў хвілінкі напісаць дзеду. Тут усім камандуе жонка. Яна, некалі жывучы ў нас, сказала мужу: Вы некалі ракам будзеце паўзьці, каб я дала вам кусок хлеба на старасьць… Я кажу ёй: можа і будзем, не заракаемся, але да сына, не да цябе, а ў сына адзін бацька, а з жонкамі бывае розна. Тата табе столькі добрага зрабіў, кажу, і на працу ўладкаваў, а ты, пры сваім характары, нават вады не падала б яму, каб уміраў. “А вы на гэта не заслужылі! Трэба заслужыць на тое, каб вады падаць перад сьмерцю”. Калі я была ў іх у Польшчы, дык прабыванне маё там было пакутаю... Найбольшай ахвярнасьцю і дабрынёй мы яе ня зьменілі. Яна з сяла побач. Яе бацька быў санітарам у ветэр[ынарным] пункце, вось яна і загадала, каб Міхась быў ня лекарам, як бацька і дзед, а ветэрынарам. Якое грамадзянства мае Міхась, нават ня ведаем, бо яна ўсё хацела, каб меў такое, як яна, бо ён тут радзіўся. Я лічыла сваім абавязкам напісаць Вам гэта, але гэта яшчэ кропля ў моры. Сын мае крыху сумлення, якое захавалася ў яго з дзяцінства, але яно толькі прачынаецца часам, іначай ён пад яе ўплывам. Я думаю, што Вы шмат разумееце. Здаецца, разумеюць ужо і хлопцы. Прытым яна баптыстка, і як гэта ўсё разам спалучыць – проста не разумею. Тут Міхась пасябраваў з адной дзяўчынаю, але яна напала на яго пры нас і заявіла, што ён павінен жаніцца толькі з баптысткаю… Якая несуразнасьць… Сын ведаў аб цяжкім стане здароўя бацькі і мог пачакаць са сваім падарожжам, альбо не паехаць зусім! Ня думайце, што сын шчодры. Ён нават лекаў не прывёз хвораму тату, а грошы, прысланыя для нас сябрамі, пакінуў сабе ўжо ня першы раз. Гэтак было і з падаркам ад Вас. Яны яго “забыліся” спачатку, даслалі пасьля праз сваячку, якая сюды ехала. Але мы вельмі хацелі б, каб вы ў іх бывалі, каб навучылі, падказалі, як жыць з людзьмі. Каб крыху стрымалі Юрку (сына. – рэд.) ад чаркі. Яго распаілі. Тут шмат што можна сказаць, але Вы самыя ўмееце думаць. Сына да болі мне жаль, і гэта не адвага ў яго! Ён, бедны, трусьлівы ў сапраўднасьці. Гэта нейкая “бравада”, але каму гэта патрэба? Пішу Вам, як роднаму, бо трэба людзей ратаваць. Аднойчы мне тут сказалі: “А сын ваш уже не человек, и вы не можете рассчитывать на него”. – А я кажу: “Сын мой вучыцца, і Бог яго не пакіне, і будзе ён чалавекам”. Вось і трэба дапамагчы чалавеку быць чалавекам, і я Вас аб гэтым прашу! З нявесткаю гэта справа безнадзейная, паверце мне. Вось так, дарагі сябра, выглядае рэчаіснасьць. А муж усё сьпіць. Можа, сон яго падкрэпіць. Заўтра ўжо 26/І. Сын ёсьць сын, і які б ён ні быў, для бацькі ён дарагі. Ніколі так не ўніжаў Юрка беднага бацьку, як апошні раз… Увайшоўшы ў хату, зразу абое заявілі, што каб ня мы, дык яны паехалі б на Чорнае мора ў Румынію і г. д. Суседзі пыталіся, а што вы бацькам прывезьлі? – А ім нічога ня трэба… Мог бацьку хоць сіропы ад кашлю прывезьці, хоць нешта ад сэрца… А бацька лічыць дні да лютага, бо тады вернецца сын, але Богу ведама толькі, ці дачакаецца… Лекары кажуць: можа пажыць яшчэ і да лета, а можа быць дрэнна і кожны дзень… Не адыходжу ад яго нават на хвілінку. Нельга. У больніцу ня хоча, ды і я баюся больніцы. Удома лепей дагледжаны. Крыху перастаў стагнаць. Ногі не адыходзяць, яны як падушкі. Сэрца працуе дрэнна, а тут дарагі кожны дзень яго жыцця. Маем усё неабходнае. Бога прашу, каб хоць да вясны… Як можаце думаць, дык мне тут адной будзе шмат горай, як яму, калі ня дай Бог адыдзе. Ваша Л(подпіс) Зэльва, 23/ІІІ, 79 г. Даражэнькі Язэп! Дзякуй вялікае за шчырыя спагаданні ў маім бязьмерна вялікім горы. Я Вам ужо падрабязна апісала яго. Думаю, ліст дайшоў. У нядзелю адпраўлялі мшу на 40 дзён. Зноў было многа людзей. Прыехалі нават далейшыя сябры, якіх я і ня клікала, але в.[ельмі] была рада, што ў цяжкую хвіліну яны пры мне. У хаце зноў стаялі накрытыя сталы. Пеўчыя цудоўна сьпяялі амаль другую паніхіду, пасьля быў абед. Нейк Бог даў, што ўсяго хапіла: і сьлёзаў, і добрых, сардэчных слоў, і людзкіх спагаданняў. Яшчэ ўсё не магу прыйсьці да сябе. Пару дзён пралежала ў ложку. Сяння чуюся лепей, таму Вам пішу. Дарагія і родныя, зусім не клапаціцеся, што малая рэнта! Нейк яно будзе. Я не належу да СБСП (маецца на ўвазе Саюз савецкіх пісьменнікаў Беларусі. – рэд.), але мне запрапанавалі напісаць заяву ў Літфонд, толькі ж я ня ўмею нічога прасіць… Таксама дрэнная “Міклашоўская” натура, але што зробіш, інакшай быць не магу. Яны можа што і далі б, але ў мяне было на пахаванне. Хапіла. Бо якая ж я была б беларуская жонка, каб, нават са скромнай аднае зарплаты с. п. Мужа не схавала, не адлажыла якую капейку, каб дастойна Яго пахаваць? Беларускія бабы ашчадныя, прадбачлівыя, вось такая і я. Я і сяння дам рады! Мы ж беларусы ўмелі жыць і на камяні. Вякі самыя сябе апраналі, сярпом зжыналі цэлыя палеткі збожжа і жылі, і былі сапраўды людзьмі, спагадлівымі, добрымі суседзямі людзям, дык няўжо я сяння сабе ня дам рады? Бачыце, уступіць у Саюз [пісьменнікаў], гэта трэба мець грамадзянства СССР, а я яго зусім ня маю! Яны тут не вінаватыя. Я ня ведаю, як што тут яшчэ будзе. Мяне цяпер дык зусім і не друкуюць нават. Напэўна гэта і не ад іх залежыць, а крыху можа і ад мяне. Наравістых ня любяць, а пакорнаю я