Архіў нумароў:

Ніл Гілевіч

_____________________ Між роспаччу і надзеяй. Абрыс пройдзенага шляху ў сьвятле адной мары. Працяг. Пачатак у №2-3 (21-22).	ЧАСТКА ДРУГАЯ 1960 — 1979 З лёгкай рукі папулярнага савецкага пісьменьніка Ільлі Эрэнбурга, які ў 1956 годзе апублікаваў аповесьць «Адліга», паласа часу ў грамадска-палітычным жыцьці краіны працягласьцю прыкладна ў дзесяцігоддзе (1954—1964) была названа «хрушчоўскай адлігай» — па імені галоўнага ініцыятара пераменаў генсека КПСС М. С. Хрушчова. У палітычным плане асноўны ўпор быў зроблены на разьвянчаньне культу асобы Сталіна, на выкрыцьцё і асуджэньне наступстваў сталінскага дыктатарскага цараваньня. Так, прынамсі, былі успрыняты мною рашэньні і XX-га (1956) і XXII-га (1961) зьездаў КПСС. Крыху пазьней пачну патроху разумець, што на пачатковым этапе барацьба са сталіншчынай і ўсім тым злом, якое ў гэтым слове ўвасаблялася, мела пераважна вонкавы характар. Углыб працэс не пайшоў. Пазьней, пазьней пачнуцца пошукі адказу на пытаньне: а чаму гэты культ асобы ўзьнік? На чым ён вырастаў і трымаўся? Калі паводле Канстытуцыі «нашая краіна — самая дэмакратычная ў сьвеце», — дык ніякага культу, ніякай дыктатуры аднаго чалавека не павінна быць, ня можа быць! Ня можа... але ж была! Значыць, наконт сацыялістычнай дэмакратыі далёка ня ўсё адназначна ясна. Сталін — Сталіным, — крыважэрца, дэспат, зрабіў антыленінскі пераварот; ну, а ўсё ягонае атачэньне, усе тыя, што былі ў адной з ім упрэжцы,— што за людзі, за героі эпохі яны? Стала вядома, што і жонка В. Молатава, старшыні Саўнаркама СССР, была рэпрэсаваная, і жонка М. Калініна, старшыні Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР, г. зн. кіраўні­ка дзяржавы, была ў Гулагу і праз лупу шукала ў рубцах зэкаўскіх сарочак вошы. Неўзабаве палова старых сталінскіх кадраў «загрымела»: спачатку быў расстраляны Л. Берыя, а ў 1957-м былі выкінутыя і з ЦК і з партыі В. Молатаў, Г. Маленкоў, Л. Ка­гановіч... Ну, а гэтыя, што засталіся ва ўладзе? Чаму пайшлі анекдоты пра «кукурузьніка Мікіту» — кіраўніка партыі і ураду? Ды чорт з ёй — з яго кукурузай, але — але чаму ён не вырашае насьпелага і перасьпелага нацыянальнага пытаньня? І вось, разам з усёй інтэлігенцыяй Беларусі, даведваюся: ён вырашае гэтае пытаньне, вырашае! Толькі — у сваіх імпер-шавіністычных інтарэсах. У Менску ён накрычаў на К. Мазурава, што той, у яго прысутнасьці, зрабіў даклад на беларускай мове, а ў Рызе паставіў латышам у прыклад беларусаў, якія «першыя прыйдуць у камунізм», бо не трымаюцца за сваю мову. І скінуў з пасады старшыні Саўнаркама Латвійскай ССР Віліса Лаціса, знакамітага пісьменьніка, — за недастаткова інтэрнацыянальную лінію, іначай — за нацыяналістычны ўхіл. Чаму яго пры ўсякай нагодзе — і ў друку, і з трыбуны — называюць «верным ленінцам»? Ён жа не па-ленінску, зусім не па-ленінску праводзіць у шматнацыянальнай дзяржаве культурна-моўную палітыку! У гэтым найважнейшым стратэгіч­ным пытаньні ён ідзе супроць Леніна. Ленінскія наказы-запаветы мы ведаем, пом­нім — і ад іх не адступім. Будзем змагацца. Нішто ня вечнае пад гэтым небам — не вечна будзе насаджацца тут, у нашай вялікай краіне, і Мікітава дурноцьце. Так, агулам, думалася-разважалася ў тым часе, пасьля XX і XXII зьездаў КПСС, ня толькі мне, і такі, дастаткова аптымістычны, настрой быў, зразумела, ня толькі маім. Мяркуючы па выступах у друку — і паэтычных, і публіцыстычных — ён быў агульным для паэтаў, празаікаў, драматургаў, эсэістаў, якіх час крыху пазьней ахрысьціў «шасьцідзесятнікамі» і якія пад гэтым найменьнем засталіся ў гісторыі літаратуры — расейскай, беларускай, украінскай і іншых рэспублік былога СССР. Для бальшыні «шасьцідзесятнікаў» грунтам іх ідэйнага, духоўнага і маральнага аптымізму была вера ў вяртаньне да Леніна, у аднаўленьне ленінскіх прынцыпаў арганізацыі грамадска-палітычнага, эканамічнага, сацыяльнага і культурнага жыцьця ў краіне. Кажу: для бальшыні, але не кажу: для ўсіх, бо былі, несумнеўна, і тыя, што ўжо тады, задоўга да г. зв. перабудовы, ведалі гісторыю расейскіх рэвалюцыяў і пераваротаў лепш, у тым ліку і ролю ў гэтай гісторыі Ул. Ульянава-Леніна. Я да такіх дасьведчаных ці празарлівых, на вялікі жаль, не належаў. На працягу 1960—1970-х гг. я шмат разоў выказаўся «за Леніна» ў сваіх артыкулах, нататках, прамовах і аж тройчы — у вершах: «Я ня знаю, дзе вашы магілы...», «Ленінскае сьвята не прайшло», «Веру ў ленінскія ідэі» (1962, 1970, 1971). У. Бураўкін у гэтыя гады друкуе вершы «Уладзімір Ільіч!..», «Я з твайго неспакойнага племені, Партыя», «У Маўзалеі», «Я твой трубач», «Помнік Леніну ў Варне», «Я — камуніст» і нарэшце — лепшае, бадай, што ім створана — паэму «Ленін думае пра Беларусь» (1977). Некаму падасца неверагодным, але найбольшую даніну Уладзіміру Ільічу з ліку беларускіх паэтаў «шасьцідзесятнікаў» аддаў Р. Барадулін. За апошнія дваццаць гадоў за ім трывала замацавалася рэпутацыя паэта апалітычнага і амаль набожнага. Дык гэта за апошнія дваццаць, а я кажу пра 60-я — 70-я, калі паэт як шчыры выказьнік палітычных настрояў грамадства ўсім сэрцам гарнуўся да вобразу Леніна, да яго ідэяў і вучэньня, заадно — да яго партыі, яго камсамолу і яго юных ленінцаў. «З яснай дарогі ленінскай ніколі ніхто ня зьверне!» (1962). Адзін за адным у газетах і часопісах ідуць яго вершы «У Пароніне», «Імя нам — ленінцы», «Чалом табе, Енісею», «Ленін і Кастрычнік шчасьце нам далі», «Ленінец», «Ленінскі пакой», «Імя Леніна», «Гордасьць мая, камсамол» невялікая паэма «Брусель — Лондан. У тумане сонца» (пра зьезд бальшавікоў-ленінцаў у 1903 годзе), «Паэма Кастрычніку» («Кастрычнік, касьцёр твой сьвітальнай зарою заняўся над сьветам, — запалены ён Ільічовай рукою... Кастрычнік, ні ў чым ты ня знаеш стандарту... Гады не сьцішюць тваёй хады, Кастрычнік, — садоўнік Сусьвету... Вучуся ў цябе я глядзець на сьвет, Кастрычнік, – мар маіх правафланговы!»). Невыпадкова акадэмікМ. Лынькоў для юбілейнай брашуры «Летапіс эпохі», пры­сьвечанай 50-годдзю беларускай савецкай літаратуры, у якасьці прыкладу распрацоўкі важнай тэмы прыводзіць строфы з верша Р. Барадуліна «Таварыш Партыя» (1961): Хачу запэўніць я цябе, Што здзейсьнім мы тваю праграму. Камуны сьветлы дзень цяпер Не за высокімі гарамі. Хачу, каб ты заўжды была Такой, як ёсьць,— праўдзівай, шчырай, Бо з-пад твайго бярэ крыла Узлёт наш камсамольскі вырай. І ня трэба сёньняшнім маладым крытыкам зьдзіўляцца і тым больш судзіць беларускіх паэтаў-«шасьцідзесятнікаў» — быў час, быў век, была эпоха! Ня дзеля апраўданьня, а каб лягчэй было зразумець і той час і яго паэтаў, падам адну аналогію з тагачаснай рускай літаратуры. Сёньняшнія маладыя чытачы наўрад ці западозраць, што з усіх «шасьцідзесятнікаў» найбольш (і найлепш, найталенавіцей) уславіў Леніна і ленінскія ідэі Андрэй Вазьнясенскі — паэт мадэрновы, эксьперыментатар і метафарыст, і, падкрэсьлім, — беспартыйны. Прыгадайма яго паэму «Ланжумо» (1962—1963) — пра Леніна як сэрца Расіі («Эмигранты селились в Зимнем. А России сердце само — билось в городе с дальним именем Лонжюмо»), вершы «Я ў Шушанскім», «Секвойя Леніна» і інш. А можа, ня менш ахвяраваўся на Леніна і другі знакаміты расейскі паэт-«шасьцідзесятнік» Яўген Еўтушэнка? Можа, і ня менш... Ну то і дзякаваць Богу. У адрозьненьне ад некаторых нашых «шасьцідзесятнікаў» А. Вазьнясенскі не адракаецца ад свайго ленінска-савецкага, беспартыйна-камуністычнага мінулага. Не отрекусь от каждой строчки прошлой... Толпа кликуш Ждет, хохоча, у двери: «Кус его, кус!» Все, что сказал, вздохнув, удостоверю. Не отрекусь. Што ні кажыце, а пазіцыя сімпатычная. Вартая павагі. l l l 1-га лютага 1960 году я быў залічаны на пасаду выкладчыка кафедры беларускай літаратуры БДУ. Можа б, гэтае залічэньне ў штат супрацоўнікаў філфаку адклалася і надалей, але лёс пайшоў насустрач: дацэнт Дз. Багрова, якая чытала курс лекцыяў па вуснапаэтычнай народнай творчасьці, па сямейных абставінах пераехала ў Берасьце, — і вакансія дасталася мне, з умовай, што буду весьці гэты курс, які чытала яна. Падрыхтоўка яго патрабавала вялікай напружанай працы, бо на вы­кладаньне фальклору я не разьлічваў, і тэму ж дысертацыі выбраў не па фальклоры. Не разьлічваў я — але разьлічыў Гасподзь Бог, і быў Ён у тую часіну надта ласкавы, калі гэткую зрабіў у маім лёсе карэктыроўку — на 25 гадоў прывязаў мяне як выкладчыка і дасьледчыка-навукоўца да фальклору. Я з дзіцячых гадоў быў вельмі неабыякавы да вусна-паэтычнай творчасьці народу, асабліва песеннай, да мовы казак, прыпевак, прыказак і прымавак. І вось атрымаў узаконеную, ды яшчэ і з зарплатай, магчымасьць — акунуцца з галавой у гэту невымерную і неаглядную паэтычна-моўную стыхію. Калі ўжо мне наогул было суджана раздвоіцца на дзьве іпастасі — пісьменьніка і навукоўца, — раздвоіцца, каб у нечым галоўным і ўвесь час спалучацца, — то іпастась фалькларыста, бясспрэчна, была найбольш для мяне як паэта прывабнай. Гэта быў шчасьлівы выбар лёсу, ці скажу іначай — жыцьцядайны падарунак Усявышняга, яго неацэнная ўзнагарода авансам, у прадбачаньні (на тое і Бог!), што гэты аванс я пастараюся, колькі хопіць сілы, апраўдаць. Успамінаю, з якім энтузіязмам я ўзяўся рыхтаваць гэты курс лекцыяў, як апантана накінуўся на тэарэтычную літаратуру і на фальклорныя тэксты, чытаць якія або перачытваць нанава — прыцэльна — было, божа мой якою насалодай! Колькі адкрываў для сябе паэтычных цудаў, пярлінак мастацкай мовы, геніяльных паваротаў фабулы і сюжэту, дасканалых кампазіцыйных прыёмаў! А якія ўзоры дасьціп­насьці, іранічнай і саркастычнай зьедлівасьці, якія фантастычныя гратэскі і неверагодныя гіпербалы, якія асьляпляльныя фейерверкі мудраслоўя! Якія сусьветна-маштабныя і ў той жа час нацыянальна самабытныя формулы народнай філасофіі і маралі!.. Якою незаменнай школай можа ўсё гэта стаць для маладога філолага, лінгвіста і літаратуразнаўцы, дый для будучага паэта ці пісьменьніка, калі прыпасьці і прырасьці да яго душой!.. Першую лекцыю я прачытаў першакурсьнікам у іх першы дзень ва ўніверсітэце. Па сутнасьці, гэта была ня лекцыя, а гутарка аб тым, што такое фальклор наогул, чым вызначаецца беларуская народная паэзія і чаму яе трэба ведаць. Вядома ж, гутарка досыць-такі эмацыянальная, іначай гаварыць пра свой прадмет я проста ня мог. І пераканаўся, што такі стыль падачы навуковай інфармацыі студэнтам падабаецца. І хутка зрабіў выснову: калі нават часам інфармацыю я пацясьню эмацыйнай прапагандай роднага слова, роднай культуры і духоўнасьці, — страты можа і ня быць, а наадварот — можа быць выйгрыш. Інфармацыі — мора-акіян, усю яе, як ні старайся, не падасі, студэнты будуць здабываць яе самі, калі іх запаліць, захапіць і прывабіць радасьцю спазнаньня Вялікай Паэзіі, Красы і Сілы Роднага Слова. Так і «чытаў» я ўсе 25 гадоў свае лекцыі, гэтак жа і праводзіў практычныя заняткі. Многія былыя студэнты прыгадваюць, што менавіта на маіх практычных яны ўпершыню пачулі беларускія народныя песьні ў выкананьні нашага вялікага сьпевака Міхася Забэйды. Так, кружэлку з яго песьнямі і маленькі «праігравальнік» я прыносіў у аўдыторыю з дому, — ніякіх адмысловых кабінетаў з належным абсталяваньнем тады яшчэ на філфаку не было. Дарэчы, тая першая кружэлка з песьнямі Забэйды была падарункам самога сьпевака — яе прывезла Ніна Іванаўна з Прагі ў чэрвені 1962 году. Калі яна ад’язджала ў круіз па Дунаі і я ўбачыў у раскладзе круізу, што турысты будуць у Празе, я папрасіў яе абавязкова наведаць Забэйду. І ёй удалося гэта зрабіць: замест экскурсіі па горадзе яна амаль цэлы дзень правяла ў гасьцях у Міхася Іванавіча, ён шмат цікавага расказаў ёй пра сябе, двойчы вадзіў у кавярню, дзе ў яго быў персанальны столік, а на разьвітаньне падарыў кружэлку (праз колькі гадоў падорыць і яшчэ адну). А Ніна Іванаўна падарыла яму на ўспамін фотаздымак, на якім нас трое — яна, я і наш трохгадовы Сяргей. Здымак гэты, расказвалі пасьля мае знаёмыя, якія пабывалі ў Забэйды, стаяў у яго на самым відным мейсцы на высокай камодзе. З таго чаму ў нас завязалася на доўгія гады перапіска, я пасылаў Міхаілу Іванавічу свае манаграфіі пра песенную творчасьць беларусаў і выдадзеныя мной тамы беларускіх народных песень. Восеньню 1960-га я апублікаваў у «ЛіМе» верш «Роднае слова», на які зьвярнулі ўвагу ў асяроддзі беларускай інтэлігенцыі, бо дагэтуль з такім адкрытым заступ­ніцтвам за роднае слова ніхто ў тагачасным друку не выступаў. Так пачалася мая пажыцьцёвая эпапея змаганьня за мову народу і радком паэзіі, і словам газетнай публіцыстыкі, і словам з трыбуны. За гэтым вершам неўзабаве загучаць адзін за адным іншыя — спыніцца і адступіць я ўжо ня мог. Праз 40 гадоў вершаў аб гэтым і ў імя гэтага будзе каля дзьвюх соцень, артыкулаў — у два разы больш. Так акрэсьлілася галоўная тэма ўсёй маёй творчасьці і галоўная справа жыцьця. l l l У кастрычніку вырашылася, нарэшце, пытаньне аб маёй паездцы ў Балгарыю. Дапамог П. М. Машэраў, які ў той час быў другім сакратаром ЦК КПБ: на нейкім сьвяце беларускай літаратуры ў Маскве (тады іх праводзілася шмат) я ўлучыў момант і паскардзіўся Машэраву, што яшчэ ў пачатку году Саюз пісьменьнікаў Балгарыі запрасіў мяне на тры тыдні ў госьці — як персьпектыўнага перакладчыка, і СП СССР блаславіў маю паездку, але справа тармозіцца ў Беларусі. Пётр Міронавіч паабяцаў пацікавіцца маім пытаньнем і дапамагчы. І слова стрымаў. 6-га лістапада, у нядзелю, уж пад вечар я прыляцеў у Сафію. Добра, што даў сам тэлеграму Дз. Мятодзіеву (ён ініцыяваў запрашэньне), бо чыноўнікі з СП СССР не паведамілі ў СП Балгарыі аб маём прылёце, і калі б не мая тэлеграма знаёмаму паэту — я апынуўся б у непрыемным становішчы. Дзімітр забраў мяне да сябе, і дзве начы я начаваў у яго — СП на сьвята не працаваў. І ў час той першай паездкі ў Балгарыю і ўсіх наступных (а іх было каля пятнаццаці, двойчы жыў па тры месяцы) я рабіў сьціслыя дзёньнікавыя запісы сваіх «адкрыцьцяў»-уражаньняў. Падрабязна спыняцца на іх тут, не выпадае, можа, апублі­куюцца калі-небудзь іншым разам. Таму скажу толькі пра адно — самае галоўнае, самае «уразьлівае ўражаньне»: у Балгарыі, як і павінна быць, скрозь і ўсюды пануе балгарская мова. Уся жыцьцядзейнасьць дзяржаўнага арганізму сто на сто забясьпечаная родным словам і трымаецца на пачуцьці нацыянальнай годнасьці, на павазе да сябе, да сваёй культуры і гісторыі, да сваіх традыцыяў і звычаяў. «Вось адкрыцьцё! — усклікне іранічна чытач. — Хіба да паездкі ў Балгарыю ты гэтага ня ведаў? Хіба ў незалежнай самастойнай краіне можа быць іначай — родная мова можа быць бяспраўнай і выціснутай на задворкі?» Ведаў, шаноўны мой дружа чытач, ведаў! Але ведаў, як гэта кажуць, тэарэтычна. Я ўпершыню апынуўся за мяжой і менавіта ў славянскай краіне, самай дружалюбнай нам, амаль савецкай рэспубліцы, дзе руская мова вывучалася ў кожнай школе і дзе — аднак жа — на кожным кроку, куды ні ступлю, ні зайду, ні падамся — гучыць толькі балгарская мова. Адкрыцьцё было ня ў гэтым наглядным пацьвярджэньні таго, што я ведаў. Адкрыцьцё адбылося ў маёй душы, у маёй сьвядомасьці. Зрэшты, можа, і не адкрыцьцё, а проста азарэньне. Я хадзіў вуліцамі — і ўранку, і днём, і ўвечары — глядзеў-прыглядаўся, і слухаў-прыслухоўваўся, і думаў, і думаў, і думаў, і паўтараў сабе моўчкі і паўтараў: «Дык вось жа як можна жыць, аказваецца! Амаль жа такая славянская сацыялістычная рэспубліка, як Беларусь! І насельніцтва амаль столькі ж. А па тэрыторыі ледзь ня ў два разы меншая. Дык што ж гэта такое сталася на белым сьвеце, што балгары жывуць, як балгары, а мы, беларусы — як чорт ведае хто! Не як гаспадары на сваёй зямлі, у сваім доме, а як беспраўныя прымакі ці чаляднікі. Хіба гэта Гасподзь Бог асудзіў нас на такую нядолю? Не можа быць! Дык а хто тады, хто?» Вось з такім галоўным «уражаньнем» вярнуўся я з першай замежнай паездкі дадому. Падзяліўся ім з Нінай Іванаўнай, пагаварылі, паўздыхалі, памеркаваліся. Параіла трымаць «адкрыцьцё» пры сабе, бо ў другі раз ня пусьцяць паехаць. Што праўда, то праўда. Аб усім убачаным і пачутым, што пярэчыць нашым ідэалагічным стэрэатыпам, трэба маўчаць, трэба трымаць язык за зубамі. Значыць, крыўду і горыч і боль заганяць глыбей у нутро — хай накапліваюцца? Выйсьця ім не даваць? Нават у вершах, у вобразна-сімвалічных паралелях і асацыяцыях? У асацыяцыях можна, але хто да іх зьмястоўнай сутнасьці дойдзе, дакапаецца? У другі раз я паеду ў Балгарыю праз два з гакам гады, у сакавіку 1963-га. Усяго праз некалькі дзён пасьля абароны дысертацыі. На гэты раз — тэрмінам на тры месяцы. У Маскве ў Саюзе пісьменьнікаў, які афармляў дакументы і выпраўляў мяне ў паездку, чарговым «дзяжурным сакратаром» быў якраз Пятрусь Броўка, і ён параіў, хутчэй патрабаваў, каб я затрымаўся на два дні і пабыў на вельмі важным пленуме праўленьня СП СССР: будуць абмяркоўваць, дакладней судзіць адступнікаў ад партыйнай лініі ў літаратуры — Я. Еўтушэнку за «Аўтабіяграфію» ў «Шпігелі», А. Вазьнясенскага за штосьці, В. Аксёнава, яшчэ кагось. «Вам будзе вельмі карысна паслухаць, бо ў Балгарыі будуць пытацца пра апошнія падзеі ў нашым літаратурным жыцьці», — сказаў Броўка і павёў мяне да старшыні СП СССР Мікалая Ціханава, каб той падпісаў мне пропуск на Пленум. Мог бы, канешне, без мяне зайсьці, але — трэба ведаць Петруся Усьцінавіча. «Хадзем, хадзем, пазнаёміцеся з Мікалаем Сямёнавічам, ня лішне будзе...» Ну і пазнаёміў. Ціханаў здаўся мне якімсьці асавела-сонным, раўнадушным, няветліва зіркнуў, моўчкі падаў мне паціснуць мяккую далонь. Пропуск я атрымаў, і пабыў на пагроме маіх літаратурных равесьнікаў, з якіх я асабліва цаніў як паэта моцнай публіцыстычнай хваткі Еўтушэнку. Ах жа як гваздалі яго за тую няшчасную «Аўтабіяграфію»! (Пазьней я прачытаю яе і ў захапленьне не прыйду — зьбянтэжыць нарцысізм і выхваляньне). Таўклі ня толькі за ідэйна-палітычную нестаноўкасьць пазіцыі, але і за нясьціпласьць, за эгацэнтрызм (С. Міхалкоў), за самалюбаваньне. Зьдзівіла, што не адно «мэтры» і «аксакалы» пясочылі вінаватых, — па вялікім рахунку (адрыў ад жыцьця народу) выдаў ім і прадстаўнік нашага пакаленьня Ч. Айтматаў. Калі выйшаў за трыбуну і пачаў гаварыць Еўтушэнка — яму стаў кідаць рэплікі з прэзідыума масьціты украінскі драматург Ал. Карняйчук. Еўтушэнка папрасіў не перабіваць. «Ды я не магу маўчаць, калі вы не разумееце таго, што і дзеці разумеюць!» — узьвіўся высокім прарэзьлівым голасам, амаль фальцэтам, Карняйчук. Закончыць выступленьне «падсуднаму» усё ж далі. Слова Вазьнясенскага было больш разважлівым і, здаецца, больш пакаяльным. На гэты раз у Балгарыю я паехаў паводле пагадненьня між Саюзамі пісьменьнікаў дзьвюх краінаў на тры месяцы (на палавіну дамоўленага тэрміну, яшчэ на тры паеду ў 1967-м). Галоўнай мэтай майго знаходжаньня там было: першае — вывучэньне мовы, літаратуры і гісторыі краіны; другое — спасьціжэньне нацыянальнага духу, менталітэту народу, асваеньне яго культуры, яго побыту; трэцяе — завязваньне знаёмстваў і сяброўскіх кантактаў з балгарскімі паэтамі, перакладаў з якіх мною ўжо было зроблена столькі, што перад ад’ездам я аднёс у выдавецтва досыць аб’ёмную — на 7000 радкоў — анталогію (выйдзе толькі праз два гады, пад назвай «Ад стром балканскіх»). І ў першым і ў другім мне якраз і дапамагалі мае новыя сябры, якіх у Сафіі стала ў мяне вельмі шмат, асабліва з паэтаў і пісьменьнікаў майго пакаленьня. Шмат — і на ўсё жыцьцё. Назаву тут хоць некаторых: Андрэй Германаў, Іван Давыдкаў, Найдзен Вылчаў, Анастас Стаянаў, Любамір Леўчаў, Георгі Джагараў, Павел Мацеў, Слаў Караславаў, Нікола Інджоў, Марка Ганчаў, Георгі Струмскі, Петыр Караангаў, Нікалай Хрыстозаў, Дамян Дамянаў, Эўцім Эўцімаў, Аляксандр Міланаў, Дзімітр Стэфанаў, Петыр Аліпіеў, Стэфан Паптонеў і яшчэ, і яшчэ, і яшчэ... Колькі сустрэчаў, колькі сумесных паездак па краіне, колькі гутарак за бяседным віном ці за філіжанкай кавы!.. І як жа ўсе яны дапамаглі мне зразумець Балгарыю і балгарына! І зразумець лёс Беларусі — чаму ён гэткі. Я скарыстоўваў кожную магчымасьць паехаць хоць у маленькае падарожжа па краіне, у нейкі горад ці гарадок, на сустрэчу з чытачамі ці на іх знакамітыя «надпяванія» (фальклорныя фестывалі), на радзіму каго-небудзь з сяброў, — і ўсюды бачыў адно: пашану людзей да помнікаў сваёй гісторыі і культуры, да сваіх нацыя­нальных сьвятыняў, павагу да свайго самабытнага ўкладу жыцьця, да сваіх звычаяў і традыцыяў, і ўсюды адчуваў адно: я — у Балгарыі, бо наўкол мяне — Балгарыя і ўсё балгарскае, — усё, што ёсьць, усё чыста: і храмы, і тэатры, і школы, і прэса ў кіёсках, і кнігі ў кнігарнях, і шыльды на дамах, і назвы вуліцаў, і свае балгарскія гатункі віна і ракіі (гарэлкі), і свае балгарскія песьні ў дварах, і свае танцы — хора, ручаніца — на людных плошчах у сьвяточныя дні, і цалкам на роднай мове тэлебачаньне і радыё... — усё балгарскае, усё! Як гэтак жа, несумненна, у Венгрыі ўсё венгерскае, а ў Чэхіі ўсё чэшскае, а ў Сербіі ўсё сербскае, а ў Нарвегіі ўсё нарвежскае, і г. д., і г. д., і г. д. — ва ўсіх краінах, ня большых за Беларусь, а нават і ў нашмат (у два, у тры, у пяць разоў) меншых. А ў нас, у Беларусі? А што ў нас? Дзе дзелася ў нас усё наша, беларускае? Чаму мне ідзе й ідзе на памяць поўнае трагізму купалаўскае акрэсьленьне: «аж не нашай наша Бацькаўшчына стала»? Чаму я тут, хо­дзячы вуліцамі Сафіі, з горкай усьмешкай успамінаю «Прадмову» Багушэвіча: «Якаясь маленькая Булгарыя — са жменя таго народу...» Чаму ўжо тады наш першы вялікі паэт зайздросьціць Балгарыі? А таму, што яна не бяздольная, як Беларусь, мова яе — не ў загоне, на зьдзек ня пушчана, як нашая. Так, «народу жменя» — але якога народу! Амаль пяць стагоддзяў у асманскім ярме — і не зламаўся, пранёс у душы веру ў сябе, у сваю нацыянальную годнасьць і — у Роднае Слова!.. l l l Летам наступнага 1964 году я, разам з дацэнтам філфаку лінгвістам Паўлам Шубам, паехаў па камандзіроўцы БДУ ў Беласток — чытаць лекцыі па беларускай літаратуры на настаўніцкіх курсах. Скарысталі магчымасьць (расклад дазволіў) пабыць адзін дзень і ў Варшаве, і адзін дзень у Гданьску, на экскурсіі ў «воўчым логаве» Гітлера пад Кентшынам. А мне ўдалося — больш вольнага чаму аказалася — пабыць і ў Кракаве на Вавелі, і ў Пароніна (ну, а як жа: хата, у якой жыў Ленін!). А яшчэ адзін студэнт звазіў мяне на сваім двухколавым матацыкле (першы раз у жыцьці ехаў у касцы) на мяжу з Беларусьсю, дзе за парослай кустоўем выгібастай рэчкай — родная вёска Кастуся Каліноўскага, і такая ж самая ў сьпелых, яшчэ ня кошаных травах лугавіна, зусім такая ж самая зямля, але — там Беларусь, а тут, дзе я стаю — Польшча. Чаму? Чаму, калі і тут — наўсьцяж — жывуць беларусы, і такія ж беларускія вёскі, хаты і агароды, і ўсё такое ж самае беларускае, толькі ў мове (спыняліся, загаворвалі) ўжо праскокваюць польскія слоўцы ці на польскі лад моўленыя нашы. Чаму, калі 20 гадоў назад гэтай мяжы тут не было — была нашмат далей на захад?.. Той жа студэнт тады ж звазіў мяне і ў старажытны Супрасьль, да рэштак муроў знакамітага кляштара, у якім быў створаны вядомы ўсяму культурнаму сьвету помнік усходнеславянскай мовы «Супрасльскі летапіс», часьціну якога пазьней (у 1966) я разглядаў у Любляне ў галоўнай бібліятэцы Славеніі (яна і Універсітэцкая і Дзяржаўная). Я прысеў на нейкі абломак сьцяны (ці мураванай агароджы?), доўга гля­дзеў на руіны, парослыя бур’яном, на запусьценьне вокала іх, і маўчаў. Пра нішто ў маладога чалавека не пытаў, усё было зразумела. І было гэтак жа сумна і горка, як бывала шмат-шмат разоў і на іншых руінах нашых нацыянальных сьвятыняў — і разбураных часам, і зьнішчаных ворагамі беларушчыны, і паваленых нашай абыякавасьцю (ого, якая яна ёсьць сіла!), як і на зруйнаваных, здратаваных і апаску­джаных магілах нашых вялікіх прашчураў. Пра што думаў? Пра тое, што ў сьнежні 1944-га рабы, сухарукі, плюгавы садыст і параноік Сосо Джугашвілі аддаў палякам нашую Беласточчыну, ён жа ў кастрычніку 1940-га аддаў жамойтам наш Віленскі край... А захад Смаленшчыны, а захад Браншчыны!.. Тыя тужлівыя думкі ўжо не будуць пакідаць мяне ніколі, ні на адзін дзень, і аднойчы, праз шмат гадоў, прагаворацца радкамі верша: «Перад картай Радзімы» (1993): На абрыс Радзімы глянуў зноў — І ўцямрэла неба грамавое! Людзі! Колькі ёсьць праклённых слоў У сьвятой і вечнай нашай мове — Я прашу вас: па апошні ўздых, Аж пакуль не прыме дол сьмяротны,— Праклінайце! Праклінайце тых, Хто абрэзаў колісь край наш родны! На курсах у Беластоку вучылася тым летам настаўніца Насьця Майсеня, муж якой Кастусь Майсеня быў вядомым актывістам беларускага культурнага руху на Беласточчыне. Жылі яны ў мястэчку Гайнаўка. (Як мне было непрыемна там і чытаць і чуць Гайнувка — Hajnovka! Думалася, вось так і Навагарадак перакроілі калісьці, даўным-даўно, у Навагрудак, а Гародню-Горадзен — у Гродно, а Берасьце — у Бжэсьце-Брэст, а Каралеўшчыну — у Крулеўшчызну і г. д. і г. д. і г. д. Божа, колькі ж такога спакон веку нашага на нашай жа Зямлі палякі перакруцілі на свой лад, і мы да гэтага часу не адкруцілі назад, да гэтага часу карыстаемся і тым самым працуем на чужую гісторыю — на гісторыю колішніх каланізатараў!). Дарэчы, Насьця Майсеня, на маю просьбу, запісала некалькі дзесяткаў народных беларускіх песень Беласточчны, якія і цяпер захоўваюцца ў маім архіве. Дык вось Майсені на адзін з выхадных запрасілі мяне ў Гайнаўку, да сябе ў госьці, начаваў з суботы на ня­дзелю ў іх, у прасторным драўляным доме, а назаўтра паехалі ў адну з недалёкіх вёсак на «фэст», дзе было процьма народу і панаваў дух беларушчыны ў выразнай праваслаўнай акрасе (той куток — спрэс праваслаўны). Зьезьдзілі да партызанскіх магілаў у Белавежскай пушчы — на адкрыцьцё помніка. А затым невялікай кампаніяй атайбаваліся на высокім абрывістым беразе надзіва хуткаплыннай Нараўкі. Вядома ж, з бутэлькамі і закускай. І тут мне давялося перажыць вельмі драматычны момант, які пасьля кожны раз успамінаў, цяжка хмурнеючы і з болем у сэрцы. Пасьля якой там чаркі (а я ў сьпёку ужываць зельле не магу, таму быў цьвярозы) адзін з мясцовых актывістаў, мужчына гадоў сарака з тыповым вясковым абліччам, адвёў мяне ад ужо гаманлівага кружка сяброў метраў на дзесяць убок, наблізіўся тварам да самага твару мне і няголасна запытаў: «Вы ведаеце, што яны тут з намі рабілі і робяць, ці ня ведаеце? Я тут партызаніў, змагаўся за Беларусь, а яны нас выбівалі, растрэльвалі нашы сем’і, і тады пад немцамі і пасьля — у сорак пятым і сорак шостым, цэлыя вёскі выпальвалі... Вы гэта ведаеце ці не?» — павышаў ён, гэтак гаворачы, голас. Затым — губы яго заторгаліся, крывіліся, з воч пацяклі сьлёзы, ён моцна схапіў мяне загрудкі — абедзьвюма рукамі за борцікі расшпіленай кашулі, аж я спужаўся, што яна зараз трэсьне, і трасучы мяне, п’яным голасам закрычаў: «Нашто вы нас тут пакінулі, га? Чаму вы нас ім прадалі, га? Вы ведаеце, што яны з намі, беларусамі робяць, га?..» Вызваліўшыся з яго рук, я пачаў яму нешта тлумачыць, гаварыць пра Сталіна, пра геапалітыку, і ён трохі супакоіўся, дастаў хусьцінку, выцер вочы і сказаў: «Ладна, хадземце вып’ем...» Гэтакіх шчырых сьлёз тут — сьлёз гнеўнае крыўды, абурэньня, зьняможанасьці і адчаю — я не чакаў. Ды і ня ведаў я, што тут і пад немцамі і пасьля вызваленьня вытваралі «акаўцы» і якая гвалтоўная паланізацыя ідзе цяпер. А што мы, савецкія беларусы, ведалі ўвогуле — апрача таго, што было ў савецкіх падручніках, у савецкай прэсе, у савецкім эфіры? Што мы ведалі? І вось — гатыя страшныя п’яныя мужчынскія сьлёзы. І гэты — на ўсё жыцьцё запалы мне ў душу — нясьцерпна-балючы крык: «Нашто вы нас тут пакінулі, га?.. Чаму вы нас ім прадалі?..» Мы — іх — прадалі... Ну, выходзіць, так. Калі «мы» — гэта ўсе жыхары Беларусі, усе грамадзяне БССР, дык мы ўсе і вінаватыя, бо ніхто ж, ніводзін з нас не заступіўся — тады, у сьнежні 1944-га, ніхто не запратэставаў, нават і не піснуў. Ну, а каб хтось і піснуў, і выказаў пратэст? Што — Сталін пачуў бы і пайшоў насустрач? Пашкадаваў бы Беларусь і пакіраваўся пачуцьцём справядлівасьці? Сьмешна падумаць. Так што — прадалі Беласточчыну ня мы. Як і Віленшчыну. Хто прадаў і чаму, — вядома, у нас, у беларусаў, творцы нашай гісторыі не пыталіся. Нашая ж віна ў тым, што мы кепска ўсё гэта ўсьведамляем і мала гэтай праўдай пранікаемся. У 1922 годзе Якуб Колас яшчэ пратэставаў адкрыта ў друку: «Нас — падзялілі. Хто? Чужаніцы! Цёмных дарог махляры.» Праз шэсьць гадоў Алесь Дудар выказаў гэты ж пратэст ужо кансьпіратыўна — пусьціў па руках верш «Пасеклі край наш папалам». Коласу — сышло, бо дыктатура яшчэ была не дарэшты азьвярэўшы, а Дудар паплаціўся — на тры гады быў высланы з Беларусі (пазьней — расстраляны). Пасьля 1937-га адзінае права ўсіх насельнікаў краіны было — маўчаць, ну і даносіць на тых, хто «піснуў». Але адны маўчалі, цямрэючы ад разуменьня трагедыі, якая спасьцігла Бацькаўшчыну, а другія — па прычыне поўнага неразуменьня свайго становішча, свайго беларускага лёсу, і такіх — нацыянальна «паралізаваных», замбаваных — была, на вялікі жаль, бальшыня, можна сказаць, пагалоўная маса. Уважлівы і разумны Кастусь Майсеня, у размовах з якім я быў даверліва шчырым, канешна ж, адчуў, што мне баліць, і зразумеў, чаго мне і такім, як я, у БССР нестае — дасьведчанасьці, неабходнай літаратуры. Думаю, з гэткіх меркаваньняў ён падарыў мне на ад’езд адну выдадзеную на Захадзе беларускую кнігу, якую я вёз дадому ў поўным сэнсе слова запазухай (асабліва паршыва пачуваўся на граніцы). Толькі праз 30 гадоў гэты твор будзе выдадзены і ў нас — спакойна, без трымценьня і ажыятажу. Кніга называецца «Цячэ з-пад Сьвятой гары Нёман», аўтар — Юрка Віцьбіч. l l l У лістападзе 1965 году адбылося маё баявое «хрышчэньне» ў якасьці «зацятага нацыяналіста» на адкрытай публічнай трыбуне. У Менску, у зале нашага СП, праходзіла Усесаюзная нарада перакладчыкаў мастацкай літаратуры. Было шмат гасьцей з Масквы, з Ленінграда, з саюзных і аўтаномных рэспублік — творцаў шырока вядомых, паважаных, аўтарытэтных. Месцам гэтай нарады, якая ў палітычным асьпекце сімвалізавала дружбу брацкіх народаў, Менск быў абраны невыпадкова: сталіца самай інтэрнацыянальнай — па агульнаму прызнаньню — рэспублікі. Рэспубліка, якая «задае тон і паказвае прыклад» (прыгадаем Хрушчова: «беларусы першыя прыйдуць у камунізм»). І ЦК КПБ і кіраўніцтва СП (старшынёй яшчэ быў Броўка) вельмі хацеў, каб акцыя стала ў гэтым сэнсе паказальнай — каб усё прайшло «без сучка і задзірынкі» і ў звыш цёплай атмасферы выключнага брацкага ўзаемаразуменьня. І вось запланаваны трыумф быў, можна сказаць, тарпедзіраваны адной «недарэчнай» прамовай. Як аказалася, зусім неспадзяванай ня толькі для нашага начальства і нашай беларускай паловы залы, але і для настроеных на суцэльнае сьвята гасьцей. Цытую сваё выступленьне па стэнаграме(тэксту не пісаў, у руках быў толькі лісток з «тэзісамі»): «Галоўная прычына, пра якую трэба гаварыць на ўвесь голас, — гэта грэблівыя адносіны да беларускай мовы і культуры, якія назіраюцца ў рэспублікі, і перш за ўсё — у школах рэспублікі. (...) Сёньня ў гарадах рэспублікі беларускіх школ няма. У тым ліку і ў сталіцы БССР — у Менску. Няма такіх школ, у якіх бы ўсе прадметы выкладаліся на беларускай мове. У лепшым выпадку ёсьць школы, дзе беларуская мова выкладаецца як прадмет, і то ён самы апошні па колькасьці гадзін і па агульных да яго адносінах. Ёсьць у нас школы на англійскай мове, на нямецкай, на французскай, але школ, дзе б усё навучаньне і выхаваньне вялося на беларускай мове, — такіх школ няма. І гэта ня толькі ў Менску, але і ва ўсіх гарадах Беларусі. Гэтым летам я трапіў у такую, здавалася б, глыбінку — у Браслаўскі раён. І там вясковая школа — руская, усё выкладаньне ў ёй вядзецца на рускай мове. Справы дайшлі да таго, што паступіла інструкцыя — беларускую літаратуру ў школах вы­кладаць на рускай мове. Цяпер Купала, Колас, Кузьма Чорны і іншыя нашы пісьменьнікі вывучаюцца беларускімі дзецьмі на рускай мове. Што гэта такое? (ажыўленьне ў зале). Ды Купала і Колас у труне перавярнуліся б, калі б даведаліся, што іх творы беларускія дзеці вывучаюць не на роднай мове! <...> Чытацкая база на беларускай мове звужаецца катастрафічна, скажам адкрыта. Што такое наша беларуская нацыянальнае выдавецтва? Па ідэі яно павінна існаваць іменна як нацыянальнае, г. зн. перш за ўсё павінна задавальняць патрэбы ў разьвіцьці беларускай нацыянальнай культуры. Але яно перастала быць такім. Па маіх падліках, пяць шостых ці, прынамсі, чатыры пятых паперы з усяго выдавецкага плана пажырае не нацыянальная культура. Як жа можна гаварыць аб разьвіцьці перакладчыцкай справы, калі мы знаходзімся ў такім становішчы?.. <...> Дык вось: да той пары, пакуль (...) маё дзіця будзе прыбягаць з вуліцы ў сьлязах і крычаць мне: «Нашто ты вучыш мяне беларускай мове, мяне хлопчыкі б’юць кулакамі, калі я гавару па беларуску!» — да той пары, выбачайце, я не веру ў магчымасьці разьвіцьця беларускага мастацкага перакладу ў нашай рэспубліцы (апладысменты).» Запланаванае Масквой і Менскам сьвята было падсапсаванае. І досыць прыкметна. Гэта адразу адчулася на настроі ў зале. Адны — станоўча ўзбудзіліся маёй прамовай, зашапталіся, загулі. Другія — як бы сумеліся, зьбянтэжыліся, разгубіліся: «дык што ж гэта такое?» Праз аднаго ці двух выступоўцаў быў абвешчаны перапынак. Адчуўшы, што перахваляваўся, я вырашыў выйсьці на вуліцу — пабыць сам-насам, каб трохі супакоіцца. Кінуцца да мяне з пахвалой ніхто са сваіх не пасьпяшаўся — па зразумелай прычыне: небясьпечна. З гасьцей толькі адзін малдаванін Грыгорэ Віеру пераняў мяне, на выхадзе з залы, сказаў: «Давайце пазнаёмімся» і горача павіншаваў з прамовай, якая, было бачна, зрабіла на яго ўражаньне. «Вельмі сьмелае, мужнае выступленьне», — сказаў, моцна паціскаючы руку. І далікатна за­прасіў на вечар да сябе, у нумар гасьцініцы: «Калі не супроць, я запрашу і Барадуліна. Больш нікога». А ў двары, воддаль ад ганку, стаяў, кагосьці чакаючы, мой калега па кафедры дацэнт Іван Навуменка (будучы доктар і акадэмік). Ён запыніў мяне, паблажліва сунуў сваю правую пяцярню мне ў чупрыну і ласкава, але асу­джальна сказаў: «Пашкадуй гэту сваю кучаравую, Ніле! У цябе ж сям’я». Я ледзьве стрымаўся, каб не нагрубіць, але адказаў спакойна: «Дзякую за перасьцярогу, Іване. Але! Я пашкадую сваю, ты — сваю. І што ў выніку?.. Шкадаваць сябе — гэта мы ўмеем. А хто пашкадуе няшчасны народ, у якога адбіраюць мову? Ну давай будзем маўчаць. Але для каго тады мы на гэтай мове пішам?» — «Дык я ж не кажу, што трэба маўчаць, толькі ня трэба так рэзка, гэта я табе па-сяброўску!» І дадаў, чамусьці раптам узлаваўшыся: «Ты героя з сябе не рабі! Ты думаеш, я маўчу? Проста ты нічога ня ведаеш...» — «Ну такі ня ведаю!» — адказаў я і падаўся на вуліцу. (У канцы 80-х, калі я працаваў у Саюзе пісьменьнікаў, дакладна гэтак скажа мне ў сярдзітым пісьме І. Шамякін: «Адзін ты герой, адзін ты ваюеш! А чаму ты маўчаў раней?». Апошняе, помню, мяне рассьмяшыла). Вечарам, па заканчэньні нарады, Віеру, Барадулін і я пайшлі разам у гасьцініцу «Беларусь», дзе кватараваў наш новы знаёмы. (Гадоў праз дваццаць гэтую гасьцініцу — неапраўдана і па-дурному пераімянуюць). Пакуль Грыгорэ зьбегаў у буфет па шклянкі (ці па хлеб?), у нумары адбылася незабыўная сцэнка. Барадулін раптам стаў на адно калена, схапіў маю руку, тройчы пацалаваў і запальна, імпэтна прагаварыў: «Забудзем усё благое, любы Сямёнавіч, — каб і не ўспамінаць! Як і не было яго між намі!» Я нават трохі зьбянтэжыўся ад такога тэатральнага жэсту. — «Ну, гэта ўжо «не до чего», на калена падаць, — сказаў. — А прапанову я прымаю, браток, з усёй шчырасьцю. Нам трэба трымацца разам, ёсьць у імя чаго, сам разумееш...» Калі пачалі чаркавацца адборным малдаўскім каньяком — выпілі і за гэта. «За нашу з Рыгорам дружбу», — зьвярнуўся я да Віеру, не пасьвячаючы яго ў тонкасьці справы. Як мне тады хацелася верыць, што будзем трымацца разам, бо ёсьць у імя чаго!.. Бо калі не яднацца, не сябраваць, не ісьці поплеч, — каму гэта будзе на карысьць і на радасьць? Беларусі? Беларускай мове і літаратуры? Не! Ворагам беларушчыны паслужым, незычліўцам нашым паспрыяем. Паможам ім дасягнуць яшчэ большых посьпехаў у вынішчэньні нашай мовы, у вытраўленьні нашай душы. І што ж аднойчы нам скажуць нашчадкі? Падзякуюць за розум і мудрасьць?.. Так што — вось табе мая рука, браток! Мая «нацыяналістычная» вылазка на сьвяце дружбы народаў і літаратураў, вядома, незаўважанай не засталася. Адчуў гэта па больш стрыманых, халодных адносінах да мяне людзей афіцыйных, партыйна-савецкіх службоўцаў і, з другога боку, больш прыязных і даверлівых тых пісьменьнікаў і навукоўцаў, якім балела тое ж, што і мне. Праз паўгода, у маі 1966-га, мне выпала ў другі раз публічна і з досыць высокай трыбуны сказаць пра набалелае — пра тое, да чаго даведзена ў Беларусі беларуская школа, беларуская кніга і беларуская мова ўвогуле. Сталася гэта на V зьездзе пісьменьнікаў рэспублікі — на тым самым, дзе ўпершыню моцнае, вострае слова ў абарону праўдзівай рэалістычнай літаратуры сказаў Васіль Быкаў. У той час першым сакратаром ЦК КПБ быў ужо П. М. Машэраў, і ён прысутнічаў на зьезьдзе, прынамсі, у першы дзень, калі мне далі слова — на што я і разьлічваў: вельмі хацеў, каб высокае партыйнае кіраўніцтва маё выступленьне пачула. Натуральна, былі на зьезьдзе і госьці з усіх рэспублік. Гаварыў я, канешна ж «па-пісанаму», каб не ўпусьціць што-небудзь важнае. Тым больш, што падаваў у тэксьце некаторыя красамоўныя лічбы. У пачатку прамовы я прывёў цытату з К. Паўстоўскага, якую выпісаў з яго кнігі і ўжо даўно шукаў выйгрышны момант, каб яе публічна агаласіць. «По отношению каждого человека к своему языку можно совершенно точно судить не только о его культурном уровне, но и его гражданской ценности. Истинная любовь к своей стране немыслима без любви к своему языку. Человек, равнодушный к родному языку — дикарь. Он вредоносен по самой своей сути. Потому что его безразличие к языку объясьняется полнейшим безразличием к прошлому, настоящему и будущему своего народа.» «Як шкада, – сказаў я на адным дыханьні, закончыўшы цытату, — што гэтыя словы ня вывешаны на самым відным месцы ў кожнай школе нашай рэспублікі!» У зале хоць і ня ўсе, але многія дружна запляскалі — Канстанціну Георгіевічу, вядома. Гэта мне прыдало ўпэўненасьці і спакою. Спыніўшыся на некаторых праблемах патрыятычнага выхаваньня моладзі, перайшоў да галоўнага. «І тут — хочаш ня хочаш, а трэба гаварыць пра самае балючае. Я мушу зноў гаварыць пра нашу мову, бо, калі мы не будзем гаварыць аб мове, марнымі і непатрэбнымі будуць усе нашы размовы аб літаратуры. Таму што кожнаму, — нават тым, што прыкідваюцца прастакамі, — кожнаму ясна: лёс роднай літаратуры — гэта лёс роднай мовы, персьпектыва разьвіцьця літаратуры — гэта персьпектыва існаваньня і разьвіцьця мовы. <...> Хай жыве працэс узаемнага збліжэньня і ўзбагачэньня нацыянальных культур! Але што агульнага з гэтым працэсам мае працэс выцясьненьня беларускай мовы з беларускіх школ, працэс, па якому беларускія дзеці ў гарадах рэспублікі, а нават і ў многіх вёсках перасталі вывучаць родную мову? <...> Дык скажыце, калі ласка, што гэта: аб’ектыўны і натуральны працэс? Цэлыя пакаленьні вырастаюць на роднай зямлі і не ведаюць роднай мовы — гэта натуральны працэс? Да гэта настолькі ненатуральна, што скажы дзе-небудзь у сьвеце — дык не павераць! <...> Гаворачы пра збліжэньне нацыянальных культур, звычайна гавораць — адным дыхам — і пра збліжэньне нацыянальных моў. Прызнаюся, што я ніяк не магу ўявіць практычна гэтага збліжэньня моў. Можа б хто з мудрых растлумачыў, што гэта значыць? Як гэта будзе выглядаць? Можа быць, беларуская мова набудзе ў бліжэйшы час рускія суфіксы — ушч, — юшч, а руская мова набудзе беларускае дзеканьне і цеканьне? <...> Многія беларускія інтэлігенты, нават неаднойчы дыпламаваныя, з-за ўласнай нядбайнасьці і абыякавасьці ня ведаюць дасканала ні беларускай мовы, ні рускай і карыстаюцца жахлівым валапюком. Можа, яны лічаць, што гэты іх валапюк і ёсьць вынік збліжэньня розных нацыянальных моў? Калі гэта так, то ратуй, Божа, нас і нашых дзяцей ад такога збліжэньня!» У прэзідыуме зьезду многія ўцямнелі тварам і не далучыліся да шквалу воплескаў, які суправаджаў мяне ад трыбуны да месца ў зале. «То дзякаваць Богу,— шаптаў я сабе ў думках, — што пісьменьнікі разумеюць і падтрымліваюць. І што іх нашмат болей, чым я думаў. Дзякаваць Богу!» На перапынку многія дэлегаты дэманстратыўна падыходзілі і віншавалі з прамовай. Але заўважыў і выявы іншага беларускага характару: сёй-той раней, чым павіншаваць, азіраўся кругом, ці няма паблізу сьведкаў. Водгаласу ў друку ад майго слова не было ніякага — у «ЛіМе» яго на­друкавалі з вялікімі купюрамі, выстрыгшы, як заўсёды, самае вострае. l l l Летам таго году паехаў у Любляну — на курсы славенскай мовы і літаратуры. Адолела хэнць пашырыць дыяпазон сваіх перакладчыцкіх зацікаўленьняў, далучыцца да паэзіі яшчэ адной славянскай краіны. Заінтрыгаваў мяне ёю выкладчык Люблянскага універсітэту, русіст па сьпецыяльнасьці, Янез Зор, — надзвычай сімпатычны і абаяльны славенец, сьветлай і шчодрай душы чалавек. Пазнаёміўся я з ім выпадкова — на кватэры ў Аркадзя Куляшова, — Янез калісьці вучыўся з дачкой паэта Валянцінай на філфаку МДУ і ў мінулым годзе гасьцяваў у яе. Ён і арга­нізаваў мне запрашэньне на курсы як выкладчыку БДУ — у плане пашырэньня навуковых кантактаў між Беларускім і Люблянскім універсітэтамі. Ён жа прыслаў мне і анталогію славянскай паэзіі, з якое я, узброіўшыся слоўнікамі, зрабіў некалькі перакладаў — каб ня ехаць у госьці з пустымі рукамі. Гэта былі першыя ў Беларусі пераклады славенскай паэзіі з арыгіналу, і ў Любляне яны зрабілі ўражаньне, нават адгукнулася прэса. Зрэшты, гэта ня дзіўна: грамадскасьць малых краін, не расьпешчаных увагай сьвету, вельмі чуйная на праявы сімпатыі да іх і плоціць шчырай удзяч­насьцю. У гэтым і сьведчаньне іх непаказной этычнай культуры. На вялікі жаль (зазначу да слова), нам, беларусам, гэтай этыкі вельмі і вельмі бракуе. Дзесьці твой твор пераклалі, апублікавалі, ну і яно сабе, маўляў, я іх не прасіў, значыць, гэта ім трэба. У Славеніі я перажыў тое ж самае, што некалі ў Балгарыі, калі апынуўся там упершыню. Божа, як яны шануюць сваю мову, сваю культуру, сваю гісторыю, усе свае сьвятыні! Як яны — іначай сказаць — паважаюць сябе! Знаходзячыся ў складзе Югаслаўскай Федэрацыі, славенцы ня ведаюць зусім ніякіх праблемаў з роднай мовай. Уся жыцьцёвая прастора краіны — уся да апошняга куточка, — запоўненая гукамі матчынай мовы, мовы вялікіх асьветнікаў і паэтаў: Трубара і Водніка, Прэшэрна і Леўстыка, Ашкерца і Грэгорчыча, Цанкара і Жупанчыча, Косавела і Градніка... Адразу ж, яшчэ там, у Любляне пачаў пісацца верш «Братам славенцам»: Хто сказаў, што невялікі Край славенскі між краёў? К чорту нейкія падлікі І таго, хто ў зман увёў! Дзе ні днюю, ні начую, Дзе ні мушу крок спыніць — Так і чую, так і чую: Мова прашчураў зьвініць. Янез Зор і яго універсітэцкія сябры, якія сталі і маімі сябрамі (М. Кмецл, Е. Ка­­руза, Б. Патэрну) арганізавалі мне сустрэчу са славенскімі паэтамі і крытыкамі — у якойсьці літаратурнай кавярні, пры келіху віна. Калі я расказаў прысутным, якімі клопатамі мы, беларускія пісьменьнікі, жывем, у якім страшным становішчы знаходзіцца нашая мова, яны былі вельмі зьдзіўленыя пачутым, і адзін з іх (здаецца, гэта быў Ян Долар) спытаў: «А колькі вас, беларусаў? Як лужыцкіх сербаў?» — «Ды не, — адказаў я, уміхнуўшыся з такога параўнаньня, — нас у разоў сто больш. Нас дзевяць мільёнаў.» — «Што?! — ускрыкнуў славенец. — Дзевяць мільёнаў? — І, пасьля кароткай паўзы, выгукнуў: — Калі б нас, славенцаў, было дзевяць мільёнаў — мы заваявалі б палавіну Еўропы!.. Як вы можаце цярпець такое!» Абмяняліся між сабой рэплікамі і іншыя, і, здалося мне, ужо глядзелі на госьця са спачуваньнем і з меншай, чым дагэтуль павагай. І я зьніякавеў, мне ўпершыню стала за сябе і сваіх суайчыньнікаў сорамна. Раней нідзе за межамі Беларусі такога мне ў вочы не пулялі. Я пачуўся досыць пагана — як нейкі недарэка-нікчэмец. Я разьлічваў, што яны выкажуць абурэньне... ну, нацыянальнай палітыкай у СССР, калабаранцтвам партыйна-дзяржаўнага кіраўніцтва рэспублікі, а яны... а іх страшна ўразіла, зьдзівіла і расчаравала рабская пакорлівасьць народу, яго абыякавасьць да свайго лёсу, да сваёй мовы і культуры. Як жа гэта зразумець — каб дзевяцімільённы народ цярпеў такую змусту і ганьбу?.. Яны, славенцы, хоць іх усяго паўтары мільёна, цярпець бы ня сталі. І перш за ўсё іх паэты, пісьменьнікі. Наконт паэтаў у мяне ўжо было пераканаўчае сьведчаньне — магутнай эмацыйнай сілы верш Жупанчыча «Наша пісьмо», пера­клад якога яшчэ ў пачатку году я аддаў у зборнік «Дзень паэзіі — 1966». ...Суд пойдзе ад мужа да мужа Бязьлітасны і справядлівы. І будзе вам стукацца ў грудзі, У кожныя грудзі і сэрца, І недзе з-пад рэбраў вырвецца Яго непадкупны голас: Дзе дзелася наша пісьмо? Дзе дзелася нашае слова? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Так, гэта і нам засталося, браты: Усімі сэрцамі сёньня, Усімі сумленнымі сэрцамі, Усімі збалелымі сэрцамі Рычыце, рычыце й рычыце, пакуль Ня вернуць нам наша пісьмо, Ня вернуць нам нашае слова! Такога зьместу ўласныя вершы беларускаму паэту было немагчыма надрукаваць, а пераклады на гэтую тэму цэнзура не перасьледавала. Маўляў, калі ў нейкіх народаў, скажам, у балгар ці славенцаў, кепска з моваю, дык гэта іх праблемы, — у нас такіх праблемаў няма. Я карыстаўся гэтай мажлівасьцю, каб і такім чынам прапагандаваць права кожнага народу на сваю мову. Так зьявіўся ў друку і мой пераклад верша Івана Вазава «Балгарская мова», наконт якога некаторыя слухачы на паэтычных сустрэчах мне заяўлялі: «Ніл Сымонавіч, прызнайцеся: гэта ваш уласны верш — пра нашу беларускую мову?» І не было ніводнай сустрэчы (а іх было сотні), дзе б я не чытаў або верш Жупанчыча або Вазава, а іншы раз і абодва. Прыймалі іх слухачы так горача, з такім асаблівым пачуцьцём далучэньня да выказанай у іх праўды, пачуцьцём захапленьня і ўдзячнасьці, што я ажно шкадаваў, што ўсяго гэтага не бачаць і не чуюць мае славенскія і балгарскія пабрацімцы. Не, ты з пагардай кінута на дол — І бруд пляўкоў, па ганьбу і на сорам. Чужыя і свае — з усіх бакоў — Зрыкаюцца цябе адзіным хорам. Ня можаш ты, ці бач, на лад сьвяты У словах увасобіць думкі творчай! І не для песень геній твой сьляпы — Для лаянкі ды для размовы з чортам. Я ад калыскі сую гэты брэх! Ён звыклым стаў у нас і нават модным... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . О, я цябе ачышчу ад гразі І пакажу твой бляск на гонар краю, І ўдарам ярасным тваёй красы Тваіх злаўсьліўцаў подлых пакараю! Падобнага гучаньня вершы я знаходзіў у многіх балгарскіх, славенскіх, сербскіх, лужыцкіх паэтаў, і пераствараў іх, рабіў «беларускімі», публікаваў у друку і чытаў на вечарах. Тады ж, у сярэдзіне 60-х, абарона і ўзвышэньне беларускай мовы, культуры, гісторыі, услаўленьне Бацькаўшчыны, сьцьвярджэньне нацыянальнай годнасьці сталі бадай ці не асноўнымі матывамі маёй уласнай паэзіі. Адзін за адным у газетах і часопісах былі апублікаваныя вершы «Спадчына» (1963, прысьвечаны М. Забэйду), «Мара Скарыны» (1964), «Нарач» (1964, вянок санетаў), «Сьпявайце, юныя паэты!» (1965), «Старыя друкарні» (1965), «Мова майго народа» (1966), «Не баюся, што мой век ня вечны» (1966), «Замірае, сьціхае...» (1966), «Сьлёзы шчасьлівага чалавека» (1966) і іншыя. Асабліва шырока быў падхоплены ў інтэлі­генцкім і студэнцкім асяроддзі верш «Спявайце, юныя паэты»: Назло прарокам самазваным, Што глуха каркаць пачалі, Сьпявайце сьпевам нечуваным На мове любай вам зямлі! Сьпявайце, помнячы нязьменна: Пакуль паэты будуць пець — Ня быць Радзіме безыменнай! Зямлі бацькоў — не анямець! Увогуле хачу падкрэсьліць, што менавіта 1960-я гады былі, я сказаў бы, этапнымі на маім шляху да канчатковага ўсьведамленьня, якім перш за ўсё клопатам я павінен жыць і за што змагацца. Таму што такімі этапнымі былі яны і ў гісторыі савецкага грамадства: менавіта ў гэты час набывала глыбіню тое, што пачалося пасьля XX зьезда КПСС, што называлася барацьбой з наступствамі «культу асобы», а на справе было пачаткам працэсу больш маштабнага і глыбіннага — з персьпектывай на кардынальныя перамены ў гісторыі краінаў гэтак званага сацыялістычнага лагеру ды і ўсяго сьвету наогул. Іначай сказаць, было пачаткам канца, які надышоў — для бальшыні насельніцтва планеты нечакана — у 1991 г., калі бальшавіцкая імперыя развалілася і былыя саюзныя рэспублікі, у тым ліку Беларусь, атрымалі права на самастойнае дзяржаўнае існаваньне. Гэты грандыёзны гістарычны катаклізм быў, вядома ж, вынікам працэсу «перабудовы», але пярэдаднем самой «перабудовы» былі менавіта 1960-я гады. У іх, у іх — першыя расточкі-парасткі ўсіх наступных перабудоўчых зрухаў і пераменаў, бо ўсё пачынаецца з прарастаньня ідэй у галовах інтэлігенцыі, а такою інтэлігенцыяй былі менавіта гэтак званыя «шасьцідзесятнікі». Цяпер чуюцца прэтэнцыёзныя заявы, што апошняе па часе нацыянальна-культурнае і нацыянальна-дзяржаўнае адраджэньне Беларусі пачалося ў канцы 80-х з дзейнасьці моладзевых суполак накшталт «тутэйшых», г. зн. у час, калі ўжо ва ўсю разгортвалася і глыбілася «перабудова». Але гэта ня так, бо сама ідэя «перабудовы», паўтараю, вынікла і паўстала з відочнага і скрытага бражэньня грамадска-палітычных, сацыяльна-эканамічных, маральна-этычных і эстэтычных ідэй папярэдняга кругабегу. Таму, думаю, 60-м гадам мінулага стагоддзя яшчэ будзе аддадзена належнае. Успамінаю і бачу той час як рэальнасьць сапраўды гістарычна вельмі адметную. Яшчэ нібыта нічога такога не адбылося, каб пранікацца радаснымі настроямі, і ў той жа час — душа чула, што нешта адбываецца, нешта такое, што прыдае ёй, душы, больш веры і пэўнасьці, жывіць яе сілай для працы, для творчай і грамадскай чыннасьці. Спрыялі гэтаму, канешне ж, пэўныя аб’ектыўныя фактары. Напрыклад, рэа­білітацыя рэпрэсаваных «ворагаў народу» — пісьменьнікаў, дзеячаў мастацтва, навукі і асьветы, а значыць, і вяртаньне ва ўжытак іх твораў, іх навуковых працаў. Вядома, да палітычнай рэабілітацыі многіх імёнаў яшчэ было далёка, але рэабілітацыя іх мастацкай і навуковай творчасьці значыла шмат. Як і доступ да «арыштаваных» у «сьпецховах» часопісаў і газетаў, як і доступ да архіўных матэрыялаў. Усё гэта рабіла «сваю справу». Грамадскасьць, найперш інтэлігенцыя, усё больш «працірала вочы», усё глыбей і мацней пранікалася думамі і настроямі, якія не супадалі з афіцыйнымі, не толькі не супадалі, а разыходзіліся палярна — як процілеглыя і непрымірымыя. У друку пайшлі ўспаміны пра тых і пра тое, што доўгі час было пад забаронай, — нясьмела, праўда, і з купюрамі, — і аднак жа! Пачаліся прарывы ў праўдзівую, аб’ектыўную, а не сфальшаваную гісторыю Беларусі. Пом­ню адну навуковую канферэнцыю ў вялікай зале Ан БССР, калі я ўпершыню (быў пачатак 60-х) пабачыў і пачуў за трыбунай Міколу Ермаловіча, і быў наздвычай уражаны яго прамовай — ня толькі зьместам, але і формай падачы, яго патрыятычнай апантанасьцю. «Дык вось якія ў нас ёсьць гісторыкі! — радасна думалася мне. — І вось якое іх бачаньне далёкага мінулага Беларусі!» Пасьля яго палымянага і пераканаўчага слова выступленьне доктара навук К. Шабуні мне здалося вартай жалю рыторыкай, і пасьля нейкага відочна недарэчнага яго сьцьверджаньня я міжволі рагатнуў — надта ж здалося мне сьмешным. Прамоўца бліснуў на мяне злосным зіркам і выкрыкнуў: «И вы напрасно сьмеетесь, поэт!», — пасьля чаго я ўжо засьмяяўся і зусім вольна. Аказваецца, і ў твар мяне ведае. М. Ермаловіч быў не адзіночка, а адзін з многіх, хто у гэты час выходзіў, як аратай і сейбіт на запушчаную ніву беларускай нацыянальнай і гістарычнай самасьвядомасьці. Гэта былі рупліўцы беларушчыны ня толькі палымяна-шчырыя ў сваёй любові да Бацькаўшчыны, у сваім жаданьні самаахвярна служыць ёй, у сваім няўрымс­ным імкненьні да праўды і справядлівасьці, але і — што было надзвычай важна — дастаткова адукаваньня, прафесійна падрыхтаваныя, таленавітыя, надзеленыя ад прыроды чуцьцём паэзіі, слова, чуцьцём духу беларушчыны ва ўсім культурным, сацыяльна-бытавым і гаспадарчым укладзе жыцьця. Па поглядах, па перакананьнях, па настроях — гэта былі самыя што ні ёсьць адраджэнцы, толькі яшчэ пара самога адраджэньня як агульнанацыянальнага грамадска-палітычнага і культурна-асьвет­ніцкага руху не наступіла, яшчэ гэты рух трэба было падрыхтаваць, высьпеліць у нетрах існуючай рэчаіснасьці. Творцы, якія найбольш актыўна і пасьлядоўна праяўлялі сябе ў гэтым плане, належалі да розных творчых пакаленьняў, хоць пераважалі, натуральна, «шасьцідзесятнікі». Былі і старэйшыя, сталыя, шырока вядомыя майстры, якія ўнутрана заўсёды адмяжоўваліся ад «афіцыйнікаў», казённых «гімнатворцаў» і «харавікоў». Усіх іх аб’ядноўвалі новыя ідэі і памкненьні, новыя падыходы і крытэрыі, іншая, не заскарузла-дагматычная, метадалогія. Гэта быў новы этап асэнсаваньня сябе ў Беларусі і Беларусі ў сабе, вядома ж, і Беларусі ў сьвеце. Быў пачатак горкага думаньня пра нашае месца сярод краінаў і народаў — якое яно ёсьць і ці справядліва, што такое непрыкметнае? Было разуменьне: трэба павярнуцца, нарэшце, тварам да сябе, да сваёй гісторыі і культуры, а найперш — душой і сэрцам павярнуцца да сваёй роднай мовы. Думаньне было горкае, вельмі горкае. Тым больш горкае, што бачыў, якія моцныя, яркія таленты прыйшлі і прыходзяць на зьмену старэйшым. Як выпроствалася і адыходзіла душа ад паралізуючай крыўды, болю, прыгнечанасьці, калі чытаў таленавітыя працы навукоўцаў-гуманітарыяў з ліку «шасьцідзесятнікаў» — таго ж М. Ермаловіча, А. Адамовіча, У. Калесьніка, С. Александровіча, У. Конана, А. Мальдзіса, Дз. Бугаёва, В. Каваленкі, М. Крукоўскага, А. Ліса, Л. Баразны, Г. Каханоўскага, А. Пяткевіча, П. Сьцяцко, З. Мажэйкі, М. Прашковіча і многіх-многіх іншых! Божа, як годна мы маглі б прадстаўляць у сьвеце нашу грамадскую і навуковую думку! Маглі б! Але ня можам. Ня маем права. Усе славянскія народы маюць такое права, а мы, беларусы, ня маем. Што ж за такая няшчасная доля наша? Вялікі ж народ! Па «Геаграфіі» Смоліча, у этнаграфічных межах беларускай зямлі — 14 мільёнаў беларусаў. І што? Павольная нацыянальная сьмерць? Што з намі будзе? Гэтае пытаньне мяне перасьледавала неадступна. Проста пачынаў душыць страх ад зусім відочнай персьпектывы: з апошняй беларускай школай ўсё скончыцца. Бо скончыцца жыцьцё мовы. І наступіць — ну, так: нацыянальная сьмерць. Іншае са сьмерцю мовы не наступае. Сказаў жа вялікі чалавек Расіі, вялікі педагог і асьветнік К. Ушынскі: «Адыміце ў народа ўсё — і ён усё можа вярнуць, але адыміце мову — і ён ужо ніколі больш ня створыць яе зноў. Новую радзіму нават можа стварыць народ, але мову — ніколі. Вымерла мова ў вуснах народу — вымер і народ». Я насіў гэтыя словы пры сабе, у запісной кніжцы, каб пры нагодзе пачытаць іх «аптыміс­там», якія ня бачаць сьмяротнай пагрозы, што ўсё цяжэй навісае над намі. Само сабою, зачытваў іх студэнтам на лекцыях па курсу народна-паэтычнай творчасьці — у тых момантах, дзе тлумачыў, якое значэньне маё фальклор для лёсу нацыянальнай культуры і літаратуры і якая неацэнная яго роля ў захаваньні моўных скарбаў народу. Гэтаксама як і выказваньне аб мове другога выдатнага чалавека рускай культуры К. Паўстоўскага, якое ўжо цытавалася мною. l l l У гэтыя гады (другая палавіна 60-х — пачатак 70-х) шмат чаму і сіл я аддаваў фальклору і фалькларыстыцы. Узначаліў правядзеньне фальклорнай практыкі студэнтаў з абавязковым выездам у раёны рэспублікі для зьбіраньня фальклорных матэрыялаў. Далучыў да гэтай працы і студэнтаў-завочнікаў — спачатку самапраўна (як нібыта абавязковые індывідуальнае заданьне, аб чым начальства БДУ ня ведала), а затым узаконіў — правёў праз рашэньне Вучонага Савету. У выніку на кафедру, у наш фальклорны архіў, г. зн. у маё распараджэньне, хлынулі масы запісаў, перш за ўсё песень. Асабліва каштоўнымі былі «курсавыя заданьні» завочні­каў: па-першае, амаль з усёй Беларусі, па-другое, многія прывозілі запісы народных песень на магнітафонных стужках (пазьней — у касетах), у жывым выкананьні сьпявачак і сьпевакоў з народу. Бо на факультэце тады не было ніводнага магнітафону, і ў паездкі на практыку даводзілася браць мой асабісты — буйнагабарытную цяжэзную «Камету». У навукова-дасьледчым плане — працаваў над кнігай «Наша родная песьня» (1968) і манаграфіяй «З клопатам пра песьні народа» (выйшла ў 1970 годзе). Вывучаў тэарэтычную літаратуру і зьбіраў матэрыялы для сваёй галоўнай фалькларыстычнай кнігі — манаграфіі «Паэтыка беларускай народнай лірыкі» (выйшла з 1975). К пачатку 70-х фальклорных матэрыялаў у архіве кафедры назьбіралася столькі, што натуральна вынікла задума наладзіць іх выданьне асобнымі тамамі. Першая палова маіх сямідзесятых на гэту справу і пайшла. Праца аказалася незвычайна аб’ёмнай і напружанай. Неабходна было, па-першае, «зьняць» сотні тэкстаў песень з магнітных катушак — тут мне дапамаглі студэнты, члены кіраванага мною навуковага гуртка. Па-другое, запісы ў сшытках былі ніяк не апрацаваныя (не перапісаныя на бела, не сістэматызаваныя і г. д.) — гэтую працу таксама ў вялікай меры выканалі студэнты. Трэцяе, галоўнае, што цалкам лягло на мяне асабіста, — выбраць з дзесяткаў тысячаў запісаў тэксты, якія ўвойдуць у задуманы мною чатырохтомнік беларускіх народных песень. Скажам, некаторыя песьні былі запісаны ў 10-і, 20-і а то і 30-і варыянтах, а зьмясьціць у томе па зразумелых прычынах, можна два-тры, ня болей. Вось і адбяры гэтыя два-тры! Паколькі выданьне філалагічнае, без запісаў мелодыяў (ня меў я такой магчымасьці!), маёй задачай было, зразумела, даць тэксты песень як мага больш поўныя, з найбольш багатымі і цікавымі сюжэтамі, найбольш завершаныя ў кампазіцыйных адносінах, з найменшымі стратамі ў дэталях і вобразах, у паэтычнай мове. Даво­дзілася часам і канструяваць, рэстаўраваць сюжэт і яго вобразныя напаўненьні за кошт самых блізкіх варыянтаў, — вядома ж, гэта былі варыянты адной мясцовасьці, і тут я асаблівага граху, думаю, на сябе ня браў. Іншая рэч калі варыянты далёкія і з рознай мясцовасьці. Але ў такім разе я і даваў іх у томе некалькі. На працягу ўсяго шасьці гадоў выйшлі чатыры аб’ёмістыя тамы, у якіх патоўпілася каля пяці тысячаў песень: «Песьні сямі вёсак» (1973), «Песьні народных сьвят і абрадаў» (1974), «Лірычныя песьні» (1976), «Лірыка беларускага вяселля» (1979). Праз 4 гады выйшаў том фальклорнай прозы «Народныя апавяданьні, казкі-байкі і мудраслоўі» (1983). А падрыхтаваны тады ж, на мяжы 80-х, томік «Замовы» пабачыў сьвет толькі ў 2000-м. Сотні тэкстаў з маіх песенных тамоў былі ўключаныя ў 40-томны звод Беларускай народнай творчасьці (БНТ), падрыхтаваны і выдадзены Акадэміяй Навук (Інстытутам мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору). Трэба сказаць, што 60-80-я гады XX стагоддзя — эпоха сапраўднага росквіту беларускай фалькларыстыкі і этнаграфіі, у тым ліку гісторыі гэтых навук, фундаментальных для лёсу нацыянальнай культуры. Ня ўсе адразу зразумелі, што значыць падаць грамадству для духоўнага ўжытку незьлічоныя скарбы народнай паэзіі — з яе высокай нацыянальнай эстэтыкай і агульначалавечай маральнай філасофіяй. Што гэтым самым накопліваецца і замацоўваецца арганічная глеба для прарастаньня — ужо на новым гістарычным этапе — ідэяў беларускага культурнага і дзяржаўнага адраджэньня. Гэтае прарастаньне вялікіх жыцьцятворчых ідэяў непазьбежнае, бо толькі на чыстым сыпучым пяску нічога не ўзыходзіць і не расьце. Маючы пад сабой такі магутны маральна-эстэтычны грунт як класічная літаратура і фальклор, беларуская ідэя-думка будзе прабівацца і цягнуцца да сьвятла ўсё вышэй і вышэй. Усьведамленьне гэтага натхняла на самаахвярную працу фалькларыстаў, этнографаў, тэарэтыкаў народнага мастацтва і культуры, гэтаксама як і пісьменьнікаў, літаратуразнаўцаў, філосафаў, лінгвістаў, жывапісцаў і скульптараў, артыстаў і музыкаў. Ва ўсіх нарастала адчуваньне непазьбежнасьці істотнага зруху ў самапазнаньні і самасьцьвярджэньні нацыі, і разуменьне, што для гэтага не хапае перамен у грамадска-палітычным жыцьці краіны і што гэтыя жаданыя перамены не за гарамі. Ня стану таіць: я радаваўся, што плён маёй працы на ніве фалькларыстыкі (і зборнікі, і дасьледаваньні) далучаўся да багатага плёну іншых рупліўцаў на гэтай ніве і служыў нашай агульнай вялікай мэце — абуджэньню духу і волі народу праз прапаганду непараўнанай прыгажосьці беларускага слова, беларускай песьні, беларускай музыкі. У краіне заслужанавысока быў ацэнены творчы подзьвіг такіх зьбіральнікаў і прапагандыстаў беларускіх народных песень, як Рыгор Шырма і Генадзь Цітовіч. На іх глядзелі, у іх вучыліся, на іх раўняліся маладыя фалькларысты — і музыколагі, і філолагі. З пачуцьцём глыбокай павагі і захапленьня я думаю пра тых маіх сяброў і паплечнікаў, што менавіта тады, у 60-я, упэўнена выходзілі на сваю ўласную сьцяжыну зьбіральніцкай або дасьледчыцкай дзейнасьці — пра Арсеня Ліса, Зінаіду Мажэйку, Галіну Барташэвіч, Івана Цішчанку, Івана Саламевіча, Анатоля Фядосіка... І, вядома ж, пра Уладзіміра Конана — дасьледчыка-філосафа, які заглянуў у найглы­бінныя таямніцы беларускай народнай паэзіі, у таямніцы маральных і эстэтычных вытокаў нашай нацыянальнай духоўнасьці. Добрай памяцьцю ўспамінаю і першага дырэктара ІМЭФ, паэта-акадэміка Пятра Глебку — 40-томным зборам Беларускай Народнай Творчасьці мы абавязаныя ў першую чаргу яму. Ня толькі яго патрыятычнай волі, але і яго дыпламатычнай мудрасьці, што ў тыя часы значыла вельмі шмат. l l l Апрача памятных 1965-га (нарада перакладчыкаў) і 1966-га (зьезд пісьменьнікаў), быў у дзесятцы шасьцідзесятых і яшчэ адзін вельмі адметны па значнасьці перажытага год — незабыўны 1968-ы. Незабыўны перш за ўсё зьявішчам «Пражскай вясны». І душой і сэрцам я быў на баку чэхаславацкіх змагароў за «сацыялізм з чалавечым абліччам». Як і многія-многія з нашай творчай інтэлігенцыі, асабліва з ліку пісьменьнікаў, я горача сімпатызаваў і Дубчэку, і генералу Свобадзе, і зычыў ім у думках-малітвах перамогі, а гвалтаўнікам-імперыялістам — паразы. І доўга перажываў за разгром чэхаславацкай дэмакратыі і рэстаўрацыю прабальшавіцкага бюракратычнага рэжыму. Паказальным у маім асабістым грамадзянскім самапачуваньні лічу тое, што ўжо не было ў душы ні трохі сумненьняў у праваце чэхаславакаў і гнюснай неправаце Крамля. Як, аказваецца, папрацаваў час на фарміраваньне новых — дэмакратычных, свабодалюбных, незалежніцкіх — поглядаў і перакананьняў! У адрозьненьне ад Будапешцкай восені 1956-га, — да радаснага вітаньня «пражскай вясны» я ўжо быў зусім гатовы. У душы, як напрадвесьні ў прыродзе, насьпела прага вызвольнага абнаўленьня. Прагай перамен і іх прадчуваньнем жылі і многія маладыя, патрыятычна настроеныя людзі з ліку творчай інтэлігенцыі і студэнцтва, — вядома ж, найбольш тонка арганізаваныя інтэлектуальна. Менавіта такія нешараговыя хлопцы і сталі ініцыятарамі адной падзеі на філфаку БДУ, якая абярнулася ў сапраўдную калатнечу з драматычнымі для ініцыятараў наступствамі. На пачатку новага 1968-69 навучальнага году, дакладней у першыя дні кастрычніка два студэнты філфаку, маладыя паэты Алесь Разанаў і Віктар Ярац арганізавалі збор галасоў пад петыцыяй з патрабаваньнем, каб на беларускім аддзяленьні лекцыі па грамадскіх дысцыплінах (гісторыя КПСС, філасофія, эканоміка) чыталіся на беларускай мове. Зусім законнае патрабаваньне, але што пачало рабіцца на факультэце, які ўсчыніўся землятрус! «Нахабная праява нацыяналізму!» «Почырк антысавецкай агентуры!» «Правал палітычна-выхаваўчай работы на філфаку!» Загад «зьверху» — разабрацца, вінаватых асудзіць і пакараць. «Там» зразумелі: вельмі зручны повад арганізаваць чарговы палітычны сьпектакль. Чарговы — бо некалькі гадоў назад «разгром нацыяналізму» на філфаку БДУ ўжо быў, — і надта ж тады было відочна, што ў «нацыяналістычную акцыю» ўцягнуў сваіх сяброў адзін стукач-правакатар з ліку студэнтаў, «акцыяй» была ўсяго і толькі палітычна-неразумная балбатня — без ніякіх дзеяньняў. Гэтым разам было і дзеяньне: збор подпісаў на трэцім курсе беларускага аддзяленьня. Здарылася так, што пачатку гэтай шумнай палітычнай падзеі я ня бачыў — да 10 кастрычніка быў у Балгарыі і, вярнуўшыся, засьпеў яе ўжо на завяршальным этапе. Гэтая акалічнасьць, дарэчы, вельмі сапсавала разьлікі некаторых маіх «добразычліўцаў» — трэба ж: не прышыеш непасрэднага ўдзелу ў якасьці ініцыятара і кіраўніка! А так удала для іх склалася сітуацыя! Лепш не прыдумаеш: куратарам, г. зн. апекуном-выхаваўцам, «бацькам» акадэмічнай групы, у якой займаліся Разанаў і Ярац, быў дацэнт Ніл Гілевіч. Інстытуту куратарства тады надавалася надта сур’ёзнае значэньне, і адказнасьць за маральны і палітычны клімат у групе ўскладалася на «бацьку» таксама вялікая. Помню сход выкладчыкаў факультэту, скліканы адмыслова дзеля таго, каб «даць прынцыповую партыйную і педагагічную ацэнку» прыкрай падзеі. Адкрыў сход нядоўгай прамовай дэкан, дацэнт А. Воўк, з якім у мяне былі прыязныя таварыскія адносіны (аднагодкі, зналіся са студэнцкіх часоў). Помню, як падскоквала ў крэсьле дацэнт З. і кідала дэкану рэпліку: «Это же национализм! Национализм это, товарищи!», і помню, як, іранічна расьцягваючы ва ўсьмешцы губы, ёй парыраваў, таксама з месца, прафесар Ф. Куляшоў: «Позвольте, позвольте! Почему же национализм? По-моему, это совсем иначе называется!» Помню і як кідала, нібыта бязадрасна, у паветра, уедлівае пытаньне-падказку дацэнт К.: «А хто там куратар, у той групе? А хто там куратар?» І куратар выйшаў за трыбуну. Выйшаў бы, каб і ня быў куратарам, бо зразумеў, што расейскі шавінізм, пры падтрымцы манкуртаў, хоча тут сьвяткаваць перамогу і ні за што пакараць лепшых студэнтаў курсу. Гэтых двух маладых паэтаў я добра ведаў, асабліва Алеся Разанава, якога я ўцягнуў у «баўгаршчыну» і ён бліскуча ў свае няпоўныя дваццаць зарэкамендаваў сябе перастваральнікам балгарскай паэзіі. Заходзілі Алесь з Віктарам і да мяне на кватэру, і гутарылі мы ня толькі пра літаратуру. Хоць атмасфера сходу была загадзя адпаведным чынам падрыхтаваная, мяне гэта ня надта скоўвала, тым больш, што я ведаў пазіцыю і настрой сваіх сяброў па кафедры — А. Лойкі, С. Александровіча, Дз. Бугаёва, а таксама такіх аўтарытэтаў, як прафесар М. Ларчанка, прафесар Ф. Куляшоў і іншыя. Ды і сякі-такі «баявы вопыт» быў за спіною — нарада 1965-га, зьезд пісьменьнікаў 1966-га... Мне была добра бачна слабасьць пазіцыі ініцыятараў «спектаклю» і тых, што падскоквалі на крэслах з рэплікамі, значыць, трэба іх абяззброіць, і гэта аказалася не такой цяжкай задачай. Сваю кароткую прамову я пачаў з пытаньня: «Што інкрымінуецца студэнтам і ў чым нацыяналізм? Што мы сабраліся тут асудзіць? Студэнты выказалі сваё законнае права — слухаць лекцыі на беларускай мове, на той мове, у якой яны рыхтуюцца стаць прафесіяналамі-сьпецыялістамі, значыць, павінны дасканала авалодаць усімі пластамі лексікі, усімі стылямі, у тым ліку і лексікай грамадскіх навук. Мелі студэнты права прад’явіць гэта патрабаваньне ці ня мелі? Бяспрэчна, мелі — і паводле педагогікі, і паводле канстытуцыі, і ніякай наконт гэтага дыскусіі ня можа быць. Дык у чым тады віна студэнтаў? У тым, што зьбіралі подпісы? Дзейнічалі не дазволеным спосабам? Дык давайце спачатку разьмяжуем — што мы асуджаем: зьмест ці форму? Зьмест — права студэнтаў, выказанае ў іх просьбе-заяве, форма — збор подпісаў пад заявай. Зьмест іх просьбы суду не падлягае, бо законны, незаконная, аказваецца, форма. Прабачце, а адкуль студэнтам ведаць, што зьбіраць подпісы нельга? Хто ім сказаў, што нельга? Дык для чаго ўвесь гэты шум? Давайце ім скажам: «Студэнты, подпісы пад заявамі зьбіраць нельга. Вы павінны былі прыйсьці да дэкана ці да рэктара і выкласьці сваю просьбу: хочам слухаць лекцыі на беларускай мове». Вось тут перад намі, куратарамі, пастаўлена задача: правесьці ў кожнай групе сход, каб студэнты зразумелі сваю віну і засьцерагліся ад такога грэху ў будучым. Дык што я павінен сваёй групе сказаць? Студэнты, вы ня маеце права... на што? На беларускамоўныя лекцыі ці на збор подпісаў? Як мы ўжо высьветлілі — на збор подпісаў. А дзе, у якім законе гэта запісана, што зьбіраць подпісы нельга? Трэба ж перад студэнтамі спаслацца на нейкі закон. Ну а калі б яны пачалі зьбіраць подпісы пад патрабаваньнем паставіць помнік герою Вялікай Айчыннай вайны, знакамітаму маршалу, напрыклад? Таксама няможна? Таксама іх высакародная ініцыятыва разьбіралася б і асуджалася вось на такім сходзе? Вы дапускаеце такое? Я не дапускаю. Я думаю, іх бы пахвалілі, нават у газеце. Дык выходзіць — і форма не вінаватая? Усё залежыць — пад чым подпісы ставяцца, пад якім зьместам, так? Дык, можа, ад нас патрабуюць судзіць студэнтаў усё-такі за зьмест заявы — за тое. што яны хочуць у Беларускім універсітэце на беларускім аддзяленьні слухаць лекцыі на беларускай мове? Значыць, усё-такі за «нацыяналізм», а паколькі ніякага нацыяналізму ў гэтым няма — значыць, за павагу і любоў да роднай мовы? І за павагу да сваёй сьпецыяльнасьці — настаўніка беларускай мовы?..» Разумна, разважліва гаварылі на сходзе А. Лойка, Дз. Бугаёў і, здаецца яшчэ некаторыя выкладчыкі. Тым ня менш, была прынята пастанова — сходы ў студэнцкіх групах правесьці. На сход у маю групу разам са мною прыйшла дацэнт Ц., сакратар (ці намесьнік) партбюро філфака, якая, перафразуючы Маякоўскага, «волком бы выгрызла белорусский национализм». Сход быў зусім кароткі. Бедныя студэнты і бедны куратар! З горкай іроніяй я сказаў ім, што зьбіраць подпісы пад калектыўнай заявай нельга — забаронена, таму ў далейшым з падобнымі просьбамі ідзіце да рэктара або да дэкана. Ніхто са студэнтаў браць слова не хацеў, ледзь упрасіў двух-трох — хоць бы «для пратакола». «Я і гаварыла хлопцам, што, мусіць, няможна... Ну, добра, цяпер будзем ведаць...» — сказала Я. Янішчыц. Прыкладна так і астатнія двое выказаліся. Але «галачка» ў партбюро і ў дэканаце была пастаўлена: работу правялі. Праз дзень ці два было абвешчана пакараньне «ініцыятарам»: Алесь Разанаў і Віктар Ярац былі выгнаны з універсітэту прэч. Іншага прысуду і нельга было чакаць, вядома. «Это же национализм, товарищи! Это национализм!» Павёў Алеся і Віктара ў Саюз пісьменьнікаў, да Максіма Танка: усё ж аўтарытэт велічэзны — і старшыня Саюзу, і Старшыня Вярхоўнага Савету БССР, і член ЦК КПБ; а яны — таленавітыя маладыя паэты, і калечыць-ламаць ім жыцьцё — нельга. Таму: «Дапамажыце, Яўген Іванавіч, выручайце! Прысуд хлопцам вельмі несправядлівы!» Трэба аддаць Яўгену Іванавічу належнае: ён тут жа, у прысутнасьці «выгнанцаў», патэлефанаваў, калі не падводзіць памяць, міністру вышэйшай адукацыі. Праз нейкі час рашэньне «суда» было перагледжанае: Разанава