ніколі не была. У мяне свае погляды, свой розум, і таму і мне ня лёгка, і са мною ня мёд… Муж меў 84 рб рэнты, і далі мне нармальна столькі працэнтаў, колькі па закону належыць. Людзі тут маюць шмат меней і не паміраюць, дык нічога ня станецца і са мною! Калі б уздумалі памагаць мне, дык усё адашлю назад! На дапамогу сына не спадзяюся, але ня ўсе людзі дрэнныя, таму ня згіну! Летась, увайшоўшы толькі ў хату, сказаў Юрка цяжка хвораму бацьку – каб ня вы, дык мы маглі б паехаць у Румынію, на Чорнае мора, а нявестка сказала – выклікайце нас толькі ў разе няшчасьця! Я яе цяпер не выклікала. Яна нейк сама, на маю бяду, прыехала… Бог з імі, можа, паразумнеюць. Калі вышла мая “Невадам з Нёмана”, дык адзін добры чалавек мне параіў палажыць дзе-што на кніжку. Бачыце, як прыдалося! Харошы, дарагі сябра Язэп, дык не турбуйцеся праз мяне. Я тут, акрамя розных кветак, пасадзіла і яблыні, якія павырасталі хораша, і маліну, і розныя ягады. У мяне ўсяго, як у краме, і бульба ёсьць, і да бульбы, дык няўжо прападу? Аплакваць толькі буду кожнае яблычка, кожную кветачку, бо ўсё першае і лепшае, некалі, было яму. Вось мы бабы беларускія – усё для мужыка, а самыя як Бог даў… А цяпер усё мушу адна есьці. На днях прыслалі дарагія сябры са Львова вялікае пудэлка найлепшых цукеркаў, каб было мне ня так горка. Вось і абліваю іх сьлязьмі, бо с. п. Муж надта некалі любіў цукеркі… Юра з Валяй нават не аддавалі нам таго, што ім сябры для нас прысылалі. Шкадавалі нават лекаў для нас, якія тут дэфіцытныя. Бутэлечкі сіропу ад кашлю беднаму бацьку не прывезьлі, дык чаго можна спадзявацца ад іх? Сынавая слава – пустая слава, як і сэрца сынава – халоднае. Адна я ў хаце, як які воўк, але мне здаецца, што мой Муж спрыяе мне ў гэтых сьценах. І мне трэба абавязкова давесьці яго магілку да належнага парадку, а там будзе відно. Калі мне будзе дрэнна, дык я Вам напішу, а пакуль-што ёсьць хлеб і да хлеба. Які Вы добры, які Вы шчыры, Язэп! Я Вас ніколі не забылася ў жыцці, ні Вашай хаты гасьціннай, ні слоў Вашых некалі. Дзякуй за ўсё, толькі ж не клапаціцеся, бо як бачыце, рады нейк сабе дам! А калі сын нешта пашле, дык не саграшыць, але я в. мала спадзяюся на гэта... Прасіць у яго, у кожным выпадку, ня буду… Сумна, што вясна не прыходзіць. Усё ляжыць яшчэ сьнег. Пісала мілая Юзя. Ведае ўжо аб нашым горы. Начамі крыху баюся. Зусім ня духаў. Усё сьпяць яшчэ ў мяне мілыя суседкі, альбо хто з дзяцей. Так і жыву. Я Вас крыху расчаравала сваім характарам, але ці ж можа быць Чалавек іншы, чымсьці ён ёсьць? Пішу і крыху плачу. Зноў сонейка на дварэ… Усяго, усяго Вам добрага жадаю. З павагай Ваша Ларыса Г(подпіс) На палях 1-й старонкі: P. S. Буду ўспамінаць Вас у нядзельку. Напэўна крыху плакаць буду ў гэты Дзень, а можа не буду… Ваша Лар(подпіс) Зэльва, 24/ІV, 79 г. Шчыра паважаныя і дарагія! Ласкава даруйце, што не прывітала Вас з Вялікоднымі Сьвятамі. Хварэла. Аб усім на сьвеце забылася. Хварэю яшчэ, але спадзеюся, што вясна хоць крыху паставіць мяне на ногі. У нядзелю была на магілцы са сваякамі с. п. Мужа. Было цяжка пакідаць так яго самога… Божа мой, як гэта ўсё цяжка… Пісаў Юра, што весь у даўгах, што цэны ў Вас на ўсё – шалёныя і г. д. Вельмі шкадую, што сяння ўжо дык нічым не магу яму дапамагчы. Бог ведае, дарагі Язэп, што лепей для гісторыі? Можа, яно лепш нікога ні аб чым не прасіць, тым болей, што здаецца, зноў будзе магчымасьць друкавацца. Лепш зарабіць гэткім шляхотным чынам. Была гутарка з в. адказнымі, разумнымі людзьмі. Яны запэўнілі мяне, што ўсё будзе добра. Забралі нат крыху вершаў з сабою. Аб гэтым маім заўтрашнім дні, дык Вы болей бядуеце за мяне. Я заўсёды моцна веру, што нейк яно будзе. Пакуль-што хачу паправіць крыху здароўе. Самотнасьць і гора пакінула цяжкі сьлед. Некалі ў час сустрэчы з Вамі ў мяне было в. мала грошай у кішэні, і я зусім праз іх забылася, бо ўвесь гэты час нейк усё абышлося без адной капейкі. Ці ж ня дзіва? Так вось будзе нейк і цяпер. Было б здароўе. Зноў напомню Вам, што я беларуская баба… Паваліўся плот, узяла пілку-нажоўку, малаток, гвозьдзі – і слупок зьмяніла, і штыхецікі выраўняла, а то чужыя куры выдзерлі найлепшыя туліпаны. Увесь плот паправіць паможа мне муж маёй мілай Кумы, а то і сама. Былі б толькі добрыя вершы, дык будзе і нейкі грош. Сумна толькі. Несказана сумна, але ўсё тут, што зьвязана з асобаю с. п. Мужа, міла мне, і, здаецца, мяне падтрымоўвае тут Яго няўлоўная прысутнасьць. Жаль, да Вас ніяк не магу прыехаць. Я ўжо напісала Вам, што зусім няма ў мяне грамадзянства. На такі пашпарт нікуды не пускаюць. Трэба моцна і высока прасіць. Ды пашто вам здаўся такі сумны, заплаканы госьць? Ачуняю крыху, дык, можа, убачымся... Сяння крыху прапаліла дровамі. Цяпло ў маёй хаце. Чатыры пакоі і кухня. Адзін поўнасьцю завалены кніжкамі. Апальваю толькі два. Ашчаджаю дровы. Бог ведае, як доўга тут буду, а думаю ўжо, каб хапіла на зіму, якая яшчэ будзе. Так трэба ў нас. Да болю шкада мне сына. Не ведаю, ці я яго выратавала б, каб прыехала, ці ён мяне даканаў бы гэтай клятай чаркаю дарэшты. Хутчэй другое. Усе тут аж пішчаць, каб ня ехала з хаты. Пайшлі цяпер ня тыя дзеці, якія некалі даглядалі сваіх бацькоў сумленна