накіраваць у Брэсцкі педінстытут, Яраца — у Гомельскі, каб адукацыю хлопцы ўсё ж атрымалі. Праз 33 гады ў інтэрв’ю «Белоруской деловой газете» (2002.10.1) Алесь Разанаў скажа: «Баяліся выкладчыкі, універсітэцкія парторгі, прафоргі і камсоргі. Баяліся, што не ўсачылі і дапусьцілі. Хоць былі і выкладчыкі, якія падтрымалі нас. І ня толькі тайна, але і яўна. Напрыклад, Ніл Гілевіч. На выкладчыцкіх саветах ён выказваў перакананую салідарнасьць з намі». Так была задушаная спроба грамадскасьці (дакладней — студэнцкай моладзі) дабіцца хоць зусім нязначнага зруху на карысьць беларускай мовы ў сферы адукацыі. І спроба дзейнічаць прызнаным у сьвеце дэмакратычным спосабам — зборам галасоў, свабодным волявыяўленьнем грамадзянаў. З «хрушчоўскай адлігай», давала зразумець улада,— пакончана. Забудзьцеся на яе — усе, хто пасьпеў падчапіць дэмакратычнай заразы. Тройчы забудзьцеся на праблемы нацыянальна-моўныя — ніякіх такіх праблемаў у краіне разьвітога сацыялізму няма! Ідзе працэс паскоранага зьліцьця нацыяў, нацыянальных культураў і моў — працэс утварэньня новай гістарычнай супольнасьці па імені «савецкі народ». Працэс няўхільны, аб’ектыўна заканамерны і таму гістарычна прагрэсіўны. Ніякага адступленьня ад гэтай магістральнай лініі! Ніякага павароту ўбок! Так разумелі і такой бачылі будучыню нацыянальных моў у СССР крамлёўскія правадыры і іх васалы ў рэспубліках. Ня ўсе, вядома, але нашыя беларускія, на жаль, — толькі так. Больш за тое: гатовы былі і стараліся ісьці «паперадзе прагрэсу». На сваіх калегаў у Прыбалтыцы глядзелі амаль з нянавісьцю — іх нацыянал-камунізм прыраўнівалі да звычайнага «нацыяналізму», ён страшна раздражняў нашых «чыстых, прававерных і пасьлядоўных»... Каго — пасьлядоўных? Ленінцаў? У чым пасьлядоўных? У нацыянальнай палітыцы? Ну не! У маіх вачах нашыя, тутэйшыя правадыры такімі не былі. Такімі былі нашы многія пісьменьнікі — і партыйныя, і беспартыйныя, сярод іх — тыя, што былі мне старэйшымі сябрамі, чые думкі і настроі я ведаў, — Іван Мележ, Пімен Панчанка, Янка Брыль, Аляксей Пысін, Васіль Вітка, Юрка Гаўрук, Мікола Лобан, Сяргей Грахоўскі... Да такіх, вядома ж, залічаў сябе і я. Тая нацыянальная палітыка, якая ў нас ажыцьцяўлялася, у маім разуменьні зусім не была ленінскай. Была палітыкай каланіялісцкай асіміляцыі і русіфікацыі. Вярнуцца ў нацыянальным пытаньні да Леніна, да яго завяшчаньня, выказанага ў вядомых запісках 1922—1923 гадоў, — толькі ў гэтым бачыў я тады выратаваньне і нашай мовы, і культуры, і самой беларускай нацыі. Сталін перакуліў дагары нагамі ленінскі прынцып нацыя­нальнага будаўніцтва ў СССР, яго наступнікі — спачатку Хрушчоў, а цяпер Брэжнеў — і не падумалі пачаць «адкрутку назад», каб трохі-патрохі выправіць стано­вішча; наадварот, пагналі на ўсіх парах паравоз зьліцьця моў і нацыяў далей, наперад, насустрач камунізму l l l Моцнай ідэйна-маральнай падтрымкай маёй ленінскай пазіцыі ў нацыянальным пытаньні стаў у гэты час знакаміты навуковы трактат украінскага крытыка і літаратуразнаўцы Івана Дзюбы «Інтэрнацыяналізм ці русіфікацыя» (Дарэчы, майго аднагодка, чаму я надаваў пэўнае значэньне, як і таму, што належаў да пакаленьня паэтаў і празаікаў, пазначанага імёнамі Дз. Паўлычкі, Л. Кастэнка, У. Сакалова, Я. Еўтушэнкі, А. Жыгуліна, Ю. Марцынкявічуса, А. Балтакіса, М. Мачаварыяні, Ч. Айтматава, В. Шукшына, Ю. Казакова, Ф. Іскандэра і многіх іншых. Мяне заўсёды, пачынаючы яшчэ са студэнцкіх гадоў, цікавілі і іх творчыя посьпехі, і іх чалавечыя лёсы, і іх грамадзянскія настроі — з якогасьці пачуцьця аднапалчанскай салідарнасьці, з сяброўскай патрэбы паганарыцца: а вось і наш «набор», наш «прызыў» годна паказвае сябе ў працы і ў грамадскай чыннасьці). Рукапіс І. Дзюбы — ёмкі, на дзьвесьце з гакам старонак — даў мне пачытаць Мікола Матукоўскі, — як і не аднойчы раней іншыя рукапісы. Дзе ён іх браў — я ніколі ў яго не пытаўся, — высокарангавы партыйны журналіст, ён меў не абы-якія сувязі і ў ЦК, і ў Саўміне, а там такія творы чыталі, асвойвалі, і па абавязку, і проста так, з цікавасьці. Трактат «Інтэрнацыяналізм ці русіфікацыя?» уразіў і ўсхваляваў мяне страшэнна. Менаві­та такое дасьледаваньне мне трэба было аб той пары прачытаць — такое таленавітае, разумнае, навукова аб’ектыўнае і надзіва пільна зьверанае з марксісцка-ленінскай тэорыяй разьвіцьця міжнацыянальных адносінаў пры сацыялізме. Што датычыла менавіта гэтай яго аснасткі — то ён быў забясьпечаны ёю бліскуча: камар носа не падточыць! Усё — на цытатах з Леніна, з Маркса, з савецкай Канстытуцыі, з пастановаў і рашэньняў ЦК. І ўсё — на фактах, на лічбах, усё пераканаўча, доказна, з зайздроснай лагічнай пасьлядоўнасьцю. Гэтым трактат І. Дзюбы і быў перш за ўсё страшны для афіцыйнай дзяржаўнай ідэалогіі. Яго нельга было абвергнуць і «разьбіць», «разграміць», яго можна было толькі ўзьненавідзець. Як і аўтара. Ну, а на гэта здольныя нават тыя, што ўвогуле ніякіх твораў, апрача указаў, загадаў і распараджэньняў, не чытаюць. Імя Івана Дзюбы мне ўжо было вядома. Колькі гадоў таму пра яго і яшчэ аднаго Івана — Сьвятлічнага — мне гаварыў выдатны украінскі паэт-перакладчык, былы вязень ГУЛАГу Рыгор Кочур, з якім мы пазнаёміліся і блізка сышліся ў нашым каралішчавіцкім Доме творчасьці. Гаварыў ён пра іх як пра апантаных змагароў за украінскую мову. Прачытаўшы трактат, я пранікся ня толькі глыбокай павагай да украінскага адзінаверца, але і пачуцьцём захапленьня яго грамадзянскім подзьвігам (я так і гаварыў сабе і Ніне Іванаўне, якая таксама ўважліва пералістала рукапіс: «Гэта — подзьвіг! Гэта мог зьдзейсьніць толькі грамадзянін з вялікай літары!»). І вядома ж, я быў вельмі рад і завочна ўдзячны аўтару трактату за яго мужнасьць, за тое, што калі ёсьць такі прыклад, і я магу пачувацца сьмялей. Думаў і пра тое, што шчасьлівы выпадак дапаможа мне пазнаёміцца з ім асабіста. І гэта здарылася восеньню таго ж году. Але перад восеньню быў яшчэ апошні месяц лета — жнівень, а ў пачатку жніўня газета «Літературна Украіна», якую я выпісваў, апублікавала артыкул Любаміра Дзьмітэркі «Месца ў баі» — з падзагалоўкам: «пра літаратара, які апынуўся па той бок барыкадаў». Артыкул пра злоснага антысаветчыка і паклёпніка на нашую сацыялістычную рэчаіснасьць Івана Дзюбу, трактат якога «Інтэрнацыяналізм ці русіфікацыя?» выйшаў на Захадзе асобнай кнігай і ўзяты на ўзбраеньне зацятымі ворагамі камунізму і Савецкага Саюза. Пасьля бандыцка-пагромных артыкулаў эпохі Сталіна-Жданава такіх разбойных публікацыяў пра пісьменьнікаў і іх творчасьць я ў савецкім друку не сустракаў. Тым больш мне захацелася гэнага страшнага «нацыяналіста» пабачыць. У пачатку кастрычніка невялікая дэлегацыя Саюзу пісьменьнікаў Беларусі (Піліп Пястрак, Пятрусь Макаль і я) брала ўдзел у сьвяткаваньні на Украіне 160-годдзя слыннага польскага паэта-рамантыка Юліюша Славацкага. Пасьля ўрачыстасьцяў у Крамянцы, на радзіме паэта, і ў Тарнопалі, мы зноў вярнуліся ў Кіеў, і перад ад’ездам дадому мелі фактычна цэлы дзень свабодны. І я прапанаваў Макалю, якому давяраў як сябру і адзінаверцу, схадзіць на кватэру да І. Дзюбы і пазнаёміцца з ім. Спадзяваньне на гэта ў мяне было яшчэ ў Менску і таму адрас яго я выпісаў загадзя з «Даведніка СП СССР». Пятрусь ахвотна згадзіўся, і дзесь апоўдні мы ўжо сядзелі ў цесным пакойчыку разгромленага «нацыяналіста і антысаветчыка», які «дэзерціраваў з нашых радоў і ваюе супроць нас» (Л. Дзьмітэрка). Сядзелі ў чаканьні гаспадара, якога не было, але які павінен — сказала вельмі мілая гаспадыня Марта — вось-вось прыйсьці. І ён прыйшоў. Высокі, худы, у акулярах, з сур’ёзным, але ня строгім, узіраньнем вачэй і выразам твару. З першых нашых стандартных, «этыкетных» слоў і фразаў я зразумеў, што Іван Міхайлавіч, відаць, дзякуючы Кочуру, сёе-тое пра мяне ведае, і таму неспадзяваных гасьцей з Беларусі баяцца ня трэба. Гутарка была шчырай, але спакойнай — без эмацыйных перабораў і завастрэньняў. Для мяне было галоўным — засьведчыць сваю павагу і, што называецца, моцна паціснуць руку. Ну і што-колечы высьветліць наконт грамадскіх настрояў у Саюзе пісьменьнікаў Украіны, у сэнсе — ці шмат у яго верных сяброў і паплечнікаў. Праз два з палавінай месяцы, у пачатку студзеня 1970-га, у той жа «Літаратурнай Украіне» я прачытаў разгорнутую рэдакцыйную інфармацыю, з якой даведаўся, што Прэзідыум СПУ разглядаў персанальную справу І. М. Дзюбы як літаратара, «творчасьць і паводзіны якога супярэчылі прынцыпам і задачам Саюзу пісьменьнікаў СССР». Іван Міхайлавіч зачытаў заяву, у якой не прызнаў сябе вінаватым. «На нацыянальныя праблемы, як зрэшты і на ўсякія іншыя — я заўсёды імкнуўся гля­дзець з погляду прынцыпаў навуковага камунізму (...). Я быў і буду са сваім народам, маё жыцьцё і праца неадлучныя ад жыцьця і працы савецкага грамадства». У абмеркаваньні «справы» прынялі ўдзел такія сімпатычныя мне сыны Украіны, як Ю. Смоліч, Л. Навічэнка, Дз. Паўлычка, І. Драч, Б. Алейнік, П. Заграбельны, М. За­рудны, Ю. Мушкецік... Думаю, што менавіта яны дабіліся адмены пастановы праўленьня Кіеўскай пісьменьніцкай арганізацыі аб выключэньні І. Дзюбы з Саюзу. З поўным мехам суровых папярэджаньняў і перасьцярогаў (ты ж глядзі!) памілаваны застаўся ў арганізацыі «першых памочнікаў Партыі». Але ненадоўга. Неўзабаве яго ўсё-такі пазбавілі гэтага гонару і пасадзілі ў турму — як «палітычнага», вядома. На турэмных нарах, даведзены да сухотаў, ён напіша брашуру пакаяльнага зьместу, чытаць якую мне было страшна горка — хоць і ўсё разумеў, і спачуваў, і думаў: а колькі ў ёй напісана ня Дзюбам? А можа, і ўся ня Дзюбам? Праз дваццаць з гакам гадоў пасьля апісаных падзеяў, ужо ў незалежнай суверэннай Украіне, І. М. Дзюба стане міністрам культуры, і ў гэтай якасьці прыедзе ў Менск, і мы спаткаемся, і крыху пагутарым на шумнай бяседзе, і мне падасца, што эйфарыя часу вялікіх гістарычных пераменаў яго не захапіла. Сумняваўся — ці перамога канчатковая? Занадта добра ведаў ворагаў Украіны? Ці памяць перажытага неспатольна балела? А яшчэ праз нейкі час яму будзе нададзеная годнасьць Героя Украіны. І да гэтага факту ўжо ніякія каментары не патрэбныя. Народ сказаў сваё слова — што ж тут каментаваць. l l l У канцы 1960-х сам Бог няйначай надарыў мяне — для ідэёвай і духоўнай падкрэпы — яшчэ адным знаёмствам, якое перарасло ў доўгатрывалыя сяброўскія адносіны. Гэтым новым знаёмым быў доктар гістарычных навук Мікалай Мікалаевіч Улашчык. У 20-я гады ён, студэнт БДУ, быў вучнем акадэміка Пічэты, прайшоў ссылкі і лагеры, пасьля вайны жыў і працаваў у Маскве, у Інстытуце гісторыі АН СССР. Чалавек энцыклапедычных ведаў па гісторыі Беларусі і нязломнай вернасьці ідэалам БНР, ён любіў родную зямлю і родную мову такой пяшчотнай сыноўскай любоўю, якая сустракаецца сярод людзей ня часта, і ён хацеў сваімі ведамі і сваёй любоўю дзяліцца з землякамі, з беларускай моладдзю. Іншымі словамі, ён вельмі хацеў вярнуцца на радзіму і працаваць тут, у Інстытуце гісторыі АН БССР. І па­дзя­ліў­ся гэтай мараю са мною (напэўна, дзяліўся і з іншымі). І я пайшоў, са згоды Мікалая Мікалаевіча, у Акадэмію, да акадэміка-сакратара аддзяленьня грамадскіх навук, вядомага лінгвіста Мікалая Бірылы з просьбай, каб ён дапамог станоўча вырашыць гэтае пытаньне. Я так паверыў у яго патрыятычную кашулю з беларускім арнаментам, у якой ён заўсёды зайздросна гожа глядзеўся, што быў амаль упэўнены ў добрым выніку нашай размовы. Якое ж мяне чакала расчараваньне! Зразумеўшы, чаго я прыйшоў (а мы з ім ужо даўно сімпатызаваліся), акадэмік-сакратар нават ня стаў слухаць мае довады і аргументы. «Не, не, не, яго ў нашу акадэмію ня возьмуць!» — «Дык што — нават і ня пойдзеце пагаварыць з прэзідэнтам?» — «Не, не пайду, няма патрэбы». Я горка ўсьміхнуўся, паківаў галавой і разьвітаўся. Ну, канешне, у такіх вучоных Маці Беларусь патрэбы ня мае. Па дзьвюх зусім ясных прычынах: па-першае, ён сапраўдны вучоны-гісторык, а па-другое, сапраўдны, з вялікай літары Беларус. Ні такі ні такі Інстытуту гісторыі Акадэміі навук Беларусі не патрэбны. Гэтак жа, як сяброўскімі адносінамі з М. М. Улашчыкам, я ганарыўся тым, якую цёплую прязнасьць і шчырую зычлівасьць зьведваў ад яшчэ аднаго выдатнага, сусьветна вядомага вучонага і вялікага сына Беларусі акадэміка Гаўрылы Іванавіча Гарэцкага. Павінен сказаць тут пра гэта таму, што абавязаны Гаўрылу Іванавічу некаторымі духоўна-маральнымі ўрокамі, засвоенымі (наколькі быў я здольны) менавіта ад яго. Першае: не мітусіцца, не халернічаць, а спакойна, станоўка, упэўнена працаваць дзеля Бацькаўшчыны, дзеля лепшай долі свайго народу. Другое: паважаць, шанаваць і падтрымліваць таленты зямлі беларускай. Калі я аднойчы быў у Гарэцкіх у гасьцях, Гаўрыла Іванавіч так і сказаў у застольлі: беларускія пісьменьнікі, якога б ні былі таленту, заслугоўваюць павагі і пашаны за тое, што яны робяць для Беларусі, прыніжаць і зьневажаць іх няможна, тым больш рабіць гэта сваімі рукамі. Мяне яго заўвага, помню, уразіла і прымусіла задумацца над некаторымі фактамі нашага літаратурнага жыцьця і побыту, нашага ганебна-славутага беларускага самаедства. Гэта ў нас, патлумачыў Гаўрыла Іванавіч, ад недастатковай выхаванасьці, культуры, інтэлігентнасьці, і ад недахопу належнага пачуцьця адказнасьці. Многія паэты і пісьменьнікі запомнілі, што не было, бадай, у клубе СП, а затым у ДЛ ніводнага літаратурнага вечара, на якім бы не прысутнічалі, будучы ўжо ў паважным узросьце, Гаўрыла Іванавіч і Ларыса Восіпаўна; гэта і былі іх адносіны да беларускай літаратуры і яе творцаў — павага і любоў, любоў і павага. Аб нашай долі-нядолі беларускай, аб лёсе роднае мовы, аб тым, што цярпець такі зьдзек над ёй ужо нестае сілы, я часта гутарыў з тымі, каму найбольш давяраў і каму, бачыў я, таксама гэта вельмі балела: з Васілём Быкавым, з Іванам Мележам, Сяргеем Грахоўскім, Юркам Гаўруком, Сьцяпанам Александровічам... Балела многім, я называю тых, з кім быў у больш блізкіх адносінах і часьцей сустракаўся. Кожная такая сустрэча-гутарка моцна распальвала ўва мне пачуцьцё пратэсту, абурэньня і гневу, і я адчуваў, што ўдзелу ў гэтых даверлівых сяброўскіх размовах мне недастаткова, што трэба часьцей выходзіць на публічную трыбуну, на вочы і сэрцы многіх, многіх, многіх. І гэтакі чарговы выхад на шырокага чытача адбыўся. У траўні 1970-га я напісаў артыкул «У чаканьні рашучага павароту» — пра звышганебнае становішча мастацкага перакладу ў Беларусі. На прыкладзе толькі адной галіны нацыянальнай культуры (мастацкі пераклад), я наважыў паказаць і даказаць, як і чаму так жахліва зьнішчаецца ў нас беларуская школа, часопісы і газеты на беларускай мове, і наогул — уся беларушчына. Артыкул я занёс у тыднёвік «Літаратура і мастацтва», і, на маё вялікае зьдзіўленьне, ён быў прыняты да друку. Чаму на зьдзіўленьне? Таму што рэдактарам «ЛіМа» нядаўна быў назначаны вайсковы журналіст Л. Прокша, і менавіта таму, што вайсковы (з газеты «Во славу Родины»), многія пісьменьнікі, і я ў тым ліку, нічога добрага ад новага рэдактара не чакалі. І, трэба прызнацца, трохі памыляліся. Ён апублікаваў ў «ЛіМе» свой хвалебны артыкул пры Быкава — пра яго антысацрэалістычныя аповесьці. Ад прыроднага пачуцьця справядлівасьці — апублікаваў. Ну як жа крывіць душой, калі ў аповесьцях праўда? З гэтага ж пачуцьця ён прыняў да друку і мой артыкул. Але я вельмі слаба верыў, дакладней — амаль ня верыў, што публікацыя адбудзецца. Ды вось мне патэлефанавалі: «у наступным нумары ідзе ваш артыкул, зайдзіце вычытайце карэктуру». А назаўтра мне ад’язджаць на два тыдні ў Мурманск — у складзе брыгады сваіх калегаў з СП. Карэктуру я вычытаў і адзін адбітак узяў з сабой у дарогу, і ў самалёце перачытаў неаднойчы. Ніколі, мабыць, я так не хацеў, каб публікацыя майго «матэрыялу» адбылася. І папрасіў Ніну Іванаўну: «Калі артыкул будзе апублікаваны — дай у пятніцу мне ў Мурманск, на аддзяленьне СП, тэлеграму; з двух слоў: «усё ў парадку». І такая тэлеграма прыйшла. А праз колькі дзён пасьля майго вяртаньня ў Менску адбылася рэспубліканская нарада партыйна-савецкага актыву па ідэалагічных пытаньнях, на якую сабралі звыш тысячы чалавек (усіх рангаў ідэолагі, рэдактары, парторгі і інш.). Дакладчыкам быў сакратар ЦК КПБ С. Пілатовіч. Вечарам да мяне зайшоў удзельнік нарады Мікола Матукоўскі і расказаў як было. «Сваім артыкулам ты давёў Пілатовіча да шаленства. Адарваўшыся ад дакладу, ён трос «ЛіМам» над галавой і ў страшнай злосьці крычаў: «Якога ён чакае рашучага павароту? Ад чаго і куды павароту? Ад ленінскай нацыянальнай палітыкі? Ад нашай магістральнай партыйнай лініі — да антыпартыйнай, да антысавецкай і антыкамуністычнай?» І ведаеш, як закончыў? «Застаецца зьдзіўляцца, што чалавеку з такімі поглядамі і такой пазіцыяй даверылі выхоўваць нашу універсітэцкую моладзь!» Так што чакай, Ніле, аргвысноваў», — сумна закончыў Матукоўскі. Назаўтра мяне выклікаў да сябе дэкан факультэту Аляксей Воўк, з якім мы былі ў добрых таварыскіх адносінах (мой аднагодак, і разам вучыліся, праўда, ён на журналістыцы і скончыў на год раней). «Я ня ведаю, што ты там напісаў у газеце, прапусьціў, прабач, але рэктар моцна раззлаваны і патрабуе цябе “на кавёр”. Ён быў на нарадзе і чуў, як цябе граміў Пілатовіч. Кажа: «Гэта ўсё Ларчанка, Ларчанка зьбівае з тропу сваіх выкладчыкаў. Я ж ведаю гэтага вашага «длинного», ён жа піша харошыя вершы». (Сеўчанка, калі маё прозьвішча забываў, гаварыў «этот ваш длинный». Аднойчы, слухаючы ў зале мой верш пра старога настаўніка, ён пусьціў сьлязу.) Так што звані ў прыёмную, дамаўляйся і ідзі тлумач рэктару сам», — спачувальна ўсьміхнуўся мне дэкан. Я рашыў, аднак, не сьпяшацца ісьці «на кавёр» і пачакаць паўторнага напамінаньня — авось адыдзе злосьць у «старога» (так у БДУ звалі за вочы Сеўчанку) і ўсё сыйдзе? Так і атрымалася: паўторнага выкліку мне не было, бо, мабыць, не было паўторнага націску на рэктара. Мабыць, вырашылі справу «спусьціць на тармазах» і шуму не падымаць, бо надта ж не выгадна: у артыкуле — страшныя рэальныя лічбы і адпаведныя высновы зусім не ў карысьць «ленінскай нацыянальнай палітыкі», аб якой гэтак рупіцца сакратар ЦК КПБ. Вось некаторыя лічбы і некаторыя высновы з артыкулу «У чаканьні рашучага павароту»: «У Беларусі ў 1965 годзе было выдадзена ўсяго пяць кніг замежных пісьменьнікаў. Такое становішча было ацэнена ўдзельнікамі нарады* як вельмі ненармальнае. Усе выказвалі надзеі, што будуць зробленыя адпаведныя высновы. І яны былі зробленыя. У 1967 годзе, праз два гады пасьля нарады, з усёй замежнай літаратуры на беларускай мове выйшлі ўжо ня пяць, а... толькі адна кніга: невялікі томік балгарскіх апавяданьняў. Кнігі буйнейшых пісьменьнікаў сьвету, без якіх немагчыма духоўнае разьвіцьцё моладзі ў любой цывілізаванай краіне, у апошні раз выдаваліся на беларускай мове гадоў 30-40 назад. Гэта значыць усе пасьляваенныя пакаленьні беларускіх школьнікаў ня мелі і ня маюць магчымасьці чытаць на роднай мове кнігі, якімі захапляліся і захапляюцца сотні мільёнаў дзяцей ва ўсім сьвеце. Прыгадваецца размова з адным нібыта адукаваным таварышам, які (...) заявіў: а навошта перакладаць на беларускую мову, калі ў нас усе ўмеюць чытаць па-руску? Навошта на беларускай мове Шэксьпір, Сэрвантэс, Гётэ, Бальзак, Дзікенс, калі ўсе яны ёсьць на рускай? Ну, як яму растлумачыць, гэтаму таварышу, навошта нам патрэбен беларускі Гётэ? Як растлумачыць, калі яму і так усё ясна? Але ж нехта павінен разумець, што народ мае права чытаць лепшыя творы сусьветнай літаратуры на сваёй роднай мове? І нехта павінен разумець, што (...) мастацкі пераклад для ўсякай літаратуры жыцьцёва неабходны, калі, вядома, яна не зьбіраецца паміраць заўтра. У адносінах да выданьня мастацкіх перакладаў у рэспубліцы павінен наступіць рашучы паварот». Публікацыя вельмі не спадабалася начальству, афіцыйным ідэолагам, але затое надта да душы прыйшлася сумленнай беларускай інтэлігенцыі. Доўгі час я прымаў шматлікія завочныя і вочныя віншаваньні. Напрыканцы 1970-га Быкаў прывёз мне з Гародні машынапісны тэкст пад назвай «Ці наступіць гэты доўгачаканы рашучы паварот?», падпісаны групай зэльвенскіх інтэлектуалаў (Трафімчык Л. В., Касьцевіч Л. М., Трафімчык В. І., Парцяная М. П. і інш.). Менавіта такім пытаньнем — «Ці наступіць жа ён нарэшце — гэты доўгачаканы рашучы паварот?» — заканчваўся мой артыкул у «ЛіМе». Тэкст зэльвенцаў меў падзагаловак: «Прысьвячаецца загі­нуўшым за незалежнасьць Беларусі і іх нашчадкам». Хачу вылучыць і падкрэсьліць у гэтым прысьвячэньні два словы: «за незалежнасьць Беларусі». І хачу сказаць для сёньняшніх маладых чытачоў: у 1971-м не толькі пісаць, але і думаць пра незалежнасьць Беларусі было небясьпечна, бо і думкі «праслухоўваліся». Ці трэба казаць, як мяне радавала, што і ў далёкай глыбінцы, прыкладам вось у Зэльве, ёсьць людзі, якім так баліць лёс Бацькаўшчыны, лёс роднай мовы і культуры. Свой роздум (гэтак у тэксьце вызначаны жанр — «наш роздум») зэльвенцы пачынаюць так: «Тое становішча, у якім сяньня знаходзіцца беларуская нацыянальная культура, наводзіць на цяжкую думку, што яе разьвіцьцё фактычна прыпынілася. А тое, што не расьце, не рухаецца ўперад, стаіць на адным месцы, з цягам часу адмірае. Гэтая акалічнасьць і прымусіла нас узяцца за пяро і выказаць усё тое, што горача набалела на сэрцы». Роздум іх — вельмі сур’ёзны, грунтоўны, насычаны фактамі і сапраўды «горача балючы». Амаль усе іх высновы і сёньня зьяўляюцца звыш актуальнымі. Напрыклад: «Значная колькасьць кіраўнікоў установаў ня ведае і ня хоча вывучаць, ведаць беларускую мову. У сувязі з гэтым паўстае пытаньне: ці могуць такія кіраўнікі, незалежна ад іх пасады, быць у кругу жыцьця беларускага народу, ведаць яго мары, думы, пачуцьці і своечасова на іх адклікацца з улікам нацыянальных асаблівасьцяў?» Разумная і справядлівая тэза! Так, па сутнасьці, чужакі, чужакі сядзяць у нас на пасадах. Гэта нейкая недарэчнасьць, што яны таксама лічаць сябе беларусамі. Што ў іх ад беларусаў? — ад беларускага кораню, ад беларускай культуры, ад беларускай душы? Яны ўжо як нейкай іншай пароды людзі. Калі манкурты — гэта чалавечая парода, значыць — з племя манкуртаў. Сталі манкуртамі самі і памагаюць каланізатарам ператвараць у манкуртаў іншых, асабліва — дзяцей, моладзь. Я быў шчыра ўдзячны Васілю Быкаву за ўручаны мне «роздум» зэльвенцаў: гэта была вельмі патрэбная мне маральная падтрымка — іх пазіцыя, іх пратэст, іх патрабаваньні і высновы. Вядома ж, і іх адкрытая салідарнасьць са мною: «У сувязі з усім вышэй выказаным мы ня можам не раздзяляць поўнасьцю думкі Ніла Гілевіча “У чаканьні рашучага павароту”». Тады ж Быкаў перадаў мне і яшчэ некалькі машынапісных старонак — ужо досыць пажоўклых, хоць і не патрапаных. «Вазьмі, — сказаў ён, — табе яны больш трэба. Дый баюся, што ў мяне іх могуць канфіскаваць.» — «Ну, канфіскаваць могуць і ў мяне!» — адказаў я Быкаву. Гэта былі ГУЛАГаўскія вершы Ларысы Геніюш. Колькасьцю роўна дваццаць. Аддрукаваныя на машынцы без беларускіх літар. Над кожным — пастаўленая рукой паэткі дата: ад 1949 па 1954. Кожны аркуш падпісаны ёю чарнілам — імя і прозьвішча. Датуль з паэзіяй Л. Геніюш я быў знаёмы па зборніку «Невадам з Нёмана». Моц таленту чулася і ў ім, але тое, што я прачытаў на пажоўклых аркушах, перавярнула маё ўяўленьне пра творчасьць паэткі. Вось дзе яна сапраўдная і вялікая! Вялікая тым, што глыбокі драматызм і трагізм свайго ўласнага лёсу зьнітавала з драматызмам і трагізмам лёсу Беларусі і беларускага народу. Беларусь маю зноў закавалі, толькі путы навокал зьвіняць, гіне юнасьць на шэрым Урале, але праўды яе не скаваць. (1950) І таму, о Рыцары Пагоні, я пра вас зьняволяных пяю, свае песьні ў шчырыя далоні вам адным сягодня аддаю. Сколькі б гора ні было прад намі, сколькі б цяжкіх ні лягло дарог,— пройдзем імі, калі будзе з намі еднасьць, згода, міласэрдны Бог. (1954) l l l Дзесьці аб гэтай пары маю веру ў свае сілы і ў непахіснасьць абранага шляху падмацаваў адзін, можна сказаць, дробны, але не зусім звычайны эпізод. Патэлефанаваў загадчык замежнай рэдакцыі беларускага радыё Веніямін Рудаў і спытаў, ці не хацеў бы я пазнаёміцца з тым, што пра мяне пішуць «в своих газетках» і гавораць «из-за бугра» па радыё беларускія буржуазныя нацыяналісты («бебурнацы»). Я не сумняваўся, у якім ведамстве служыць гэты не сімпатычны мне чалавек, здагадаўся адразу ж, для чаго ён мяне запрашае, прыемнага прадчуваў мала, але цікаўнасьць перамагла, і я сказаў: «Добра, прыйду». Рудаў пасадзіў мяне ў нейкім вузкім пакойчыку за столік і паклаў перада мной паперы — адбіткі з эмігранцкіх газетаў і «радыёперахваты». «Чытайце, знаёмцеся, я на колькі хвілінаў выйду, — сказаў. Пра мяне ў тых паперах было зусім мала. Ну, вось старонка з газеты «Беларус» за 1968 год. Некалькі маіх вершаў, невялічкая нататка, фотапартрэт (з кнігі «Бальшак»), факсіміле аўтографа. Але якія вершы падабралі «бебурнацы»! Калі б хто папрасіў мяне даць колькі вершаў у анталогію — напэўна, прапанаваў бы гэтыя шэсьць: «Край мой беларускі, край!», «Сьпявайце, юныя паэты!», «У старажытным гарадку над Гайнаю», «Не баюся, што мой век ня вечны», «Апошняе спатканьне з Веранікай», «Раўняюць хлопцы рэчку». Ну, а што ў нататцы? Неверагодна! Ды такога ня шмат у нашым савецкім друку было. Апошні абзац хуценька перапісаў сабе на лісток. «Ягоная паэзія вызначаецца шчырай і гарачай пачуцьцёвасьцяй, публіцыстычным патасам у рэагаваньні на зьявы актуальнага жыцьця, глыбокімі нацыянальнымі думкамі й палкай патрыятычнай любасьцяй да роднага краю, ягонае нацыянальнай мінуўшчыны, мовы й песьні». Гляджу «радыёперахваты». У адным — гутарка пра сучасную беларускую паэзію. Чытаю: «Непаўторнымі якасьцямі таленту і паэтычнага майстэрства, глыбінёй асэнсаваньня жыцьця і арганічнымі нацыянальнымі элементамі творчасьці сёньня высоўваюцца на чало вялікай кагорты паэтаў Аляксей Пысін, Ніл Гілевіч, Рыгор Барадулін». Хуценька перапісваю на лісток і гэта. Зноў жа — якая высокая ацэнка! Нашыя крытыкі, здаецца, да такога не падымаліся. Вяртаецца гаспадар пакойчыку. «Пазнаёміліся?» — «Так, прачытаў».— «Бачыце, яны хочуць заманіць вас у лавушку, каб скампраметаваць ваша добрае імя? Я спадзяюся, вы дадзеце ім водпаведзь. Я адвяду вам на гэта хоць 10, хоць 20 хвілінаў эфіру. Згодныя?» — «Але я не бачу, што абвяргаць. Па-мойму, і напісана і сказана пра мяне і маю творчасьць, прабачце нясьціпласьць, справядліва». — «Але ж ёсьць правіла: калі нашы заклятыя ідэйныя ворагі хваляць — значыць, трэба ад іх адмяжоўвацца». — «Ну, я падумаю», — сказаў, каб толькі хутчэй пакінуць памяшканьне. — «Добра, я вам патэлефаную». І праз некалькі дзён азваўся. «Ну, як? Зробім перадачу? Сказанеце трохі вашым няпрошаным хвалебшчыкам?» — «Не, не сказану. Няма жаданьня». — «Шкада, шкада! Вельмі шкада!» — тройчы паўтарыў расчараваным тонам загадчык рэдакцыі. Паклаўшы трубку, я доўга сядзеў у крэсьле каля тэлефона і думаў. У тысячны, можа, раз думаў пра адно і тое ж. Ну вось і яшчэ адзін з тых, што пёрліся і пруцца да нас, у Беларусь, «на ловлю счастья и чинов», што жывуць тут ужо не адно дзесяцігоддзе, а ніводнай фразы па-беларуску сказаць ня могуць. Усё, што яны могуць і ўмеюць — дык гэта глуміцца з беларушчыны, таптаць яе і аплёўваць. І, што самае подлае і гнюснае, — цынічна вербаваць сыноў і дачок Беларусі, каб яны самі ім памагалі ў гэтым. Ён прапануе мне даць водпаведзь тым, каму да душы мае вершы. А хто ты такі і па якому праву патрабуеш ад мяне гэтага? А табе яны да душы — мае вершы? Вось гэтыя — перадрукаваныя газетай «Беларус»? Табе зразумела, чаму я іх напісаў, зразумелы той боль, тая горыч-скруха, тыя мары і спадзяваньні, з якіх яны вырасьлі? Чужое ўсё гэта, чужое — і табе, і тваім хаўрусьнікам. Усё, чым я найперш заклапочаны, чым жыву, чым дыхаю, што для мяне роднае, дарагое, сьвятое — усё гэта для вас чужое, далёкае, непатрэбнае, на ўсё гэта вы гледзіцё з пагардай і нянавісьцю. І калі б не перасьцярога з Крамля, што трэба ехаць да агульнага катла паціху, бо — на вачах усяго сьвету, бо — можна напалохаць народы сацыялістычнага лагеру, — вы даўно б усталявалі тут поўную «мураўёўшчыну». З такімі думкамі і пачуцьцямі, што апаноўвалі мяне ўсё часьцей, я паехаў у лютым 1971 году ў Баку на Усесаюзную нараду па тэме «Узаемны мастацкі пераклад і абнаўленьне літаратурных традыцый». І гэты раз, канешне ж, сваё выступленьне прысьвяціў набалеламу: становішчу беларускай мовы ў Беларусі і таму нібыта натуральнаму «білінгвізму», ва ўмовах якога працуюць беларускія пісьменьнікі. «Выдатныя раманы І. Мележа, гэтак жа як і іншых вядомых пісьменьнікаў, у Беларусі выдаюцца: на беларускай мове тыражом 10-15 тысячаў, а на рускай мове — тыражом у 100 тысячаў экземпляраў ды і не аднойчы. Ды яшчэ з цэнтральных выдавецтваў гэтыя ж творы паступаюць у беларускі кнігагандаль у агромністай колькасьці. І што ж у выніку? У выніку — вучні школ і нават студэнты-філолагі беларускіх аддзяленьняў... чытаюць сваіх нацыянальных пісьменьнікаў у перакладах на рускую. (...) Добра гэта ці кепска? Радавацца беларускаму пісьменьніку ці не радавацца? Нармальная гэта зьява ці не? І як павінен пачувацца пісьменьнік, які ўсё гэта бачыць і разумее? Натхняе гэта яго на працу? Павышае яго творчы настрой ці наадварот?» Азірнуўся на прэзідыум: здалося, кіраўнік нарады А. Крывіцкі, намесьнік галоўнага рэдактара «Литгазеты», глядзеў на мяне з нянавісьцю. Зноў гэты беларус, як і колькі гадоў назад у Менску, падсапсаваў сьвяточнае мерапрыемства ў гонар дружбы народаў. Назаўтра раніцай у гасьцініцы пры сустрэчы, без поціску рукі, праскрыпеў: «Навошта ж так эмацыянальна? Можна і спакайней». За тое ўдзельнікі нарады з іншых рэспублік успрынялі маё слова з вялікай душэўнай аддачай. Асецінскі паэт і літаратуразнаўца Нафі Джусойты вечарам у кафэ запрасіў мяне пасядзець з ім за столікам. Адбылася доўгая зацікаўленая, з поўным узаемаразуменьнем, размова, з якой мне стала ясна, што ў бальшыні аўтаномных рэспублік моўная стуацыя яшчэ горшая, чым у Беларусі. Так адбываўся карысны «абмен думкамі». Так пашыралася ў краіне веданьне пра «пасьпяховае ажыцьцяўленьне ленінскай нацыянальнай палітыкі» ў нашай рэспубліцы. l l l Заставаліся два месяцы да VI зьезду пісьменьнікаў Беларусі. Зусім непрадбачана, «не планава» яны пайшлі ў мяне на паэму «Сказ пра Лысую гару». Думка напісаць гэту гратэскава-сатырычную рэч зарадзілася ўва мне пад уражаньнем ад расказанага Міколам Аўрамчыкам пра дачныя клопаты пісьменьнікаў-«лысагорцаў» — членаў садоўніцкага кааператыву на Лысай гары ля Заслаўя. У першы момант я прыкінуў, што мы разам згарбузуем невялікі забаўны літаратурны капусьнік — для, так бы мовіць, унутранага карыстаньня. Але, напісаўшы ноччу (а гэта было ў Доме творчасьці «Каралішчавічы») першыя строфы, зразумеў, што лысагорскія клопаты могуць быць «падможным матэрыялам» для рэчы вельмі сур’ёзнай, а не для капусьніка. І я загарэўся гэтай маштабнай паэтычнай задумай з небывалай жарсьцю, яна апанавала мною так, што ўсе свае «бягучыя» творчыя справы давялося адкласьці ўбок. І тады ж мне стала ясна, што паколькі гэта не капусьнік, а сур’ёзны й маштабны сатырычна-гратэскавы твор, то ніякай супольнай працы над ім ня будзе — такія рэчы ні грамадой, ні на пару не пішуцца; як сказаў Чэхаў: пісаць з некім у сааўтарстве — усё роўна што ўдваіх адначасова іграць на адной скрыпцы. У працы над словам, над вобразам, над радком і страфой, над сюжэтам, над кампазіцыяй і г. д. ніякае напарніцтва мне непатрэбна. І гаворкі пра гэта быць ня можа. Да таго ж высьветлілася, што нават і над капусьнікам працаваць у творчым сааўтарстве з Аўрамчыкам я ня змог бы: мы абсалютна не сумяшчальныя — ні па вершу (рытміка, «дыханьне» ці «паходка» верша, інтанацыя), Ні па мове (лексіка, фразеалогія, сінтоксіс), ні па мастацкай палітры, па стылю. Тое, што ён спрабаваў у самым пачатку прапанаваць мне — радок ці страфу — я рашуча адхіляў або перарабляў на свой лад, бо было зусім мне чужое, — ва ўсіх адносінах не маё. Так што — буду пісаць адзін, а сябра будзе пастаўшчыком фактаў і першым слухачом напісанага (чытаў яму ўсё — і кавалкамі, і раздзеламі, слухач ён быў выдатны, часам ад сьмеху ажно заходзіўся). Як быў напісаны «Сказ пра Лысую гару» і што гэта за твор, якога зьместу і характару, — аб гэтым я досыць падрабязна распавёў у адмысловым артыкуле, апублікаваным у газеце «Народная воля» за 30 жніўня 2003 году. Таму тут хачу вылучыць толькі адзін момант, які непасрэдна ўпісваецца ў магістральную тэму гэтае кнігі і які, дарэчы, мог бы быць для шукальнікаў аўтара «Сказа» ключом-падказкай, хто ж стаіць за псеўданімам «Францішак Вядзьмак-Лысагорскі». Маю на ўвазе строфы, прысьвечаныя беларускай мове — у разьдзелах «Так і зажылі» і «Замест эпілогу». Уважлівае, удумнае прачытаньне іх магло вывесьці дасьведчанага ў сучаснай беларускай паэзіі чытача на верны сьлед. Ды зблытаць базіс з надбудовай Ніхто з дасьведчаных ня мог. Куды прасьцей ад роднай мовы Было б адмовіцца, дальбог! Ужо ж ня раз раўло мяшчанства: «Пара камісію ствараць Па ліквідацыі няшчаснай, Што ўсё не хоча паміраць!» Яны даўно былі гатовы Ажыцьцявіць «сьвяты» парыў — Ліквідаваць дарэшты мову, Якой Купала гаварыў. Але назло іх крыку: «Зьнішчыць!», З глыбінь народнага жыцьця Увысь ірвалася Янішчыц — Палесся мілае дзіця. («Так і зажылі»). Калі ў сталіцы беларускай Культурна-сыты мешчанін Лічыў грамадскаю нагрузкай Язык «тутэйшым» прышчаміць. Калі другі артыст народны Ня знаў і двух народных слоў, Затое меў тут харч нязводны І ў волю цешыўся з аслоў. ...................................................... Калі й пісьменьніцкія жонкі Ад «моды» праглі не адстаць, А іх «рабяты і рабёнкі» Бацькоў ня ўмелі прачытаць. Калі й тэатр падупалы Даніну «модзе» аддаваў, А цень вялікага Купалы З труны тым часам уставаў, Хадзіў-блукаў ля падаконьня, Прасіў: «Браток! Хоць уначы, Хоць ад кашмару, хоць спрасоньня На роднай мове закрычы!..» («Замест эпілогуа») У кулуарах VI зьезду пісьменьнікаў, які адкрыўся 25 красавіка, толькі і было гаворкі, што пра паэму Ведзьмака-Лысагорскага. Тады ж, у час зьезду, я прызнаўся Васілю Быкаву, хто сапраўдны аўтар «Сказу», узяўшы, вядома ж, з яго слова — таямніцу не выдаваць, бо і «пакрыўджаныя», і правадыры зьядуць. Быкаў, выказаўшы агульнае захапленьне паэмай (што з ім здаралася рэдка), зазначыў: «Цябе могуць вылічыць па ідэйнай пазіцыі — прагрэсіўна-дэмакратычнай наогул і ў дачыненьні да персаналіі канкрэтна. Ну хоць бы па радках у абарону беларускай мовы, па зьедлівай крытыцы нацыянальнай палітыкі ў Беларусі... І бачыш: не зачэплены насьмешкай амаль ніводзін таленавіты і сумленны пісьменьнік: ні Куляшоў, ні Панчанка, ні Танк, ні Лынькоў, ні Мележ, ні Брыль, ні Адамовіч, ні Кудравец, ні Стральцоў, ні Адамчык — вельмі паказальны адбор! Мы ўжо пра гэта з Алесем гаварылі. Шкада, праўда, што Ніл Гілевіч трапіў пад абстрэл, — скасіў іранічна вока Васіль. —Я, вядома, разумею, чаму ты не абмінуў сябе. І, бадай, гэта правільна. Засьцярога тут ня лішняя.» Далей пачалося самастойнае і незвычайна актыўнае жыцьцё паэмы; яе перапісвалі ад рукі, перадрукоўвалі на машынках і распаўсюджвалі па ўсёй Беларусі, а нават і за межамі рэспублікі, яе чыталі і тыя, хто ніколі паэзіяй не цікавіўся, і кожны хацеў мець свой асобнік. Упершыню ў гісторыі беларускай літаратуры паэтычны твор стаў у поўным сэнсе слова бестселерам. Касякамі пайшлі перайманьні, падробкі «пад Ведзьмака», з выкарыстаньнем ягонага прозьвішча. І канешна ж, пачалося вялікае нецярплівае гаданьне: хто? Хто напісаў? Хто, схаваўшыся за каларытны псеўданім, насьмеліўся сказаць столькі праўды пра жыцьцё-быцьцё пісьменьнікаў і наогул пра нашу рэчаіснасьць, — праўды нібыта пацешна-забаўнай, вясёлай, а насамрэч — горкай і сумнай, і зусім не бяскрыўднай для тых, хто камандаваў «часам, векам, эпохай». Пачаліся пошукі аўтара, якія расьцягнуліся больш чым на трыццаць гадоў, аж пакуль не былі нарэшце спынены ў досыць кур’ёзнай сітуацыі самім «Ведзьмаком-Лысагорскім». На гэтым і хацеў бы трохі запыніцца. Увогуле, я ня меў намеру прызнавацца ў аўтарстве «Сказу» пры жыцьці — з простага меркаваньня, што незычліўцаў у мяне хапае і без гэтага і нажываць лішніх ня варта. Я выдатна ведаў, што пачуцьця гумару хапае далёка ня ўсім з ліку «зачэпленых» у паэме, што ёсьць і тыя, хто пакрыўдзіўся (і не беспадстаўна: сьмехатэрапія сям-там досыць балючая), дык навошта сабе ўскладняць жыцьцё? Дзеля падагрэву аўтарскага самалюбства, якога, як і ўсякі творца, я не пазбаўлены? Ну, не! На гэта мы ня клюнем, не спакусімся. Хай «гэта» дагоніць мяне пасьля — там, там, далёка... (Між іншым, недзе ўжо ў канцы стагоддзя прафесар А. Лойка аднойчы заявіць у друку: Калі б «Сказ» напісаў Н. Гілевіч — ён бы даўно прызнаўся ў гэтым, ня выцерпеў бы; я, маўляў, яго добра ведаю...). Хвалявацца мне, ці ўсплыве пасьля сьмерці аўтарства, патрэбы не было: у хатнім архіве — таўшчэзная папка, у якой усе, да апошняга радка, чарнавікі, і ўсе загатоўкі-накіды, і ўсе белавікі з праўкамі, усе варыянты,— усё да паслуг дасьледчыкаў. Гэта — па-першае. А па-другое, я быў пэвен: толькі маладасьведчаныя ў сучаснай беларускай паэзіі людзі, ці зусім эстэтычна глухія, могуць не адчуць і ня ўбачыць, хто аўтар «Сказу». Але ж такіх занадта шмат быць не павінна. Так думаў я. І памыліўся. Недасьведчаных і слаба сарыентаваных у творчасьці калегаў-паэтаў аказалася куды больш, чым я дапускаў. Якія толькі імёны кандыдатаў на Ведзьмака не называліся! І выдатныя, але зусім іншага пісьма-почырку, зусім іншай паэтычнай прыроды, і шараговыя, без прэтэнзіяў на творчую моц і высокае майстэрства, і зусім кволыя вершаробы, ва ўсіх адносінах бездапаможныя. Я сачыў за гэтым тасаваньнем літаратурных тузоў-каралёў-валетаў на старонках друку досыць пільна, і чым больш ішло часу — тым больш рабілася сумна. Ці людзі сапраўды не маюць уяўленьня, на што здольны той ці іншы паэт і ў чым адметнасьць яго пяра — ці людзі прыкідваюцца? Што амаль не называецца маё імя — гэта добра, я радаваўся, але як можна ўсур’ёз прыпісваць грэх аўтарства паэтам, у творчасьці якіх абсалютна нічога ад мовы і стылю Ведзьмака-Лысагорскага няма? Сапраўды — і сумна, і прыкра. Літаратары ж, філалагічна адукаваныя людзі! Думалася: вось вы называеце імя паэта, лічыце, што гэта ён аўтар «Сказа». А на якіх падставах? Дзе ў яго паэзіі хоць намёк на Ведзьмакову сатырычную хватку, на яго іронію і сарказм, на яго гратэскі, на яго інтанацыі, на яго лексіку і фразеалогію? Нічога ж ведзьмакоўскага і блізка ў імярэка няма. Тады — навошта? Дзеля чаго — тасаваньне? Вядома, многія адразу ж і беспамылкова распазналі аўтара «Сказа». Успамінаецца адзін эпізод. У час якогась пісьменьніцкага форуму (зьезду ці пленуму) мы стаялі адасобленай купкай у файе — чалавек пяць-шэсьць, у асноўным гародзенцы. Ня помню ўжо, хто справакаваў пытаньне наконт аўтара «Сказа пра Лысую гару», але пытаньне прагучала. І адказала на яго сваім сакавіта-мяккім, пявучым голасам Данута Бічэль: «Дурні, дурні, яны ўсё яшчэ ня ведаюць, хто Вядзьмак! — Тут Данута Янаўна, амаль гарэзьліва ўсьміхаючыся, глянула мне ў твар. — Ну хіба ня праўда, Ніл Сымонавіч? Хіба ня дурні? — І дадала: — Ну, але як ніхто нікога, апроч сябе, не чытае, дык і ня ведаюць...» «А каб ты была здарова! — хацелася мне насварыцца на слынную паэтку. — Што ж ты ў маёй прысутнасьці такое гаворыш!..» Майму намеру — не прызнавацца ў аўтарстве «Сказа» да канца — зьдзейсьніцца не было суджана. Зусім неспадзявана і прыкра-недарэчным чынам прымусіў мяне адкрыцца Мікола Аўрамчык. У сярэдзіне 1990-х ён пачаў «па-сяброўску даверліва прызнавацца» некаторым паэтам і пісьменьнікам у сваім аўтарстве «Сказа пра Лысую гару». Іменна — у аўтарстве, а не ў сааўтарстве. Помню, як у двары Саюзу пісьменьнікаў Янка Брыль траім маладзейшым сябрам — Сіпакову, Зуёнку і мне — беспярэчным тонам абвясьціў, што аўтар «Сказу» — Аўрамчык, і што гэта інфармацыя дакладная, бо: «мне Коля сам сказаў, усё расказаў — і як пісаў, і як перадрукоўваў, і рассылаў па пошце...». — «Так і сказаў, што паэму напісаў ён?» — наўмысна па­прасіў я ўдакладніць сказанае. — «Ну што я вам хлушу, выдумляю? — ажно трохі пакрыўдзіўся Іван Антонавіч. — Ды гэта ўжо ведаюць і Максім, і Пімен, і Зьмітрок, і Алег і многія яшчэ. Дзіўна, што да вас не дайшло». (Дарэчы, М. Танк нават у дзёньніку зафіксаваў сваё захапленьне творчым подзьвігам М. Аўрамчыка: «Які малайчына М. А.! Ня горш, чым «Тарас на Парнасе»!) Пасьля размовы з Янкам Брылём я пачуўся агаломшаным і разгубленым. Аўрамчык — аўтар «Сказу»? Дык а я — хто? Што гэта? Як гэта разумець? Ён жа ведае, што ў паэме няма ніводнай страфы, напісанай яго рукой, народжанай у яго галаве, душы і сэрцы! Увесь яго ўдзел — пастаўка мне фактаў, перадрукоўка і рассылка тэксту. Што ж ён робіць? Як ён мог на такое пайсьці? Ці гэта звышнаіўнасьць? Элементарная недасьведчанасьць у пытаньнях аўтарства? Па ягонай логіцы Л. М. Тал­стой суаўтарам сваёй геніяльнай аповесьці «Холстомер» павінен быў лічыць пісьменьніка М. Стаховіча, — паколькі ён скарыстаў пры напісаньні названай рэчы сюжэт задуманай і не напісанай Стаховічам аповесьці пра каня (брат пісьменьніка падарыў той сюжэт Талстому). Калі і нараджаўся, і нарадзіўся, і пайшоў да людзей «Сказ», мне і ў галаву ні разу не прыйшло, што М. А. можа запрэтэндаваць на суаўтарства. Па іроніі лёсу — на самую гілевічаўскую з усіх маіх сатырычна-гратэскавых паэм. Ну што ж! Мабыць трэба было, каб пад нашым невясёлым літаратурным небам здарылася і такое. Ніна Іванаўна, помню, горка-скрушна сказала: «Усё адно як пракляцьце нейкае над табою...» l l l Але вернемся ў вясну 1971-га. І на тым VI зьездзе я зноў гаварыў аб становішчы беларускай мовы на беларускай зямлі. Цяпер ужо — на апрабаванай тэме: мова і перакладная мастацкая літаратура. Да выступленьня грунтоўна падрыхтаваўся, узброіўся аб’ектыўнымі данымі — фактамі і лічбамі, якіх перш за ўсё партыйныя прапагандысты баяцца. Вам не спадабалася маё патрабаваньне рашучага павароту, выказанае ў артыкуле ў «ЛіМе»? Прыгразілі і думалі напалохалі? Ды не, шаноўныя. Я паўтару небясьпечныя факты і лічбы тут, з трыбуны больш высокай — перад першымі кіраўнікамі Беларусі і перад гасьцямі з усіх рэспублік. «Мы ў Беларусі да нядаўняга часу выдавалі ў год 3-5-7 кніг перакладной літаратуры. Цяпер пачалі выдаваць 10-12 кніг. (...) Гэта колькасьць мізэрная і зусім не дастатковая. Толькі што інфармацыйны бюлетэнь Саюза пісьменьнікаў СССР паведаміў, што ў нашых бліжэйшых суседзяў, у Літве, на год плануецца 130 кніг перакладной літаратуры. Удумайцеся толькі ў лічбы: мы, беларусы, дзесяць, а літоўцы — сто трыццаць! (...) У справе выданьня перакладной літаратуры мы, выбачайце, цягнемся ў хвасьце ня толькі пасьля саюзных рэспублік, але нават і пасьля аўтаномных. І дзіўная рэч, што мы пры гэтым не чырванеем ад сораму, што гэта ня б’е па нашай гордасьці, па нашым прэстыжы — што такая вялікая, эканамічна разьвітая рэспубліка на такім важным участку духоўнага жыцьця пляцецца ў хвасьце за ўсімі. Пра гэта немагчыма думаць спакойна, немагчыма маўчаць!» Перадавалі мне знаёмыя з апарату ЦК: гэтае тройчы паўторанае мною «пляцемся ў хвасьце» вельмі не спадабалася і П. Машэраву, і толькі што абранаму сакратаром ЦК па ідэалогіі А. Кузьміну. Як гэта так: перадавая з перадавых БССР — у хвасьце нават за аўтаномнымі? Ах, гэта па перакладах? Ну, бяда невялікая, у Маскве перакладаецца ўсё лепшае з усяго сьвету — будзем чытаць на рускай, праблемы няма, і аднак жа — вельмі непрыемна слухаць: «мы — пляцемся ў хвасьце». Яшчэ больш былі раззлаваны чыноўнікі з Дзяржкамвыду. На ўрадавым прыёме ў гонар зьезду да мяне падышоў дырэктар выдавецтва Захар Матузаў — з такой пагардліва-кіслай фізіяноміяй, што аж я насьцярожыўся. «Товарищ Гилевич, ну что это вы все с надрывом! Всем хорошо, а вам плохо, а вы все с надрывом! Что — у вас не выходят книги, мы вас не издаем? Выходят, издаем. Зачем же этот надрыв?» — «Баліць, Захар Пятровіч, вельмі баліць! Таму і, прабачце, з надрывам...» — «Да бросьте вы! Не солидно это...» Як бы ні злаваліся і ні кісьліліся таварышы начальнікі, а былі вымушаныя з грамадскай крытыкай палічыцца: колькасьць перакладных кніг у Беларусі пачала патроху нарастаць. Была створаная ў выдавецтве спецыяльная рэдакцыя перакладной літаратуры. У 1975 годзе пачаў выходзіць тоўсты штогоднік «Далягляды» — з разьлікам, што ён з цягам часу ператворыцца ў часопіс тыпу «Иностранной литературы» ці ўкраінскага «Всесьвіту». Тры гады ваяваў я, каб гэтыя «Далягляды» адкрыліся для беларускага чытача, і яны такі адкрыліся. У аддзяку (ці наадварот: дабіўся, дык і цягні!) я быў прызначаны рэдактарам гэтага выданьня. Ярэмца аказалася ня з лёгкіх, бо адразу ж, раней за іншых, за таленавітых, накінуліся на «Далягляды», на магчымасьці падзарабіць перакладчыкі-халтуршчыкі і проста графаманы, асабліва з ліку супрацоўнікаў выдавецтва (паспрабуй у якога-такога не прыняць да друку яго творчыя «перлы»!). На шчасьце, у склад рэдкалегіі далі згоду ўвайсьці такія аўтарытэты, майстры слова, як І. Мележ, Я. Брыль, В. Быкаў, Ю. Гаўрук, Я. Семяжон і з іх падтрымкай было лягчэй трымаць узровень. Помню, як папрасіў І. Мележа прачытаць 9 балгарскіх сатырычна-гумарыстычных апавяданьняў у перакладах Н., і ён іх усе катэгарычна адхіліў, нават і аднаго ня выбраў для публікацыі. Сказаў: «Яны і ў арыгінале, як сьведчыць зьмест, нічога ня вартыя! Навошта ён іх перакладаў? Не адрозьнівае сапраўдны мастацкі твор ад літаратурнага сьмецьця? У нас і свайго такога дабра хапае, дзеля чаго ж павялічваць яго колькасьць? Але ж і мовы няма, перакладчык зусім не адчувае жывога беларускага слова!..» Жывое беларускае слова!.. О, колькі пралезла ў Саюз пісьменьнікаў «творцаў» начыста пазбаўленых адчуваньня жывога слова! З І. П. Мележам, у апошнія гады яго жыцьця, мы гаварылі пра гэта не аднойчы — асабліва ў Каралішчавічах, дзе нам выпадала бываць разам. З горыччу і скрухай гаварылі пра адносіны да беларускай мовы партыйна-савецкага кіраўніцтва рэспублікі. І гэта пры тым, што ўвогуле Іван Паўлавіч ставіўся вельмі паважліва, з піетэтам, і да П. Машэрава, і да Ц. Кісялёва, як, між іншым, і яны асабіста да яго. У нас менавіта так і было: асабіста правадыры праяўлялі, ну, можна сказаць, сяброўскія адносіны да вядомых беларускіх пісьменьнікаў, нават часам дэманстратыўна падкрэсьлівалі гэта, абыходзіліся ледзь не па-панібрацку. З ахвотай ішлі на тое, каб падтрымаць у тым, што датычыла выданьня твораў, прэміяў, узнагародаў і званьняў, паляпшэньня жыльлёвых умоваў, ці, скажам, уключэньня ў афіцыйную дэлегацыю БССР на сесіі ААН. Нават маглі даць і вельмі высокую дзяржаўную пасаду (старшынямі Вярхоўнага Савету рэспублікі былі М. Танк, І. Шамякін, І. Навуменка, міністрам Г. Бураўкін). Але што датычыла становішча беларускай мовы ў суверэннай (лічылася ж суверэннай!) беларускай дзяржаве — гэтай праблемы для нашых правадыроў як бы і не было. Каб хоць адзін раз хто-небудзь з іх на зьездзе ці на Пленуме ЦК КПБ заікнуўся: «Таварышы, мы ў моўным пытаньні далёка адышлі ад Леніна, ад ленінскай нацыянальнай палітыкі. Становішча нашай мовы ў нашай жа рэспубліцы ненармальнае. Давайце выпраўляць!» О, не! Усе абыходзіліся агульнай фразай пра разьвіцьцё і росквіт «сацыяліс­тычнай па зьместу і нацыянальнай па форме» беларускай савецкай культуры. А становішча беларускай мовы ў беларускай жа дзяржаве ня проста ненармальнае, а дзіка ненармальнае. Ужо можна было гаварыць ня проста пра занядбаньне і вывядзеньне роднай мовы з грамадскага ўжытку, а пра сапраўдны лінгвацыд — пра франтальнае, «пагалоўнае» забіваньне і вынішчэньне мовы шматмільённага народу. І каб хоць якая, хоць самая малая прыкмета, што гэта варварства будзе спыненае, што наступяць перамены да лепшага! У такой сітуацыі пісьменьнікам, іншым дзеячам нацыянальнай культуры і навукі трэба было б часьцей «біць у звона» — падымаць голас у абарону роднае мовы. Рэальнасьць сьведчыла пра «наадварот» — усё, што магло б крычаць крыкам, прыціхла, прымоўкла, стулілася, схавалася «пад венік». Металёвым катком па жывой душы Беларусі каціліся гады пачварнай брэжнеўскай стагнацыі. І правадыры і «масы», у тым ліку «маса» інтэлігенцыі, жылі зусім іншымі клопатамі, а менавіта: пра даасушэньне (давынішчэньне) балотаў, што неўзабаве вылезе нам бокам, пра гіганцкія, на дзесяткі тысячаў галоў, сьвінакомплексы — найвялікшыя ў СССР «фабрыкі сала-мяса»; пра награмаджэньне вакол кожнага гораду чатырохсоткававых садова-агародных «шанхаяў», каб такім «лысагорскім» спосабам выпусьціць сацыяльную пару з закіпелага катла простанароддзя; пра... наданьне Менску званьня гораду-героя (некаму ж прыйшла ў галаву такая дзіцячая забава — не людзей, а гарады ўзнагароджваць зоркай Героя!). Ну і пра футбол, канешне. Там, дзе бралі слова футбольныя жарсьці, усё астатняе імгненна траціла значэньне і вартасьць, тым больш нейкая там беларуская мова. Раўнадушнае і нават непрыязнае стаўленьне чынавенства рэспублікі да беларускае мовы мяне засмучала і гняло страшэнна. Ну свае ж родам людзі — з беларускіх вёсак і мястэчак, гарадоў і пасёлкаў! Што з імі стала? Перарадзіліся? Ужо — не беларусы? Так задаволены сытым жыцьцём, што ў душы не засталося месца для пачуцьця сораму за адступніцтва, за нацыянальнае рэнегацтва? У гэтую пару росквіту «брэжнеўшчыны», хоць і ня часта, а ўсё ж здаралася мне выязджаць у розныя куткі Беларусі. Амаль паўсюдна на душы рабілася горка і сумна. Сям-там настолькі ўсё сваё людзі забілі, заглушылі, закідалі пошласьцю, сьмецьцем, што Беларусі ня бачна. Вядома, сустракаліся і астраўкі-выспачкі, дзе беларушчына жыла, дзе сачыліся яе крынічкі і гарэлі, хоць хліпаючы, яе агеньчыкі,— дзесь у школе, дзесь у бібліятэцы, дзесь у рэдакцыі мясцовай газеты. Але — як жа квола і... нясьмела! Вось, здаецца, яно ёсьць, вось яно гучыць — роднае беларускае слова — і раптам! Раптам заходзіць начальнік, дырэктар, проста «ня свой» — і ўсё: гаротнікі-патрыёты пераходзяць на рускую мову; сваё — роднае, ад Бога — слова ніякавата замаўкае. Як жа абудзіць у гэтых сапраўды шчырых патрыётаў пачуцьцё годнасьці — каб чуліся гаспадарамі ў сваёй хаце, на сваёй сядзібе? І каб не давалі ў крыўду матчына слова? Каб не саромеліся ім карыстацца? На хвалі гэтых перажываньняў і роздумаў нараджаюцца новыя вершы аб мове. Або нашэптваю іх, як замовы ці малітвы, або выкрыкваю, як перад натоўпам на плошчы, або эмацыйна-выразна дэкламую, як перад школьнікамі ў класе. Прыкладам апошняга — напісаны ў 1975 годзе верш «Калі я жыў?» з падзагалоўкам «Падказка для нашчадкаў»: Калі я жыў? Адказ на гэта Зусім ня цяжка будзе даць, Бо ёсьць дакладная прыкмета, З усіх найверная, відаць. О невясёлыя гады Майго жыцьця! Я жыў тады, Калі вучылі ў мове рускай У нас і горад і сяло, І на ангельскай, на французскай І на нямецкай — аж гуло, На выкапнёвай старапрускай, На мове інкаў і этрускаў Таксама хораша ішло, І толькі роднай беларускай У школах месца не было. Ну а калі ня вучыць школа І гоніць мову за парог — То як жа ёй гучаць наўкола Ды так, каб сьвет прывеціць мог? Калі пануюць запраданцы, Што прадаюць свой родны край За чужаземныя акрайцы, — Ад іх спагады не чакай. Даруе ўсё іх суд суровы — Забойства, кражу, гвалт і зьдзек, Адно любоў да роднай мовы Вам не даруецца павек. Такі мой час. Такім і ўвойдзе Ён у гісторыю зямлі, Дзе нашай мовай у стагоддзях Калісь пісалі каралі. Сугучнымі гэтаму былі вершы «***Жанчыны вёсак беларускіх, вам...», «***Страціў слова, страціў спадчыннае слова», «***Ах, валошка, валошка, сястрыца рамонка!», «Мой белы дзень», «Вось табе і дай-дай!» і многія іншыя. На дапамогу заклікаў і многіх славянскіх паэтаў XIX—XX стст., перастварэньні іх вершаў гэтай тэмы натуральна зьнітоўваліся з маімі — як натуральна перагукваліся прычыны, што іх паклікалі да жыцьця — трывога і боль за лёс роднай мовы, а значыць і за лёс Бацькаўшчыны. На чарговым VII зьездзе пісьменьнікаў (1976, травень) сваё выступленьне я прысьвяціў пытаньню аб адказнасьці літаратара за плён сваёй працы. Закрануў, вядома ж, і моўны асьпект — сказаў аб нашай непатрабавальнасьці да сябе ў працы над словам: «Колькі даводзіцца чытаць кніг, якія раздражняюць сваёй непісьменнасьцю, кніг, дзе на кожнай старонцы аўтар ня ладзіць з мовай, у якіх ні лексіка, ні сінтаксіс, ні фраза не адпавядаюць духу нацыянальнай мовы, у якіх што ні сказ — то калька, прымітыўны газетны або чыноўніцка-канцылярскі штамп. У нас выходзяць зборнікі вершаў, якія проста немагчыма чытаць з-за іх непісьменнасьці, з-за моўнай неахайнасьці, з-за безгустоўнасьці ў выбары слова. (...) З непатрабавальнасьцю да слова, да стылю ў нас зайшло так далёка, што ўжо машыністкі і карэктары сьмяюцца і выпраўляюць за пісьменьніка, колькі хапае змогі. Удумайцеся толькі, якое парадаксальнае спалучэньне: непісьменны пісьменьнік!» Усе тры прамовы на зьездах (на V, VI i VII) я, натуральна, уключыў у свой першы зборнік літаратурнай крытыкі і публіцыстыкі «У гэта веру», запланаваны выдавецтвам «Мастацкая літаратура» на 1978 год. Дзесь у чэрвені 1977-га рэдактар кнігі А. Разанаў (у яго па рукапісу істотных пытаньняў ня ўзьнікла) папрасіў мяне прыйсьці ў выдавецтва, бо да асобных артыкулаў кнігі ёсьць сур’ёзныя прэтэнзіі ў галоўнага рэдактара Аркадзя Марціновіча. Ну вось, чаго баяўся, тое і здарылася. У першай і другой зьездаўскіх прамовах А. Марціновіч пазначыў, што трэба апусьціць, што ў друк пайсьці ня можа. Я паглядзеў на абведзеныя алоўкам абзацы і асобныя сказы — і мне стала блага. Ад мяне патрабуюць зьняць усё тое, дзеля чаго я гэтыя тэксты ўключыў у кнігу (дзеля чаго выходзіў і на трыбуну пісьменьніцкіх зьездаў). Так я і сказаў Марціновічу: «Ты патрабуеш выхаласьціць галоўнае, а пакінуць другараднае. Які ж сэнс такія абкарнаныя, амаль напалавіну абрэзаныя прамовы друкаваць.? Па сутнасьці, ты патрабуеш, каб я іх зьняў з кнігі!» І тут я пачуў самае цікавае. Роўным, спакойным голасам (а ён гаварыў толькі так — роўна-роўна!) і з лірычнай прыязнасьцю на твары Аркадзь Нічыпаравіч сказаў: «Я вось думаю, што, можа, гэта і нясьціпла прапаноўваць у кнігу свае зьездаўскія выступленьні. Гэта ж не артыкулы, не рэцэнзіі...» «Гэта важней, чым артыкулы! — горача, зусім ня роўным голасам запярэчыў я галоўнаму. — Я прашу цябе: пачытай яшчэ раз гэтыя абзацы, у іх няма нічога «крамольнага», усё ў рамках закона. Вельмі прашу цябе — не псаваць кнігу!» — «У такім разе я перадам рукапіс у Дзяржкамдрук, хай там вырашаюць». — «Не рабі гэтага! — амаль узмаліўся я. — Ты ж ведаеш, што ў канфліктнай сітуацыі Камітэт падтрымае галоўнага рэдактара, а ня аўтара». — «Ну чаму ж? А можа, я памыляюся? Хай паглядзяць». — «Вельмі прашу: давай вырашым гэта з табою, па-таварыску. Ты спакойна, няспешна пачытай яшчэ раз, я праз два дні да цябе зайду». Праз два дні мне патэлефанавалі, што па пытаньні майго рукапісу мяне запрашае да сябе намесьнік старшыні Дзяржкамітэту па друку А. Барушка. Значыць, маю просьбу галоўны ня ўважыў. Ах, Аркадзь, Аркадзь! Як сумна, што ў былых франтавікоў у зусім мірных сітуацыях не прагаворвае мужнасьць!.. Што чакае мяне ў Камітэце — я не сумняваўся. Таварыш Барушка рашуча падтрымаў усе патрабаваньні Марціновіча і больш таго — знайшоў яшчэ і сам колькі абзацаў, якія загадаў зьняць. У выніку — мае прамовы ў кнізе «У гэта веру» аказаліся зрэзанымі амаль напалавіну. Аднавіў я іх цалкам, паводле рукапісу, толькі ў кнізе «Любоў прасьветлая» (1996). l l l У 1978 годзе з маім жыцьці адбылася важная падзея — я быў прыняты ў рады КПСС. Зрабіў я гэты крок, ня ўхвалены некаторымі маімі знаёмымі, аж на 47-м годзе жыцьця. Чаму так доўга не сьпяшаўся і нарэшце рашыўся — аб гэтым лічу патрэбным расказаць больш-менш падрабязна. Увогуле не было б дзіўным, калі б я ўступіў у Камуністычную партыю яшчэ ў маладым ўзросьце, у студэнцкія ці асьпіранцкія гады. Пярэчаньняў ідэалагічнага парадку для гэтага ў маёй сьвядомасьці не было. Ад калыскі гадаваўся і рос у сям’і камуніста, з 14 гадоў выхоўваўся ў камсамоле, шчыра верыў у камуністычныя ідэа­лы (аб чым сьведчаць і многія вершы юнацкай пары); верыў, што пасьля выкрыцьця «культу асобы» партыя адраджаецца і адродзіцца на асновах і прынцыпах лені­нізму, што жахлівае мінулае не паўторыцца — абноўленая, аздаравелая партыя гэтага не дапусьціць, у ёй перамогуць, возьмуць верх сапраўды верныя сацыялістычнаму ладу сілы, перамогуць ідэі Леніна — у тым ліку і ў вырашэньні вельмі набалелага нам, беларусам, нацыянальнага пытаньня. Рэчаіснасьць, вядома, моцна азмрочвала мае думкі, прымушала заглыбляцца ў аб’ектыўныя прычыны заганных зьяў, сацыяльных, маральных і іншых хваробаў у арганізме грамадства. Узьнікалі сумненьні, пачуцьці пратэсту, злосьці і абурэньня, але — да перамены сьветапогляду і злому ідэалагічнай сэрцавіны не дайшло. «Сацыялістычны лад — рэч выдатная, толькі — з чалавечым абліччам, вось за яго і трэба змагацца», — гэта было маім перакананьнем. Як быў перакананы я і ў нялюдскай драпежніцкай сутнасьці капіталізму, асабліва на яго раньняй стадыі («дзікі капіталізм»), у чым мне дапамаглі пісьменьнікі-класікі XIX— пачатку XX ст. Чаму ж, у такім разе, я так доўга не далучаўся арганізацыйна да партыі, ідэйныя асновы якой вызнаваў? Хіба не прапаноўвалі, не запрашалі? Запрашалі, і не аднойчы. Але я адмаўляўся. Па дзьвюх прычынах. Па-першае, баяўся гэтага самага арганізацыйнага пачатку — трапіць туды, дзе ўсё заарганізавана, і кожны свой крок ты будзеш вымушаны рабіць па статутных правілах арганізацыі, прытрымлівацца яе жорсткай дысцыпліны. Гэта, я ведаў, не для мяне: прыродны індывідуаліст, чужую волю, чужую дысцыпліну трываць не люблю, міруся з ёю кепска. Па-другое, вялі­кія антыпатыі ў мяне выклікала — за нязначным выняткам — партыйнае начальства. Амаль заўсёды, дзе ні сутыкаўся з партыйнымі босамі, адчуваў, што гэта людзі, кантактавацца з якімі я ня ўмею і не маю жаданьня, яны для мяне чужыя, як чужы для іх і я — са сваёю паэзіяй, якой яны не чытаюць, і сваімі галоўнымі жыцьцёвымі клопатамі, а найперш — са сваёю беларускай мовай. Яны не гавораць і ня хочуць гаварыць са мною на агульнай мове — на мове гэтай зямлі, на мове вялікага беларускага народу. Гэтым самым яны мяне абражалі, мне была няўцерп іх непавага, іх пагарда да майго «сьвятая сьвятых» — да матчынай мовы. Але я не пераносіў сваю несімпатыю да партыйнага чынавенства на ўсю партыю. Ні ў якім разе! Я быў знаёмы з многімі камуністамі, у чыёй сумленнасьці і высокай чалавечай годнасьці не сумняваўся, якіх шчыра паважаў, любіў, а з некаторымі меў блізкія сяброўскія адносіны. Такімі камуністамі былі ў прыватнасьці самыя выдатныя тагачасныя паэты і пісьменьнікі — і ў СССР і ва ўсіх іншых сацыялістычных краінах. У Беларусі — гэта, да прыкладу, А. Куляшоў, М. Танк, П. Панчанка (дарэчы, даў мне рэкамендацыю ў партыю), І. Мележ, А. Пысін, У. Калесьнік, В. Казько... — блізкія, дарагія мне людзі. На Украіне — мае добрыя сябры Дз. Паўлычка, П. Варанько, Б. Алейнік, І. Драч; у Летуве — Э. Межалайціс, Ю. Марцінкявічус, А. Малдоніс, А. Балтакіс; у Балгарыі — А. Германаў, І. Давыдкаў, А. Стаянаў, Л. Леў­чаў, С. Караславаў, Г. Джагараў, П. Мацеў і іншыя выдатныя паэты майго пакаленьня, сяброўствам з якімі я даражыў і ганарыўся. Дык вось менавіта украінскія сябры і выказалі мне аднойчы, у вузкім колцы, сваё недаўменьне: «А чаму ты, скажы, ня ў партыі? І ты, і Быкаў? Чаму вы ня ў партыі? Вы робіце вялікую памылку. Будучы беспартыйнымі, вы вельмі абмяжоў­ваеце свае магчымасьці паслужыць Беларусі, той справе, за якую змагаецеся. У нашай сітуацыі з партыйным білетам непараўнальна лягчэй дабівацца вырашэньня важных канкрэтных справаў, — мы, на Украіне, гэта даўно зразумелі. Вы фактычна ўхіляецеся ад гэтай работы. І замест вас пытаньні вырашаюць іншыя — людзі, раўнадушныя да лёсу Беларусі, чужыя і варожыя ёй, ды і проста дурныя, прымітыўныя, бездухоўныя...» Гэты ўкол (а быў і другі, і трэці) прымусіў мяне моцна задумацца. Сапраўды, упускаюцца рэальныя магчымасьці больш эфектыўна пазмагацца і за беларускую мову, і за беларускую школу, і за беларускую кнігу — а значыць і за беларускую будучыню наогул. Туды, дзе ўсё і замешваецца, і варыцца, і адцэджваецца, запрашаюць партыйных, і раяцца з імі, пытаюцца іхняй думкі. А вы, беспартыйныя разумнікі, можаце шаптацца на кухні. Вам няма доступу нават да інфармацый аб тым, што абмяркоўвалася-вырашалася ў ЦК, у абкаме, гаркаме, міністэрстве, Камі­тэце, адным словам — на «кухнях» партыйна-дзяржаўных. Дагэтуль помніцца: пачуў, што адбыўся «закрыты» партыйны сход у Саюзе пісьменьнікаў, нібыта пра штось важнае на ім гаварылася. Тэлефаную блізкаму сябру, партыйцу амаль са студэнцкай парты. «Што там цікавае было на сходзе, аб чым гук?» — «Прабач, але сход быў закрыты, сказаць не магу» — «Такія важныя сакрэты абгаворвалі?» — «Ня ў тым справа. Проста ёсьць парадак і дысцыпліна, раз сход закрыты — значыць закрыты...» Гэта быў мне ўдар пад дых. Я дабіваюся адкрытай размовы пра нашыя беларускія праблемы з высокім начальствам, а тут — нават блізкі сябар асаджае мяне высакамерным напамінам: ня маеш права! Інфармацыя толькі для партыйных!.. А на сходзе былі і знаёмыя мне партыйныя нягоднікі, паклёпнікі, «стукачы» і проста апушчэнцы-мачыляпы. І ім — давер, і на іх апора — на іх розум, гонар і сумленьне... Вось такі быў парадак-лад, такая сістэма правоў грамадзянаў у дзяржаве. Хочаш з большай аддачай папрацаваць на выратаваньне роднай мовы, школы, кнігі, хочаш каб з табой хоць трохі лічыліся — абзаводзься партыйным білетам. І дзейнічай! Карыстайся правам члена партыі! Бяз гэтага твае прамовы, твае прапановы пад увагу не бяруцца: ат, нешта там ляпнуў беспартыйны нацыяналіст!.. Параіўся з Нінай Іванаўнай. «Цяжка табе цяпер, а будзе яшчэ цяжэй! І аднак жа давай згоду. Дзеля таго, чым жывеш, напэўна, зможаш рабіць больш.» І я даў згоду. І ў бліжэйшым часе пераканаўся: так, мае магчымасьці працаваць на Беларусь, на беларускую ідэю сталі нашмат большымі. Але пра гэта — трохі пазьней. l l l У першыя дні студзеня 1978 году мой самы даверны і блізкі к тым часе сябар Васіль Быкаў перасяліўся з Гародні ў Менск — атрымаў са згоды ЦК КПБ (перш за ўсё з ласкі сакратара ЦК А. Т. Кузьміна) невялікую, з трох пакойчыкаў (іменна пакойчыкаў!) кватэру па вуліцы Танкавай (цяпер — Максіма Танка). У той жа дзень, як яму ўручылі ключы, ён запрасіў мяне і Ніну Іванаўну на «агледзіны». Мы былі першыя з сяброў, хто пераступіў парог яго новага жыльля. З кватэры яшчэ ня выветрыўся сьпецыфічны дух неабжытасьці. Натуральна Васіль Уладзіміравіч прапанаваў хоць па грамульцы «прыняць» у знак такой незвычайнай падзеі. З мэблі была толькі адна «замурзаная» табурэтка, якой, напэўна, карысталіся рабачаі, і таму гаспадар паставіў бутэльку каньяку на падаконьнік — у першым зьлева пакойчыку. Быў ён, зразумела, у добрым настроі, яшчэ да агледзінаў ахвотна прыняў маё за­прашэньне пераначаваць у нас, і мы адтуль, з Танкавай, разам вярнуліся на Карла Маркса, 36. Была, як і не аднойчы раней, сьціплая вячэра, і была доўгая, за поўнач, гаворка. Гаварылі нібыта пра розныя рэчы і пра розных людзей, знаёмых і сяброў, але ўсё было афарбавана адным звыклым настроем, адной заклапочанасьцю: куды ідзем, куды прыдзем і што з намі будзе? Ніякай не прадчуваецца і не прадбачыцца прасьветліны! У гэтакіх гутарках з ім у нас было поўнае ўзаемаразуменьне. Радкі з «Дзёньніка» (11.1.1978): «Званіў Быкаў — рамантуе новую «хату». Зьдзірае цэмент з плінтусоў, каб можна было добра пафарбаваць. Мастак! Ня церпіць эстэтычнага браку.» Радкі з «Дзёньніка» (18.1.1978): «Вечарам прыйшоў Васіль — паначаваць, паколькі ў «хаце» яго пафарбавана і не зайсьці. Сядзелі, гаварылі. Злуецца на жонку, што слухае «баб», якія яе там падзудж­ваюць.» Радкі з «Дзёньніка» (23.1.1978): «Хадзіў у «Полымя» — забраў успаміны пра Лынькова, друкаваць ня будуць, хаця, па словах Шкрабы, і «вельмі цікавыя». Сказалі: «Мы ўжо Лынькова закрылі, пачынаем — пра Мележа». Ну ці ж ня сьмешна! «Закрылі» Лынькова! Вечарам з Генадзем і Матукоўскім былі ў Васіля на новай кватэры. Дурное! Абы-што. Трата часу і здароўя.» Радкі з «Дзёньніка» (8.2.1978): «Палуднаваць да мяне прыйшлі Быкаў і Матукоўскі. Памянулі яшчэ раз Аркадзя Аляксандравіча (Куляшова — Н. Г.), пагаварылі. Матукоўскі страшэнна абураны, што не пазвалі яго на памінкі (вельмі на Чыгрынава крыўдзіцца). З вялікім абурэньнем гаварылі і пра тое, што на памінкі не запрасілі Бярозкіна (сьпецыяльна выйшаў з бальніцы — разьвітацца з сябрам) і Кісьліка. Гэта ўжо трэба ня мець нічога чалавечага ў душы. Самазваныя геніі і чынушы-бюракраты, а не пісьменьнікі! Тры дні ўтрасалі сьпісак, каго запрасіць — і ня ўспомнілі блізкіх сяброў нябожчыка.» Нават з гэтых кароценькіх дзёньнікавых занатовак бачна, як часта пачалі мы з Васілём Уладзіміравічам сустракацца па яго перасяленьні ў сталіцу, — сустракацца, вядома ж, для шчырых мужчынскіх размоваў (асабліва, калі сыходзіліся сам-насам, удвох, бо ў яго часам была інфармацыя, агучваць якую ў прысутнасьці іншых сяброў ён ня мог.) Так, пераезд Быкава ў Менск мяне вельмі ўзрадаваў — магчымасьцю часта бачыцца, сустракацца і абмяркоўваць «праклятыя пытаньні». Засмуціла, праўда, адна акалічнасьць: да перамены месца жыхарства спрычыніўся, апрача ўсяго іншага, распад сям’і, аб чым мне адразу ж і сказаў сам Васіль Уладзіміравіч. Помню, як мы доўга, гадзіны дзьве, бадай, хадзілі ўвечары паблізу майго дому, і ён мне ўсё тлумачыў, чаму развод з Надзеяй Андрэеўнай непазьбежны. Нечаканасьць для мяне была поўная, я бываў у Гародні ў Быкавых, нават начаваў аднойчы, і чамусьці думалася, што сябру на жонку пашанцавала — прыгожая, маладжавая, тактоўная. Выдатна разумеючы, якая далікатная рэч — сямейныя ўзаемаадносіны, я прыняў тлумачэньне Васіля як пытаньне вырашанае. Маўляў, жыцьцё ёсьць жыцьцё, значыць, так трэба. Зусім хутка высьветлілася, што ў менскай кватэры ён будзе жыць з новай жонкай Ірынай Міхайлаўнай. Яшчэ да яе прыезду з Гародні і нашага знаёмства з ёю я зразумеў, што да сваёй новай палавіны Быкаў ставіцца з вялікай душэўнасьцю і любасьцю і што яны знаюцца ўжо ўга як даўно. Ну, але гэта, так бы мовіць, тэма іншая, а мне, паўтаруся, было вельмі ўцешна, што з гэтага часу Быкаў у Менску, побач, — Быкаў, у кантактаваньні з якім я адчуваў надзвычай пільную патрэбу. Сустрэчы нашы сталі сапраўды вельмі частымі, а ўзаемаадносіны — яшчэ больш блізкімі. Адно з яркіх і дарагіх мне сьведчаньняў гэтага — удзел Васіля Уладзіміравіча ў маім аўтарскім вечары, які адбыўся ў вялікай актавай зале БДУ 23 лістапада таго ж 1978 году. Гасьцей толькі нас двое і было. Гаварыў Быкаў не экспромтам, ня з ходу, а сур’ёзна падрыхтаваўшыся. Уласна, сваё важкае слова ён прачытаў універсітэцкім прыхільнікам беларускай паэзіі з аркуша. Прызнаюся, што так пра маю працу ў літаратуры ніхто яшчэ на публіку не гаварыў — з такой сур’ёзнасьцю і павагай, і з такой шчодрасьцю ў ацэнках. Дазволю сабе падаць тут хоць некалькі радкоў. «Гэтыя два розныя бакі яго творчасьці (ліра-эпіка і сатыра — Н. Г.) аб’яднаныя адною моцнай, я сказаў бы высакароднай якасьцю, якую можна вызначыць як фалькорную, глыбока народную, што ідзе з самых вытокаў беларускага жыцьця, яго нацыянальнага характару і яго гісторыі. Што датычыць менавіта гэтага боку таленту Гілевіча, то маю сьмеласьць сказаць, што ў сучаснай беларускай паэзіі Ніл Сымонавіч, бадай, ня мае сабе роўных.» Калі пасьля, нямала зьбянтэжаны, я прамармытаў яму: «Ці не занадта ты, братко? Я не чакаў такога», — Быкаў адказаў: «Нічога не занадта. Рэч у тым, што я даўно заўважаю: да цябе ставяцца несправядліва. Вось і цяпер: на дзяржаўную прэмію ў піку табе вылучылі Лужаніна. Ну вядома ж, ЦК падтрымае гэтага заслужанага...» (Сваё слова Быкаў закончыў пажаданьнем, каб вылучэньне маёй кнігі «Актавы» на Дзяржаўную прэмію БССР завершылася посьпехам). Гэта была ці не найсьветлая паласа ў гісторыі маіх узаемаадносінаў з сябрам і паплечнікам. Багаславёная часіна!.. l l l Сталася так, што 1970-я гады прынесьлі мне многа горкіх стратаў. У лютым 1972-га памёр ад раку лёгкіх бацька Сымон Пятровіч. У красавіку 1976-га памёр ад хваробы сэрца старэйшы на два гады брат Леў Сымонавіч. У жніўні 1978-га — пасьля больш чым двух гадоў страшных пакут у поўным паралюшы, бяз мовы і ў нерухомасьці — адышла ў іншы сьвет мама Кацярына Мікалаеўна. У студзені 1980-га памерла маладзейшая на тры гады сястра Ідзея Сымонаўна. Гэтыя асабістыя страты, што праходзілі праз сэрца адна за адной, прымусілі пільней паўзірацца ў мінулае — пройдзенае і перажытае, глыбей адчуць свой сыноўні і брацкі абавязак і сваю віну, ясьней зразумець сэнс некаторых жыцьцёва важных філасофскіх катэгорыяў і маральных прынцыпаў. Несумненна, гэта адбілася на ідэйна-эстэтычнай канцэпцыі, сюжэце і зьмесьце рамана ў вершах «Родныя дзеці», першыя строфы якога я накідаў у 1972 годзе. Успоруч з раманам пісаў у гэтыя гады п’есы. Можна нават сказаць, што мае сямідзесятыя пайшлі пераважна на п’есы. «Прыступ» творчай жарсьці да драматургіі аказаўся неспадзявана моцным. Напісаў сем аднаактовак (адна з іх — «Не крычы гоп!» — атрымала Другую прэмію на конкурсе і ўвайшла ў выдадзеную ў Маскве анталогію сучасных савецкіх аднаактовак) і дзьве п’есы, так бы мовіць, «паўнаметражныя»: вершаваную камедыю «Формула іржавіны» і драму «Начлег на бусьлянцы», у якой, між іншым, востра закранутая тэма адносінаў да роднай мовы. Дасюль шкадую, што тэатры не зьвярнулі на гэту рэч увагі. На 1970-1975 гады прыпадае і бальшыня маіх васьмірадковых лірычных мініяцюр, якія выйшлі асобнай кнігай пад назвай «Актавы» ў 1976 годзе. Кніга была вылучаная на дзяржаўную прэмію імя Я. Купалы, але ў ЦК рашылі даць гэтым разам прэмію М. Лужаніну за зборнік «Лявоніха», ідэйным стрыжнем якога было вершаванае апавяданьне пра Леніна «Начны тэлефон». Да думкі ЦК прыслухаліся многія сябры Камітэту па прэміях і маю кандыдатуру не падтрымалі (прамаўчалі). У Камітэце было шмат людзей сумленных, якія за «драўляную» лужанінскую «Лявоніху» — з элементарнай павагі да свайго мастацкага густу — прагаласаваць не маглі і аддалі свае галасы мне, але іх нехапіла. У выніку — купалаўская прэмія не дасталася ў той год нікому. Гісторыя з грамадскім абмеркаваньнем і разглядам на Камітэце вылучаных на прэмію твораў пакінула ў маёй душы прыкры асадак. Найперш ад таго, што думка-ацэнка чытацкая нічога ня значыць, і ад таго, што для многіх «майстроў слова» і «інжынераў чалавечых душ» думка-ацэнка цэкоўская важней за ўласную. Радкі з «Дзёньніка» (I.XII.1978): «Быў на абароне дысертацыі У. Васілевічам, былым маім студэнтам, сынам Алены Сямёнаўны. Добра абараніўся, разумны хлопец. Растуць дзеці, прыходзіць новае пакаленьне вучоных! А мы — патроху — на абочыну. Так трэба. Там жа ў Акадэміі паглядзеў тэлеперадачу пра свае «Актавы» — пад рубрыкай: «Творы, вылучаныя