і з любоўю. Кожны мае сумныя ўспаміны аб дзецях як аб эгаістах ды грубіянах. І што сказаў бы мне мілы мой с. п. Яначка, калі б я тут пакінула яго аднаго? Справа ня лёгкая. Пагляну яшчэ. Усё трэба абдумаць разумна, усебакова разгледзець. Хоць не бядуйце, што я тут галодная. Далёка – не! Апранутая добра таксама. Модна, прытым, бо ўсё добрае і якаснае ад маіх найдарожшых сяброў. Абутку хопіць таксама. Зімовы ўжо схавала. Думаю толькі пра помнік цяпер, але спадзяюся, што калі будуць вершы, дык будзе і помнік. А колькі мне тут жыць засталося? А вясна падступае. Моцна зазелянелі туліпаны, нарцызы. Ружы прымерзьлі. “Жонкіпе” прыхапіла таксама. Лісьцейка пажаўцела. Але галоўнае – бульба. Яна перазімавала нейк, хоць і крыху салодкая. Жаль, што так Вы далёка ад нас. Хоць мне плот загарадзілі б. Усе беларусы крыху сталяры, заўсёды мы маем дачыненне з дрэвам. Тут мне зрабілі б усё, але надта не люблю паіць людзей за гэта. Без гарэлкі нават няма што думаць аб нейкай дапамозе… Як праходзіць Ваша жыццё? Добра было б, каб пісалі. Маеце што сказаць. Хачу, каб Вы крыху “наглядалі” за нашым Юркам, каб радзілі яму, дапамагалі словам. Ён Вас вельмі шануе. Некалі с. п. Муж мой так любіў бачыць надрукаваныя мае рэчы. Цяпер хто будзе цешыцца імі, для каго мне пісаць? Вось падумаю такое, і ападаюць мне рукі. Дарэчы, ці Вы атрымалі кніжкі? Яны высланыя Вам ужо даўно. Люблю высылаць Суродзічам нашыя кніжкі. Гэта мая слабасьць. Любіў гэта і дарагі мой с. п. Яначка. Шмат супольнага ў нас з ім было і засталося. Калі нешта будзе добрае, дык прышлю і Вам. Жаль, што і Ваш сын выпівае. Гэта трагедыя. Я ніколі ў жыцці сваяго с. п. Мужа п’яным ня бачыла. Была сяння і яго супрацоўніца. Успамінала Яго як ідэал лекара, як прыклад другім… Жаль, калі такія людзі адыходзяць ад нас, але добра, што хоць памяць аб іх застаецца. Пішэце мне. Вельмі дарагія мне лісты ад Вас, як успаміны супольнай дарогі праз Вільню. Дзякуй Вам за ўсё, за ўсё. Перадайце сардэчныя прывітанні Вашай мілай жонцы. Са шчырасьцю і вялікім даверам да Вас Л… Г(подпіс) Зэльва, 29/V. 79 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! Дзякуй Вам за ліст. Многа над ім думала. Я была болей дзесяці гадоў у Чэхаславаччыне і ведаю, што туга па Айчыне – цяжкая рэч. Яна тады вылілася ў вершы, у цэлую кніжку. Гэта было даўно. Цяпер тое, што тады балела, часта здаецца мне проста сэнтымэнтам. Так вышкаліла мяне самое жыццё. Пакуль-што Бацькаўшчына прамаўляе да мяне найболей сваёю прыродай. Успамінамі. Згадзецеся, што малавата гэта, каб адчуваць сябе шчасьлівай, бясьпечнай і ўпэўненай у кожнай гадзіне сваяго жыцця. Разыходзяцца тут словы і факты. Зусім магчыма, што датычыць гэта пераважна мяне. Я рэаліст. Нават у вершах маіх мала фантазіі і болей у іх рэчаістасьці. Пакуль-што яшчэ жыву. Войстры боль перайшоў у глыбокі і ціхі сум. Зрабілася цудоўная пагода, і сотні маіх туліпанаў ля хаты чаравалі тут ня толькі мяне. Перацьвілі. Цудоўна цьвіла адна толькі яблыня. Я некалі пасадзіла яе с. п. сваяму Мужу. Летась яна не цьвіла, а сёлета казалі, што такую прыгажуню мала хто бачыў. Добра так, жаль толькі, што перацьвіла. А цяпер пачаліся півоніі. Пасадзіла свой гарод. Найхучэй за ўсіх, бо, якраз усе яго мне садзілі. Кранулі мяне добрыя людзі зноў за самае сэрца… Юры выслала вызаў. Думаю, што прыедзе на пару дзён. Нешта доўга ня піша. Так многа думаю праз іх. Калі зноў там будзе многа піць, то дрэнна ўсё гэта кончыцца. Які стрыманы, які тактоўны быў с. п. Муж, і вось у Яго памяць меў бы хоць крыху ўзяць сябе ў рукі сын. Алкагалізм разглядаю як атруту, як хваробу ўсяго арганізму, з якой цяжка справіцца чалавечай волі, калі яна слабая. Няшчасны мой сын. Сам гэтага не разумее нат, як няшчасны. Часам маю сумнае ўражанне, што ніхто яго не падтрымоўвае, а шмат хто гатоў штурхнуць у балота, у прорву, не выключаючы найбліжэйшых. Ня раз мела магчымасьць наглядаць гэта. Ня ўсе людзі сейбіты добрага і шляхотнага, і трэба мець сілу і розум, каб магчы бараніцца, бо ўсё, на жаль, запланавана і добра прадумана тымі, якіх цяжка назваць людзьмі. Я стала суровая да ўсялякіх злыдняў, бо многа бачыла і многа абое мы з мужам перажылі. Юра ж не па-мужчынску дурны і наіўны і не па-нашаму – прагны на грошы. Але сын, і трэба ўспрымаць яго такім, які ён ёсьць. Таму і чакаю яго. Можа, з часам дойдзе вартасьць жыцьця і праўда жыцьця да яго атупелага сэрца. С. п. Муж быў вельмі патрабавальны ў справе этыкі лекарскай і чалавечай да сябе, у першую чаргу і да ўсіх іншых. Да сваіх галоўнае. Часта таму былі канфлікты і цяжкія хвіліны, калі, бедны, хацеў афіцыяльна праз прэсу нават адрачыся ад сына. Устрымлівала яго, адносіны наладжваліся, і так да канца. Пішу гэта таму, каб Вы былі бацькам яму ў разе патрэбы. Перадусім шчыраю радаю і суровым напамінаннем. Устрымаўся на паверхні жыцця, гэта так, але так многа выпіваючы можна і пасьлізнуцца. А галоўнае дзеці, сыны, прыклад сынам і прыклад суайчыннікам, якія за ім наглядаюць. Як мне тут? Напісаць трудна, бо ліст не дайшоў бы, але трываю нейк. Прашу людзей, каб не прыходзілі на ноч, бо колькі ж можна? Учора позна ўжо звоніць суседка. Прыйшла, бо грымела, клапацілася, што буду баяцца сама. Доўга гутарылі. Часам прыходзіць моладзь. Мілыя, чулыя дзяўчаткі адкрываюць сэрцы, хочуць усё нечым дапамагчы. Адносяць букеты кветак, змушаюць есьці разам з імі. Ці будуць мяне друкаваць, вось сапраўды ня ведаю. Напішу Вам пра гэта пазьней. Мне хочацца паехаць далёка і нікога і нічога ў жыцці не баяцца, хоць я далёка не з палахлівых. Хаджу на магілку, чакаю на агароджу. Пясочак там такі рассыпучы, не трымаецца, а проста – плыве. Лісты прыходзяць ня часта, йдуць доўга, а яны як гутарка з дарагімі людзьмі, як праменні іх сэрцаў у цяжкую хвіліну. Добра, што вакол усё зелена і ўсё цьвіце і быццам аддзяляе мяне ад усяго жудаснага. Я ўсё думаю, думаю над Вашаю радаю, але ня пэўная, ці хопіць сілаў стрываць адзіноцтва і хітрую суровасьць не заўсёды спрыяльнага тут быцця… Вось так, дарагі Язэп… Вы рамантык яшчэ, лятуценнік і такі малады. Добра, што Вы такі, што захавалі нават цёплыя ўспаміны дзяцінства з-пад Гудзевічаў нашых, што робіць нас такімі роднымі, як брат і сястра. Заставайцеся з Богам! Вітайце сваю мілую жонку, Люцынку! Ваша заўсёды Ларыса Геніюш. [На палях першай старонкі:] Не забывайцеся пра мяне! Пішэце! Ваша Л(подпіс) Зэльва, 30/VІ. 79 г. Паважаны і дарагі Язэп! Ноччу пачаў падаць ціхі, “памяркоўны” дождж. Падае і цяпер. Пасьля вялікае сьпёкі і зямелька і людзі ажылі, быццам. Сарвала гэта крыху пляны нарыхтоўкі галінаў жывёле на зімовы корм, але як жа ажыла бульба ў полі! Спачатку аб самым балючым. На днях атрымала ад Юркі в. зьдзеклівага і грубага ліста. Яму, здаецца, залежыць на тым, каб парваць адносіны, не памагаць… У кожным лісьце плачацца, што в. цяжка ім жывецца і г. д. Я яму напісала, што лекары ў Польшчы жывуць добра, але я, сапраўды, нічога ад яго не патрабую! Болей таго, я не прыму нічога ад іх! Тут, як бачна, справа ў тым, каб адрэзаць мне дарогу ў Польшчу, дзе я была б толькі “транзітам”. Я не заракаюся, але Бог ведае, ці калі ў жыцьці маім я ім яшчэ напішу. Вы просіце верыць Вашым словам, але ж я веру болей сваім вачам і волі с. п. Мужа, які любіў і сына і ўнукаў, але быў в. аб’ектыўны ў іх ацэнцы. Сабралася шмат болю, грозных фактаў, і прашу толькі Бога, каб усё гэта разьвеяла ветрам, каб ня думаць… Цешыць мяне, што Вы бачыце яго цьвярозым. За тры дні прабывання ў нас я бачыла яго цьвярозым толькі пару гадзінаў. Учора мне казала сваячка, што піў, пасьля капаў яшчэ ў гарэлку валяр’янку і “мілакардзін” і піў зноў… На другі дзень пасьля пахавання… што было далей, напісаць не магу ўжо, і наагул да гэтага пытання не хачу варочацца. Будзьце разумнымі і няхай Бог дасьць, каб вашыя пажаданні бачыць яго добрым і парадачным чалавекам – збыліся. Напісалі мне, што ён ляжаў у шпіталі, лячыўся. Цяпер в. шкадуе страчанага часу і пачне жыць іначай, без алкаголю. Я аб гэтым ня ведала і запыталася, як яму цяпер і г. д. Ліст мой быў, здаецца, добры, спагадлівы. Божа, што я за гэта атрымала! Нядаўна прачытала яго апошняга ліста да с.п. Мужа. Бацька не адказаў яму. Цяжка хворы не спадзяваўся столькі зьдзеку і грубасьці ад адзінага сына… Летась, калі прыехалі і ўвайшлі ў хату, дык адразу пачалі папракаць с. п. Мужа, што яны маглі б паехаць у Румынію, на Чорнае мора, замест гэтай Зэльвы… Што ж, няхай цяпер ужо едуць на Чорнае мора… З другога боку думаю – а можа так лепей? Такія людзі толькі і жывуць сяння, а гэта галоўнае… Мы за беларускасьць і чалавечнасьць стаялі тут насьмерць, і большасьць пагінулі, растаптаныя ботам часу… Толькі мы інакшымі быць не маглі. А што скажа “заўтра” і жывым і мёртвым? Якое ж яно туманнае... Як я разумею, як адчуваю Ваш боль у свой час. Вы былі, як згустак энергіі і нейкай натхнёнай любові да сваяго народу… Як Вы выжылі? Богу дзякаваць, што Вы выжылі… Цяпер дык мне ўжо няма як прыехаць у Польшчу. Шляхі адрэзаныя. Усё в. добра прадумана, але бывае, што жыццё перахітрыць найхітрэйшых! Прыкра за сына. Ехаць можна толькі да сваякоў. Ды і я не паехала б. Няма на каго пакінуць хату. Людзей у нас цяпер мала. Усе на працы, занятыя, і кожнаму хапае сваіх клопатаў. Паехаць так, гэта вярнуцца да пустых сьценаў. Боль мой не мінуў, але крыху ўлёгся. Горай са здароўем. Яно залежыць ад шмат якіх фактараў… Думаю часта пра яўрэяў. Яны лічылі Нямеччыну сваёю радзімаю, а як уцякалі з яе? Разумны быў той, хто з іх ратаваўся. Цудаў на сьвеце бывае мала. Не заўсёды перамагае – логіка, дабро, гуманнасьць. Гэтыя паняцці адграбаюць пасьля, калі яны ўжо занікаюць. Пісаць нешта сяння – мне цяжка. Верш, як цьвердзіць справядліва С. Яновіч, гэта ня праца, а зьява. Вось чакаю на гэтую “зьяву”, але і баюся яе… Вы ж мяне разумееце. Калі будзеце ў Юркі, дык хацела б, каб ён паказаў Вам мае апошнія вершы, напісаныя па сьмерці с. п. Мужа. Там боль, рэчаіснасьць і шчырасьць бясконцыя… Ня ўсе я яму пасылала. Каб не давялося мне болей казаць паганае на сына, дык ня будзем закранаць балючага ў лістах. Але тое, што я сказала Вам, я лічыла патрэбным. Ён лічыць, што ён толькі пацярпеў у дзяцінстве і што мог бы не цярпець, калі б мы былі іншымі і не пайшлі на цярпенні… Я гэта ведаю, але ж сумленне ў чалавека – адно… Цяжка гэта зразумець нашаму абмежаваму сыну. Нашыя пакуты для яго ня маюць ніякага значэння, хоць