на Дзяржаўную прэмію БССР». Усё сапсаваў аўтар перадачы, ён жа вядучы, Іосіф Скурко. Такое мямліў-кілзаў штось дубовае, так прымітыўна, што немагчыма было слухаць. Ніводнага слова пра майстэрства, пра вобразы, пра настроі — і гэта ў размове аб актавах, аб «элегіях неэлегічных дзён»! Радкі з «Дзёньніка» (6.XII.1978): «Глядзеў тэлеперадачу пра «Лявоніху» Лужаніна — пад той жа рубрыкай: «На Дзяржаўную прэмію БССР». Запішам для пачатку: мне далі 20 хвілінаў, Лужаніну — 30. Аба мне перадача ішла днём, калі ўсе на працы, пра Лужаніна — вечарам, пасьля 18-ці. Ну, а галоўнае: што і як гаварыў пра мяне Скурко — і што і як гаварыў пра Лужаніна Някляеў! Зямля і неба! Так гаварыў, такімі высокімі словамі і з такім пафасам, што трэба Ленінскую даваць! Вось так арганізоўваецца абмеркаваньне, так мнагавопытныя выхапні-тарбахваты забясьпечваюць сабе прэмію. Але ж і паскудна на душы ад усяго ад гэтага!» Радкі з «Дзёньніка» (26.XII.1978): «Настрой — вельмі кепскі. Прыйшлі з Нінай да высновы, што сапраўдных сяброў у мяне няма. Калі б хоць хто з іх хоць слова сказаў на Камітэце! Не, сябры прамаўчалі. Крыўдна іменна ад гэтага. Бог з ёй, з прэміяй. Але — не сказаць ні слова ў падтрымку? Ёсьць над чым задумацца!.. Дык хто ж яны, мае сябры?..» l l l Тым часам становішча роднай мовы ў Беларусі пагаршаецца і пагаршаецца. Ды і як не пагаршацца, калі і знакамітыя навукоўцы і жывыя класікі літаратуры праяўляюць партыйную заклапочанасьць аб тым, каб ня даць беларускай мове адда­ліцца ад рускай, і заклікаюць працаваць на іх збліжэньне. На рэспубліканскім схо­дзе партыйнага актыву (чэрвень 1979-га) І. П. Шамякін не бяз гонару заявіў: «Пісьменьнікі, мастакі ў гэтым плане робяць нямала. Мне хочацца напомніць самы сьвежы прыклад — артыкул Кандрата Крапівы «Ці будзем мы езьдзіць па левым баку?», апублікаваны гэтымі днямі ў «Зьвяздзе». Старэйшына нашай літаратуры і навукі з марксісцка-ленінскіх пазіцыяў, дасьціпна і сьмела выступіў супраць ужываньня штучных словатвораў, якімі некаторыя рэдактары стараліся аддаліць беларускую мову ад рускай. Крапіва падкрэсьлівае гістарычную еднасьць нашых моў, якія выйшлі з аднаго кораня, і натуральнасьць, прагрэсіўнасьць працэсу іх збліжэньня ў савецкі час». Натуральнасьць і прагрэсіўнасьць!.. Прагрэсіўнасьць растварэньня адной самастойнай славянскай мовы ў другой, беларускай — у рускай! Якая бездань навуковасьці і маральнасьці пад гэтай высокапатрыятычнай пазіцыяй! Гэта ўжо сапраўды на ўзроўні народнага пісьменьніка-акадэміка і народнага пісьменьніка-кіраўніка СП. Помню, менавіта так каментавалі мы на кафедры і артыкул Крапівы і прамову Шамякіна. З горкай высноваю: «Што ж гэта ў нас робіцца? Навуковая і літаратурная эліта вітае збліжэньне моў!» Як гэтае збліжэньне выглядзіць на практыцы — наглядна ілюструе яшчэ адзін народны пісьменьнік у камедыі-фельетоне «Верачка» (тады ж, у 1979 годзе): сердаболіе, распахнуць душу, пцічка-медзічка, во ізьбежаніе, злы умысел, дзержыць, безнраўственасьць, абстаяцельна, буква закона і г. д. і г. д. Калі так настроеная эліта — як быць і пачувацца звычайнай, шараговай патрыя­тычна не анемічнай інтэлігенцыі? Вось і бачу, што ў яе асяроддзі ўсё больш запаноўвае апатыя, — як бы яе перамагла змора-стома. Нават ваяўніча-бунтоўныя «адзінкі» прыціхлі. Няйначай як нейкае ўсеагульнае зьмірэньне з тым, што адбываецца, усталёўваецца, што наканавана. Можа, гэта быў адбітак агульнай удушлівай грамадска-палітычнай атмасферы ў краіне? Усё ж былі гады пасьля разгрому «Пражскай вясны», разгрому «Нового мира» і сьмерці Аляксандра Твардоўскага: многае, што ў часы «хрушчоўскай адлігі» абуджала і мацавала надзеі, цяпер ашляхла і захірэла. Тым больш тое, што абуджала беларускія надзеі. Дагэтуль з горкай усьмешкай успамінаю, як 28 траўня 1980 году ў перапоўненай вялікай зале БДУ калегі — прафесары, дацэнты, выкладчыкі — сагналі мяне з трыбуны. Як «новасьпечанаму» заслужанаму дзеячу навукі БССР мне быў аказаны давер і гонар — высту­піць на сходзе партактыву універсітэту. Папярэдзілі: будзе прысутнічаць П. М. Ма­шэраў. Тэму выбраў — праблемы падрыхтоўкі настаўнікаў-славесьнікаў у БДУ іна­чай — аб ролі і значэньні слова ў выхаваньні школьнікаў. Слова атрымаў амаль у самым канцы. Машэраву слухаць мяне не даваў рэктар — увесь час напаўголаса гаварыў з ім, карыстаўся зручным момантам і «вырашаў справы». У зале слухалі мяне кепска — адчувалася, што ім гэта зусім нецікава. Зачытваю выдатную цытату з В. А. Сухамлінскага — яго водпаведзь тым, хто недаацэньвае працу філолага, выкладчыка мовы і літаратуры. «Якая гэта вялікая памылка, як многа шкоды яна можа прынесьці! Выкладаньне мовы — вельмі трудная, складаная і адказная справа. І калі мы хочам, каб школа спраўлялася з задачамі, якія цяпер ускладаюцца на яе, выкладчыкамі гэтага прадмету павінны быць людзі самыя здольныя, самыя таленавітыя. Таму што працэс авалоданьня мовай — гэта ня толькі і ня проста перадача ведаў, уменьня, навыкаў. Гэта перш за ўсё выхаваньне. Выхаваньне душы, выхаваньне розуму, фармаваньне ладу мысьлі, карпатлівая разьба і лепка найтанчэйшых рыс духоўнага аблічча чалавека...» А ў зале — перамаўляюцца, гудзяць, шэпчуцца. Калі пачаў гаварыць, як кепска мы выхоўваем культуру мовы на журфаку, якія непісьменныя людзі прыходзяць з БДУ на тэлебачаньне і радыё, — пачуў, што мне запляскалі. У сэнсе: годзе! злазь! Затым яшчэ і яшчэ, і ўсё больш дружна. Я ветліва ўсьміхнуўся зале — і «зьлез». Атрымаў што называецца высьпятка. І варта! Знайшоў тэму для выступленьня ў Беларускім дзяржаўным універсітэце! Дзівак, дый толькі! ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ 1980—1989 Летам 1980-га маё адносна спакойнае прафесарскае жыцьцё зусім нечакана апынулася пад пагрозай страціць свой звыклы status-kwo: мне была зроблена прапанова пайсьці на іншую працу — не педагагічную і не навуковую. Мы вярталіся — вялікая група пісьменьнікаў — з якойсьці літаратурнай шуміхі на Гродзеншчыне, у ікарусе было тлумна, пасажыры хадзілі па салоне, мяняліся месцамі, і да мяне, дзесь у палавене дарогі, падсеў Максім Танк. — Хачу з табой трохі пагаварыць. Не буду цягнуць рызіну, а скажу адразу: хацеў бы і быў бы рад, каб ты прыйшоў у Саюз на працу, на пасаду першага сакратара.— І, не даўшы мне нават выказаць здзіўленьне, прадоўжыў.— Давай, брат, прыходзь, папрацуем разам. А то ты ўжо там заседзіўся на факультэце. Навуменка вунь пайшоў у акадэмію, а ты давай да нас... Прапанова была звышнечаканай, і калі б зыходзіла не ад Максіма Танка — мог бы нават прыняць за розыгрыш. Мяне — на першага сакратара Саюза пісьменьнікаў? Няўжо гэта сур’ёзна? Нацыяналісту нумар адзін даверыць такую пасаду? Няхай сабе не на першую ролю, а на другую — і аднак жа! Галоўны творчы саюз рэспублікі! Што ж здарылася? Нешта памянялася ў нацыянальнай палітыцы? Не заўважаецца ж нічога такога.» Такія, прыкладна, паспелі крутануцца ў галаве думкі. І я адказаў, іранічна ўсьміхаючыся: — Не, Яўген Іванавіч, дзякую, але... я не гаджуся на такую пасаду.— І ўдакладніў: — Я не гаджуся ў начальнікі. Камандаваць не ўмею — Ха! — выбухнуў, наўмысна сярдзіта, Танк.— Ён не гадзіцца! А я, па твойму, дык і нарадзіўся начальнікам! Запрэглі — і цягну. Так што, давай, дружа, не адмаўляйся... Між тым, я гаварыў праўду: я не магу загадаць, а толькі магу папрасіць: калі ласка; не магу чалавеку «тыкаць» — нават зусім маладому, ніводнаму студэнту за 30 гадоў не «тыкнуў»; я моцна бянтэжуся і ніякавею перад нахабствам і хамствам. За жыцьцё я пераканаўся, што арганізацыйная праца — зусім не мая стыхія. А пасада «першага» вымагала акурат такой працы. Ёю, ведаў я, і займаўся І. П. Шамякін — практычнымі пытаньнямі жыцьцядзейнасьці Саюза. Старшыня быў, калі па шчырасьці, «вясельным генералам» — адкрываў пленумы, вёў прэзідыумы, хадзіў засядаць на розныя камітэты, камісіі, на форумы, зьезды, прыёмы, і толькі ў крайніх выпадках — у ЦК ці ў Саўмін — па вельмі важных пытаньнях. — Яўген Іванавіч, я сапраўды па характары зусім ніякі не начальнік. Гэта — па-першае. А па-другое, нашто спатрэбіўся я, калі столькі ёсьць прэтэндэнтаў, столькі ахвотнікаў прымерыць на сябе гэты мундзір. Аж мычаць некаторыя! Аж сьліньку пускаюць! — А вось таму, што надта ж прагнуць, ім і не робіцца прапанова. Нешта ён гаварыў яшчэ ў гэткім жа сэнсе, але я катэгарычна адмовіўся. — Не, і не, Яўген Іванавіч. Не крыўдуйце, не палічыце, што я не хачу менавіта з вамі працаваць, проста... Ну не для мяне гэта. — І ўсё такі ты падумай, браток, падумай. Я табе заўтра ці пасьлязаўтра пазваню... Пра размову з Танкам я, канешне ж, расказаў дома Ніне Іванаўне. Яна катэгарычна падтрымала маё адмоўнае стаўленьне да зробленай прапановы. Па-першае, яна ўвогуле не хацела, каб я пакінуў працу ва універсітэце; пра свае намеры перайсьці на хлеб «вольнага мастака» я гаварыў ёй неаднойчы, але яна ўсур’ёз гэта, можна сказаць, не ўспрымала, настолькі была ўпэўнена, што «такога глупства» я не зраблю. Гэта яе перакананьне яшчэ памацнела, калі я разгарнуў на кафедры стратэгічную працу па зьбіраньні выданьні і дасьледаваньні фальклору. А к пачатку 80-х мае творчыя планы на гэтай дзялянцы былі яшчэ далёка не завершаныя. Па-другое, яна шмат ведала пра ўнутрыведамасныя справы ў СП Беларусі, пра норавы «інжынераў чалавечых душ», якія даюць аб сабе знаць у канфліктных сітуацыях, у брудных плётках і нагаворах, і вельмі хацела, каб я ад усяго гэтага быў як мага далей. Дык чаго ж туды сунуцца-лезці? А праз два дні мне быў званок. Але не ад Танка. Пазваніў загадчык аддзела культуры ЦК КПБ А. Петрашкевіч. — Хацеў бы вас пабачыць. Ёсьць пільная патрэба. Можа, падыйшлі б? — Зараз? Ці калі? — Лепш, каб зараз, калі выпадае, калі чаму важнаму не перашкоджу. Пропуск будзе ў паставога, унізе. Жыў — зусім побач, можна сказаць, пад пахай у ЦК, і таму праз колькі хвілін быў у Петрашкевіча. Па дарозе гадаў, навошта спатрэбіўся, прыкінуў колькі варыянтаў — але ніводнага наконт перамены месца працы, тым больш — наконт таго, што было прапанавана старшынёй СП. А менавіта гэта і абвясьціў мне, звышветла ўсьміхаючыся, загадчык аддзела. Пачуўшы прыкладна тое, што надоечы пачуў Танк, выказаў шкадаваньне і... запрасіў мяне да сакратара ЦК па ідэалогіі А. Кузьміна. Размова ў галоўнага ідэолага рэспублікі была нядоўгая, бо, высьветлілася, ён ужо ведаў пра маё рэагаваньне на ганаровую прапанову ад Танка. Спытаў, між іншым, якая ў мяне зарплата ў БДУ. Даведаўшыся, што амаль у два разы большая, чым у першага сакратара праўленьня СП, сказаў, што гэта можна будзе адрэгуляваць, увесьці персанальны аклад. (Забягаючы наперад зазначу: нічога не было «адрэгулявана»: за 9 гадоў службы ў СП я страціў больш за 16 тысяч рублёў — амаль дзве «Волгі»). Як і заўсёды там, дзе размова заходзіць пра грошы, я і гэтым разам бяспечна махнуў рукой і заявіў, што справа не ў зарплаце, а ў тым, што гэта пасада мяне не вабіць, начальнікам сябе не ўяўляю. Было бачна, што Кузьміна я ні трохі не пераканаў. Ён штось гаварыў, што я буду ў пары з Яўгенам Іванавічам, а ў яго вялікі аўтарытэт і досьвед, а затым спытаў, колькі мне яшчэ даць на роздум? Тыдня хопіць? Дамовіліся. Праз тыдзень сустрэнемся. Зноў гутарылі-раіліся з Нінай Іванаўнай — як жа выйсьці з гэтай сітуацыі, каб і не прыняць прапанову і не надта раззлаваць цэкоўскіх ідэолагаў. Рашылі ўпор зрабіць на маю навуковую працу ў галіне фалькларыстыкі, на яе важнасьць і на маю захопленасьць ёю, тым больш, што зусім нядаўна, у красавіку, мне было нададзена ганаровае званьне Заслужаны дзеяч навукі. Падрыхтаваўся пераканаць Кузьміна ў нямэтазгоднасьці зрываць мяне з універсітэта, пазбавіць шчасьлівай магчымасьці працаваць па прызваньню на карысьць навукі,— маўляў, літаратурнага чыноўніка можна знайсьці, дый куды лепшага, больш здатнага трымаць кіроўчыя лейцы ў руках, а знайсьці замену навукоўцу, у якога распачаты канкрэтныя тэмы-планы, практычна немагчыма, хто за цябе напіша новую манаграфію і менавіта па тваёй канцэпцыі? Ніхто. Гэта — як і ў літаратуры, ці ў музыцы, ці ў іншым родзе мастацтва. Падрыхтоўка мая да новай сустрэчы аказалася дарэмнай. Размова з Кузьміным была яшчэ больш кароткай, чым у першы раз, фактычна, ён не стаў мае аргументы выслухоўваць, убачыўшы, што я прыйшоў «не з тым». Адно сказаў: «Відаць, я мала даў вам часу падумаць. Вы, здаецца, едзеце ў адпачынак? Вось і добра. Пасьля адпачынку, праз месяц, сустрэнемся. Спадзяюся, ужо з іншым рэзультатам.» Стала ясна, што пытаньне закручана вельмі сур’ёзна і што наперадзе — нялёгкія выпрабаваньні маёй волі, свабоды майго сумленьня, трываласьці майго характару. Што яны так прычапіліся? У чым справа? Ну, а калі я дам згоду? Ці так усё будзе для мяне кепска і страшна? На факультэце так ці іначай я ўжо надоўга не застануся: пасьля таго, як перастаў быць загадчыкам кафедры літаратуры прафесар М. Р. Ларчанка — маё становішча рэзка зьмянілася, рэжыму найлепшага спрыяньня, да якога я за 20 гадоў прывык, прыйшоў канец. Асабліва — калі і новы загадчык кафедры І. Я. Навуменка перайшоў у Акадэмію і кафедру ўзначаліла дацэнт В. Казлова. Быў і яшчэ адзін аргумент «за», які ўсьведамляўся мною ад самага пачатку і, адчуваў я, можа ўрэшце стаць вырашальным: магчымасьць, заняўшы такую пасаду, нешта зрабіць для выратаваньня беларускай мовы і культуры, беларускай школы, беларускай кнігі і наогул для беларушчыны,— зрабіць нашмат больш, чым раблю цяпер. Я ўвесь час помніў, што мне казалі ўкраінскія і літоўскія сябры: «Дарэмна вы, беларускія нацыянальныя патрыёты, ухіляецеся ад кіраўніцтва Саюзам, аддаўшы яго ў рукі сервільных чыноўнікаў ад літаратуры, якія не толькі пішуць, але і жывуць і дзейнічаюць паводле правілаў «чего изволите?» Вы недаацэньваеце магчымасьці, якія ў гэтым плане дае пісьменьніцкая арганізацыя,— з ёю не-не ды і вымушаны правадыры лічыцца.» Гэта было праўдай, колькі разоў бачыў сам, як нашы літначальнікі ад боязі страціць пасаду капітулявалі перад уладамі або не праяўлялі ініцыятыву, не рабілі тое, што трэба было рабіць у інтарэсах Роднага Слова і Роднай Літаратуры. Дык, можа, варта дзеля гэтага ахвяравацца і пахадзіць у ярме хоць нейкі час — можа, і сапраўды ўдасца што-небудзь зрабіць? Рашыў параіцца з блізкімі сябрамі: што на гэта скажуць яны, як паглядзяць на такі паварот справы, як бачуся я ім на пасадзе літаратурнага чыноўніка? Навіну сябры ўспрынялі, мякка кажучы, без ніякага энтузіязму. Быкаў: «Ну, гэта дзіўна, што іх выбар спыніўся на табе. Шчыра кажучы, я не надта цябе ўяўляю ў ролі Шамякіна. Ён быў у сваёй роднай стыхіі, а ты, — наколькі я цябе ведаю, чужы ёй.» Я пачаў яму гаварыць пра магчымасьці хоць трохі ўплываць на вырашэньне пэўных, канкрэтных задач літаратурнага і культурнага жыцьця ў Беларусі. «Вядома, нейкія магчымасьці будуць, але перабольшваць іх не варта. Разагнацца табе не дадуць.» Матукоўскі зрэагаваў крыху весялей, але таксама з пэўным рэзервам сумненьня. «Калі дадуць табе падабраць добрую, верную каманду — тады можаш пагаджацца... А як з універсітэтам? Не будзе шкада? Прафесар — гучыць больш важка, чым сакратар Саюза.» Найбольш сумненьняў пасеяў ува мне Бураўкін. «Цяжка параіць. Глядзі сам. Пойдзеш — лёгка не будзе. Ведаеш, у якую ваўкаўню трапіш. Выдатны паэт, але «фанерны танк» Яўген Іванавіч не падтрымае, не таму, што не хоча, а таму, што трымціць нават перад інструктарам ЦК. Будучы членам ЦК. Так што — глядзі, думай...» Вось гэтак адазваліся сябры на маё турботнае пытаньне да іх — як быць? Аніякога заахвочваньня, ні слова абяцаньня падтрымкі,— маўляў, ідзі, бярыся, будзем дапамагаць, пры выпадку — заступімся, у крыўду не дадзім... Нашмат пазьней уцямлю, дзе тут таілася для мяне загадка, чаму найблізкія сябры не прывіталі выбар ЦК КПБ. Аказваецца, у аднаго з іх былі свае планы і свае разьлікі. Відочнае незацікаўленьне сяброў у маім узыходзе на пасаду першага сакратара СП яшчэ больш пераканала мяне, што любой цаной трэба ад прапанаванага мне высокага гонару адбіцца. З такім намерам і такім настроем і падаўся ў Дом творчасьці Кактэбель, дзе, пакуль іншыя бралі сонца, мне звычайна нядрэнна працавалася (летняе сонца я трываю кепска, асабліва на поўдні). І ўжо ў дзень прыезду атрымаў яшчэ адну моцную падзарадку для свайго «антысакратарскага» настрою. Хтосьці з маскоўскіх знаёмых спытаў: «Дык што — маеце новага першага сакратара Саюза? Мы тут і не чулі пра такія перамены ў вас.» — «Пра такія перамены я не чуў таксама»,— кажу.— «Як не чулі? Учора паехаў адсюль ваш вядомы празаік, і ад’язджаючы сказаў нам: “Вам добра тут заставацца, купацца, загараць, а мне трэба ехаць упрагацца ў вялікі хамут і выцягваць з балота арганізацыю.”» — «Што за хамут?» — спыталі мы, заінтрыгаваныя. — «Ды вот, разумееце, якая пятрушка... Назначылі першым сакратаром Саюза, замест Шамякіна. Мне гэта ні к чаму, канешне, мая справа — раманы пісаць... Ну — нікуды не падзенешся, давядзецца і ў гэтым ярме пахадзіць...» Вось так, досыць характэрнай для «вядомага празаіка» мовай, паведамілі мне навіну маскоўскія кактэбельцы. Пра каго гаворка, мне стала ясна з першай хвіліны: пра аднаго з цяперашніх сакратароў СП, які курыруе прозу, хварэе на празьмерную амбітнасьць, уладу любіць — хлебам не кармі, а дай, і які, канешне ж, за пасаду ў СП будзе трымацца да канца — хіба што яму прапануюць месца міністра. Уражаны я быў надзвычайна. Адчуў, што «назначаны сакратаром» гаварыў не жартам, і калі трохі хлусіў, перазагінаў па звычцы — дык менавіта трохі. Як жа мне ўсё гэта разумець? Што за двайная гульня ў ЦК КПБ? Але, зрэшты, дзякаваць богу, што я пра гэта даведаўся. Узброімся і гэтым контраргументам для будучай размовы з Кузьміным. Бо не трэба мець шмат фантазіі, каб уявіць, у якую я траплю сітуацыю, маючы побач, у суседнім кабінеце, яшчэ аднаго «першага сакратара». Якое ў мяне будзе з ім супрацоўніцтва!.. Тут ўжо сапраўды і Танк не дапаможа. Новая, трэцяя сустрэча з галоўным ідэолагам рэспублікі адбылася дзесьці каля 20-га верасьня. Да размовы я падрыхтаваўся грунтоўна,— каб па ўсіх лініях даказаць няслушнасьць вылучэньня маёй кандыдатуры на пасаду «першага». Але абышлося без размовы. «І так — дабро? Згода?» — спытаў гаспадар кабінета.— «Не, Аляксандр Трафімавіч, не і не. І папрашу вас выслухаць мяне» — «Не, прабачце, я ўжо вас двойчы слухаў. Цяпер вы ўсё скажаце Пятру Міронавічу. Хадземце да Пятра Міронавіча.» Я амаль аслупянеў. Як? Да Машэрава? А навошта? Кузьмін падняўся з крэсла і, мне здалося, досыць злосна, з раздражненьнем, прагаварыў: «Вы думаеце, я вас столькі ўгаворваў бы? Няўжо вы нічога не зразумелі? Пятру Міронавічу падалі спісак з шасьці кандыдатур. Ён памеціў дзве з іх — Гілевіч і Бураўкін — і сказаў: апрача гэтых — не бачу.» Я напомніў, што Бураўкіна мы ўсяго два гады назад прызначылі старшынёй Белтэлерадыё, і ён добра працуе.— «Ну, тады Гілевіч. Усё — пытаньне закрываем.» Пётр Міронавіч да вырашанага пытаньня не вяртаецца. І так, хадземце...» І мая стойкасьць здрыганулася. Машэрава я ведаў і паважаў з часоў яго камсамольскага лідэрства, я слухаў яго яшчэ ў 1950, калі быў в. а. сакратара камітэта камсамола педвучылішча, і неаднойчы пасьля. І калі, аказваецца, гэта ён спыніўся на маёй кандыдатуры — то ўся сітуацыя пачынае для мяне трохі іначай сьвяціцца. Значыць, гэта яго асабісты давер. Значыць, разуменьне і падтрымка будуць забяспечаны на самым высокім узроўні. Давядзецца «раззброіцца» і капітуляваць. Усё, што я здолеў вырваць у Кузьміна — яго згоду на маю ўмову: не больш, як на тры гады. Толькі на тры гады! Гэта была, вядома, мая наіўнасьць,— тры, ці пяць, ці зусім адзін год — гэта ўжо будуць рашаць яны, а не ты, шараговы партыец. Праз два тыдні П. М. Машэраў трагічна загінуў. Яшчэ праз два тыдні, а менавіта 17-га кастрычніка, я быў выбраны на Пленуме СП першым сакратаром праўленьня. Я мог чакаць, што са сьмерцю Пятра Міронавіча ідэолагі ЦК перагледзяць пытаньне аб маім пераходзе на працу ў СП, але яны гэтага не зрабілі, што было зразумела: адразу ж парушаць волю першай да ўчора асобы — хто ж асьмеліцца? Хоць, напэўна, сяму-таму, думаю, і хацелася разбурыць спланаваныя і падрыхтаваныя выбары ў Доме літаратара. * * * Дзіўнае сталася дзіва: я, чалавек, які ўсё жыцьцё чуўся зусім няздольным кіраваць і камандаваць, у 49 гадоў далучаны да кіраўніцтва не абы-якога калектыву — галоўнага (вядучага!) творчага саюза рэспублікі. Дзіва — дзіўнае, але толькі для мяне самога, бо людзі-пісьменьнікі нічога незвычайнага ў гэтым не ўбачылі. Як у падобных сітуацыях нярэдка кажуць: а чаму б і не? А чаму б і не ён? Праўда, «тронную» маю прамову слухалі насьцярожана, і не думаю, што засталіся задаволенымі, бо пра такія рэчы, як літфонд, дом творчасьці, паліклініка, кватэры, творчыя камандзіроўкі і іншае я нават і не ўспомніў. Наогул, слова было занадта кароткім і прысьвечана літаратурна-грамадскім праблемам: аўтарытэт пісьменьніка, ідэйна-мастацкія вартасьці твораў, якія пішам і выдаём, лёс беларускай мовы і беларускае школы, узровень прапаганды літаратуры і г. д. Высьветлілася і нешта больш непрыемнае для мяне: дзякуючы не лепшаму характару, я паспеў нажыць нямала ворагаў сярод нашай грамады. І яны далі аб сабе знаць у першыя ж дні маіх новых клопатаў. Яшчэ аніяк і нічым не праявіў сябе, а ўжо ў ЦК пайшлі ананімкі. Адна — вершаваны пасквіль на камароўска-рускай мове, здзеклівы, з абыгрываньнем майго імя, з пагардай да маёй творчасьці. Напісаны досыць прафесіяльна, набітай у рыфмаваньні рукой. Аўтар, хутчэй за ўсё быў не адзін, а група сабутэльнікаў; за гарэлкай і рыфмавалі. Не сумняваюся, што гэта былі будучыя «вялікія дэмакраты», якія ўжо тады бачылі і ведалі, што іх эгацэнтрызму я слугаваць не буду — як і ні чыйму іншаму, бо — мне ёсьць каму слугаваць, у мяне ёсьць Бацькаўшчына. Другая ананімка — суцэльны лямант: каго вы назначылі на пасаду «першага», трэба неадкладна перавырашыць, «я вас прашу і малю». Па зьместу і лексіцы пазнаў дробнага алкашыка-лысагорца. Трэцяя — бруд сямейна-бытавога парадку з выхадамі на маю радню. Трэба сказаць, што новы тым часам загадчык аддзела культуры ЦК І. Антановіч гэтыя перлы злосьнікаў і паклёпнікаў паказваў мне ахвотна. Здаецца, з намёкам: глядзіце, што мы пра вас ведаем, і што людзі думаюць; мы вас прызначылі, але, але... Але зьбіраецца «кампрамат», таму — майце на ўвазе, і старайцеся заслужыць нашу абарону. На душы было агідна, і не толькі ад ананімак, але і ад «сладастрасьція», з якім яны падаваліся мне для азнаямленьня. На першым жа пасяджэньні прэзідыума, якое было падрыхтавана яшчэ без мяне і ў праекты рашэньняў якога я не стаў умешвацца, разглядалася і «кватэрнае» пытаньне — аб адсяленьні ад аднаго вядомага крытыка дачкі, каб палепшыць яму ўмовы для «творчай працы» (такая практыка ў дзейнасьці СП існавала). Прэзідыум падтрымаў просьбу крытыка. Пасяджэньне закончылася позна вечарам, а назаўтра раніцой мяне запрасіў да сябе (дакладней — загадаў явіцца) І. Антановіч. «Што вы ўтварылі? Неадкладна адмяняйце рашэньне! Ваш парторг ужо быў у мяне і выказаў свой пратэст. Крытык нічога не атрымае. Райвыканкам не зацвердзіць ваша рашэньне,— пра гэта ўжо мы паклапоцімся.» Першае, што мяне здзівіла, гэта спрыт кіраўніка партарганізацыі СП — калі ж ён паспеў «далажыць начальству»: ноччу? Другое, чым я быў моцна ўражаны,— неверагодна пільны кантроль з боку ЦК за дзейнасьцю кіраўніцтва СП. Нават самае простае бытавое пытаньне павінна быць узгоднена тут, у гэтым доме! Дык а што можна рабіць без узгадненьня? К гэтаму часу я ўжо высьветліў для сябе: планы і тэмы пленумаў праўленьня, пасяджэньняў прэзідыума і сакратарыята абавязкова павінны быць у ЦК, пра эвентуальныя зьмены ў планах — абавязкова паведамляць, планы культасьветніцкай працы (усе юбілейныя і проста творчыя вечары, сустрэчы з чытачамі, прыём дэлегацый, выезды за межы Беларусі і г. д.) — таксама ў ЦК! Ні кроку без узгадненьня! Хіба што Літфонд пад меншым кантролем — і выдае пуцёўкі ў дамы творчасьці самастойна? Ды і гэта яшчэ невядома, можа, і гэтую дзейнасьць адсочваюць? Слухаю амбітнага партыйнага чыноўніка і спасьцігаю, куды я ўскочыў і колькі мяне будуць тузаць, прыніжаць і зьневажаць па самай дробязнай прычыне і зусім беспрычынна, як вось цяпер. Незаслужаную «вывалачку», ды яшчэ ў такім грубым, непачцівым тоне, я пераношу кепска, зусім кепска, і таму спрабую абараніцца. «Па-першае, кажу, калі наш парторг такі прынцыповы, дык чаму ён моўчкі праседзеў на прэзідыуме, чаму не ўзяў слова і не даказаў, што такое рашэньне будзе памылковае? Што гэта за партыйная пазіцыя — бачыць, разумець, што калегі, таварышы і сябры, робяць памылковы крок і не засьцерагчы іх, хітранька прамаўчаць? Па-другое, чаму папрок выказваецца мне, калі я не меў дачыненьня да падрыхтоўкі прэзідыума? І чаму цяпер я павінен ставіць пытаньне аб адмене пастановы і за чужыя грахі нажываць ворага ў асобе гэнага крытыка? Хто рыхтаваў пытаньне — хай і адкручвае назад.» — «Вы нечага не зразумелі, шаноўны першы сакратар,— досыць скрыпуча прагаварыў Іван Іванавіч.— Вы знаходзіцеся ў ЦК, дзе ад крытыкі не адхрышчваюцца, а ўдзячна выслухоўваюць. Добра, спішам гэта на вашу нявопытнасьць. Але зрабіць тое, што я сказаў, давядзецца. Усяго добрага!..» Здаецца, ці не ў той жа дзень, што так паскудна пачаўся, я даведаўся пра штось такое, ад чаго мне стала не проста сумна, а моташна і скрушна. Інжынер-будаўнік Літфонда (была такая пасада — на перыяд будаўніцтва) запрасіў мяне зьездзіць паглядзець месца, дзе будзе новы дом творчасьці «Іслач» і дзе ўжо рыхтуецца пад яго пляцоўка. Мне ў поўным сэнсе слова стала блага. Раней да мяне даходзілі чуткі, што кіраўніцтва СП ездзіць па ваколіцах Мінска, выбірае лясное ўрочышча, дзе мог бы, на радасьць пісьменьнікам, узвысіцца новы шыкоўны дом творчасьці. Але я думаў, што само будаўніцтва — недзе ў далёкай перспектыве. Пакуль будзе выкананы праект усяго ансамбля — з усімі будынкамі, дварамі, інфраструктурай,— пройдуць гады. Аказваецца, усе праектныя дакументы гатовы і работы «нулявога цыклу» пачаліся: вырублены лес, зроблена маркіроўка, забіты першыя калкі. Ліміты на будоўлю пайшлі, першыя дзесяткі тысяч з адпушчаных Літфондам СССР трох мільёнаў — выдаткаваны, наступны год — першы год ударнага будаўніцтва. А ўсяго «ударных» будзе пяць — у канцы 1986-га Дом творчасьці «Іслач» пачне функцыянаваць. І гэты Дом павінен збудаваць я — чалавек, які, апрача шпакоўнямі ў дзяцінстве, ніколі ніякім будаўніцтвам не займаўся і не цікавіўся. Ну не старшыня ж — не Максім Танк, якому праз два гады 70, будзе непасрэдна займацца ўсімі практычнымі пытаньнямі новабудоўлі,— як не займаўся ён колькі гадоў раней і будаўніцтвам Дома літаратара — усё цягнуў яго нястомны намесьнік (раўназначна — першы сакратар) Іван Шамякін. Дык Шамякін у такіх практычных справах добра знаўся, сам меў сярэднюю адукацыю будаўніка, будаўнікам Мінска прысьвяціў вялізны раман «Атланты і карыятыды», ведаў усіх начальнікаў у сталіцы і абласьцях, з многімі сябраваў асабіста, ведаў усе кнопкі, на якія трэба націснуць, каб будаўніцтва (справа ў нас — неймаверна цяжкая!) рухалася наперад. А што ведаю і якіх знаёмых маю я? Трохсот пісьменьнікаў, з паўсотні навукоўцаў-філолагаў, з дзесятак журналістаў, столькі ж мастакоў і кампазітараў, ну яшчж трохі настаўнікаў і бібліятэкараў... І, бадай, ніводнага міністра, намесьніка міністра, сакратара абкама, старшыні выканкама... Дый страшна не ўмею абзаводзіцца знаёмствамі, прывабліваць і прыбліжаць да сябе, рабіць сябрамі патрэбных людзей — на бяду-на шкоду сабе, вядома. Такі ўжо некантактны, няздатны на шырокія прывязанасьці ўрадзіўся,— вечна ў самім сабе, у сваіх пастаянных і нязводных думах-клопатах пра лёс Роднага Слова, лёс беларускай школы, беларускай культуры — кнігі, тэатра, музыкі. Пра лёс усяго таго, што зусім ці амаль зусім не цікавіла пераважную бальшыню тутэйшых начальнікаў. «А зачем нам на белорусском Шекспир, (или Гете, или Данте) если он есть на русском?» Як умеюць абзаводзіцца знаёмствамі і сябрамі творцы канктактныя, рэалісты і прагматыкі,— я пераканаўся на адным эпізодзе, сьведкам якога быў. Заходжу ў будынак Саюза пісьменьнікаў (яшчэ на вуліцы Энгельса), у маленькі пярэдні пакой, які раздзяляе кабінет старшыні і кабінет сакратара, і бачу на вялікім масіўным стале цэлыя штабялі бандэроляў — зусім аднолькавых памерам. «Што такое, прабачце цікаўнасьць? Што за манбланы?» — спытаўся ў супрацоўніцы апарата. «Гэта новы раман Івана Пятровіча, вось памаглі загарнуць і падпісаць і зараз павязем на пошту.» — «І куды ж гэта, калі не сакрэт?» — пытаюся.— «Усім першым сакратарам райкамаў Беларусі, па спіску.» — «Дык колькі іх тут?» — «Сто з гакам.» — «Ну, правільна,— кажу,— сакратары павінны чытаць лепшыя творы беларускай літаратуры. Самі купіць — могуць і не здагадацца, а так — хочаш не хочаш — чытай!» Супрацоўніца з разуменьнем ўсьміхнулася. «Дык во, ядрона вош, як набываюцца нерадавыя, уплывовыя сябры, як заваёўваецца іх увага і падтрымка, а значыць — і вялікія заказы на кнігу, і пахвальныя словы ў друку ці на тэлерадыё і іншыя ласкі! Ну, малайчына! Ай-ай-ай, які малайчына!.. Але... а як жа распаўсюджваецца і прапагандуецца беларуская кніга па-за гэтай прыватнай ініцыятывай? Чаму ў кнігарнях пыляцца і курчацца штабялі беларускамоўных выданьняў? Дарэчы, на якой мове пасылаецца сакратарам райкамаў новы раман? Ці на мове зямлі і народа — гаспадара гэтай зямлі!» Так што мне з папярэднікам у справе будаўніцтва і не раўняцца, і не цягацца. Прызнаюся, ад перажываньняў, якія агарнулі мне душу і сэрца з гэтай прычыны, я ажно ўчарнеў. На што будуць ісьці мае сілы цэлыя пяць гадоў! (Дый добра, калі пяць, бо — планы не заўсёды вытрымліваюцца.) А хіба я пра гэта, пра будаўніцтва, думаў і тады, калі даваў згоду, і цяпер — па абраньні? Я думаў толькі пра адно — як найлепшым чынам ахвяраваць свае сілы і здольнасьці на тое, каб Саюз пісьменьнікаў хоць на трохі павярнуўся тварам да самых балючых беларускіх праблем — да таго галоўнага, чым павінна сёньня, у гэтых гістарычных абставінах, жыць наша нацыянальна сьвядомая інтэлігенцыя. Толькі пра гэта і думаў і думаю! А тут — будаўніцтва! Ну што ж, неяк будзе, давядзецца паднапружыцца; зрэшты, калі ўрад рэспублікі даў згоду і прыняў грошы — то будзе таксама варушыцца і памагаць, заказчык-то — Літфонд усесаюзны, Масква. (Так урэшце і сталася. Урад ішоў насустрач, ціснуў на падрадчыка, асабліва старалася тагачасны намесьнік прэм’ера Н. М. Мазай: і зараз бачу, як яна на будоўлі, куды прыязджала не аднойчы, ходзіць па гурбах друзу ў туфельках на абцасіках.) Клопатаў, як я зразумеў адразу, у першага сакратара будзе шмат, у тым ліку, вядома ж, і пра пісьменьніцкі быт, пра ўмовы творчай працы сяброў СП, забеспячэньне жыллём і аўтамашынай (і тое, і другое трэба выбіваць, вырываць, вымольваць), і пра выданьне кніг беларускіх аўтараў у Маскве і Ленінградзе, і пра ўшанаваньне памяці нябожчыкаў... Аднак жа — галоўнае, галоўнае і яшчэ раз галоўнае: скіраваць ўсю дзейнасьць і высілкі на тое, каб беларускія пісьменьнікі ўсё часьцей задумваліся над лёсам Бацькаўшчыны, яе мовы і культуры, каб дух беларушчыны ўсё глыбей пранікаў у іх сьвядомасьць, каб ад абыякавасьці і раўнадушша, якога занадта шмат у пісьменьніцкім асяроддзі, іх душы і сэрцы памкнуліся насустрач вялікім і высакародным патрыятычным ідэям, каб мацней загараліся грамадзянскім неспакоем, бо толькі неспакойныя могуць нешта зрабіць для Радзімы. К таму часу, праз паездкі ў Балгарыю і ў Славенію, праз замежнае радыё на славянскіх мовах, я ўжо добра ведаў пра ролю Саюза пісьменьнікаў Чэхаславакіі ў падрыхтоўцы гэтак званай «Пражскай вясны», якая ўскалыхнула ўсю Еўропу, у тым ліку і мільёны сумленных чалавечых душ у СССР. Мне ўсё больш станавілася ясным, што ў краіне наспяваюць сур’ёзныя перамены і што яны будуць выкліканы перш за ўсё нявырашанасьцю нацыянальных праблем, грубым скрыўленьнем ленінскай нацыянальнай палітыкі,— у тым ліку і ў галіне эканомікі, а не толькі мовы і культуры. Хоць моўна-культурны аспект праблемы — самы балючы, безумоўна, для сьвядомага прадстаўніка любога, пазбаўленага свабоды і незалежнасьці народа. Калі праз адзінаццаць гадоў разваліцца СССР — я стану пускаць «у людзі» сваю ўласную формулу: «Галоўная прычына развалу Савецкага Саюза — дзікае, гвалтоўнае задушэньне ў Беларусі беларускай мовы.» На першы погляд — спрашчаю праблему такой фармуліроўкай, але па сутнасьці — спрашчэньня няма, беларуская мова тут — толькі вобраз-сімвал. У СССР, на ўсіх нярускіх тэрыторыях, ішоў планамерны працэс гвалтоўнай русіфікацыі і асіміляцыі, у нас, у Беларусі, яго вынікі былі асабліва жахлівыя, таму і ўзяў за сімвал лёс нашага, беларускага Слова, нашай беларускай Душы. Аб чым я тады, восеньню 1980-га, прыйшоўшы на працу ў СП, думаў-марыў? Аб тым, што я павінен не ўпусьціць ніводнай магчымасьці, якую можна скарыстаць дзеля абуджэньня нацыянальнай самасьвядомасьці ў беларускай інтэлігенцыі, што б гэта ні было: пленум, сход, прэзідыум, канферэнцыя, літаратурны вечар, артыкул ці інтэрв’ю ў друку... Я павінен біць і біць у адну і тую ж кропку, напамінаць і напамінаць усім, хто пачуе ці прачытае, пра наш найпершы, наш сьвяты абавязак. На лістках засталіся занатаваныя сьляды маіх тагачасных думак-роздумаў сам-насам з сабою. «Дзе ж уласны прыклад нацыянальна сьвядомай інтэлігенцыі? Колькі нас, хто і дома — з жонкай, з дзецьмі, з цешчай, з суседзямі — гаворыць на мове сваіх таленавітых кніг? І прычым тут улада? Улада вінавата, што ты не гаворыш з жонкай і дзецьмі па-беларуску? Сяджу ў рэдакцыі часопіса. Зьвініць тэлефон. Намесьнік рэдактара, вядомы паэт, падымае трубку. «Нет, не получится. Мне тут надо на полчасика задержаться. Сходи забери сама...» І паклаў трубку. Ну, ясна. Гаварыў з жонкай. Гаварыў на штодзённай мове сям’і, хатняга жыцьця. Значыць, так гаворыць і з дзецьмі, і з унукамі... Паклаў трубку і прадоўжыў са мной гаворку на «нашай роднай любай матчынай» (цытую паэта) мове. Ну ці ж не фарысеі і крывадушнікі? Сказанае яшчэ ў большай меры датычыць многіх нібыта нацыянальна сьвядомых артыстаў, музыкаў, мастакоў, філолагаў АН БССР, выкладчыкаў ВНУ і гарадскіх школ... Настаўнікі толькі на ўроку карыстаюцца беларускай мовай, а ледзь скончыўся ўрок — ужо на калідоры, а часам і ў класе — пераходзяць на рускую. На ўроку такая настаўніца — як беларуская артыстка ў замежнай оперы: спела па-італьянску і тут жа натуральна пераходзіць на звыклую штодзённую мову. Гэтак жа, як настаўнікі, карыстаюцца беларускай мовай артысты нашых драматычных тэатраў — толькі на сцэне! Беларуская мова для іх — толькі мова прафесіі, але — не мова душы. Ад гэтага шмат траціць і мова прафесіі, бо яна не ўзбагачаецца, не шліфуецца ў жывой гаворцы штодзённа і штохвілінна. У нас ужо вырасьлі і вырастаюць цэлыя пакаленьні творчай інтэлігенцыі, якія не валодаюць або зусім слаба валодаюць беларускай мовай, карыстаюцца бог ведае якім валапюкам і «трасянкай». І хочуць без культуры мовы падняць агульную культуру грамадства, агульны стан духоўнасьці? Гэта немагчыма. Цуды бываюць толькі ў казках.» «Я хачу, каб пісьменьнікі лепш усьвядомілі сваю місію, свой абавязак перад народам, сынамі і дочкамі якога зьяўляюцца. Я спадзяюся, што памагу многім вылезці з «балота», і яны стануць думаць пра Беларусь і нешта рабіць, каб ратаваць родную мову, і каб ствараць сур’ёзную вартую народа літаратуру. Я спадзяюся, што