ёсьць тут над чым задумацца. Найгорай тое, што жыве ён чужым розумам, як папугай, як балван. Спыніўся дождж, і трэба мне пабегчы ў гарод, перасадзіць крыху буракоў. Каля хаты ў мяне, пераважна, кветкі. Муж надта злаваўся, калі бачыў цыбульку ці нешта іншае. Паразрасталіся дрэвы, а яблынька с. п. Яначкі (белы наліў) адна толькі ўся ў яблыках! Пасьпелі маліны. Заўсёды любіў іх с. п. Муж са сьмятанаю. Не магу іх есьці з болю… Частую суседзкіх дзетак. У “Лапкі”, нашай сучачкі малой, 7 шчанятак! І што я з імі буду рабіць? Пакуль-што сьляпенькія. Зацьвілі белыя ліліі. Ля хаты зелена-зелена, і я тут як у вяночку. Думаю – пасылаць Вам гэтага ліста, ці не? Усяго, усяго Вам добрага. Шчыра вітайце сваю сямейку. Ваша Ларыса. P. S. Даўно няма вестак ад Юзі. Люблю іх сямейку. Вітайце іх ад мяне заўсёды. Можа, хто з вашых заглянуў бы калі да мяне? З павагаю да Вас Л (подпіс) Зэльва, 5/VІІІ. 79 г. Дарагі Язэп! Цешыць мяне, што Вы праехаліся па Беласточчыне, дыхнулі пахам сваей зямлі! Род наш паходзіць з Крынак, і шмат там у мяне сваякоў. Мой адзін сябра зьбіраў весткі пра маяго дзеда. Піша, што дзед мой меў 3 дзесяціны зямлі некалі і вазіў тавары жыдам у Крынках. Нешта падобнае было, але сумняваюся, што быў ён балаголам. Ведаю, што быў у іх участак зямлі на двох братоў. Дзед мой прадаў свой надзел, узяў пазычку ў Віленска-Тульскім банку і купіў Астапкаўшчыну каля Крынак. Прадаў лес купцам, і той маёнтак амаль акупіў. Купцы пазычалі яму любую суму на слова, без вексалёў. Пасьля паўстання 1863 г., калі царскі ўрад канфіскаваў землі ўдзельнікам паўстання, дык шмат хто купляў іх назад, але на імя маяго дзеда. Пасьля вайны, калі тыя паны прадавалі землю, дык заўсёды рабіў гэта мой дзед. Памятаю, Сегень даў яму ў падарак каня арабскага за фатыгу, але ў дзеда былі лепшыя коні, бо ён казаў заўсёды: людзі без сала, а коні без аўса ў мяне не жывуць… Ня ведаў іншае мовы, акрамя роднай. Я моцна яго любіла. Юра быў тут тыдзень. Было розна. Ціск мне быў падняўся да 195/115. Гэта дрэнна. Спалохаўся, пабег у аптэку, але піць не перастаў, на жаль. Пісаць праз усё гэта ня хочацца… Ад’яжджаючы, дзень ня піў і гутарыў цікава і нармальна. Былі два разы на могілках. Лекаў мне ніякіх не прывёз. Прывёз толькі чамадан рэчаў для сваей цёшчы, якія мне трэба было ёй адаслаць. Ужо атрымала. Мне пакінуў тое, што не прадаў. Так яно і ляжыць. Нічога тут не купіў і грошы павёз дамоў. Свой і мой чамадан бітком набіў рэчамі і прадуктамі з хаты. Пытаўся, праўда, ці можна ўзяць тое, ці гэта? Я была рада, што гэта будзе ім на карысьць. Новыя кашулі і свэтры, вярблюжая коўдра для Міхася, хатняя вэндліна і т. п. як звычайна, калі сын выяжджае з хаты. Дай Бог, каб магла яго так выпраўляць заўсёды. Аб грошах ніякое гутаркі не было. Злаваўся толькі, што мы не пакінулі яму багацьце. Казаў, што ён пакіне сваім сыном па мільёну. Дай Бог! Але лепш, каб пакінуў ім здаровыя нэрвы, добрае імя, любоў да працы і пашану ў людзей. 27/VІІ быў у мяне дзень нарадзінаў. Я забараніла людзям прыносіць падаркі, бо не магу рэвантавацца ім сяння. Пананосілі самыя цудоўныя ружы, цукеркі, парфумы. Адна маладая жанчына сьпякла цудоўны кошычак, поўны “баравічкоў”. Паслала ўсяго і ўнукам. Гасьціны не рабіла. Крыху пілі гарбату, хто прыходзіў. Сын ляжаў праз увесь дзень п’яны. Добра, што не буяніў. На маё гора, у нас на вуліцы “бар” (культурная ўстанова…). Я думаю часамі, што я з каменя ці з жалеза… Мая мілая Юзенька забылася сёлета мяне павіншаваць. Забыліся і ўсе мае іншыя далёкія сябры аб гэтым. А можа, проста лісты ад іх не дайшлі. А цяпер трымайцеся! Цалую Вашу жонку, мілую Люцынку, і Вас за харошы свэтар, які на мяне якраз. Толькі каб болей не рабілі сабе падобных выдаткаў!!! Свэтры маю, усё маю! Пакульшто неабходнае ў мяне ёсьць, а там пабачым. Хачу я, ці не хачу, выехаць мне з гэтуль немагчыма. Я змірылася з лёсам. Пакульшто. Гатуюся да зімы і прашу Бога, каб не хварэць… Такога дажджу, як сяння, даўно ня памятаю. Кветкі мае апусьцілі галоўкі. На гародах суцэльнае возера. Ярына сёлета вырасла на пядзю, а цяпер і “памалоціць” яе дажджом. Тут урад в. стараецца, каб перазімавала жывёла, а там, можа, і пойдуць уражайныя гады. А як у Вас? Як са здароўем? Часта думаю пра Вас, што столькі ў Вас талентаў, здольнасьцяў і энэргіі, якіх вы не змаглі аддаць таму, хто іх найболей патрабаваў ад Вас. А Люцынка Ваша задзіўляюча здольная! Дзякуй Богу за гэта. Ваша Л… Г (подпіс). [На палях 1-й старонкі:] Ліст мой крыху сумбурны, але ломіць косьці ад такой пагоды і вінецца галава. Болей, каб ніякіх “свэтраў”!!! Калі лекаў не дастану, дык напішу Вам і папрашу. Зэльва, 9/Х. 79 г. Паважаны і дарагі Язэп! Як жаль, што Вы так далёка і ня можаце прыйсьці да мяне на абед, ці хоць на вячэру. Карміла б Вас бульбаю, напаіла б віном з яблыкаў, рознымі кампотамі. Знайшлася б і болей адпаведная чарка для Вас, хоць я то яе ня п’ю. Гэта сапраўды жаль, бо мне і паразмаўляць няма з кім. З суседкамі харошымі і мілымі пра літаратуру не пагаворыш, яна ім “да лямпачкі”. А вонку пад ногі сьцелецца лісьце. Раніцы з марозікам, дні поўныя халоднага ўжо сонца. Я вельмі люблю дом. Клічуць мяне і ў Менск, і ў Вільню, а я стаю на сваім ганачку, дрэвы амаль засланяюць мяне ад вуліцы, і здаецца мне, што так мне найлепей. Вельмі хачу, каб Юрка пераслаў мне лекі ад рэўматызму. Напомніце, ласкава, яму аб гэтым і пастарайцеся, мілы Язэп, каб дайшлі яны да маіх рук. Зіма напярэдзі, і добра, калі ёсьць дровы на зіму, бульба ў склепе ды лекі ў запасе. Крыху звыклася з адзіноцтвам, і начамі ўжо меней баюся… А ў нас усё яшчэ капаюць бульбу. Цяпер у калгасах. Зямелька сыпле яе сёлета асабліва шчодра. Капаюць яе ўсе арганізацыі пакрысе. Плацяць, безумоўна, за гэта. Як жаль, што Вы некалі не прыехалі з Байдатаў у Гудзевічы, калі гасьціла я ў Дзеда ці з “гіцлямі” – стрыечнымі братамі вудзіла рыбу ў вузенькай рэчцы на дзедавых лугах, альбо важна на Зельну йшла з усімі на фэст у старую цэрквачку. Дарэчы, там яшчэ тады была каралеўская грамата на бел[арускай] мове. Цяпер няма яе. Добра, што і так мы калісьці сустрэліся міла і хораша, як два верныя і непахісныя сябры. Успамін аб шляхотным застаўся на ўсё жыцьцё. Пішу цяпер у вашым свэтарочку, ён заўсёды нейк асабліва міла грэе мяне, можа таму, што сапраўды – сяброўскі. На жонку ня гневайцеся за “качаванне”, бо і гэта цікава. Ня ўсе ж такія, як мы: Народ аседлы мы, ня птушкі пералётныя, і Бацькаўшчына нашая ня стэп. З зямелькі орнае, з сяўні і поту мы, Так пакахаўшыя касу і серп. Мне, дык патрэба пакінуць след ад нашай зямлі і жыцця і абычаяў яе, і таму я “ўрасла” ў сваю зямлю. Кожнаму свой шлях і свой лёс. Гэта нам толькі з вамі найпрыгажэй сьвеціць сонца, калі яно ўзыходзіць над Нёманам. Нешта ёсьць у гэтым, праўда? Я хоць і забытая ўсімі, адна, Дзён лучына маіх дагарае, Усё ж мне хочацца выпляскаць душу да дна, Для цябе, Беларусь дарагая. А дзённіка ніяк весьці ня ўмею. Штучна выходзіць і нудна. Шчырасьць з агенчыкам прабіваецца толькі ў вершах. Я ўжо гэта прабавала. Яно цікава было б для другіх, гэта праўда. А ў нас растуць харошыя людзі. Нейк суседскія хлопцы паехалі ровэрам мне па карасіну. Дала ім на кіно, але падшыванкі шапталіся нешта і “важна” вярнулі мне тыя капейкі, мовячы: “Не, ня трэба, мы ніколі ня возьмем ад Вас ніякіх грошай, бо 33 рб. і 75 кап. гэта мала, каб сяння пражыць”… Я ледзь не заплакала, што растуць нам сапраўдныя людзі. Зьелі мы разам з імі нешта смачнае, і так засталося. На жаль, ня ўсе дарослыя дадумаюцца да такога. Ёсьць розная моладзь, безумоўна, як і ўсюды, але каля мяне, нейк, такія. Толькі цяпер, на мінулым тыдні, заехаў да нас адзін з рэдактараў у Менску. Паважна і цікава пагутарылі. За 8 месяцаў ад сьмерці с. п. Мужа я з іх нікога ня бачыла! Крыўдна крыху, бо былі сапраўды адчайныя хвіліны. Ужо ў нядзельку будзе 40 дзён ад сьмерці с. п. Генкі, таго нашага плямянніка. Нейк паклалі мы іх усіх у адзін рад. Меншы сын яго йдзе ўжо сёлета ў армію. Ужо абрылі галоўку, а старшы стаў добрым гаспадаром і пасьля працы ўсё нешта строіць, майструе, дарабляе да новае хаты. У нядзелю прыйшлі і яны на могілкі. Быў харошы, сонечны дзень, і з горкі відно было і Зэльву, і лясы навокал, і ціхія нейкія, старыя сёлы. Занесла я апошнія белыя астры на магілку. Цяпер ужо ўсе памерзьлі. Помнік я схавала. Будзем яго ставіць, калі прывязуць агароджу. Колькі будзе каштаваць, ня ведаю, бо дала яшчэ толькі задатак. Нарабілі памылкаў на бел. мове, і іх не сатрэш на камяні, але нічога тут не парадзіш. На помніку будзе харошы, высокі крыжык з Расьпяцьцем. Загародзім, безумоўна, месца і для мяне, каб было побач. Штодня прапальваю ў печцы, і з холаду бягуць да мяне суседкі грэцца, п’ем разам гарбату. Так вось і праходзяць мае дзянькі. А цяпер прысяду за работу, каб хоць ня горшая ад другіх выйшла кніжка. Але Вам я буду пісаць заўсёды. Цешуся, што цікава і весела Вам прайшло лета і што ля Вас ёсьць родныя, дарагія. Гэта, бадай, у жыцці нашым самае галоўнае. Удома ў нас была вялікая сям’я, і таму я так трагічна адчуваю сяння адзіноту. Не парывайце, прашу Вас, кантакту з нашым сынам. Яму патрэбны нечый добры ўплыў. Я хацела б, каб ён заняўся зноў, хоць крыху, літаратураю. У яго гэта атрымоўваецца. Такая праца дык і разьвівае і ўшляхотнівае чалавека. Занудзіла я Вас, дарагі Язэп, сваімі бабскімі клопатамі і справамі. Спадзяюся, даруеце мне! Бывайце, мой Дружа! Буду чакаць лістоў ад Вас. Ваша заўсёды Ларыса Г (подпіс). Зэльва, 29/Х. 79 г. Паважаны і дарагі сябра Язэп! Спадзяюся, што Вы ўжо ня сам, не адзін. Напэўна, вярнулася Вашая мілая жонка, і поўная хата гасьцей. У нас ужо паважныя прымаразкі, і Бог ведае, ці зможам сёлета паставіць помнік і агароджу па с. п. Яначцы. Але можа яшчэ і быць адліга. Зарана на маразы. Мяркуйце там усе разам, каб пераслаць мне тыя, надта мне патрэбныя лекі ад рэўматызму і эпілепсіі (гэтыя ня мне). Пісаў сын на днях. Бядуе, што зарабляецца мала. Нявестка раіць заставацца толькі ў сваёй “велькай” (4 пакоі) хаце і жыць адной. Што яна на старасьць таксама ніколі не захоча жыць пры дзецях. У думках паслала я яе к чорту. Я да іх не зьбіраюся і маю на гэта горкія прычыны, але выслухоўваць ад яе падобныя “шчырыя парады” надта прыкра. Удома быў у нас вялікі род, вялікая сям’я, і я ніколі ня думала, што чалавек можа застацца ў сьвеце такім адзінокім. Праўда, людзі не забываюць, усе