памагу зрабіць Саюз пісьменьнікаў магутнай грамадскай сілай, якая будзе ўплываць на агульны стан рэчаў у Беларусі. Я спадзяюся, што троху-патроху ўдасца зьмяніць маральны клімат у Саюзе пісьменьнікаў,— як у сталіцы, так і ў абласьцях. Я спадзяюся, што наш Дом літаратара з цягам часу стане сапраўдным храмам беларушчыны, беларускага слова, беларускай паэзіі і музыкі, храмам беларускай культуры, беларускай духоўнасьці; храмам, з якога людзі будуць выходзіць з душою прасьветленай і ўзвышанай; стане тым асяродкам, дзе будзе фарміравацца і культывавацца ідэалогія беларускага нацыянальнага адраджэньня.» «Я ведаю, што кнігі не пішуцца ў пакоях Дома літаратара, але якасьці, неабходныя пісьменьніку, каб напісаць добры твор, трэба выхоўваць і тут, у Саюзе. Саюз пісьменьнікаў ёсьць увасабленьнем грамадзянскага аблічча беларускага пісьменьніка. Саюз прадстаўляе яго не толькі ў Беларусі, але і ў сьвеце.» «Гляджу на многіх і думаю: Бога ў іх душы не было і няма, да Бога яны ніколі не прыйдуць, ён ім непатрэбны, яны занадта смачна жывуць сёньняшнім днём, каб думаць пра Бога. Што будзе пасьля — іх цікавіць мала; зрэшты, яны ведаюць: калі сцвердзімся (усімі няпраўдамі) сёньня, дык нейкі час пратрымаемся ў пераліку імён і заўтра. І гэта сапраўды так. Бо калі табе накурана столькі «фіміяму», дык зусім з’ігнараваць гэта заўтра — ужо немагчыма. Тым больш, што пашанцавала на эпоху: крытыкі, якая б называла рэчы сваімі імёнамі, няма — зьвялася-перавялася, можна дзесяцігоддзямі фігураваць прафесіяналамі ў літаратуры, аніяк такім не будучы (бо не можа ж прафесіянал у канцы XX ст. пісаць на ўзроўні паэтаў-самавукаў нашаніўскай пары!). Эгэ, каб знайшоўся крытык, які б сказаў: давайце ж, нарэшце, мы пагаворым аб прафесіяналізьме, аб паэзіі і графаманстве, аб майстэрстве і прымітыўным, бездапаможным вершаплёцтве. Каб сказаў: вы ж паглядзіце, што робіцца: водгукі ў друку на кнігі йдуць адно хвалебныя, а ўзровень хвалебства вызначаецца за бутэлькай: геніяльна!..» «Я хачу, каб пісьменьнік больш актыўна і вынікова ўдзельнічаў у будаўніцтве беларускай культуры, апірышчаў беларускага нацыянальнага духу. Мяне вельмі непакоіць атмасфера маральнага апушчэнства і безадказнасьці. Безадказнасьць мае мноства праяў і абліччаў, і шмат прычын паходжаньня. Адна з іх — адступленьне ад законаў звычайнай чалавечай маралі, няздольнасьць выстаяць перад націскам беспрынцыпнасьці і нахабства. У нас узаконена плата за кампліментарную крытыку, за «фіміям», за ўслугі яўна падхалімскага кшталту. І плата, канешне ж, не ўласным дабром, а дабром паспалітым. Напрыклад, падтрымкай слабай кнігі ў выдавецтве — за кошт адцясьненьня кнігі таленавітай і моцнай; падтрымкай публікацыі ў часопісе без чаргі — зноў жа за кошт марнаваньня ў чарзе твораў больш таленавітых і значных; пасылкай у цікавую камандзіроўку, на выгаднае мерапрыемства; падтрымкай пры дзяльбе кватэр — хоць усім бачна, што іншы, не менш таленавіты пісьменьнік, мае больш пільную патрэбу ў павелічэньні жыллёвай плошчы.» Так думаў-марыў я, рыхтуючыся да новай службы на пачатку незабыўнай восені. А неўзабаве на тых жа лістках запісаў: «За два першыя месяцы да мяне прыйшлі “на прыём” 64 чалавекі. З іх 50 — па кватэрным пытаньні. Астатнія — наконт аўтамашыны, выданьня кнігі, камандзіроўкі... Ніводнага — каб падзяліцца са мною думкамі, як жа будзем змагацца за родную мову, за беларускую школу, з прапановамі наконт выданьня новага часопіса, які вельмі патрэбен, наконт новага беларускага тэатра, бо на сёньня — драматычных — усяго тры на ўсю Беларусь... Найпершы клопат і спадзяваньне на «новую мятлу» — палепшыць жыллёвыя ўмовы. Пры гэтым, ведаючы становішча некаторых наведнікаў, было проста сорамна слухаць. На шчасьце, такіх няшмат. У бальшыні — сапраўды жыллёвая праблема абвастрылася да крайнасьці (жаніўся сын, пайшлі дзеці, і дзве сям’і ў двух пакойчыках, з якіх адзін прахадны; а дзе працаваць пісьменьніку, дзе прадугледжаны законам «рабочы кабінет»?) Першыя 64 прыходы «на прыём» мяне здорава асадзілі на зямлю: вось гэта і ёсьць рэальнасьць, вось гэтым і будзеш займацца — штодзённа і неадхланна. Зрэшты, і лагічна. А чаго іншага ты чакаў? Людзі прыходзяць з тым, што баліць, што наймацней баліць. Як хворыя да доктара. Дапамажыце! А пра іншае — пагаворым, сустрэўшыся дзе-небудзь у парку ці на вуліцы... Быў, праўда, і адзін візіт без просьбы, проста сяброўскі — каб засьведчыць пашану і дружалюбства: Р. Барадулін зайшоў з новай, яшчэ «цёпленькай», кнігай «Вечалле». Дарэчы, надпіс быў са значэньнем: «Шаноўнаму Нілу Сямёнавічу на ўспамін толькі пра ўсё добрае. З павагай.» Гэта ж было сказана і вусна: пра ўсё добрае. Ну, што ж, выдатна! Буду ўспамінаць добрае і не буду ўспамінаць дрэннае, у прыватнасьці — злосна кусьлівыя скарпіёнскія эпіграмы і брудныя рыфмаваныя пасквілі — не толькі на мяне, але і на маю сям’ю, у тым ліку на цешчу і на васьмігадовага сына, які меў няшчасьце паслаць у «Вясёлку» свае дзіцячыя вершыкі. Будзем кіравацца толькі добрым, дарагі сябар. Ды ўжо ж былі і дамовіліся аднойчы. Нават на калена падаў, кленучыся ў сяброўскай прыязнасьці. Чаму б не паверыць яшчэ раз — ужо без укленчаньня? Жыць, помнячы добрае, і думаючы пра добрае, усё-такі лягчэй. У маленькім — спаяным, здружаным — гурце сакратароў СП я аказаўся целам чужародным — адчуў гэта адразу. Усе яны былі «людзі Шамякіна», усе прывыклі да ўсталяванага бестурботна-вальготнага спосабу «выкананьня службовых абавязкаў», былі ў гэтым сэнсе здольнымі вучнямі непасрэднага шэфа, балазе, галоўны шэф, старшыня, глядзеў на ўсё праз пальцы. Ён быў вялікі паэт і радаваўся, што пачуваецца за спіной І. П., як за каменнай скалой — надзейна і звышнадзейна: хлопцы працуюць, справы ідуць нядрэнна, пісьменьнікі ў камандзіроўкі і ў дамы творчасьці ездзяць, Бюро прапаганды — прапагандуе, юбілейныя вечары праходзяць, вялікай крытыкі з «вышак» няма, у асноўным там задаволены,— ну то і дзякаваць Богу! А што яшчэ? І хлопцы-сакратары вельмі прызвычаіліся да спакою і ўтульнасьці ў асабняку-бункеры (так яго празвалі за вонкавы выгляд) на Фрунзе, 5. Моцнага сяброўства між імі не было, але і варажнечы таксама, разумелі,што трэба суіснаваць, цярпець сёе-тое і з сім-тым мірыцца, кожнаму служба падабаецца, бо вельмі падабаецца мець пэўную ўладу, адчуваць, што ад цябе ў нейкай меры нешта залежыць і з табою, як з усякай уладай, людзі безуладныя вымушаны лічыцца. Натуральна, што мой прыход усяліў у іх душы неспакой і трывогу. Праз паўгода — чарговы, VIII зьезд пісьменьнікаў. Зразумела, што першы сакратар СП на зьездзе мяняцца не будзе, іначай бы яго цяпер не назначалі. Значыць, новую «каманду» будзе падбіраць ён — мае на гэта права, і з кім яму захочацца локаць да локця працаваць — невядома, наўрад ці з намі, мы — вельмі розныя. І. Ч., які ўвогуле глядзеў на сваіх «паплечнікаў» звысоку, быў занепакоены наймацней. Мала таго, што не дасталася пасада «першага», дык можна ўвогуле застацца ў СП без «лейцаў». А як жа тады падтрымліваць рэнамэ лепшага раманіста ў сучаснай беларускай літаратуры? Катастрофа! Талент — талентам, а лейцы таксама нешта значаць. І ён паставіў перад сабою задачу — як мага больш абмежаваць маю ролю, не дапусьціць узрастаньня майго ўплыву «на масы», а на зьездзе, на выбарах праўленьня — праваліць. Праваленага — першым сакратаром не выбіраюць. Б. С., жывога, хітрага розуму чалавек, скеміў, што і з гэтым нежаданым «першым» можна супрацоўнічаць, тым болей што ёсьць трывалы ідэёвы грунт для гэтага — супольнае змаганьне за беларускую мову. Так, сапраўды, у шчырасьці клопату Б. І. пра роднае слова я ніколі і ні трохі не сумняваўся, і гэта было для мяне найважней. Гэтага, я быў перакананы, больш чым дастаткова, каб не надаваць асаблівага значэньня рэчам іншага парадку. Ёсьць жа нешта, павінна ж быць нешта ў жыцьці, што для чалавека важней за ўсё астатняе! * * * 2-га сьнежня адбыўся пленум праўленьня СП, які разгледзеў два пытаньні: аб чарговым VIII зьездзе пісьменьнікаў Беларусі і аб сучаснай беларускай драматургіі. Дакладчыкам па першым пытаньні быў Максім Танк. Зьезд пастанавілі правесьці 14—15 красавіка наступнага году. Дакладчыкам, па прапанове Максіма Танка, зацвердзілі.... першага сакратара — на вялікае здзіўленьне і маё і, напэўна, многіх. Я зусім не чакаў такой прапановы з боку М. Т., ведаючы, што па даўняй завядзёнцы з асноўным дакладам выступае старшыня. Але рашыў, што гэта, канешне ж, узгоднена ў ЦК, і моцна адбівацца не стаў і ўрэшце згадзіўся. Помню, пранізала думка: «Трэба згаджацца! Гэта будзе выдатная магчымасьць сказаць пра тое, што цябе найбольш хвалюе і клапоціць, сказаць з такой трыбуны, з якое слова адрасуецца ўсяму грамадству, абавязкова друкуецца і набывае ў пэўнай меры афіцыйнае гучаньне.» А яшчэ мне падумалася: я напішу даклад такі, каб яго было цікава слухаць. Я напішу яго — ад першай літары да апошняй — сам. Усе даклады дагэтуль пісалі літкансультанты апарата СП, прыгладжвалі (рэдагавалі) сакратары па жанру, а дакладчык, старшыня Саюза, толькі агучваў гатовы тэкст з трыбуны. Такая была завядзёнка,— на мой погляд, у вышэйшай ступені — заганная, перанятая з практыкі арганізацыі і правядзеньня рэспубліканскіх і ўсесаюзных зьездаў партыі. Але ж тыя партыйныя даклады — зусім іншая рэч, хоць і ў іх людзям хацелася бачыць адбітак характару, тэмпераменту, мовы першай асобы. Пісьменьніцкі даклад без пячаці асабовасьці — што можа быць больш сумным і недарэчным? Бясконцы пералік імён, назваў кніг, «паднятых тэм», поспехаў і дасягненьняў,— божа, як гэта было заўсёды нецікава слухаць! Дарэчы, не надта і слухалі: шушукаліся, перамаўляліся, шалясьцелі газетамі,— чакалі спрэчак. «Я зраблю даклад зусім іншы, і ўпэўнены, што будуць слухаць,— я пастаўлю пытаньні, да якіх раўнадушных у зале не будзе, ці амаль не будзе — так амбітна думалася мне ў прэзідыуме пленума. Па другім пытаньні — аб сучаснай беларускай драматургіі і тэатры — узяў слова і я, хоць і зусім не зьбіраўся. Выступіў на тэму, якую ні дакладчык (Макаёнак), ні іншыя прамоўцы не закранулі: аб беларускай мове ў беларускіх драматургічных тэатрах. І сказаў пра гэта вельмі рэзка, з абурэньнем. Сутнасьць і выснова была наступная: не зразумела, чаму амаль ні слова не было сказана пра мову — пра моўнае майстэрства драматургаў і пра мову на сцэне. Асабліва — пра мову на сцэне. «Беларускую культурную грамадскасьць вельмі засмучае мова нашых тэатраў, у тым ліку і, можа быць, перш за ўсё — акадэмічнага імя Янкі Купалы. Іншы раз цяжка трываць, чуючы, які гвалт чыніцца над словам і над гукам нашай такой прыгожай, такой мілагучнай мовы. Пра якую ідэйна-мастацкую якасьць спектакля можна гаварыць, калі на сцэне заместа мовы — нейкі жахлівы валапюк? Тэатр без культуры мовы? Прабачце, але гэта ўжо не тэатр. Ва ўсякім разе, не сур’ёзны тэатр.» (Цытую па кнізе «Покліч жыцьця і часу». 1983). Многім, асабліва людзям з ЦК і Міністэрства культуры (сяму-таму з драматургаў) маё слова не спадабалася — за прамату і вострасьць. У нас прывыклі, што гэтакім тонам начальства гаворыць толькі ў адрас ворагаў камунізму, праваднікоў буржуазнай ідэалогіі ды іх ненаўмысных (аблудных) «падпявалаў» з ліку ідэйна не загартаваных творцаў. Але каб з такім крытычным пафасам кіраўнік СП гаварыў у абарону беларускай мовы? Гэта ўжо занадта! Так не трэба, нельга. Ну, можна было асьцярожную заўвагу зрабіць, папрасіць чыноўнікаў міністэрства і кіраўніцтва тэатра: вы ўжо, калі ласка, зьвярніце ўвагу, а то неяк няёмка..,— і ўсё, і досыць. Бо гэтак рэзка пра нас, пра наша цудоўнае савецкае мастацтва гавораць толькі брахуны на забугорнай радыёстанцыі «Свабода». Досыць-такі моцна загарэўшыся ідэяй — парушыць стэрэатып зьездаўскіх дакладаў і магчымасьцю акцэнтаваць увагу на звышактуальных для беларускай культуры, для лёсу беларускай нацыі праблемах, я літаральна на другі ж дзень пасьля пленума пачаў накідваць на лісткі тэзісы да свайго будучага даклада. О, сьвятая прастата! — выгукнуў неўзабаве, усяго праз месяц, калі не меней. У самы разгар напружанага абдумваньня гэтых самых тэзісаў — мяне паклікалі. Туды, на «верхатуру». І сказалі: «Мы перагледзелі пастанову вашага пленума аб зьездзе. Даклад будзе рабіць старшыня праўленьня Максім Танк. Гэта, дарэчы, у вашых жа інтарэсах. Больш таго, мы вам рэкамендуем увогуле не браць на зьездзе слова.» Апошняе мне ўжо і зусім не спадабалася. І я спытаў: «Рэкамендуем ці забараняем?» — «Рэкамендуем,— падкрэсьліў І. Антановіч.— ЦК не забараняе пісьменьніку гаварыць, але пісьменьнік-камуніст разумее, як трэба ставіцца да нашых рэкамендацый.» Ён выдатна, проста дасканала, валодаў беларускай мовай — гэты ўчарашні чыноўнік-міжнароднік, доктар філасофіі, выкшталцоны і амбітны Іван Іванавіч. Што значыць сын сапраўднай беларускай вёскі! Ніхто ні да яго, ні пасьля яго на пасадзе загадчыка аддзела ЦК КПБ не мог пахваліцца такім веданьнем роднае мовы. Як і пазьней — на пасадзе міністра замежных спраў, якую ён займаў ужо ў суверэннай, незалежнай Рэспубліцы Беларусь. Праўда, ужо тады, калі яе суверэнітэтам пачалі гандляваць. Што ж усё-такі здарылася, што мне не толькі далі «ад варот паварот», але нават і выступіць на зьездзе «не парэкамендавалі»? Чаму, у сувязі з чым — агледзіліся і спахапіліся? Самі — ці хто-небудзь паклапаціўся? Пагаварыў з Васілём Быкавым — што, маючы глыбока аналітычны склад розуму, думае ён пра гэту сітуацыю? «Справа ў тым, што ў плане службовай кар’еры ты робіш вялікія памылкі — ты палохаеш начальства сваёй пазіцыяй. Не толькі ваяўнічай абаронай беларускай мовы, але і патрабаваньнямі перайначыць усталяваны лад-парадак у Саюзе пісьменьнікаў.» Што праўда — тое праўда. Раблю «памылкі». З пункту гледжаньня партыйнага начальства і літаратурных генералаў. На радасьць гэтым апошнім. І яны мае «памылкі» выкарыстоўваюць! Ужо выкарысталі. Хіба іх магло не ўстрывожыць, напрыклад, маё выступленьне на апошнім партыйным сходзе Саюза? «Навошта ж... так горача марыць пра ўласную несьмяротнасьць? Дай, дарагі сябра, людзям і часу сказаць сваё слова! Не мучайся бяссоньніцай ад таго, што яшчэ не ўсе рэспублікі Саюза пляскаюць у ладкі, атрымаўшы ў перакладзе на родную мову твой твор. Сьціплей трошкі пачувайся, дарагі і шаноўны!» А калі я пачну гаварыць вось такое і на зьездзе — у дакладзе? Праз 20 з гакам гадоў у адной з папак я знайшоў сярод папер «тэзісы» даклада, які так і застаўся ненапісаным. Вось некаторыя з іх. «Сёньня рэальную літаратурную палітыку робяць часопісы і выдавецтва, а не Саюз пісьменьнікаў, таму самых аўтарытэтных і прынцыповых людзей трэба накіроўваць на працу туды. Прыклад — В. С. Палтаран: па яе рэдакцыі дрэнныя кнігі не выходзяць. Вось што значыць чалавек на сваім месцы! Нехта сказаў: «Дык што ж вы хочаце? Яна — рэдкі чалавек: яна і ў рот не бярэ спіртнога!..» «Ужо колькі гадоў гаворым, што ў выдавецтве мёртва ляжаць рукапісы таленавітых маладых, а кніжкі графаманаў ідуць «зялёнай вуліцай». Колькі яшчэ будзем гаварыць?» «Рэкамендацыі Прэзідыума СП для выдавецтва нічога не значаць. «Вы сабе, мудрацы, гаварыце, а мы паставім у план выданьня і выдадзім тое, што хочам!» І зразумела! А што? Гэта наша выдавецтва! Зрабіце сваё, пісьменьніцкае выдавецтва, якім будзе кіраваць праўленьне СП — і ўсё! І выдавайце тое, што рэкамендуеце.» «Прызнаемся: мы зьмірыліся з сярэднім узроўнем нашай літаратурнай «прадукцыі», сярэдні ўзровень выдаём за высокі, а зусім нізкі — за сярэдні. Гэта — шкодная, згубная тэндэнцыя ў нашай крытыцы, у нашай творчай атмасферы. Гэта — выяўная адзнака правінцыялізму. Сьвет прызнае толькі высокі ўзровень і найвысокі.» «Сёньня патрэбен герой, які ўмее думаць (мысьлящий), асоба разумная, інтэлектуальная, гэтым і цікавая. Не варта раманісту ставіць перад сабой задачу публіцыстычнага артыкула. Ідэя павінна прайсьці праз жыцьцё героя, праз перыпетыі ягонага лёсу.» «Літаратура не можа разьвівацца бяздумна, яна павінна асэнсоўваць свой шлях, бачыць тэндэнцыі і накірункі, і перашкоды... Для гэтага і існуе крытыка і літаратуразнаўства.» «Ад вершаванай і празаічнай публіцыстыкі,— да сур’ёзнага і глыбокага мастацкага раскрыцьця такіх вострых праблем нашай сучаснасьці, як гістарычны лёс беларускага народа, лёс роднай зямлі, лёс Бацькаўшчыны. Дзе сучасны раман, які быў бы працягам «Крывічоў» Міхася Зарэцкага — з такімі ж ідэямі, з такімі ж героямі, з такой прысутнасьцю аўтара?..» «Асабліва цяжка сумленнаму пісьменьніку, калі ён партыйны. Беспартыйнага — таленавітага — стараюцца задобрыць, «купіць», бо толькі біць — нявыгадна; а з партыйным можна ніяк не цырымоніцца, яго задобрываць не трэба, з яго «здымаюць скуру». А калі партыйны ды яшчэ «нацыяналіст»?..» «Што ёсьць шчасьце пісьменьніка? Толькі адно: жыць і працаваць па прызваньні; гэта значыць — пісаць творы і не думаць пра лёс мовы, якою пішаш, не ўпадаць у чорную роспач, што яна можа скора згінуць, калі нічога ў жыцьці не зьменіцца, і ўжо твае нашчадкі не будуць ёю карыстацца. Думаць і пакутаваць ад чагось іншага (прычын у жыцьці — безьліч), але толькі не ад гэтага непазбыўнага болю, бо балючэй за гэты боль, цяжэй за гэту пакуту — няма для пісьменьніка нічога ў сьвеце. Вызвалены ад гэтага пачуцьця, гэтага стану пісьменьнік — шчасьлівы!» «У кожнага народа — колькі ў мінулым, столькі і ў будучым. Калі нарадзіўся даўным даўно — то і будучыня вялікая. Гісторыя — апора будучыні народа. А нам кажуць, нам удукрываюць у галаву: «У вас нічога ў мінулым няма,— ніякай гісторыі, ніякай культуры, ніякай асьветы.» Калі мінулае вымяраецца паўсотняй ці сотняй гадоў — дык і будучыня такая ж недаўгавечная. А калі мінуламу — тысяча гадоў, і ў ім нямала гераічнага, слаўнага, высокага? Як, напрыклад, мінуламу нашага беларускага народа? Дык тады і будучыня можа быць вялікай. Калі, вядома, пра гэта паклапоціцца сам народ...» «Я хацеў бы сказаць пра асобныя грані нашай нацыянальнай трагедыі. Першая — люмпенская нянавісьць да беларускай інтэлігенцыі. Другая — нацыянальны нігілізм, асабліва пашыраны ў асяроддзі партыйна-савецкага і вытворчага начальства. Трэцяя — дзяржаўныя мужы, кіраўнікі рэспублікі, не жывуць беларускай ідэяй, яна для іх па сутнасьці чужая. Чацвертая — неверагодна нізкі ўзровень грамадскай самасьвядомасьці, абыякавасьць да палітычных праблем, абмежаванасьць сацыяльных інтарэсаў мінімальнымі матэрыяльнымі патрэбамі.» Такія думкі меў я намер разьвіць у сваім зьездаўскім дакладзе. Было б і шмат іншых, вядома, да зьезду яшчэ заставалася багата часу. Але, але!.. Ну, што ж, будзем іх разьвіваць на іншых трыбунах, на палосах газет і часопісаў,— наколькі магчыма. На «дакладчыка» я не прасіўся, не разьлічваў і не мог разьлічваць, бо ведаў практыку правядзеньня зьездаў. А тое, што адбылося, што мяне тыцнулі носам у бруд,— дык гэта пойдзе мне на карысьць, такое тыцканьне паможа хутчэй пазбавіцца наіўнасьці. Многае ў маім тагачасным грамадзянскім самапачуваньні лягчэй зразумець, калі помніць, што гэта быў за час — восень 1980-га, якія падзеі-працэсы адбываліся ў краінах усходняй Еўропы і якія павевы ад іх даходзілі да нас, да беларускіх пісьменьнікаў. Летам, а менавіта ў жніўні таго года, зусім блізка, у Польшчы ўзьнік магутны рух незалежных прафсаюзаў «Салідарнасьць». Якія яго мэты, чаго ён дабіваецца — зразумець было няцяжка. Дапамагала «забугорнае» радыё, рэгулярна слухаць якое мяне прывучыў Васіль Быкаў. З ім мы і сыходзтіліся нярэдка, ці ў яго, ці ў мяне, ці выязджалі на ўскраіну Мінска, дзе (на вуліцы Лынькова) быў яго гараж, і абмяркоўвалі ўсё, што робіцца ў блізкім сьвеце (Польшча — Расія) і што можа чакаць нас, беларусаў. Бясспрэчна, я тады не прадбачыў набліжэньня такіх крутых перамен у лёсе ўсяго сацыялістычнага лагеру, усёй камуністычнай сістэмы, што пачнуцца з «непарадкаў у Польшчы». (Думаю, не прадбачыў і Быкаў. Помню, мы скрушна гаварылі аб усясільным маскоўскім КДБ, савецкай арміі і разведцы, якія, канешне ж, задушаць усякую спробу нацыянальнага вызваленьня, як задушылі ў 1956-м антыкамуністычны бунт у Венгрыі і ў 1968-м у Чэхаславакіі.) Я ў той час падзяляў пазіцыю Чэхаславацкіх рэфарматараў і моцна верыў, што можна ў гэтым праклятым сьвеце ў процівагу нялюдскаму капіталістычнаму ладу ўсталяваць на зямлі «сацыялізм з чалавечым абліччам». О, як мне падабаўся гэты сацыяльна-палітычны ідэал! Канешне ж, сацыялізм, бо чалавецтва нічога лепшага за доўгія стагоддзі не прыдумала; але ж гэтаксама канешне — з чалавечым абліччам, без страшных «хапуноў» і канцлагераў, без галадамору, без прыніжэньня і растаптаньня чалавечай асобы, і — без задушэньня нацыянальных моў і культур. Апошняе Чэхаславакіі не датычыла — датычыла нас, Саюза ССР. Тое, што ў Польшчы, з разгорненьнем «Салідарнасьці», фактычна пачаўся дэмантаж камуністычнай сістэмы і што гэта будзе мець надзвычайныя наступствы для лёсу ўсіх усходнееўрапейскіх краін і народаў, я асабіста тады яшчэ не ўсьведамляў і не прадбачыў. Мною гэта разумелася толькі як пачатак дэмакратызацыі грамадска-палітычнага жыцьця ў краінах сацыялістычнага лагеру, аб чым мы, прадстаўнікі беларускай нацыянальна-патрыятычнай інтэлігенцыі, ужо даўно марылі і між сабой, употай, гаварылі. (Ды не надта і ўпотай. Пачынаючы з 1956 года ад ранейшага страху троху-патроху адвыкалі, хоць зусім пазбыцца яго было немагчыма — падзеі, перш за ўсё — пагромы нацыяналізму, не-не ды і напаміналі аб ім.) Паўтараю: толькі як пачатак дэмакратызацыі, а не пачатак развалу блоку сацыялістычных дзяржаў і глабальнага краху самой камуністычнай ідэалогіі. З ідэалогіяй — з ідэямі і ідэаламі — увогуле пытаньне не такое простае, як многім здаецца. Чаму дзесяткі мільёнаў людзей у сьвеце ўспрынялі і паверылі ў ідэалы камуністычнага грамадства? Па тых самых прычынах, чаму паверылі ў Хрыстовы запаветы. Яны вельмі блізкія між сабой — гэтыя ідэалы і гэтыя запаветы. Прынамсі, у іх адна маральная аснова: усе запаветы Хрыста ўкладваюцца ў «маральны кодэкс камунізма»,— у той, што быў абвешчаны ў нашай краіне і які мы, савецкія людзі, у бальшыні сваёй вызнавалі. Гэта была для нас свайго роду рэлігія, наша вера, а хіба вера можа быць лёгка разбурана, калі яна шчырая і глыбокая? Толькі не трэба блытаць веру ў прыгожыя, высакародныя ідэалы жыцьця з абвешчаным утапічным будаўніцтвам «камуністычнага грамадства» — ленінска-сталінска-хрушчоўска-брэжнеўскага камунізму. Вядома, што камуністычныя ідэалы вызнавалі і вызнаюць многія людзі «капіталістычнага Захаду», што зусім не перашкаджае ім жыць і кіравацца законамі рынкавай эканомікі, ва ўтопію «горада сонца» яны не вераць, але з «сонечнымі» ідэаламі ў душы яны пачуваюцца лепш, у большай меры — людзьмі. У адрозьненьне ад іх, я верыў у «горад сонца» — у тое, што можна ажыцьцявіць пабудаваньне «сацыялізму з чалавечым абліччам». * * * На пачатку новага 1981-га году давялося прайсьці праз эпізод, які прымусіў яшчэ больш цвяроза ацэньваць стаўленьне высокага партыйнага начальства да маёй, ім жа мабілізаванай на ідэалагічную службу, асобы. Я не здзівіўся, калі мне паведамілі, што я выбраны дэлегатам на XXIX зьезд камуністычнай партыі Беларусі. Ведаў: пасада такая, «дэлегатная», усё прадвызначана і распісана загадзя, паводле «табелі аб рангах». Дзіўнае адбылося трохі пазьней. Напярэдадні позна вечарам тэлефануе памочнік першага сакратара ЦК КПБ Ю. П. Сьмірноў (былі, праз сяброўства жонак, у блізкіх адносінах) і кажа: «Н. С., на зьездзе вы будзеце выбраны кандыдатам у члены ЦК. Вось перада мною канчаткова зацверджаныя спіскі — членаў ЦК, кандыдатаў і рэўкамісіі.» — «Не можа гэтага быць, Ю. П., гэта няйначай як апісачка, памылка друку. Не выберуць мяне». — «Канчаткова зацверджаны спісак! — паўтарыў Ю. П.— Ужо нічога мяняцца не будзе, раніцай адкрываецца зьезд.» Гэта была і яго недасьведчанасьць, ці наіўнасьць. Выйшла так, як сказаў я. Ні ў якія кандыдаты мяне не ўсунулі. Ого, каб «нацыяналіста нумар адзін» ды ў ЦК? Ну не! А для чаго існуе галоўная служба палітычнай пільнасьці? Праўда, Ю. П., па заканчэньні зьезда, патлумачыў «асечку» так: «Адзін ваш калега прарваўся вечарам да Першага, расплакаўся, за што яго крыўдзяць, не прапануюць у ЦК, (ведаў ужо, сябры паведамілі), і Першы замяніў ваша прозьвішча ў спіску ягоным».— «Ну то і дзякаваць Богу — шчасьлівенька будзе пачувацца калега І. П., ён ужо даўно абласаваўся і даражыць, а мне гэта яшчэ незнаёма»,— адказаў я Сьмірнову. Незнаёмым мне гэта застанецца і надалей — і на XXX-м зьездзе (1986), і на XXXI-м (1991, студзень). Больш за гэта: нават у Абкам, у Гаркам, у Райкам партыі ні разу мяне не ўставяць. За ўсе гады знаходжаньня ў партыі. Што ні кажыце, а галоўная служба пільнасьці хлеб есьць недарма. Камуніст-нацыяналіст — гэта страшней, чым проста нацыяналіст. Проста нацыяналісту мы дарогі не даём, і яго магчымасьці шкодзіць нам — ніякія, хіба балбатне дзе-небудзь, а нацыянал-камуніст, калі яму даць дарогу,— ого!... Тым часам набліжаўся чарговы зьезд пісьменьнікаў. Зьезд, вядомая рэч, трэба рыхтаваць, і не толькі арганізацыйна, што нескладана, бо практыка вялізная, але і творча. Што значыць «творча»? Напісаць даклад,— вялікі, гадзіны на дзве даклад, з якім выступіць старшыня праўленьня. Адразу ж пастанавіў сабе, што да яго напісаньня я не дакрануся нават і пальцам. І не з крыўды, што са мною так непаважна — каб не сказаць зьняважліва — абышліся: спачатку папрасілі зрабіць галоўны даклад на зьездзе, а затым бесцырымонна адставілі. Прычына іншая: я ні разу ў жыцьці ні для якога начальства нічога не пісаў — ісьці ў такія літ-парабкі было для мяне непрыймальным, ну, а пісаць даклад для начальніка-пісьменьніка лічыў увогуль абсурдам, нечым недарэчным і сьмеху вартым. Пісьменьнік павінен пісаць даклад сам, пакарыстаўшыся толькі пэўнымі дапаможнымі матэрыяламі (лічбамі, датамі). Так лічыў, лічу і буду лічыць я. Зусім іначай глядзеў на гэту справу Максім Танк. «Траціць колькі месяцаў на даклад? Ну гэта трэба быць дурнем! Што я — крытык ці літаратуразнаўца? Буду чытаць горы нашрайбаваных за пяць гадоў кніг, каб іх прааналізаваць і ацаніць у дакладзе? Ёсьць жа літаратурныя кансультанты ў СП, ёсьць сакратары па жанрах — вось хай і чытаюць тыя «горы» і пішуць для даклада свае думкі-ацэнкі. І хай, сабраўшыся на сакратарыяце, зьвядуць усё імі напісанае ў адно і назавуць дакладам, і я яго «агучу». Даклад жа выносіцца на зьезд як даклад праўленьня, ад імя праўленьня. Я ж у сваю кнігу яго не ўстаўлю. А за гэтыя некалькі месяцаў я ці мала напішу таго, што менавіта будзе ў маіх кнігах і за што чытачы мне скажуць дзякуй. Такі падыход тым больш апраўданы, што пісьменьнікі ніякіх мудрасьцяў ад зьездаўскага дакладу не чакаюць, усе чакаюць толькі аднаго: «Ці назаве дакладчык маё прозьвішча і маю кнігу, а калі назаве — дык у якім кантэксьце?» Мудры, мудры Яўген Іванавіч! Траціцца на зьездаўскі даклад? Дзеля чаго? Як і трэба было чакаць, даклад атрымаўся тыповы і той, на які разьлічвалі. Былі названы сотні імён і дзесяткі кніг, вылучаны творчыя поспехі «герояў літаратурнай пяцігодкі», разоў дзесяць паўторана «трэба» і «варта»: «нам трэба павысіць...», «трэба актывізавацца», «трэба падняць узровень», «трэба палепшыць», «варта было б узмацніць» і г. д. і г. д. Але не ўсіх з названых, нават пахваленых даклад задаволіў. Першым, хто, з уласьцівым яму пафасам, выказаў абурэньне, быў Бураўкін. «Нам падсунулі шпаргалку, а не даклад, хаця ў ліку яго аўтараў — адзін акадэмік, адзін прафесар і адзін кандыдат навук». (Гэта значыць — Танк, Гілевіч і Зуёнак). Малайчына Генадзь Мікалаевіч. Добра смалянуў. Канешне ж, дакладчык прачытаў шпаргалку. Толькі ж я па-сяброўску сказаў яму, што ніякага дачыненьня да напісаньня даклада не маю. Ну, ды Бог з ім. Затое якая ўдалая іронія ў трыядзе: акадэмік, прафесар і кандыдат! Дарэчы, гэта быў не першы яго выпад супроць кіраўніцтва СП пасьля майго прыходу ў сакратарыят. Яшчэ ў канцы году, калі на прэзідыуме абмяркоўвалі план работы на 1981-ы год, ён гэтак жа пафасна-сярдзіта абазваў шпаргалкай той план. Настолькі драпежыў, што аж я не стрываў і папрасіў яго — таксама з металам у голасе — больш клапаціцца пра тое. як працуе даверанае яму ведамства — Дзяржтэлерадыё БССР. Гэтай пікіроўцы сябраў сёй-той у прэзідыуме моцна ўзрадаваўся. Ну і вось цяпер зноў... Крытыкуй, браток, ёсьць за што, даклад кепскі, бо і не мог быць добрым, а тым больш выдатным. але чаму ты прыпісваеш віну мне? Давялося на перапынку сказаць сябру яшчэ раз: я не меў да напісаньня «шпаргалкі» ніякага дачыненьня, і ты добра ведаеш, якія «мацакі» рыхтавалі для старшыні тэкст. Малацікавымі. вялымі, рэпартажна інфармацыйнымі з безьліччу пералікаў імён і твораў, былі і «жанравыя» даклады — аб прозе, аб паэзіі, аб дзіцячай літаратуры, аб крытыцы... Яшчэ раз пераканаўся: не трэба дакладаў-справаздач, дакладаў-рэпартажаў. Трэба рабіць адзін глыбока аналітычны даклад, у якім засяродзіцца на самых важных і актуальных праблемах разьвіцьця літаратуры на сучасным этапе,— у кантэксьце сацыяльнага і духоўна-маральнага жыцьця грамадства, народа. Зьезд прайшоў, як стала модна гаварыць,— нармальна, амаль зусім спакойна, без ніякіх эксцэсаў, скандалаў, але гэта не значыла, што і без сенсацый. Сенсацыйнымі былі вынікі выбараў у склад праўленьня. Было падобна на тое, што «масы» незадаволены дагэтулешнымі сакратарамі і прагнуць перамен. Чыгрынаў атрымаў сто галасоў супроць, крыху менш Сачанка і Гаўрылкін, восемдзесят з гакам — я. Уражаны я быў страшэнна: за што? Толькі паўгода працую, яшчэ проста не меў часу, каб многіх асабіста пакрыўдзіць, калі б і хацеў зрабіць такое. Пазьней стала вядома, што ўсе два дні ішла апрацоўка дэлегатаў зьезда, каб настроіць іх супроць мяне. «Хлопцы, рэжце гэнага, прафесара: сам не возьме, але і нам не дасьць!» Што сам не возьме — гэта праўда, поўная праўда, а што другім не дазволіць узяць — вялікае перабольшаньне, не з маім характарам змагацца супроць аматараў нешта ўзяць, хапнуць, вырваць. Ды і прыйшоў я ў Саюз пісьменьнікаў зусім не для таго, каб сачыць, ці па праву і па заслугах той або гэны хоча нечага дабіцца з дапамогаю кіраўніцтва СП,— палепшыць жыллёвыя ўмовы, купіць машыну, атрымаць пуцёўку ў літфондзе і г. д. Шчыра кажучы, не хацеў я гэта рабіць сваім службовым абавязкам і клопатам, страшна не хацеў, ведаў, што «не маё», што не маю ні здольнасьцяў, ні хэнці займацца падобнымі справамі. І лічыў разумным, каб імі займаліся наш прафсаюз, літфонд, адмысловыя камісіі (напрыклад, жыллёвая), само сабою — сакратар па арганізацыйных пытаньнях. Так думаў і так хацеў я, але людзі, члены СП, думалі і меркавалі іначай пра абавязкі першага сакратара Саюза. І крыўдзіліся, і часам — надоўга. Помніцца адзін выпадак. Ужо дзесьці ў годзе 92-м, калі працаваў у Вярхоўным Савеце, я атрымаў ліст ад аднаго навукоўца і крытыка, чалавека таленавітага і сумленнага, які — больш чым праз дзесяць гадоў — балюча дакараў мяне, што ў свой час я (менавіта — я) не даў яму ад Саюза пісьменьнікаў кватэру. Таварыш не быў членам Саюза, але працаваў у «ЛіМе» і таму юрыдычна меў права прэтэндаваць на атрыманьне якога-небудзь жылля з рэсурсаў СП. Захавалася копія майго адказу на запозьнены ліст пакрыўджанага. У адказе — тлумачу добраму чалавеку, што яго жыллёвае пытаньне прайшло тады міма мяне, што сам ён да мяне не зьвярнуўся, і я проста не ведаў, чые справы разглядаюцца на жыллёвай камісіі. Відаць, падышлі да яго кандыдатуры трохі фармальна,— маўляў, не член СП, да таго ж несямейны... Апраўдваюся, што быў увесь у іншых клопатах — не жыцейска-бытавых, што перадаверыўся камісіі... Апраўдваюся, а пачуцьцё віны не праходзіць, і на душы ад яго ліста-папроку горка... Амаль скандальная сітуацыя ўзьнікла ў канцы другога дня зьезда, калі начальства з ЦК аб’явіла мне, каго на першым пленуме намечана выбраць сакратарамі Праўленьня. Рэч у тым, што я быў намераны (пры ўмове, што застаюся «першым») абавязкова памяняць «каманду» — з ліку сакратароў, якія мне «дасталіся ў спадчыну», пакінуць толькі аднаго — А. Вярцінскага. Памяняць, бо зладжанай працы з імі не будзе. І заявіў гэта — і М. Танку, і загадчыку аддзела культуры ЦК КПБ І. Антановічу. А яны ўсё даўно прадвырашылі: нічога не мяняем, усё застаецца, як было. Аднаго Гаўрылкіна «папэндзім», і то не цяпер, а трохі счакаўшы. А гэтыя — гэтыя хай працуюць. «Калі ласка, кажу, але ў такім разе я падаю ў адстаўку». Што тут пачалося! Не ведаю, чаму б ім было і не прыняць маю адстаўку? Пабаяліся скандалу? Парушэньня нейкага заведзенага правіла, этыкету? Ну, як жа: адзін рашыў усё перарабіць на свой лад, а калі мы яму не дазваляем гэта — дык кідае нам выклік, ідзе ў адстаўку? І гэта — пісьменьнік-член партыі? Ну, што ж, адстаўку мы прымем, не адстаўку — а пагонім, калі ён гэтакі, толькі пасьля, а цяпер яго трэба зламаць. Некалькі разоў браўся ўпрошваць мяне Яўген Іванавіч, і мне было няёмка перад ім, што прымушаю яго хвалявацца, перажываць,— ніколі не забываў, што яшчэ ад школьных хрэстаматый — настаўнік. Спрабаваў «уламаць» і Антановіч. Напусьцілі на мяне і кіраўнікоў дэлегацый СССР і РСФСР В. Озерава і С. Міхалкова. Не паддаўся. Тады паклікаў у ціхі куток на размову сакратар ЦК А. Кузьмін. Шматвопытны «стары хітраван», як яго называлі за вочы маладыя ідэолагі, угаварыў мяне здацца: а менавіта — зьмірыцца толькі на нейкі час, каб не падымаць цяпер скандалу, а «тады мы знойдзем для іх нешта прыстойнае і разрадзім абстаноўку». На гэтым і дамовіліся. А лапух і паверыў. Праз восем гадоў — у 1989 — бразнуў нарэшце дзьвярыма «лапух», а тыя, каму абяцалі падшукаць пасады, засталіся кіраваць Саюзам далей. Бо яны кіравалі вельмі правільна — а іменна: не стваралі ніякіх праблем, не давалі ідэолагам ЦК ніякага клопату. Матэрыяльна-сацыяльнага парадку пытаньні за клопат яны не лічылі,— гэта як-небудзь вырашыцца, утрасецца, за гэта з працы не здымаюць. Клопатнымі ж і вельмі клопатнымі былі пытаньні, якія датычылі нацыянальнай палітыкі,— становішча беларускай мовы, культуры, беларускай школы, беларускіх выданьняў, асьвятленьне беларускай гісторыі і інш. Гэтых пытаньняў яны страшна баяліся. Дзён праз колькі І. Антановіч паклікаў усіх новавыбраных кіраўнікоў СП да сябе ў кабінет на падвядзеньне вынікаў зьезду.Фактычна — на лупцоўку, асабліва некаторых, непаслухмяных, з-за якіх былі непрыемнасьці... Даў кожнаму слова для ацэнкі зьезда і работы па яго падрыхтоўцы і правядзеньні. Слухаў, перабіваючы пытаньнямі і рэплікамі. Шмат прэтэнзій: склад выступоўцаў няўдалы (вінаваты — я), не выступілі госьці Навічэнка, Салавухін, Нагнібеда (і хоць яны ўсе адмовіліся, вінаваты —я), СП скампраметаваны як інстытуцыя — па віне кіраўніцтва (а глядзіць толькі на мяне). «Спыніце, Н. С. і І. Г., супрацьстаяньне. Не будзе ні пераможцаў, ні пераможаных. Вы страшна розныя людзі. І таму — аднолькава вінаватыя.» Пачуўшы такое, я ўскінуў голаў і рэзка запярэчыў: «У чым мая віна? У тым, што нехта гоніць фанабэрыю? Я з вамі катэгарычна не згодзен.» І тады Антановіч моцна ляпнуў даланёй па стале: «Запомніце, Н. С., у гэтым доме «не згодзен» не гавораць».— «Дык але ж я не згодзен! Ці вы хочаце, каб я вам схлусіў — сказаў, што згодзен?» Антановіч надзьмуў шчокі і перавёў погляд на Танка: «Яўген Іванавіч, можа, вы растлумачыце Нілу Сямёнавічу? Мяне ён не разумее.» А я — зразумеў. І беспамылкова. Зразумеў, што справы мае горшыя, чым я думаў. 