йдуць са сваімі клопатамі. Сардэчна адносяцца і мужавыя сваякі, але блізкага сапраўды няма нікагутка. Беручы варункі жыцця, дык яны зусім тут натуральныя, магчымыя. А калі прыйдуць Каляды, дык заплачуся тут з гора. Як добра было дзяліць з мілым мужам і дробныя радасьці і боль. Заўсёды ўбірала Яму ялінку, пад якой быў падаруначак. Сёлета ня буду, сэрца разарвецца з болю. Так і цягне мяне на могілкі да наймілейшага Друга. Крыху пагутару з ім, і лягчэй мне. А тут трэба рыхтаваць якія вершы. Усе атрымоўваюцца да сябе падобныя. Усюды ўрываецца боль… Цешуся, што падборка ў “ЛіМе” Вам спадабалася. Мне лягчэй гутарыць вершамі, як словамі звычайнымі, з людзьмі. Як было б добра, каб Вашая сям’я жыла бліжэй. Адно ведаў бы чалавек, што сябры побач шчырыя. Заязджаў нядаўна адзін сябра, каб дапамагчы мне. Пасядзеў крыху, пачаставала мілага госьця, і паехаў. Усё, пакуль, зроблена. Не знайшоў работы. Дровы парубаныя, а болей не прывезьлі яшчэ. Застаўся задаволены і запасамі на зіму ў склепе. Толькі ж “не хлебам адзіным” жыве чалавек. Нейкі песімізм агарнуў мяне сяння. Я думаю, што ўспаміны Вашыя будуць багатымі і цікавымі. Дзякуй... Нешта ёсьць вельмі блізкае ў нас з Вамі. Ня дарам мы з адное сьцежкі. Пішу далей Вам на сваім апошнім вершы. Учора падаў крышачку сьнег. Тата мой заўсёды стараўся запамятаць дзень, калі першы сьнег выпаў. На вясну абавязкова ў такі дзень сеяў авёс. Выправаджала я нейк маладых да шлюбу. Не магла адмовіць (на вясельлі не была). Хлопец калега нашага Міхася, а дзяўчо нейк прыбілася да мяне, прывыкла. Харошая, прыгожанькая такая. Каханне ў іх агромнае, сьветлае, а шчасьце яшчэ большае. Ужо другі раз гавораць сваім бацькам маладыя, што ў іх яшчэ адна – мама... Усе бягуць са сваімі клопатамі, з надзеямі. Жыццё прадаўжаецца. Хочуць вучыцца і мець дзяцей, і я ім ледзь не зайздрошчу. Так прыпамінаецца мне мая маладосьць, маё жыццё. У абоіх нас быў толькі сын і вялікая, ахвярная і сьвятая любоў да сваяго народу. Праз усё жыццё не аслабла яна, не зьмянілася… Памёр яшчэ адзін мой пляменнік, малады мастак на Украіне. Прычыны сьмерці ня ведаю, але моцна шкадую хлапца. Гэты 79 год цяжкі, кажуць, у кожным стагоддзі. Доўга запамятаецца мне ён… Не забывайцеся пра мяне. Сардэчна вітайце хатніх. Добрага здаровячка Вам, шчасьця! Застаюся са шчырай павагай да Вас Ваша Ларыса. Зэльва, 18/ХІ. 79 г. Дарагі і шчыра паважаны Язэп! Ня ведаю проста, як Вам дзякаваць за тыя лекі, якія я атрымала. На поўначы моцна мне абвастрыўся рэўматызм, здало сэрца. (Туберкулёзьнікам, нп.[напрыклад], там было лягчэй.) Вось з таго часу і мучуся. Розна лячыў мяне с. п. Яначка, але найболей дык памагаюць мне лекі ад далёкіх сяброў. Сяння бяз болю магла выстаяць у царкве. Стала лягчэй хадзіць мне. Другі лек для сяброў – эпілептыкаў. Адзін вылечыўся. 5 месяцаў не было прыступаў, але захацелася выпіць… Многія просяць ратунку, а далёкія, дарагія сябры памагаюць. Часамі думаю, што надужываю іхняй ласкавасьцю, але няхай даруюць. Цешуся, што вярнулася Вашая мілая жонка і прыехалі дочкі, і было Вам міла і весела. Магу сабе ўявіць, як сумна было Вам аднаму. Сабралася многа лістоў адпісваць, але Вам пішу першаму. Помніка мы не паставілі. Перашкодзілі марозы. Вельмі рада з мужавай карткі-фота, якую Вы пераслалі. Так хораша зроблена на эмалі. Дарэчы, чым Вашая мілая жонка лечыць свой рэўматызм? Калі гэта суправаджаецца ангінаю, дык парадзьце ёй вельмі добры спосаб лячэння ангіны. Узяць на ватку карасіны і вышмараваць горла. Так лячыліся ў блакаду Ленінградцы, і мяне яны навучылі. Гэта нічога страшнага – крыху прыкра. Я стасую яшчэ “сухое цяпло”. Награваю пясок ці соль (даўжэй трымаюць цяпло). У сырую пагоду ледзь ня енчу. “Эксцэдрын” і “Bufferin” вельмі мне памагаюць. Хачу Вас папрасіць аб адным – ці могуць часамі маі сябры прыслаць Вам лекі, з мэтай, каб Вы мне іх пераслалі? Была б Вам вельмі ўдзячная. Пакульшто іх хопіць. Але надта ж не люблю хадзіць скрыўленай і дрэнна апранутай. Гэта мая слабасьць. Фактычна я грашу, крыху, адказваючы сяння на лісты. З выдавецтва “Мастацкая літаратура” патрабуюць ужо рукапіс з маяго боку на кніжку. Пабачым. Яшчэ няма чым хваліцца, але можа і выдадуць. Усё працую над матар’ялам. Мая мілая сяброўка ў Гродне крыху “абломвае рогі” дзецям маяго натхнення. Ды іх там і няма асабліва, але ўсё ж, для пэўнасьці. Яна захоплена гэтаю сваёю “грамадзкай нагрузкай” і змушае мяне варушыць старыя сшыткі, успаміны, уласную душу. Крыху забываюся пра адзіноту. Пісалі з Гудзевіч. Захопленыя той падборкаю ў “ЛіМе”. Гэта, якраз, тое, што ім патрэба. Бедны Белакоз, загадчык музея, хворы, каліт страўніка, і паправы не відно, але столькі ў ім энергіі, што на ўсё забываецца, рады, што можа жыць і працаваць для “сваяго люду”, як піша. Вы, нейк, раскісьлі крыху, ці не прыхварэлі? – Трымайцеся! Вельмі хачу Вас бачыць бадзёрым, поўным надзеі і сілаў. Вашыя ўспаміны, гэта будзе варты дакумент мінулага, і галоўнае – аб’ектыўны. А з жыдамі ў мяне заўсёды сяброўства. У Празе іх тры чалавекі захаваліся, выжылі пры нас. Нават бяз дзякуй… Нам хораша было тады ратаваць некага, забыўшыся пра сябе… З жыдоў харошыя сем’яніны, і падобная сумесь можа даць здольнае патомства. У інтэлігентных людзей гэта ж звычайная рэч, абы толькі шчасьліва жылі. Галоўная, што Вашыя дзеці здабылі асьвету, далі сабе рады ў жыцці. А мілая Зоська Верас так і не здагадалася, ад каго я перадала ёй прывітанні. Цяпер напісала крышку ясьней. У яе малады разсудак і запал, цьвярозы розум і прынцыповасьць. Наагул яна в. цікавы чалавек. У нас сяння сонечны, цудоўны дзень. Марозаў як і не было! Шкадую, што не паставілі помніка. На сэрцы было б лягчэй. Пішу ў свэтарочку ад Вас. Ён прытульны, мілы і цёплы, як і ласкавыя Вашыя словы. Навучылася крыху жыць для сябе і пра сябе думаць. Нават есьці. Да сына маю глыбокі жаль за недастойныя паводзіны, але кантакт у нас нармальны. Я ня гневаюся. Жыццё трэба браць такім, якім яно ёсьць, і асьцярожна, пасьлядоўна ўносіць у яго карэктуры. Я шкадую людзей, якія здольныя рабіць зло. Гэта нягодныя людзі, хоць дароўваць ня ўмею, крыўдаў ня ў сілах забыць… Я дрэнная крыху… Глядзеце сябе, вітайце мілую жонку, Люцыначку, ды не забывайцеся пра маё сумнае існаванне. З павагаю і мілай шчырасьцю да Вас Ваша Ларыса. Зэльва, 23/І. 80 г. Паважаны і дарагі Язэп! Спазьнілася з адказам. Моцна хварэла. Ужо мне лепей. Напісанага Вам у час хваробы ліста ўклала ня ў той канверт. Была тэмпература. Можа і добра, бо ліст быў горкі. Сяння гляджу болей аптымістычна на сьвет. Рэнтген не паказаў нічога страшнага. Памалу пачынаю есьці. Маразы аслаблі, і зіма пакуль-што лагодная. Паявіўся ў мяне маленькі друг. Адзін добры лекар прынёс мне ў партфелі аўчарачку, пародзістую прытым. Поўна ў хаце лужачкаў, але я не адна начамі. Гэты ж лекар, глянуўшы на мяне і выслухаўшы мой бок, знайшоў пачаткі васпалення. Выратаваў мяне. Цяпер я моцна асьцерагаюся. У леках с. п. Яначкі ён знайшоў “Kondomicin” (польскі), і гэта дапамагло. Зноў я глыбока дыхаю. Дзеці павіншавалі са сьвятам, але болей з іх ня піша ніхто… Я разумею. Пісаць – гэта знача папытацца: як ты жывеш, маці, можа чаго табе трэба? Хоць я заўсёды пішу ім, што мне нічога ня трэба. Я апранутая. На хлеб хапае, а на дровы і інш. яшчэ маю чым далажыць. Людзі тут мяне добра даглядалі, як родную. Вось і я ўжо амаль на нагах. Як я Вам пісала, кніжка мая цяпер ня выйдзе. Ужо гадавіна сьмерці с. п. Яначкі. 3/ІІ будзе мша па ім (памёр 8/ІІ). Каб хоць моцна стаяць на нагах, бо трэба і сваякоў Яго паклікаць і суседзяў. Адным словам, трэба трымацца. Здаецца мне, што год гэты мінуў вельмі хутка. Не агледзелася. Крыху суцішыўся боль. Цяжка было пагадзіцца, што такога Чалавека забрала зямля. Старасьць не заўсёды змучаная, абыякавая і тупая. У с. п. Яначкі быў моцна завостраны інтэлект, дасканалая памяць, скарбы ведаў, і разумная галава. Ён шмат бачыў наперад. З ім было бяспечна нат калі быў зусім хворы. На розум гэта ня дзеяла. Былі мілыя, сьвяточныя прывітанні. Але пераважна ад далёкіх сяброў… Што ж, тутэйшых я разумею… Вось з большага мае справы. Як цяпер Ваша здароўе? Глядзеце сябе. Я вельмі хачу яшчэ сустрэцца з Вамі. Толькі б спакой на зямлі, бо калі што ў сьвеце пачнецца, дык ужо не на шаблі… Вітайце мілую жонку. Ваша заўсёды Ларыса Г[подпіс]. P. S. Баюся што іконы ў Юры – гэта больш-менш выгадны бізнэс, як і ўсё іншае. А быў ён некалі такім харошым, разумным хлопчыкам… Л. Зэльва, 23/ІІ. 80 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! З радасьцю заўсёды вітаю ліста ад Вас. Цяжка мне на сэрцы, што хварэеце. Ведаю, што з ныркамі жартаў няма. У Вас каменні напэўна, а яны дакучаюць. Мне ўжо лепей. А той лекар, што мне памог, гэта проста добры, малады калега с. п. Яначкі. Ён толькі паставіў тады ўдачны дыягназ і знайшоў той “Kondomicin” і інш. у леках с. п. Мужа. Болей я яго і ня бачыла. Ён даволі далёка. Выхадзілі мяне мужавыя сваякі, суседзі. Мушу Вам пахваліцца, што дзеці і простыя людзі любяць мяне. Часамі моцна, узварушліва. Я іх таксама. 3/ІІ спраўлялі гадаўшчыну сьмерці с. п. Яначкі. Памёр Ён 8/ІІ, але ў нас паніхіда адпраўляецца раней, калі гэта ў нядзелю толькі імша. Было ўрачыста. Пеўчыя былі і ў дома. Гасьцей сабралася за 30 асоб. Хапіла ўсяго. Так трэба, каб памяць дарагога Друга ўшанаваць, шчыра, шчодра і хораша. Я ніколі ня думаю, як будзе заўтра. Нейк Бог дасьць. Атмасфера была ў хаце дружная, сардэчная, а вечарам, калі ўсе разьехаліся, разышліся, я і “абмякла”. Пралежала тыдзень. Сяння мне многа лепей. Сабачка расьце, гадуецца. У гэты ліст хачу ўкласьці Вам пару сваіх вершаў, якія 16/ІІ былі надрукаваныя ў “Гродненской правде”. Можа і дойдуць. Сьціхлі крыху маразы, і дні даўжэйшыя. Юра піша. Часам в. хаміць… Нічога тут не магу зразумець. Няхай Бог ім дапамагае і дасьць ім здароўе і шчасьце. Не магу пра гэта спакойна думаць. Але ня толькі яны тут вінаватыя. Вінаватая і я, бо шлях мой адзін, чалавечны, свой, і я, хоць адна, усімі пакінутая, уніжаная сваімі дзяцьмі, не зыду з яго, бо – нельга! У жыцці я нікому зла не зрабіла, і мне бывае няўцям – чаго гэта ад мяне хочуць? Я гляджу на сьвет сваімі вачыма і так, каб ня сорамна мне было перад Продкамі нашымі, перад Нашчадкамі. Папраўляйцеся, дарагі Язэп, пішэце мне. Сяброў шчырых мала ў мяне. Кланяйцеся мілай жонцы. Усяго, усяго Вам найлепшага. Ваша Ларыса Г… (Працяг будзе)