30 чэрвеня ў Маскве, у Крамлі, пачаўся VII усесаюзны зьезд пісьменьнікаў, на які я паехаў у новым статусе — ужо не проста як дэлегат, але і як «адказны» літаратурны чыноўнік. Мабыць, таму — вельмі ўважліва слухаў даклады і прамовы і пільней прыглядаўся да ўсяго, што робіцца,— ну каб жа нейкія карысныя ўрокі спасьцігнуць, чаму-небудзь падвучыцца. Ці не самы моцны ўрок атрымаў у час выступленьня кіраўніка нашай дэлегацыі — урок нацыянальнага сораму. Перад ім гаварыў кіраўнік маскоўскай пісьменьніцкай арганізацыі Ю. Бондараў. Якой — ад першых слоў — жывой, асабістай мовай, з якой чалавечай і грамадзянскай шчырасьцю! Была асалода слухаць. Выступае пісьменьнік! — што тут яшчэ скажаш? А тады выйшаў за трыбуну наш. І пачаў: «Дасягненьні нашай рэспублікі — яркае сьведчаньне сілы сацыялістычнага ладу, мудрай нацыянальнай палітыкі партыі і ленінскай дружбы. Сёньня ў Беларусі, як і ва ўсёй нашай краіне, пануе небывалы палітычны і працоўны ўздым, выкліканы гістарычнымі рашэньнямі XXVI зьезду КПСС. XXVI партыйны зьезд даў усяму савецкаму грамадству і прагрэсіўным колам чалавецтва велізарны зарад энергіі стварэньня, а для нас, пісьменьнікаў,— гэта перш за ўсё творчы зарад». Далей — пералік імён (у тым ліку выпадковых), прысяганьні і заклікі. Гляджу, што робіцца у зале, і ад сораму ўгінаю галаву. Трэць дэлегатаў, калі не больш, выходзяць прэч. Валам валяць! Няёмка чуецца прэзідыум, але вядучы аб мікрафон не стукае,— мабыць, разумее іх. Дык значыць — «небывалы ўздым» і «мудрая нацыянальная палітыка партыі». Куды ўжо мудрэй! Ні ў адным горадзе і гарадку ніводнай беларускай школы не засталося. І ні адна дзяржаўная ўстанова не працуе на беларускай мове. А я спадзяваўся, што хоць асьцярожна, хоць баязьліва закране гэту тэму наш галоўны прамоўца. Не, нават і блізка да яе не падступіўся. Ні слова пра лёс беларускай мовы не сказаў у сваім разумным, сур’ёзным выступленьні і В. Быкаў, цалкам засяродзіўшыся на ваеннай прозе. Ну, літаратура аб вайне — гэта яго дзялянка і сказаць аб ёй яму ёсьць што. Але ж хто скажа — ды так, каб пачуў увесь Савецкі Саюз — пра нашу мову, пра яе трагічнае становішча і пра шанц выратаваньня? Калі не ўратуем мову — для каго тады пішам, і таленавіта і не вельмі? Хто будзе чытаць напісанае — і пра «небывалы ўздым» і пра «подзьвіг чалавека на вайне»? Няўжо яшчэ не зразумела, што ёсьць сёньня для нас задачай над усімі задачамі?.. Выходзіць, што так. Божа прамілы, што ж за ачмурэньне наслаў ты на нас, беларусаў? * * * Патроху ўцягваюся ў шэрыя будні службоўца-чыноўніка. Неяк не думалася раней, што на службе ў СП можа быць столькі ўсялякіх клопатаў пераважна не ўласна літаратурных. Найбольш даймае — будаўніцтва Дома творчасьці. Добра, што на пасаду дырэктара Літфонда прыйшоў В. А. Вільтоўскі — чалавек краштальнай сумленнасьці і рэдкаснага пачуцьця абавязку. Да таго ж — апантаны кніжнік, нястомны актывіст таварыства кнігалюбаў. Ён многае-многае, што датычыцца будаўніцтва «Іслачы», браў на сябе, вызваляў мяне ў тых момантах, дзе можна было без «першага» абысьціся. Будні — буднямі, але здараліся і сьвяты. Адно — дык нават вялікае, вельмі ўрачыстае, радаснае, усебеларускае. Гэта — юбілей Максіма Багдановіча, 90-годзе са дня яго нараджэньня. Усё прайшло на высокім душэўным пад’ёме — і адкрыцьцё помніка паэту, і мастацкай выставы, і — урачысты вечар у Вялікім тэатры оперы і балета. На вечары прысутнічала ўсё кіраўніцтва рэспублікі — Ц. Кісялёў, А. Аксёнаў, У. Бровікаў, А. Кузьмін, Н. Сьняжкова і іншыя, было шмат гасьцей-паэтаў — з Расіі, з Украіны, з Літвы... Мне выпаў гонар выступіць на гэтым вечары з галоўным словам пра Паэта. І сапраўды, ніколі ў жыцьці я так не ганарыўся магчымасьцю сказаць прынародна пра беларускую паэзію ў асобе яе найчыстага генія, як гэты раз. Бо і ніколі датуль у такім душэўным гарэньні не складаў сваё паэтычна-публіцыстычнае слова. Быў той выпадак, калі я, з падлеткавых гадоў зачараваны яго мастацкім дарам, у поўным сэнсе слова чуўся шчасьлівым. Перапоўненая зала, хай Бог даруе нясьціпласьць, вітала гэты спеў маёй душы і сэрца з пачуцьцём захапленьня, авацыямі. У перапынку перад канцэртам не было праходу ад віншаваньняў, ад шчырых, узбуджаных слоў удзячнасьці... Нават І. Шамякін у дзёньніках той пары запіша: «Не ведаю, чаго варты Н. Г. як паэт, але літаратуразнаўца — бліскучы». Кажу «нават», бо І. П. было трагічна цяжка хваліць творчасьць тых, хто не быў з ім у сяброўскіх адносінах. Ды яшчэ хваліць так высока. * * * А ў суседняй Польшчы падзеі разьвіваюцца самым драматычным чынам. 13-га сьнежня ген. Ярузельскі, Першы сакратар ЦК ПАРП і старшыня Саўміна ПНР, у звароце да народа абвясьціў аб стварэньні Ваеннага Савета нацыянальнага выратаваньня, які ён жа і ўзначаліў. Зварот яго апублікавала газета «Правда». У сваіх ацэнках «Салідарнасьці» і прагнозах на будучыню Польшчы («адзіны шлях да гэтай мэты — сацыялізм, ухвалены грамадствам...»), як і на непарушнасьць Варшаўскага Дагавору, генерал памыляўся. Але я хачу сказаць пра іншае. Я ніколі раней не чуў з вуснаў камуністычнага лідэра такога слова пра сваю краіну і свой народ — такога асабістага, шчырага, глыбока прачулага, горкага і балючага зьместам і такога стылістычна бездакорнага формай. Яно свабодна можа прэтэндаваць на месца ў хрэстаматыі патрыятычнай публіцыстыкі. На яго фоне прамовы і звароты крамлёўскіх і іншых савецкіх правадыроў — убогая, посная, безаблічная казёншчына, да таго ж непісьменная і гугнявая. І што ж гэта за пракляцьце такое дзесяцігоддзямі вісьне над намі? Што ж гэта наша зямля не вырадзіць сапраўды разумнага, інтэлігентнага, культурнага правадыра? за што так пакараны наш, увогуле богабоязны, народ?.. Неўзабаве ген. Ярузельскі выступіў па польскім радыё са зваротам да краіны яшчэ раз — у сувязі з Каляднымі сьвятамі. І зноў — нацыянальная згода! Толькі — нацыянальная згода! І зноў — Польшча, Польшча, Польшча! «Польшча — адзіная. Сумленнымі намаганьнямі мы павінны падняць яе з нягодаў. Ніхто за нас гэтага не зробіць. Мы павінны пагасіць у нашым доме тлеючы агонь раздору і нянавісьці». І яшчэ: «Праўду пра Польшчу ўтаіць у Польшчы нельга». Правільна. Але і праўду пра Беларусь утаіць у Беларусі нельга,— перафразуем, заклапочаныя сваім, Ярузельскага. Толькі прастакі думаюць, што ім удасца ўтаіць праўду. Які раней у 60-я — 70-я, так і цяпер мяне перш за ўсё цікавіла і хвалявала — калі ў нас пачнуць па-сапраўднаму, справядліва вырашаць нацыянальнае пытаньне? Па-сапраўднаму — гэта значыць паводле запаветаў У. І. Леніна, сфармуляваных ім у вядомых запісках пачатку 20-х гадоў, завучаных мною амаль напамяць. Усё пільней пачынаю сачыць за публікацыямі ва ўсесаюзным друку, прысьвечанымі пытаньням нацыянальнай культуры і асьветы, караням нацыянальнай літаратуры і мастацтва, вытокам нацыянальнай духоўнасьці,— і ўсё больш непрымірыма ставіцца да праяў «нацыянальнага самаедства» на старонках самой беларускай літаратуры, аб чым гаварыў яшчэ дзесяць гадоў таму — на VI зьездзе пісьменьнікаў. А паколькі праявы канкрэтныя і маюць аўтараў — то і крыўджу сваёй непрымірымасьцю гэтых аўтараў і трачу ў іх асобе сяброў, нажываю незычліўцаў. Так 12-га лютага на Пленуме СП не стрываў і рэзка пакрытыкаваў першыя апублікаваныя фрагменты з кнігі майго сябра А. Лойкі «Як агонь, як вада», прысьвечанай жыцьцю і творчасьці Янкі Купалы. Што мяне прымусіла «сарвацца»? Тое, што аўтар кнігі зрабіў ідэйнымі праціўнікамі Купалы Вацлава Ластоўскага і Антона Луцкевіча, перакрывіўшы пры гэтым іх прозьвішчы на Лапкоўскі і Лапкевіч. Нельга, запярэчыў я, ператвараць аднадумцаў і паплечнікаў паэта ў яго ідэйных ворагаў. Колькі можна чарніць выдатныя імёны беларускага нацыянальнага адраджэньня, беларускай літаратуры і навукі? Зразумела, мой сябар Алег Антонавіч моцна пакрыўдзіўся за крытыку, палічыў яе несправядлівай. хоць праз некалькі гадоў істотна перайначыў усе калізіі, што датычылі ўзаемаадносін Купалы з Луцкевічам і Ластоўскім. Дык гэта праз некалькі гадоў, а тады... А тады абодва гэтыя «беларускія буржуазныя нацыяналісты» яшчэ не былі рэабілітаваныя. І мая пазіцыя — як мне стала вядома — вельмі не спадабалася «там», у ідэалагічным аддзеле ЦК КПБ. Яна была расцэнена як трывожны сімптом у паводзінах першага сакратара галоўнай творчай арганізацыі рэспублікі. Фактычна ўвесь год — пісьменьніцкай арганізацыі і мой асабіста — пайшоў на падрыхтоўку і правядзеньне 100-гадовых юбілеяў Купалы і Коласа. Давялося напісаць аж некалькі артыкулаў пра юбіляраў, найперш — пра Купалу. Прыняў удзел у злёце студэнтаў філфака ў Вязынцы — у канцы траўня, а 7-га ліпеня, там жа, адкрываў і вёў вялікае купалаўскае сьвята паэзіі, на якім прысутнічалі і кіраўнікі Рэспублікі. Усё было арганізавана найлепшым чынам — як і восеньню вялікае сьвята коласаўскае. На гасьцей з-за мяжы і з саюзных рэспублік сьвяткаваньне рабіла моцнае ўражаньне і, вядома ж, унушала ім, што праблемы разьвіцьця нацыянальнай культуры вырашаюцца ў нас ну проста выдатна, аб нейкім абмежаваньні, неспрыяньні, а тым больш уціску і гаворкі не можа быць. Так навучыліся за 60 з гакам гадоў «пускаць пыл у вочы», будаваць і паказваць «пацёмкінскія вёскі». А насамрэч было не толькі абмежаваньне і неспрыяньне, а быў і ўціск, і гвалт, і самы што ні ёсьць лінгвацыд, ішла непрыхаваная, нахабная, цынічная русіфікацыя ўсяго і ўся — ад акадэміі навук і універсітэта — да вясковай школкі, ад ЦК і Саўміна — да канторы найдабітага, найздыхлянага калгаса і «офіса» раённага «банно-прачечного комбината». Але гасьцей, і замежных і савецкіх, з гэтай праўдай беларускай рэчаіснасьці не знаёмілі, у «канторы» і «офісы» не вадзілі (а калі і вадзілі — дык на добрым падпітку), зрэшты, і там выстаўлялі напаказ клопат аб нацыянальнай беларускай культуры. Усё жыцьцё перабіраю ў памяці — і ўсё бачу перад вачыма пераможна-урачыстую паказуху, і ўсё адчуваю дух штучна створанага, фальшывага сьвяточнага настрою. Перачытваючы ў іх юбілейны год Купалу і Коласа, раздумваючы над іх лёсам у кантэксьце гістарычнага лёсу Беларусі, я непазьбежна мусіў спыняць увагу-думку на асобах іхніх сучасьнікаў і паплечнікаў, тых, што ішлі з імі побач. Мне ўжо было добра вядома, які лёс большасьці з іх. Ведаў я і тое, што рэабілітаваць іх улады былі вымушаны, але рабілі гэта без ніякай радасьці. Адным з важных аспектаў маёй службовай чыннасьці ў СП быў клопат пра аднаўленьне ў гісторыі літаратуры несправядліва выкрасьленых з яе імён, пра вяртаньне чытачу творчасьці паэтаў і пісьменьнікаў, што сталі ахвярамі бальшавіцкага рэжыму. Натуральна, і тых, каму пашчасьціла ацалець і дажыць да старасьці. Я не мог не бачыць, якой шляхетнай культуры, шырокай адукаванасьці, гарачага родалюбства была наша старая беларуская інтэлігенцыя. Я быў добра знаёмы асабіста з такімі яе прадстаўнікамі, як акадэмік Г. І. Гарэцкі, як актыўная дзеячка беларускага адраджэньня пачатку 20-х гадоў А. І. Смоліч — жонка вядомага грамадскага дзеяча і слыннага географа А. А. Смоліча. І разумеў, як важна, як патрэбна нам далучэньне іх да жывога літаратурнага працэсу. Помню, як да мяне зайшоў выдатны краязнаўца, гісторык і літаратар Генадзь Каханоўскі і падзяліўся думкай, якая мне вельмі спадабалася: а што, калі прыняць у Саюз пісьменьнікаў Зоську Верас? Я горача падтрымаў гэту ідэю, але ўзьнікла адна бюракратычная закавыка: 90-гадовая літаратарка і асьветніца жыла не ў Беларусі, а пад Вільняй, на хутары, і паводле Статута СП СССР мела права паступіць толькі ў Саюз пісьменьнікаў Летувы. «Ці не можаце вы, спытаў я Генадзя Аляксандравіча, часова, хоць на колькі месяцаў, прапісаць яе ў Беларусі, у вашай жа Маладэчні?» — «А я прапішу яе ў сябе, у мяне ж свой драўляны дамок у горадзе»,— адказаў Каханоўскі. Працэдуру гэту ён «правярнуў» надзвычай хутка і, як пасьля казаў мне, вельмі лёгка. Каму якая была справа ў Маладэчні, што ён прапісвае ў сябе нейкую састарэлую Людвіку Антонаўну Войцік? Хто там ведаў, што гэта і ёсьць пісьменьніца «нашаніўскай» пары Зоська Верас? І не толькі: а яшчэ і свацьця знакамітага беларускага нацыяналіста Антона Луцкевіча, за сынам якога Лявонам была замужам яе дачка. Каб не раздзьмухалася вакол гэтай нашай задумы непажаданае дымішча, я на першым жа чарговым прэзідыуме паставіў пытаньне аб прыёме Зоські Верас у Саюз пісьменьнікаў. Прайшла аднагалосна. Як год таму яе равесьнік Васіль Саўкавіч Гарбацэвіч, знаёмы Максіма Багдановіча, аўтар папулярнай ў 20-я гады п’есы «Чырвоныя кветкі Беларусі». Я быў вельмі рад, што ўдалося падтрымаць маральна, у такім пашаноўным узросьце, пісьменьніцу і дзеячку «нашаніўскай» пары, чалавека з атачэньня Купалы, Коласа, Багдановіча. Былі рады і многія, але не ўсе. Адзін з незадаволеных паспрабаваў раздзьмухаць і «дымішча». Літаральна праз дзень я пачуў па тэлефоне злосны голас загадчыка адзела ЦК: «Што вы сьцягваеце ў Саюз усякае старэчча? Што вы ператвараеце творчую арганізацыю ў багадзельню? Навошта вам была гэта Зоська Верас? Гэта — узбагачэньне Саюза і літаратуры?» — «Я з вамі не згодзен, Іван Іванавіч. У літаратуры яна за доўгае жыцьцё сее-тое зрабіла — і далучыць яе да Саюза было абавязкам нашага пісьменьніцкага сумленьня». — «А калі вы былі са мной згодны?!» — падкалупнуў мяне перш, чым пакласьці трубку, Антановіч. Забягаючы наперад, скажу, што мая ўвага да асобы і творчасьці Зоські Верас на гэтым не скончылася: праз год ці два я напісаў да яе зборніка вершаў і прозы «Васількі» невялікую прадмову, завязалася нават, праўда на нядоўгі час, ліставаньне. Зоська Верас была не апошняя з абыйдзеных увагай і тым пакрыўджаных пажылых літаратараў, далучыць якіх да СП я лічыў для сябе справай гонару. Адна задума аказалася, дзякаваць Богу, паспяховай: у 1984 годзе быў прыняты ў сябры Саюза паэт Сяргей Новік-Пяюн, аўтар знакамітай песьні «Зорачкі», змагар за нашую волю і долю ў акупаванай палякамі Заходняй Беларусі. Патрыёт Бацькаўшчыны, якому дастаўся вельмі неміласэрны лёс: шмат разоў арыштоўваўся, сядзеў у турме і быў у пяцігадовай ссылцы пры пілсудчыках, быў прысуджаны да пакараньня сьмерцю і адпраўлены ў Калдычэўскі канцлагер нямецка-фашысцкімі акупантамі, і, нарэшце, як у аддзяку за ўсё гэта, у сьнежні 1944-га КДБ на дзесяць гадоў загнала яго на Калыму. Па ўзросту, калі яго прынялі ў Саюз, ён таксама ўжо належаў да «старэчча» — яму было семдзесят восем. Хай сабе і з такім запазьненьнем, аднак жа справядлівасьць перамагла. А яшчэ аднаму былому вязню ГУЛАГа, якому я хацеў дапамагчы, не пашанцавала. Гэта — таленавіты паэт-лірык Кастусь Шавель, аўтар чатырох зборнікаў вершаў. Ён вельмі хацеў стаць сябрам СП, г. зн. прызнаньня і прававой роўнасьці ў сям’і беларускіх пісьменьнікаў, аб чым пісаў мне ў лістах і казаў пры выпадковай сустрэчы ў выдавецтве. Але ЦК КПБ не мела жаданьня і далей цярпець свавольства першага сакратара СП. І мабілізавала на зрыў маёй задумы Максіма Танка, а ён, калі гэтага вымагала ад яго высокае партыйнае начальства, бываў вельмі ўпартым. Некалькі разоў ён, скажам так, патрабавальна прасіў мяне не ісьці супроць волі ЦК і не ставіць пытаньне пра Шавеля на прэзідыуме. Прычына: у гады нямецкай акупацыі ён быў калабарантам і за гэта адбываў пакараньне на катарзе. Пра «віну» паэта я добра ведаў ад яго самога і маіх знаёмых з Уздзеншчыны: ён працаваў пад немцамі настаўнікам вясковай школы, вучыў дзяцей беларускай мове і літаратуры. Я сам больш года вучыўся ў той час у такіх настаўнікаў, лічыў, што яны рабілі высакародную справу, і таму настойваў на сваім, тым больш, што паабяцаў Шавелю падтрымку. Яўген Іванавіч узлаваўся: «Гамолка званіў, па маёй просьбе, сакратару Уздзенскага райкама партыі! Той абяцае скандал на ўсю рэспубліку, калі мы прымем здрадніка Радзімы ў Саюз пісьменьнікаў! Сказаў: пойдуць дзесяткі пісем ад працоўных Уздзеншчыны!» — «Але ж ён, кажу, законапаслухмяны, лаяльны грамадзянін краіны, яму дазволена друкавацца і выдаваць кнігі, і ён выдае іх — дзе ж логіка? За што — дыскрымінацыя?» — «От, дзівак, ей-богу! Ну не можам жа мы ісьці супроць ЦК! Ну звані сам Івану Іванавічу!.. Зрэшты, можа пачакаць і Шавель, пройдзе нейкі час і мы вернемся да гэтага пытаньня». Шавель пачакаў бы, але Бог не даў яму на тое чаканьне здароўя — праз гады два ён памёр. А ў мяне на ўсё жыцьцё засталося пачуцьцё не толькі шкадаваньня, але і віны — як бы я мог зламаць супраціўленьне і перамагчы. Неўзабаве пасьля выпадку з Зоськай Верас мне адкрылася, што начальства занепакоена маімі паводзінамі куды больш, чым я мог думаць. Звоніць аднойчы, памочнік Першага сакратара ЦК Ю. П. Сьмірноў (мы былі ў добрых узаемна-даверлівых адносінах) і кажа, што ёсьць пільная патрэба сустрэцца. Зразумеў, што нешта вельмі сур’ёзнае. На сустрэчы і даведваюся: у А. Кузьміна адбылася наступная размова з Ц. Кісялёвым «па селектары». «Тихон Яковлевич, что будем делать с Гилевичем? Создает проблемы». — «А именно?» — «Оказался неуправляемым. Гнет свое, что вздумает, и не туда.» — «Но ведь это Вы с Машеровым решали без моего участия. (Машэрава Ц. Я. недалюбліваў і цяпер не ўпусьціў магчымасьці хоць трохі адыграцца). Надо же что-то ему предложить, а не просто отправить.» — «Есть варианты по научной части, он ведь профессор.» — «Ну смотрите.» На гэтым размова, якую, седзячы ў Ц. Кісялёва, чуў Ю. П. Сьмірноў, скончылася. Навіна мяне, канешне ж, усхвалявала, але не скажу — напалохала. Хутчэй — заінтрыгавала: што ж яны намераны мне прапанаваць? Што — які новы хамут, калі мне патрэбна толькі свабода? Уга, калі яшчэ марыў атрымаць статус «вольнага мастака»! Ну, ад новага хамута — які б ён ні быў — я ўжо адаб’юся. Тым больш, што аўтарытэту Машэрава ўжо няма. У самым канцы 1982 года здарылася нешта такое, што надоўга абрынула мяне ў прорву расчараваньня — і ў сябрах, і ў калегах, і ў камуністах. Дык хто мы ёсьць і на што мы здольныя, сябры? Якімі маральнымі прынцыпамі кіруемся? Многія помняць: у друку і вусна справядліва гучалі галасы абурэньня, чаму нашаму слыннаму паэту і пісьменьніку Уладзіміру Караткевічу не далі Дзяржаўную прэмію БССР пры жыцьці, а на ганьбу і сорам зрабілі гэта толькі пасьля яго сьмерці. Раскажу, як гэта было ў канцы 1982-га, калі я таксама быў уведзены (пасада ж!) у склад Камітэта па Дзяржаўных прэміях. Прэзідыум Камітэта (я ў прэзідыум не ўваходзіў) вырашыў падтрымаць прапанову ЦК — не даваць прэмію Караткевічу, а даць яе другому прэтэндэнту. Прэзідыум вынес сваё рашэньне на партыйную групу Камітэта, думка якой фактычна азначала прысуджэньне або непрысуджэньне. Рэч у тым (і камізм абсурду ў гэтым), што Камітэт, за выняткам двух чалавек, складаўся з членаў партыі. Гэтыя двое беспартыйных — В. Быкаў і М. Савіцкі — паўтары гадзіны сядзелі пад дзьвярыма, чакалі, пакуль партгрупа вырашыць лёс прэміі. І што ж было на пасяджэньні партгрупы? З прапановай ад ЦК КПБ выступіў І. Антановіч. Адзін за адным падымаліся нашы знакамітыя, вядомыя пісьменьнік (І. Шамякін, І Навуменка, М. Чыгрынаў, само сабою — М. Танк) і горача падтрымлівалі кандыдатуру... не Караткевіча. Так выказалі свае адносіны да Караткевіча і сваю волю адны. А другія проста прамаўчалі, як набраўшы вады ў рот, помнячы, што «слова серабро, а маўчаньне золата». І тады ўзяў слова «неафіт» у Камітэце, Першы сакратар праўленьня СП БССР. Крыкам крычаў: «Таварышы! Апомніцеся! Да якога часу мы будзем цаніць пісьменьнікаў не па таленту, а чорт знае па чым? Няўжо трэба даказваць права Караткевіча на Дзяржаўную прэмію? Да таго ж — яго стан здароўя выклікае вялікую трывогу. Я ведаю, што кажу, і вы ведаеце, што ён вельмі хворы, ён можа не дажыць да чарговага прысуджэньня!..» — «Забаронены прыём, Н. С.,— перабіў мяне І. Антановіч.— Так гаварыць не тактоўна — усе ходзім пад Богам».— «Ды ганьба ж будзе ўсім нам, калі мы не вырашым сёньня справы ў карысьць Караткевіча!..» Я гаварыў усё гэта такім павышаным тонам, што Генадзь Бураўкін двойчы падхопліваўся і злосна крычаў: «Ніл, сядзь! Сядзь, табе кажу!» Відаць, ад страху за лёс маёй кар’еры: пайшоў супраць пазіцыі ЦК! За гэта не толькі можна зьляцець з пасады, але і з партыі вылецець. Калі я нарэшце выкрычаўся, сеў, адчуўшы, як гулка тахкае сэрца, у канферэнц-зале ўсталявалася магільная цішыня, у якой унушальна праскрыпеў голас Антановіча: «А вам, Ніл Сямёнавіч, як Першаму сакратару, трэба ведаць, што, дзе і калі гаварыць...» Ну, а хто ж падтрымаў мяне, мой голас, мой лямант у абарону справядлівасьці? З дзесяткаў чатырох членаў партгрупы толькі адзін чалавек — мастак Васіль Шаранговіч. Толькі адзін! Вось такая прынцыповасьць — і партыйная, і чалавечая, і сяброўская. І кандыдатуру Караткевіча нават не ўнесьлі ў спісак для галасаваньня, відаць, баючыся, што можа здарыцца нечаканасьць. Калі гэта ганебная, ва ўсіх адносінах здрадніцкая акцыя закончылася, Антановіч запрасіў мяне выйсьці з ім у вялікую залу і там, у шэрым прыцемку сам-насам сказаў: «Што вы робіце, шаноўны Ніл Сымоновіч! Вы ідзеце супроць установак ЦК! Я вас паважаю і люблю, але ж ёсьць партыйная дысцыпліна. Не рабіце такога далей — мая вам шчырая парада». — «Дык а як быць з сумленьнем, са справядлівасьцю? Ну гэта ж крайне несправядліва!» — «Усё справядліва: у наступны раз атрымае Караткевіч». У наступны раз... Гэта значыць, праз 2 гады. А Уладзімір Сямёнавіч праз паўтара года памёр. Ну, а калі б на тым пасяджэньні партгрупы ўсе пісьменьнікі падтрымалі маю прапанову? Усе ж выдатна ведалі і разумелі, хто такі Караткевіч у нашай літаратуры, і шырэй — у нашай нацыянальнай культуры наогул. Што ж перашкодзіла праявіць сваю волю па справядлівасьці, сумленна? На гэта пытаньне кожны павінен адказаць сам. Але навошта — калі можна спісаць на пракляты час партыйнай дыктатуры. Наогул — спісаць. На што спісаць — заўсёды знойдзецца. На культ асобы Сталіна, на валюнтарызм Хрушчова, на салдафоншчыну Брэжнева, на маразм Чарненкі... Галоўнае — скінуць з сябе, з палёгкай уздыхнуць і пацерці рукі. І прадаўжаць у тым жа духу далей. Думалася: няўжо нельга было старшыні Камітэта (ці ўсяму прэзідыуму) дамовіцца з тым жа Кузьміным, ці нават з Кісялёвым, што прэмію трэба гэтым разам даваць іменна Караткевічу, што гэта ў вышэйшай ступені справядліва і нават — палітычна мудра? Чаму старшыня не пайшоў на гэта? Чаму як член ЦК не пасадзіў на месца Антановіча, зацікаўленага працягнуць на прэмію іншага? Сказаў бы: не, не, Іван Іванавіч, толькі Караткевічу, іначай — іду да Кісялёва. Чаму? Чаму? Чаму? Радкі з «Дзёньніка» (3.01.1983): «І зноў з горыччу думаў пра сваё становішча. Што ж мне рабіць і як быць? Мяне мала турбуе, як будзе ўспрынята маё «па ўласнай заяве» там — на «цапках», турбуе тое, што падумаюць добрыя, сумленныя людзі, якія ў мяне вераць і мяне падтрымліваюць. Кепска падумаюць! Бо столькі важных для нашай культуры спраў трэба здзейсьніць і галоўная сярод іх — разварушыць як мага глыбей і мацней пачуцьцё нашай нацыянальнай годнасьці, дух патрыятызму. Сёньня я і сам магу нешта зрабіць, і падтрымаць іншых, і трохі паўплываць на стан рэчаў. А тады?..» (5.01.1983): «Вечарам сядзелі ў Зуёнка — за прэмію яго чаркаваліся. Вярнуўся ў дужа паганым настроі. Зусім стала зразумела, што на падтрымку сяброў разьлічваць не магу — яе не будзе, як не было дагэтуль. Будзе наадварот — і чым далей, тым горш. Здаецца, на агульнай стратэгіі — «чым горш — тым лепш» (чым горш для Н. Г. — тым лепш для...) сышліся і чыгрынаўцы, і шамякінцы, і мае сябры. Прагаварыўся Жук — сказаў тое, што, відаць, часта на вуснах ва ўсіх: «Бо кепска працуеце». А кепска — бо дагэтуль не звольніў з пасады сакратара па арганізацыйных пытаньнях Л. Гаўрылкіна. Вымагаюць, каб я сам жа расчысьціў пляц для наступніка. Божа, як ім хочацца ўлады! Як яны ўсе рвуцца да «карыта»! Між іншым, ведаюць, што за Гаўрылкіна сьцяной стаіць Танк.» (6.01.1983): «Пасьля ўчарашняга на душы стала яшчэ цяжэй. Яшчэ больш неапраўданым і неразумным здалося мне маё гібеньне ў Саюзе. Калі б была належная падтрымка, якая дадавала б настрою і натхненьня, то не забірала б так крыўда, было б лягчэй. Бачыў бы больш плёну і не так балюча думалася б пра тое, што прыношу ў ахвяру...» (13.01.1983): «Хадзілі разьвітвацца ў Дом Урада з Кісялёвым. (...) Пасьля зайшлі з Васілём да мяне. Расказаў яму пра перапалку ў Зуёнка, аб тым, як я выдаў на ўсю катушку Г... за яго здрадніцкую пазіцыю на Камітэце па прэміях (паказаў Шамякіну бюлетэнь, каб той пераканаўся, што ён не выкрасьліў ні яго, ні Сачанку). Васіль трымаецца — і ўжо даўно — адной думкі: трэба бразнуць дзьвярыма, калі ў самы блізкі час не будзе мне аказана рэальная і сур’ёзная падтрымка зверху.» (30.01.1983): «Тэлеперадача з вёскі Орля, што на Гродзеншчыне, ускалыхнула бездань горычы і болю ў душы маёй. Ужо нават вясковыя жанчыны не гавораць па-беларуску, а стараюцца зламацца кожным словам на «культурны лад». Народ! Беларускі народ! Што ты сабе думаеш?! Ці бачыш ты, куды цябе вядзе пракляцьце?! Схамяніся, народзе мой, апомніся!» (7.02.1983): «Вечарам заходзіў Васіль. Пасядзелі, пагаварылі. Новага нічога. Прасьвету ніякага. На душы — пліта каменная,» (14.02.1983): «Званіў У. Гардзіенка — мой калега з Саюза мастакоў. Антановіч зрабіў яму заўвагу, што я запрошаны выступіць на адкрыцьці выстаўкі мастака Цвіркі. «Надта ж вы любіце Ніла Сямёнавіча: і на ўсе выстаўкі яго завеце, і малюеце, і лепіце...» Вось так, дарагі Ніл Сямёнавіч. Паслаў на адкрыцьцё выстаўкі Зуёнка. Сваё выступленьне парваў і выкінуў.» (23.02.1983): «Уразіла перадача «Роднае слова». Асабліва выступленьне В. Казько. Малайчына, Віктар Апанасавіч! Ну і тэлебачаньне малайчына! Варушыцеся, дарагія — любыя мае, варушыцеся! Як мага і дзе толькі можна!» (26.02.1983): «Які быў бы ў нашай рэспубліцы, у нашым грамадскім жыцьці маральны клімат, калі б мы пачалі з павароту да роднай мовы! Ніколі не будзе трывалай маралі там, дзе няма апоры на сьвятая сьвятых — на мову! Ці зразумеюць гэта калі-небудзь нашы дзяржаўнікі?..» (22.03.1983): «На пасяджэньні прэзідыума абмяркоўвалі «Полымя», «Маладосьць», «Нёман». (...) Карпюк абураўся, чаму кіраўніцтва СП не ідзе і не бярэ загрудкі ЦК, каб падняло тыражы часопісаў і наогул вырашыла ўсе нацыянальныя пытаньні. Пры гэтым — глядзеў толькі на мяне, не ведаючы, што я хаджу ў ЦК праз Бюро прапускоў. Глядзеў бы на членаў ЦК ды на дэпутатаў ВС!» (4.04.1983): «Гаварыў з Дзяльцом аб «Спадчыне» і зразумеў, што ён родны брат Саўкі і што ўвесь вялікі шум — ад яго. «Тутэйшых» Купалы не прымае катэгарычна. Усе мае довады — як гарох аб сьценку.» (5.05.1983): «Амаль дзве гадзіны прагаварыў з А. Т. К(узьміным). Наконт «Спадчыны» і Гаруна — поўны правал. І слухаць не хоча. «Калі яшчэ і Гаруна выцягнем — дык у нас і нацыяналістаў не застанецца нікога!» Вось — логіка і довад. Трэба, каб былі нацыяналісты! Рэзка адмоўна адазваўся аб «Тутэйшых» Купалы, якія стаялі ў «Спадчыне» — з прадмоўкай Макаёнка і пасьляслоўем Сабалеўскага. «Я сам прачытаў. Яўна антырускі настрой і ўся скіраванасьць. Навошта ж выцягваць? Сам Купала не друкаваў пры жыцьці...» Такая дасьведчанасьць.» (10.07.1983): «Сёньня раніцай стала вельмі-вельмі сумна жыць. Газеты апублікавалі паведамленьне аб тым, што на бюро ЦК КПБ прыняты меры па выкананьні пастановы ЦК КПСС аб выкладаньні і вывучэньні рускай мовы ў краіне. Распрацаваны канкрэтныя захады — як палепшыць выкладаньне рускай мовы ў беларускіх школах (з беларускай мовай навучаньня). А колькі ж ужо такіх школ засталося? І над тымі цяпер навісае пагроза! І тыя будуць у выніку такога курса зьліквідаваны. Ну, а дзе ж хоць адна пастанова пра паляпшэньне выкладаньня роднай мовы ў Беларусі? Што будзе з мовай 10-мільённага народа, вялікай славянскай нацыі — ці думаюць нашы правадыры пра гэта?» (19.08.1983): «Учора быў у ЦК, у Антановіча. Гаварылі аб справах. Паказаў мне пісьмо Мысьліўца на імя Слюнькова. Бэсьціць мяне за непадтрымку маладых, асабліва ў справе кватэрнай. Большую несправядлівасьць і паклёп цяжка прыдумаць. Пры апошняй дзяльбе, дзякуючы менавіта маёй настойлівасьці і намаганьням, 10 чалавек маладых (...) атрымалі кватэры. Такога раней ніколі не было». (16.11.1983): «Ні трохі не баюся, што скажуць аб нашай рабоце там. Што б ні сказалі — лепшай літаратуры часопісы друкаваць не стануць, бо... яе няма. І лепшай крытыкі ў часопісах не будзе, бо... яе не можа быць! Каб была сапраўдная літаратура і сапраўдная крытыка, патрэбна адна маленькая ўмова: магчымасьць «рэзаць праўду-матку». Пісаць без аглядкі на Галоўліт або на чыноўніка з аддзела, які дрыжыць за крэсла. Поўную праўду — ва ўсім і да канца!» У такіх думах-роздумах, у такіх клопатах і настроях праходзіў мой трэці год чыноўнай службы ў Саюзе пісьменьнікаў. * * * Аднойчы да мяне заглянуў — не ў «офіс», а дадому — сусед па кватэры і былы калега па кафедры — І. Навуменка, у той час ужо — акадэмік-сакратар аддзяленьня АН. «Прыйшоў па даручэньні кіраўніцтва Акадэміі, якое прапануе табе заняць пасаду дырэктара ІМЭФ,— без ніякіх папярэдніх дыпламатычных хадоў сказаў Іван Якаўлевіч.— Замест Марцылева, якога думаем пераставіць на інстытут гісторыі, паколькі ніякі ён не фалькларыст і не этнограф.» — «Разгледзелі, што ён на самай справе гісторык і будзе рухаць наперад гістарыяграфію Беларусі,— усьміхнуўся я суседу.» — «Ну, ты ведаеш, які ён гісторык, гэткі ж, як і фалькларыст. Ты не адмаўляйся, прапанова перспектыўная: адразу ж станеш членкорам, затым — акадэмікам.» — «Я падумаю, Іване, падумаю, з ходу такія пытаньні не вырашаюцца...» На справе — думаць мне не было патрэбы. Па-першае, я ўжо ведаў, што ідэолагі ЦК наважылі папрэчыць мяне з Саюза пісьменьнікаў, значыць, гэта не тая прапанова, у аснове якой — шчырая ацэнка маёй навуковай дзейнасьці і гэткая ж шчырая патрэба ў маёй кандыдатуры. Па-другое, мяне зусім не вабіла чыноўніцкая служба ў інстытуце, у параўнаньні з якой маё становішча ў СП нашмат больш свабоднае і дэмакратычнае. Ды там я ад аднаго І. Я-ча (непасрэдны шэф, сакратар аддзяленьня грамадскіх навук) праз два месяцы зьбягу на край сьвету. Я ж ужо хадзіў пад яго началам на факультэце і ведаю. Не, ён выдатны ва ўсіх адносінах кіраўнік, проста ў нас зусім процілеглыя характары. Дык навошта ж даводзіць нашы добрасуседскія адносіны да варажнечых?.. Па-трэцяе, я ўвогуле хацеў бы вызваліцца ад усякай афіцыйнай, чыноўніцкай службы, паколькі ўсё яшчэ марыў пра «жыцьцё і творчасьць на волі». Божа, якая гэта салодкая мара! Здарылася так, што на нейкіх юбілейных урачыстасьцях давялося двойчы пабачыцца з прэзідэнтам АН М. А. Барысавічам, і двойчы ён не прамінуў пацвердзіць запрашэньне. «Мы былі б вельмі рады Вам, прыходзьце. Я разумею, Саюз пісьменьнікаў — больш важная і аўтарытэтная ўстанова, чым наш ІМЭФ, вядома, вядома, і ўсё ж я шкадую, што вы адмаўляецеся...» Так і не ведаю: ці прэзідэнт М. Барысевіч несьвядома ўключыўся ў гэтую гульню ці — па прымусу — узяўся дапамагчы вызваліць СП ад «неуправляемого» «создателя проблем». Быў і яшчэ адзін варыянт рашэньня ўзьніклага кадравага пытаньня: мне прапанавалі (на ўзроўні аддзела ЦК) пайсьці рэктарам Мінскага інстытута культуры (тады ён называўся «Мінскі»). Настойлівай гэта прапанова не была, адбіўся лёгка, тым не менш, яшчэ раз пераканаўся, якое грамадскае значэньне надаецца Саюзу пісьменьнікаў, як важна, каб ім кіравалі абсалютна «свае людзі». Мушу сказаць па шчырасьці і яшчэ аб адным: аб такой рысе беларускага характару, як упартасьць. Пабачыўшы, як намагаюцца пазбавіцца ад «няўгоднага», я няйначай як абразіўся і сказаў сабе: «ах, вось так? Ну тады пацярпіце, шаноўныя. Або стаўце пытаньне на пленуме СП адкрыта, з довадамі — чаму і за што трэба з гэтай пасады «папэндзіць» Н. Гілевіча. За беларускі нацыяналізм? І за тое, што мае сваю думку? На такое пайсьці яны, канешне ж, не маглі. Значыць, трэба зьбіраць факты іншага кшталту. І такое «зьбіраньне» пачалося. Але пра гэта — пазьней. Яшчэ летам 1982-га зусім неспадзявана я атрымаў магутную маральную падтрымку з Масквы: «Литературная газета» прысьвяціла мне вялікі артыкул, аўтарам якога быў вядомы і вельмі аўтарытэтны крытык Аляксей Кандратовіч, у мінулым — намесьнік А. Т. Твардоўскага ў «Новом мире». Артыкул называўся «І гэтай веры хопіць мне надоўга» і быў першым сур’ёзным словам пра маю паэзію (і не толькі пра паэзію) ва ўсесаюзным друку. Вяртаюся да гэтага факта вось чаму. У сілу майго новага статуса многія відныя літаратары Масквы, расійскіх абласьцей, саюзных і аўтаномных рэспублік станавіліся маімі добрымі знаёмымі, але яны зусім мала ведалі мяне як літаратара і навукоўца. «Творчы партрэт» накіданы Кандратовічам, быў у гэтым разе вельмі дарэчы... Між іншым, ініцыятывы да знаёмства сам я амаль ніколі не праяўляў: не ў маім характары. Адбывалася гэта па-рознаму само сабою. З некаторымі — з кім у Маскве, з кім у Мінску — мяне пазнаёміў В. Быкаў (гэта — С. Залыгін, В. Астаф’еў, В. Распуцін, В. Бялоў, Г. Траяпольскі, Гр. Бакланаў, У. Багамолаў, Я. Носаў, Л. Лазараў). Са многімі (Ч. Айтматаў, В. Петрасян, С. Міхалкоў, Я. Яўтушэнка, С. Баруздзін, С. Вікулаў, Д. Кугульцінаў, М. Дудзін, Я. Ісаеў, П. Боцу, М. Канаат, Я. Петэрс і інш.) пазнаёміўся на зьездах, пленумах і сакратарыятах СП СССР; з многімі — у сумесных паездках у замежжа і па краіне (Р. Гамзатаў, П. Нілін, Л. Собалеў, А. Вазьнясенскі, У. Сакалоў, О. Сулейменаў, Зульфія, М. Турсун-Задэ, Р. Раждзественскі, Ю. Воранаў, Я. Ухсай, С. Куняеў, Я. Далматоўскі, Р. Казакова, Я. Вінакураў, А. Шасьцінскі, У. Цендракоў, Ю. Друніна, С. С. Сьмірноў, В. Фёдараў, С. Нараўчатаў, П. Праскурын, У. Фірсаў і інш.) З многімі украінскімі пабрацімамі (Дз. Паўлычка, Б. Алейнік, І. Драч, Т. Каламіец, Р. Лубкіўскі, У. Яварыўскі) — у Кіеве, з летувіскімі (Э. Межалайціс, Ю. Марцінкявічус, А. Малдоніс, А. Балтакіс і інш) — у Вільні, з эстонскімі — у Талліньне. А яшчэ — у Доме творчасьці «Кактэбель»: іменна там увайшлі мне ў душу і сэрца П. Варанько, С. Капуцікян, Л. Кастэнка, У. Крупін, В. Субоцін... З А. Жыгуліным пазнаёміўся ў Нідзе, пасьля заходзіў да яго на кватэру ў Маскве... Пералік можа доўжыцца і доўжыцца. Але блізка сыходзіўся з зусім нямногімі, у першую чаргу — з украінцамі і летувісамі. Рэч у тым, што на хваробу, якая называецца беларускім пракляцьцем, я захварэў так цяжка і невылечна, што яна калі не адабрала ў мяне зусім, дык вельмі звузіла ўсе іншыя жыцьцёвыя інтарэсы. Ну хіба толькі пра агульна-палітычныя праблемы я мог пачынаць і падтрымліваць размову, і то — не з «нацыяналамі», а з рускімі калегамі. Што ж да «нацыяналаў» — то ўжо адразу ж пасьля «добры дзень» ці «з прыездам!» я пытаўся: «Ну, як там у вас — можа, стала лепш з нацыянальнымі школамі і дзіцячымі садкамі, з выданьнем кніг, часопісаў і газет на роднай мове , з нацыянальным тэатрам і кіно?» І тут я сустракаў поўнае разуменьне — нават з боку тых, у каго гэтая самая сітуацыя была нашмат лепшай, чым у нас,— напрыклад, у Грузіі, у Арменіі, у Азербайджане (у гэтых рэспубліках, паводле Канстытуцыі, мова карэннага насельніцтва і тады была дзяржаўнай). Колькі было ў мяне такіх шчырых сяброўскіх гутарак — не пералічыць. Ці мела гэта якое-небудзь грамадска-палітычнае значэньне? Безумоўна. Гэта была, па-першае, зверка пазіцый, спосаб выясьненьня, ці правільна кожны з нас разумее становішча, у якім апынулася твая родная мова, твая нацыянальная культура, твая гістарычная спадчына; па-другое, гэта ўзаемна мабілізоўвала нашы ўнутраныя духоўныя рэсурсы і натхняла на адпаведную дзейнасьць хоць бы і ў межах магчымага; гэта кансалідавала нашы сілы ў агульным процістаяньні русіфікацыі і асіміляцыі, бо кожны з нас пачынаў усьведамляць: мой народ — не адзінокі ў гэтым няшчасьці, і да справядлівасьці, г. зн. да ленінскай мадэлі ўладкаваньня нацыянальных праблем, трэба ісьці разам, дабівацца рашучых перамен супольна, аб’яднанымі намаганьнямі. Пішу «да ленінскай», бо так лічыў тады я сам і, не сумняваюся, бальшыня літаратараў — нацыянал-патрыётаў, у тым ліку — нацыянал-камуністаў. Бальшыня, але, думаю, не ўсе,— былі, напэўна, і тыя, што «глядзелі далей і глыбей», для якіх кажучы словамі Ясеніна «и Ленин не икона». Якім Маці-Гісторыя сказала больш, чым прававернай савецкай бальшыні, а менавіта: толькі ва ўласнай дзяржаве, ва ўласным доме здзейсьніцца ваша мара — запануе роднае слова, родная школа, родная кніга, запануе дух Бацькаўшчыны. Так, не сумняваюся, глядзелі на рэчаіснасьць многія пісьменьнікі Эстоніі, Латвіі і Летувы. У Леніна яны не верылі, але, цвярозыя рэалісты, ішлі «пад яго сьцягам», выкарыстоўваючы рэальныя на гэтым этапе магчымасьці: «ну а там, казалі сабе, у перспектыве, адарвёмся і ад Леніна і, само сабой, ад Саюза ССР...» Я — верыў шчыра. Лічыў, што можна выправіць становішча на грунце ленінскай нацыянальнай палітыкі. Наколькі патрэбнымі і важнымі былі сардэчныя (не публічныя) сяброўскія размовы пісьменьнікаў-патрыётаў сваёй зямлі, стане ясна зусім скора: на пленуме праўленьня СП СССР, які адбыўся 2 сакавіка 1988 года і які, бадай, сапраўды, па савецкай завядзёнцы можна назваць «гістарычным». Упершыню ён прыняў пастанову не паводле рэкамендацый і ўказаньняў ЦК КПСС, а — насуперак ім, у фармуліроўцы, яшчэ нядаўна зусім немагчымай. «Пленум зьвяртаецца ў Вярхоўны Савет СССР з просьбай прыняць закон аб тым, што ў кожнай рэспубліцы дзяржаўнай мовай зьяўляецца мова народа, які даў назву рэспубліцы». Такога непаслушэнства і такога ўмяшаньня Саюза пісьменьнікаў ў вялікую дзяржаўную палітыку бальшавіцкая ўлада дасюль не знала. Але да гэтага «гістарычнага» пленума яшчэ трэба было дайсьці. * * * Другую палову ліпеня 1983-га з пераломам нагі ў ступні, ужо вызваленай ад гіпсу, я праседзеў у доме творчасьці Ніда, на Куршскай касе. Узбагаціўся ўражаньнямі: у горадзе — скрозь і ўсюды гучыць летувіская мова; у кожным двары дзеткі шчабечуць на-свойму, як мама і тата навучылі. Хадзіў, глядзеў, слухаў — і ўспамінаў нашы мінскія двары. І душа заходзілася сьлязьмі. Другое — музей «герояў» летувіскай міфалогіі пад адкрытым небам. Які клопат пра нацыянальную старасьвеччыну, пра выхаваньне павагі да каранёў і вытокаў уласнай гісторыі, пра ўзбагачэньне духоўнасьці! У Нідзе застаў расійскага паэта А. Жыгуліна, творчасьць якога мне даўно дадушы. Пазнаёміліся і досыць блізка сышліся — антысталінскі пачатак яго біяграфіі быў мне добра вядомы, на гэтай хвалі мы вельмі хутка знайшлі агульную мову. Помню, мілы «ангел-ахоўнік» яго, Ірына Ўладзіміраўна ўскрыкнула: «Неверагодна! Вы, з такімі думкамі,— першы сакратар СП Рэспублікі?!» Шмат хадзілі, гутарылі, сядзелі ў маім пакоі. Ён — адзін з нямногіх нашага пакаленьня (нар. 1930-га), хто зведаў пры Сталіне пекла ГУЛАГу. Двойчы ўцякаў, двойчы, цяжка параненага, яго вярталі назад. Сваім лёсам ён паяднаў нас, маладых ворагаў сталінізму 50—60 гг. з папярэднікамі, сярод якіх ён быў на катарзе, на ўранавых рудніках. І ў гэтым мне хацелася бачыць не проста пераемнасьць эстафеты змаганьня з дыктатурай нелюдзяў-тыранаў, але і наканаванасьць менавіта такое долі, такога шляху для нас, равесьнікаў Жыгуліна,— шляху непрымірымага процістаяньня гвалту, хлусьні, цынізму. Аднойчы я заходзіў да яго ў Маскве, там пра гэта амаль не гаварылі (баяліся «жучкоў»?), ды і здароўе яго пагоршылася. У адным з яго страшных вершаў я вычытаў: Здесь были люди С той виною, Что стала правдою теперь... А вот и я В фуражке летней. Под чей-то плач, под чей-то сьмех, Иду — худой, двадцатилетний, И кровью харкаю на сьнег... Міжволі ўспомнілася іншае, з Маякоўскага: «Я иду красивый, двадцатидвухлетний...» Якая жахлівая розьніца!.. Так, лёс Жыгуліна, не сумняваюся, прымусіў многіх з нашага і затым наступнага пакаленьняў задумацца аб тым, якой цаной павінна быць забяспечана праўда паэтычнага слова, каб паэзія не ператваралася ў вершаскладаньне. Партыйны кантроль за дзейнасьцю кіраўніцтва СП з канца 1983 года ўзмацніўся — праз сектар літаратуры ЦК і праз партбюро Саюза. Сакратар партарганізацыі празаік В. Карамазаў вельмі сур’ёзна прыняў да абавязку указаньне «зверху», рэгулярна і актыўна прысутнічаў на пасяджэньнях сакратарыята СП і ўвёў практыку справаздач сакратароў аб сваёй рабоце. З асаблівым «пристрастием», рвеньнем і партыйнай бескампраміснасьцю дапытвалі ў час справаздачы маю міласьць, што было для мяне досыць-такі дзіўнавата. Зрэшты, я і раней заўважаў, як архідэмакратычныя хлопцы рэзка мяняліся ў самапачуваньні, атрымаўшы, хоць і вераўчаныя, а ўсё ж партыйныя лейцы. З разуменьнем ставіўся да гэтага, трохі іранічна, вядома, крый бог, каб — крыўдаваць і злавацца. Адным з падраздзелаў СП, праца якога мяне надзвычай засмучала, было Бюро прапаганды мастацкай літаратуры. Сама назва сьведчыць, для чаго гэтае Бюро было ўтворана. Сапраўды, яно магло б актыўна па ўсёй краіне прапагандаваць беларускую літаратуру, а заадно і весьці вялікую працу сярод народа па выхаваньню пашаны і любові да роднага слова, да беларускай культуры і гісторыі, да самой Беларусі. Некалькі тысяч сустрэч з чытачамі за год! — гэта не жарты. Можна ўявіць, як шырока ідзе пісьменьніцкае слова па душах і сэрцах тых, хто яго не цураецца і рад пачуць. Але — якое гэта слова і што яно нясе? Ці разумнае? ці сур’ёзнае? ці праўдзівае? Рэч у тым, што выступы па пуцёўках Бюро былі платныя (аплачвалі прафсаюзныя арганізацыі), і можна было такім спосабам няблага зарабіць. Хутчэй за іншых гэта зразумелі трэцеступенныя літаратары, у тым ліку аматары заглянуць у чарку, і масава кінуліся на заробкі. Па чатыры і нават па пяць сустрэч выганялі за дзень — у цахах і майстэрнях, у канторах і «чырвоных кутках». Якая гэта была прапаганда і якой літаратуры — сорамна ўспамінаць. Кіраўніцтва Бюро не толькі патурала гэтаму, але і было зацікаўлена, асабліва намесьнік дырэктара, бо «заробшчыкі» шчодра і штовечар частавалі яго ў кафэ Дома літаратара. Яшчэ задоўга да прыходу ў апарат СП я выступіў на старонках газеты «Правда» (артыкул «Именем и честью дорожа») з рэзкай крытыкай такой працы Бюро, падкрэсьліўшы, што ідзе дыскрэдытацыя беларускай літаратуры і прыніжэньне самога званьня пісьменьніка. Цяпер давялося ставіць пытаньне аб намесьніку дырэктара Бюро на сакратарыяце. У якіх абставінах мусіў я разьвязваць падобныя вузлы — якраз і пасьведчыў гэты выпадак. На пасяджэньні сакратарыята я зьвярнуўся да таго, хто курыраваў дзейнасьць Бюро прапаганды: «Ваша думка галоўная, кажыце!» — «Дык я ўжо сказаў: неадкладна вызваляць ад пасады!» І тут жа дадаў: «Прашу прабачэньня, але мяне выклікаюць у Гаркам партыі (быў членам Гаркама).» І пайшоў. А ў пярэднім пакоі сядзеў, чакаючы прысуду, той самы намесьнік. Вось куратар і сказаў яму, як бы мімаходзь: «Там, здаецца, цябе здымаюць з работы, але я ў гэтым не хачу ўдзельнічаць». Так ён нажыў да канца дзён сваіх вернага сябра, а я — ворага. О, як подла і гнюсна мне гэта — неаднойчы — папомніцца!.. Сам я па Бюро прапаганды не выступаў: бегаць па цахах і майстэрнях — не мог, лічыў гэта прафанацыяй прапаганды літаратуры і вялікай непавагай да роднага слова. Толькі тры разы за жыцьцё паддаўся быў гэтай спакусе,— два разы ў 1957 годзе і адзін раз у 1962-м. Апошні — не дзеля заробку, а каб паглядзець Далёкі Усход: сустрэчы адбываліся ў Хабараўскім і Прыморскім краях. А сустракацца з чытачамі бясплатна і ў прыстойных аўдыторыях — заўсёды любіў. І вядома ж, не было ні разу, каб не закрануў пытаньне аб роднай мове і беларушчыне, а найчасьцей — не проста закрануў, а досыць грунтоўна выказаўся. Пры маёй афіцыйнай пасадзе, а з 85-га і пры мандаце дэпутата ВС БССР, такія выказваньні натуральна ўспрымаліся публікай як афіцыйна-дзяржаўныя. І мясцовы друк (не ўсякі, вядома) у інфармацыях аб сустрэчах звычайна не забываў гэта падкрэсьліць — хоць бы і дзеля перастрахоўкі. Як, напрыклад, газета «Интеграл»(29.XII.1983), якая хораша падала зьмест майго выступленьня: «Абавязак любога народа, заўважыў Гілевіч, у тым, каб захаваць нацыянальнае ў культуры, родную мову, тым самым узбагачаючы культуру сусьветную. Родная мова — носьбіт нацыянальнай культуры, і таму любы народ жывы, пакуль жыве яго мова». Перад гэтым газета звыш акуратна пералічыла ўсе рэгаліі госьця завода «Электроніка»: сакратар праўленьня Саюза пісьменьнікаў СССР, першы сакратар Саюза пісьменьнікаў рэспублікі, прафесар... Маўляў, такі «адказны таварыш» ведае, што гаворыць, а наша справа — слухаць. * * * А тым часам у беларускім друку патокам ідуць публікацыі, у якіх чорным па белым пішуцца дыфірамбы ў адрас нацыянальнай палітыкі Крамля, да нябес узносіцца як узор будучыні чалавецтва «новая гістарычная супольнасьць — савецкі народ», «сапраўднае эканамічнае, сацыяльна-палітычнае і культурнае адзінства звыш ста сацыялістычных нацый і народнасьцяў». Дасьведчаныя, узброеныя цытатамі гісторыкі і публіцысты навыперадкі завінаюцца выкрываць «хлусьню буржуазных замежных саветолагаў». Як напрыклад: «Высунуўшы версію аб палітыцы асіміляцыі, праціўнікі сацыялізма імкнуцца запалохаць савецкія народы «стратай» нацыянальнай самабытнасьці», «этнічнай індывідуальнасьці». На полі гэтага артыкула ў часопісе «Неман» пішу: «Чаму “запалохаць”, калі гэта сапраўды так?». Што абвяргаць, калі гэта праўда? Хіба беларускі народ на траціць — прычым катастрафічна шпаркім тэмпам — сваю нацыянальна-этнічную самабытнасьць і індывудуальнасьць? І менавіта ў выніку русіфікацыі і асіміляцыі? Трэба быць сьляпым, каб не бачыць гэтага, або не мець сумленьня, каб бачыць і адмаўляць гэта, аб’яўляць выдумкай і хлуснёй ворагаў сацыялізму. Замбіраваны народ, замбіраваныя гісторыкі, палітолагі, журналісты «и прочая». Аддаючы належную ўвагу будаўніцтву Дома творчасьці «Іслач» (у Арменіі, праз калегу В. Петрасяна, выбіў адмысловы туф для абліцоўкі, у Летуве, праз міністра культуры Пажарскаса — адмысловую чарапіцу, «выбіваньню» кватэр і машын, усякім іншым больш-менш важным будзённым клопатам, кожны дзень, аднак, думаю пра галоўнае: як прымусіць многіх і многіх служак пяра павярнуцца тварам да праблем лёсавызначальных у нашым нацыянальным быцьці? Як абудзіць у іх пачуцьцё трывогі і болю за гаротнае становішча нашай роднай мовы, беларускай школы, нашай духоўнай і матэрыяльнай культуры, беларускіх гуманітарных навук? Як стрымаць у літаратурным жыцьці Беларусі паганую тэндэнцыю да апушчэнства, да прымітывізацыі побыту? Зашмат на адносна невялікую сям’ю пісьменьнікаў хворых на алкагалізм, у тым ліку людзей таленавітых і нават вельмі таленавітых. І што з таго, што мы ведаем сацыяльна-псіхалагічныя прычыны гэтай страшна небяспечнай зьявы? Хіба ад гэтага лягчэй? Ну, так, усе рэаліі, што ў нас атачаюць чалавека, члена грамадства, усе ўмовы яго жыцьця-быцьця, не тое што спрыяюць, а прымушаюць яго да такога спосабу існаваньня — піць і апускацца, замест таго, каб тварыць, шукаць і здзяйсьняць сябе. Гэта, вядома, датычыць і чалавека-пісьменьніка, таксама члена небяспечна захварэлага грамадства. З гэтым наўпрост зьвязана праблема маральна-творчага асяроддзя, ці іначай — атмсферы, неабходнай пісьменьніку для сур’ёзнай працы. Уважліва сачу, што паяўляецца ў друку і што гучыць у пісьменьніцкіх залах у Маскве на тэму моўна-культурнай палітыкі з Крамля, і аб тым, як гэта палітыка канкрэтна ажыцьцяўляецца ў саюзных і аўтаномных рэспубліках. Набіраць гучаньне гэтая тэма пачала яшчэ напярэдадні гарбачоўскіх рэформаў. Кожны раз спадзяюся, што яна зойме належнае месца на чарговым пленуме СП СССР, але кожны раз вымушаны адно сумна ўздыхнуць. Так было і на пачатку 1984-га. У дакладзе Ю. Сураўцава, які зрабіў агляд нацыянальных літаратур, пра гэта — ні слова, хоць здавалася б — адна з вострых жыцьцёвых праблем у многіх саюзных рэспубліках (перш за ўсё, вядома, у БССР і УССР). Разьвіцьцё нацыянальнай літаратуры залежыць ад становішча нацыянальнай мовы — абсалютная ісьціна, аксіёма. Але каб пра гэта гаварыць — трэба, каб гэта балела, і каб боль быў мацнейшы за страх. Раптам падумаў, што гэта зробіць наш, беларускі прамоўца,— яму ж то, ведаю, баліць. Але з нашым наогул выйшаў, можна сказаць, канфуз. Паўтарылася тое, што было на VII зьездзе ў 1981 годзе. Як толькі ён падняўся на трыбуну — людзі пачалі масава пакідаць залу, а найперш пачаў імгненна радзець прэзідыум. Першы падняўся і пайшоў галоўны кіраўнік СП СССР Георгі Маркаў; ледзь не апярэдзіў яго, шустра падхапіўшыся, Расул Гамзатаў; на трэцяй хвіліне пайшоў загадчык аддзела культуры ЦК КПСС Васіль Шавура — наш зямляк і стары знаёмы прамоўцы (нават ён не аказаў павагі); усьлед за Шавурам падаўся прэч Фелікс Кузьняцоў, за ім — Ташлі Курбаньнепесаў... А з залы — цэлымі кучамі на выхад, на выхад, на выхад... Тыя ж, што засталіся і ў зале і ў прэзідыуме,— зусім не слухаюць, размаўляюць, дастаюць газеты... Я глядзеў на ўсё гэта з крыўдай і абурэньнем. Хацелася крыкнуць: «Спыніцеся! Пачакайце! Ён зараз скажа нешта вельмі цікавае, важнае! Ну нельга ж так! Слухалі з увагай і павагай рускага Ф. Кузьняцова, украінскага Паўла Заграбельнага, узьбека Сарвара Азімава, казаха Алжаса Сулейменава, слухалі армяніна Вардгеса Петрасяна, малдаваніна Паўла Боцу, башкіра Асхата Мірзагітава, аварца Расула Гамзатава, ну паслухайце і беларуса Максіма Танка, людзі добрыя! Паслухайце!..» Але «людзі добрыя» ўжо не былі тымі, што некалі, пры Сталіне і Берыі, людзі пачалі паважаць сябе і патрабаваць павагі да сябе. І калі ты нас не паважаеш, нясеш з трыбуны высокаідэйную тарабаршчыну, гагакаеш агульшчыну і пустату — то і мы адказваем табе ўзаемнасьцю. «Добрыя людзі», аказваецца, ужо здаўна ведалі, што калі выходзіць на трыбуну кіраўнік беларускай пісьменьніцкай арганізацыі — слухаць не будзе чаго, адны рэляцыі ды заклінаньні. Яны зразумелі гэта і звыкліся яшчэ з часоў непераўзыдзенага аптыміста Петруся Усьцінавіча. Было крыўдна і да болю сорамна. Бо і сапраўды — вялікі паэт чытаў прымітыўны, шаблонны тэкст. Да таго ж адчувалася, што не сам пісаў, бо не там ставіў акцэнты ў сказе, зьбіваўся і блытаўся. Як гэта шкодна, калі пісьменьнік не сам піша прамову, а калі ён механічна агучвае чужое — ды чыё чужое! Ніякае фарсіраваньне голасу не дапаможа,— прынамсі ў пісьменьніцкай аўдыторыі. У старым нататніку знайшоў запісы, зробленыя на тым памятным пленуме, і сярод іх такі: «Родненькі Яўген Іванавіч! Што ты робіш? Ты ж вялікі паэт! Што ж ты балантэсіш з трыбуны? Тое, што напісаў Гамолка? Што ж пра нас падумаюць?..» Што пра нас падумаюць — гэта быў страх трохі перабольшаны, бо выходзілі на форумах браць слова і іншыя беларусы, і не з палітычна выверанай траскатнёй, а з жывым, разумным і талковым словам. Так што страты ў іміджы беларуса хутчэй былі персанальныя. Між іншым, часта задумваўся: чаму М. Т. зусім не надаваў значэньня, якога зьместу, якой глыбіні яго даклады і прамовы, і наогул, чаму дазваляў сабе чытаць з трыбуны чужое. Прыходзіў да высновы, што ён не хацеў на іх траціць дарагі час, бо глядзеў на ўсе гэтыя форумы як на мітусьню. І ці не ёсьць гэта яго вялікая мудрасьць? — напрошвалася думка-пытаньне. Але пагадзіцца з такою «мудрасьцю» не мог. У іншых гістарычных мовах, ці іначай сказаць — калі б мы не ведалі сваю беларускую долю, можна было б і не траціць дарагі час на ўласнаручнае і ўласнасэрднае напісаньне форумных прамоў. Але мы — сьведкі таго, што робіцца ў Беларусі і з Беларуссю. Дык што? Не будзем скарыстоўваць такія высокія трыбуны, каб сказаць сьвету хоць троху праўды пра наша становішча і перш за ўсё — пра становішча нашай мовы? Будзем тварыць мастацкія шэдэўры, бачачы, што скора — калі рашуча не перайначыць сітуацыю — іх не будзе каму чытаць? Дык дзе ж тая мудрасьць? І колькі будзем «мудрыць»? А на справе — колькі будзем кіравацца агіднай мараллю бяздумных абыдлелых спажыўцоў — «на наш век хопіць»? Не, гэту халуйска-угодніцкую пазіцыю трэба адкінуць раз і назаўсёды як небяспечную для Беларусі і беларушчыны! І зразумець гэта павінны мы ўсе — уся сумленная беларуская інтэлігенцыя, перш за ўсё — гуманітарная. На пленуме, пра які гаворка, для мяне, можа ў соты раз, пацвердзілася адна подлая (іначай не назаву) рыса усесаюзнай руска-маскоўскай літаратурнай крытыкі — абмінаць і не заўважаць беларускую літаратуру, беларускіх паэтаў і пісьменьнікаў. Асабліва ў артыкулах аб сучаснай савецкай паэзіі. Пералічваюцца 20—25 імён,— рускія, украінцы, прыбалты, грузіны армяне і інш.— беларуса ніводнага. Няма — вартых такога гонару. Так і гэты раз — у дакладзе Ю. Сураўцава. Назваў лепшыя паэмы апошніх гадоў — беларускай ніводнай. Назваў лепшыя п’есы — беларускай ніводнай. Назваў лепшых публіцыстаў — у Беларусі такіх няма. Назваў шмат дзіцячых пісьменьнікаў — у Беларусі такіх няма. Эсэістаў няма таксама. Тэндэнцыя зусім небяскрыўдная. Няма імён — няма літаратуры, вартай увагі. Няма літаратуры, няма тэатра, няма музыкі — значыць, няма нацыянальнай культуры, няма і самой нацыі. Ці вінаватыя ў гэтым мы самі? Яшчэ як! «Слухайце, што вы, беларусы, за людзі? — пыталі ў мяне не аднойчы пісьменьнікі з Расіі і іншых рэспублік.— Хто ні прыязджае ў госьці да нас — грузін, армянін, літовец, эстонец — хваліць, аж да неба ўздымае, сваіх — як вялікіх і геніяльных. Прыязджае беларус — усіх сваіх бэсьціць і топча ў гразь, ні пра аднаго ніводнага добрага слова!..» Горкая праўда, але — праўда. Гэтае самаедства — рыса народа, якому бракуе пачуцьця нацыянальнай годнасьці; народа, на характары якога сказалася доўгае (колькі соцень гадоў) жыцьцё ў няволі, у прыгнечаным жабрацкім становішчы. Калісьці, у магутным і незалежным Вялікім Княстве Літоўскім, нашы прашчуры, беларусы-ліцвіны, так не паводзіліся. Не толькі дваране — багатая, заможная шляхта, але і сяляне, жабракоў сярод якіх не было. Праз увесь 1984 год падзеі ішлі праз душу і сэрца «церазпалосіцай» — радасьць чаргавалася з жалобай, урачыстасьць — з засмучэньнем. У траўні кіраваў адным з паэтычных семінараў на Усесаюзнай нарадзе маладых пісьменьнікаў у Маскве. Радасьць была няпоўнай: на нараду не прыехаў рэкамендаваны прэзідыумам СП Беларусі У. Арлоў. І. Антановіч загадаў выкрасьліць гэтага маладога празаіка са спіску. Мае перамовы з Антановічам нічога не далі. «Няма чаго яму там рабіць, абыдзецца і без яго». Дазнаўшыся аб «асадзі назад», Арлоў прыехаў у Мінск і зайшоў да мяне ў офіс. Я запрасіў яго пахадзіць каля парку (у кабінеце — «жучкі») і растлумачыў яму, што адбылося, хто яго не пускае. А за што?.. Сам я тады не ведаў, даведаюся пазьней — праз шмат гадоў. У чэрвені быў на Усесаюзным Пушкінскім сьвяце паэзіі на Пскоўшчыне. Кіраўнік аргкамітэта амбітны і ўпарты Ягор Ісаеў запатрабаваў ад нашага ЦК, каб прыехаў ці Танк ці Гілевіч; Я. І. адмовіўся, і А. Кузьмін загадаў, ужо напярэдадні, хапаць білет на Пскоў і ляцець мне. Ва ўзнагароду мне дастаўся гонар сказаць слова каля магілы паэта ў Сьвятагорскім манастыры. Сярод гасьцей сьвята была выдатная паэтка і патрыётка Малдовы Леаніда Лары, з якою меў доўгую шчырую гутарку аб усім, што моцна хвалюе сумленную нацыянальную інтэлігенцыю ў рэспубліках, і яна сказала: «Не чакала, што высокі літаратурны чыноўнік з Беларусі мае такія “дысідэнцкія” погляды і перакананьні. Брава, Беларусь! А не баіцеся?» — «Каб баяўся — не гаварыў бы так адкрыта з вамі. Я хачу, каб і вы не баяліся абмяркоўваць гэтыя пытаньні са сваімі калегамі ў Малдове».— «Я і не баюся, але ж я не начальніца, я толькі паэтка». Гадоў праз сем—восем пачуў, што Л. Лары ў сваёй незалежнай краіне стала вядомай і аўтарытэтнай грамадскай дзяячкай. А ў канцы ліпеня Беларусь і беларускую літаратуру спасьцігла вялікае гора — памёр Уладзімір Караткевіч. Спынілася неспакойнае, вечна турботнае і няўрымсьлівае сэрца вялікага працаўніка і бясстрашнага рыцара беларушчыны. Мне было даручана адкрываць і весьці жалобны мітынг. Было журботна і скрушна. Як заўчасна сьмерць аблюбавала ў нашым пакаленьні ці не самага самабытнага і няўрымснага шукальніка праўды і красы, шукальніка вольнай і шчасьлівай Беларусі. У апошнія гады нашы з ім узаеміны сталі больш блізкімі — ён іншы раз заходзіў да мяне, дарыў свае кнігі (юбілейны двухтомнік, «Чорны замак Альшанскі»), і, да маёй радасьці, быў зусім цвярозы. Успамінаю словы Ніны Іванаўны, неаднойчы ёй, у розных варыянтах, паўтораныя: «Вось хто мог бы быць сваім самым блізкім сябрам і паплечнікам — у змаганьні за Беларусь і за родную мову. Але нядобрыя, злыя людзі ўсё зрабілі, каб гэтаму перашкодзіць, каб не даць вам здружыцца па-брацку». Што праўда — тое праўда: пастараліся «добрыя людзі», пашчыравалі. Бог ім суддзя! У дзень 50-годдзя Уладзьміра Сямёнавіча, перад пачаткам урачыстага вечара, яго дзядзька па маці Ігар Васілевіч, у прысутнасьці радні, мне сказаў: «Прачытаў у сёньняшняй «Советской Белоруссии» ваш артыкул пра Валодзю: гэта самае лепшае з таго, што я прачытаў аб ім». Я моцна-моцна паціснуў Ігару Васілевічу руку: пачуць гэта мне было вельмі ўцешна. * * * Па вяртаньні з летняга адпачынку я быў агаломшаны незвычайнай навіной: выдадзеная год назад мая кніга публіцыстыкі «Покліч жыцьця і часу» трапіла ў спіс выданьняў, кваліфікаваных у ідэалагічным аддзеле ЦК як непатрэбшчына, макулатура, на якую марна патрачаны папера і грошы. Усяго мог чакаць ад ЦК, але толькі не гэтага. Ведаў сам, што кніга не роўная, ёсьць рэчы, якія было б лепш не ўключаць, затое ж ёсьць і такія артыкулы, якімі я ганарыўся і ганаруся. У цяжкім настроі не прыдумаў нічога разумнейшага, як напісаць сакратару ЦК па ідэалогіі А. І. Кузьміну ліст — з пратэстам супроць такой атэстацыі майго зборніка. Да ліста прыклаў вытрымкі з артыкулаў,— у якасьці тэзісаў, каб спрасьціць галоўнаму ідэолагу азнаямленьне з маёй злашчаснай кнігай. У такі спосаб рашыў бараніць сваё імя, свой пісьменьніцкі аўтарытэт. Падаю кавалак з гэнага ліста А. Кузьміну. «Мне стала вядома, што мая кніга публіцыстычных артыкулаў і выступленьняў «Покліч жыцьця і часу» (в-ва «Беларусь», 1983) трапіла ў спіс выданьняў, які быў прадстаўлены першаму сакратару ЦК КПБ т. Слюнькову М. М. як спіс непатрэбшчыны, макулатуры — таго, што не варта было выдаваць. Якое ўражаньне гэта на мяне зрабіла — гаварыць не буду. Якраз такое, на якое і разьлічвалі аўтары самой «задумы». <...> За шэсьць гадоў (1976—1982, храналагічныя рамкі кнігі) я выступіў публічна каля двухсот разоў (у друку, на пленумах, канферэнцыях, нарадах, за «круглым сталом» і г. д.). З гэтых двухсот грамадскіх выяў у кнігу ўключана толькі 39 — адна пятая частка. Як жа можна вінаваціць, што я «падмёў усё і ўсё сапхаў у кнігу»? Я выбраў толькі тое, што можа быць цікава шырокаму колу чытачоў, што не зьяўляецца вузкалітаратурнай праблемай, а праблемай агульнаграмадскага — ідэйнага, маральнага і эстэтычнага — значэньня. Амаль усе гэтыя 39 артыкулаў і выступленьняў прайшлі папярэднюю апрабацыю або ў сур’ёзным друку (не ніжэй рэспубліканскага), або на сусьветных, усесаюзных і рэспубліканскіх форумах. А іменна, артыкулы, да таго як трапіць у кнігу, публікаваліся: у «Правде», «Комсомольской правде», «Литературной газете», «Театре», «Советской Белоруссии», «Зьвяздзе», «Полымі», «Немане», «ЛіМе», «Настаўніцкай газеце» і іншых выданьнях. Выступленьні былі зроблены: на сусьветным кангрэсе ў Сафіі, на ўсесаюзнай ідэалагічнай канферэнцыі ў Баку, на ўсесаюзных літаратурных урачыстасьцях (пра Шаўчэнку, Тычыну і інш.), на ўрачыстасьцях рэспубліканскіх (пра Купалу, Коласа, Багдановіча, Крапіву і інш.), на рэспубліканскай ідэалагічнай нарадзе, на пленумах і прэзідыуме СП БССР, а таксама — адно выступленьне на партактыве і адно на пісьменьніцкім партсходзе. Як я зразумеў, вось гэтае апошняе і дало повад ухапіцца і прабіць у рэйку: трывога! <...> Некаторыя пазналі сябе ў гэтым маім выступленьні, адчулі, што гэта — пра іх і супроць іх самаўпраўства, пыхлівасьці, эгацэнтрызму. Пазналі і, не сумняваюся, сталі ініцыятарамі «справы». Падаючы заяву на выданьне гэтага зборніка, аўтар напісаў: «Прашу ўвесь ганарар за кнігу перадаць у Савецкі Фонд Міру». Не пасьля выхаду кнігі — не пад нейчым націскам ці па прымусу абставін,— а разам з заяўкай на выданьне. І ганарар быў пераведзены: на выратаваньне ад галоднай сьмерці дзяцей Эфіопіі (я для сябе лічу, што менавіта на гэта). Але што можа значыць такі факт для тых, хто, аграбаючы ганарары ў шмат-шмат разоў большыя, не аддаў у Фонд Міру ні граша або ахвяраваў — са стогнам — лічаныя капейкі? Для іх гэты факт — адно раздражненьне! Яны і гэта ставяць мне ў віну — маўляў, вылучыцца хоча. Як быццам ім забаронена «вылучыцца» гэткім жа шляхам! Маглі б і «перакрыць» гэты мой узнос у Фонд Міру! Маглі б?.. У тым уся і справа, што не могуць. Іголку гані пад ногаць — не дадуць!.. Між іншым, у Фонд Міру я здаў ганарар за дзве кнігі — за адну яшчэ раней, у 1982 годзе. Я далёкі ад думкі, што ўсе артыкулы і выступленьні ў кнізе — роўнай якасьці, напэўна, ёсьць у іх і недахопы і выдаткі,— але хіба яны такія, такога характару і маштабу, што даюць права закрэсьліваць кнігу? <...> Вось і думаеш: чаго тады варты ўсе заклікі да пісьменьнікаў, каб яны часьцей выступалі як публіцысты? Чаго варты ўсе размовы, што працу пісьменьніка ў жанрах публіцыстычных трэба ўсямерна вітаць і падтрымліваць?» Вядома, гэта была вялікая наіўнасьць — знайсьці разуменьне і падтрымку ў тых, для каго ідэйная накіраванасьць маёй публіцыстыкі была прынцыпова непрыймальнай. Як бы я часта ні спасылаўся ў ёй на пастулаты «ленінскай нацыянальнай палітыкі» — ім было бачна: а хіліць то не туды, а кліча то не туды! Імем Леніна толькі прыкрываецца, а на справе — закаранелы нацыяналіст, які катэгарычна не прымае нашу партыйную дактрыну зьліцьця моў і нацый у СССР, ідзе супраць абвешчанай намі на ўвесь сьвет навуковай ісьціны, што на планеце ўзьнікла «новая гістарычная супольнасьць — савецкі народ». Так, гэта была вялікая наіўнасьць мая — знайсьці агульную мову з перакананымі ліквідатарамі беларускага этнасу і беларушчыны. * * * У канцы верасьня быў сьведкам і ўдзельнікам шумнага грандыёзнага спектакля (цяпер бы сказалі — палітычнае шоў), наладжанага для «інжынераў чалавечых душ» у Крамлі. Сьвяткаваўся паўвекавы юбілей Саюза савецкіх пісьменьнікаў. О, які гэта быў, хай мне прабачыцца, «сабантуй»! Без долі іроніі ўспрымаць усё тое, што тварылася, было немагчыма. Якая неверагодная закасьнеласьць — і дум, і душ, і парадкаў, і цырыманіялаў, ці, дакладней сказаць — абрадаў! Як быццам нічога ў гэтым сьвеце за апошнія трыццаць гадоў не памянялася. Бурнымі, працяглымі апладысьментамі, стоячы, дэлегаты і госьці сустракалі вялікіх правадыроў дзяржавы на чале з т. К. У. Чарненкам. Выдатны пісьменьнік Ю. Бондараў (абы-каго не падстаўляюць) выходзіць на трыбуну і робіць прапанову «выбраць ганаровы прэзідыум пленума ў складзе Палітбюро ЦК КПСС на чале з К. У. Чарненкам. (Упершыню бачыў гэты рытуал яшчэ ў 1949 годзе, на 2-м зьездзе пісьменьнікаў Беларусі). Чытае складна і, я сказаў бы, інтэлігентна напісаную прамову ўсё той жа К. У. Чарненка, абвяшчае Указ аб узнагароджаньні ўсяго СП СССР ордэнам Дружбы народаў і прымацоўвае ўзнагароду да сьцягу Саюза пісьменьнікаў. Затым выгукалі свае прамовы пісьменьнікі і госьці (ад Беларусі — М. Танк, ад усіх зарубежных — мой балгарскі сябра Л. Леўчаў і А. Ла-Гума). На завяршэньне ўдзельнікі пленума з вялізарным уздымам прынялі прывітаньне Цэнтральнаму Камітэту Камуністычнай партыі Савецкага Саюза, прэзідыуму Вярхоўнага Савета СССР, Савету Міністраў СССР. Адкрываючы пленум, Г. Маркаў у сваім слове — ад імя ўсёй інтэлігенцыі краіны — сардэчна павіншаваў тав. К. У. Чарненку з найвысокай узнагародай Радзімы — ордэнам Леніна і трэцім залатым медалём Героя Сацыялістычнай Працы. Указ аб гэтым паявіўся акурат напярэдадні. Помню, у кулуарах хлопцы іранічна шапталіся: цікава, ці дагоніць ён Брэжнева — ці дацягне да чацвёртай Зоркі Героя? Але каб іронікі з літцэху краіны менш шапталіся, правадыры рашылі дагадзіць і пісьменьнікам. З нагоды юбілею ажно 300 сяброў СП былі ўзнагароджаны ордэнамі СССР. Сярод тых, што адхапілі «Леніна»,— В. Бялоў, В. Распуцін, Д. Гранін, В. Каверын, Р. Раждзественскі, Я. Далматоўскі, А. Носаў, В. Петрасян... Беларусам «Ленін» не дастаўся. Напэўна, значыўся б у гэтым спісе В. Быкаў, але ён атрымаў і «Леніна» і Зорку Героя тры месяцы таму — да свайго 60-годдзя. Ордэнам Кастрычніцкай Рэвалюцыі былі адзначаны Б. Алейнік, В. Кароціч, К. Куліеў, С. Капуцікян, Г. Эмін, Я. Вінакураў і іншыя. З беларусаў — П. Панчанка. Ордэнам Працоўнага Чырвонага Сьцяга былі ўзнагароджаны А. Ганчар, І. Драч, Л. Друцэ, Р. Казакова, Ул. Багамолаў (між іншым, з нейкіх прынцыповых меркаваньняў не быў сябрам СП) К. Ваншэнкін, М. Алігер, Ю. Воранаў, У. Сакалоў, О. Сулейменаў, Г. Троепольскі, У. Цыбін і іншыя. Усяго каля паўсотні. З беларусаў — Я. Семяжон і Н. Гілевіч. «Дружбу народаў» сыпанулі больш за сотню, сярод адзначаных —Ч. Айтматаў, М. Аляксееў, І. Андронікаў, Б. Ахмадуліна,Х. Берулава, Г. Віеру, М. Дудзін, М. Карым, Д. Кугульцінаў, А. Малдоніс, Э. Межалайціс, Б. Акуджава, В. Пікуль, В. Шэфнер, І. Шклярэўскі і іншыя. З беларусаў — К. Крапіва, Р. Барадулін і І. Чыгрынаў. Не менш сыпанулі і «Знакаў пашаны». Сярод ушанаваных — І. Дзядкоў, Т. Каламіец, Р. Лубкіўскі, В. Ліханосаў, У. Маканін, Б. Мажаеў, Н. Джусойты, У. Сангі і іншыя. З беларусаў — В. Казько, С. Законьнікаў і С. Алексіевіч. Можна бясконца перабіраць гэтыя спісы — і не дадумацца, чаму гэты сябра СП у адным, а той у другім, а гэны ў трэцім, а не наадварот,— калі паводле заслуг творчых, мастацка-літаратурных павінна быць якраз наадварот. Было зразумела: працягваецца пачатае больш за паўвека назад разбэшчваньне творчай інтэлігенцыі, гэтым разам — пісьменьнікаў. Разбэшчваюць па адным, і групамі, і — як вось цяпер — масава, цэлымі сотнямі. Разбэшчваюць адкрытым подкупам — ці гэта ордэн, ці прэмія, ці дэпутацтва, ці членства ў ЦК (АК, ГК), ці дэлегацтва ў ААН, ці сінекурная пасада, ці паездка за мяжу, ці падтрымка выданьня і перавыданьня тваёй кнігі... Толькі — будзь лаяльны, паслухмяны, верны ў творчасьці нашым ідэйным патрабаваньням, прынцыпам партыйнасьці — перш за ўсё... А не будзеш гэтакім — дык і нічога з пералічанага не мецьмеш, ніякіх узнагарод і заахвочваньняў, ніякай ласкі... Не аднойчы здаралася бачыць, як пакутна перажываюць абыйдзеныя «панскай ласкай» творцы, і наадварот — як шчасьліва чуюцца, што іх начальства ацаніла і ўзнагародзіла. Нават склікаюць гасьціну і замочваюць тую ўзнагароду. Калі высокая — то нават выказваюць публічна, праз газету, падзяку тым, што ашчасьлівілі. Мушу сказаць, што асабіста я не замочваў два свае ордэны нават у цесным сямейным коле і ні разу за ўсё жыцьцё не прыкалоў іх на лацкане пінжака, нават дома — па атрыманьні. Было дзесь, у глыбіні душы адчуваньне, што сорамна надаваць гэтаму аж такое значэньне, што зусім не ў гэтым павінна быць твая пісьменьніцкая радасьць. Помню, у дзень майго 50-годдзя зазьвінеў раніцай тэлефон і незнаёмы мужчынскі голас сказаў: «Зараз з вамі будзе гаварыць Ціхан Якаўлевіч». Здагадаўся, вядома, што Ц. Я. Кісялёў, першы сакратар ЦК КПБ. Няўжо будзе віншаваць з юбілеем? І пачуў: «Віншую вас з высокай урадавай узнагародай — ордэнам Дружбы народаў. Зычу новых поспехаў і ў творчасьці, і ў грамадскай працы». Я не ведаў пра такую практыку віншаваньня першай асобай рэспублікі і быў неспадзявана ўражаны. Нават быў трохі разгубіўся. Пасьля зразумеў: у партыйна-савецкай сістэме акт узнагароды пісьменьніка — рэч вельмі сур’ёзная і недаацэньваць яго нельга. Віншаваньне, якое я прыняў па тэлефоне, было не проста віншаваньне, а трохі больш. Мне давалі зразумець: мы цябе ўзнагародзілі, адзначылі, уганаравалі — дык помні аб гэтым і ведай, што наша партыйна-дзяржаўная ўвага абавязвае... 14-га сакавіка 1985 года адбыўся планавы пленум праўленьня СП БССР на тэму: «Сучаснасьць і літаратура: герой, ідэйнасьць, майстэрства». Ён запомніўся мне тым, што абазначыў пэўнае разыходжаньне між А. Адамовічам і В. Каваленкам з аднаго боку, і П. Далідовічам, Я. Лецкам і іншымі іх сябрамі — з другога, у поглядах на сучасную прозу саракагадовых і на маральна-этычны аспект жыцьця ў літаратуры. Для мяне было ясна і несумнеўна, што ў нашай прозы, за нязначным выняткам, вельмі невысокі інтэлектуальны ўзровень, ёй нестае сацыяльнай філасофіі, прасякнутасьці энергетыкай агульначалавечай маралі, не стае пошуку і сцвярджэньня высокіх грамадскіх ідэалаў. І ў гэтым я адназначна пагаджаўся з Адамовічам. Але яго апаненты адчувалі і бачылі ў пазіцыі свайго настаўніка небяспечную недаацэнку «каранёў і вытокаў», «генетычнай» прывязкі да ўласнага нацыянальнага грунту, нацыянальнага быту, беларускага менталітэту і духоўнасьці,— усяго таго, што ўрэшце рэшт вызначае нацыянальнае аблічча беларускай літаратуры. Вядома ж, на першым месцы ва ўсім гэтым — мова. Думаю, што і многія абаронцы беларушчыны мелі прэтэнзіі да Адамовіча — з-за мовы. Даводзілася чуць неаднойчы: і родам з беларускай глыбінкі, і жыве ў Беларусі, а раманы і аповесьці піша па-расейску. Да малаздольных і шэрых рускамоўных беларусаў у літаратуры прэтэнзій не было,— хай хоць па-кітайску, а тут буйная і яркая постаць, і таму — крыўдна... Асабіста я разумеў, што гэта рэальнасьць, з якою, хоць і са шкадаваньнем, трэба лічыцца, асоба такога маштабу робіць выбар сама. Прыкладна ў гэты час, на прадвесьні, выйшаў з друку мой вершаваны раман «Родныя дзеці». Пачаты ён быў даўно, яшчэ ў першай палавіне 70-х, але асноўная праца прыпала на апошнія тры гады і выматала ўсе мае духі і сілы дашчэнту. З улікам усіх іншых шматгадовых нагрузак на сэрца, на нервы, на мозг. Пачуўся зусім кепска. Змора апанавала неадольная. Змора і апатыя. Нават выхад рамана не ўскалыхнуў і не акрыліў. Да пачатку чэрвеня, аднак, «ярэмца» цягнуў, а тады рашыўся: годзе! Так, па-дурному, і загнуцца можна!.. Патэлефанаваў І. Антановічу, што падаю ў адстаўку — па стану здароўя. Ён не паверыў у прычыну, падумаў пра іншае, і параіў выкінуць гэту задуму з галавы: «не рыпацца»... Тады я напісаў яму ліст. Вось гэта маё пасланьне. «Паважаны Іван Іванавіч! Паколькі з нашай размовы па тэлефоне я адчуў, што Вы адразу ж пачалі, прабачце, «шукаць не там, дзе ляжыць», хачу ў дадатак да сказанага вусна сёе-тое патлумачыць пісьмова. Сітуацыя на сёньня такая: стан свайго здароўя я давёў да мяжы, за якою, адчуваю, можа быць толькі катастрофа. Рэсурсы вычарпаны. Сілы і нервы выдаткаваны даастатку. Даўняя, з дзяцінства, хвароба сэрца і цэлы букет іншых прынабытых хвароб таксама «сказалі сваё слова». Галоўная прычына адна: няспыннае, штодзённае, неразумнае, вядома, і, калі хочаце, безадказнае самазабойства. Тым, што было дадзена прыродай, я распарадзіўся не толькі не лепшым, а самым горшым чынам. Больш бяздарна, больш па-варварску распарадзіцца нельга. Распарадзіўся сам, крыўдзіцца няма на каго. Зараз ужо можна пэўна сказаць, што праз усё жыцьцё я цягнуў пяць поўных працоўных нагрузак. А менавіта: як пісьменьнік (20 кніг паэзіі і кніга п’ес), як перакладчык (дзесяткі кніг паэзіі і прозы, адно з балгарскай — больш тысячы вершаў і паэм), як літаратуразнаўца і крытык (дзве манаграфіі, тры зборнікі артыкулаў, некалькі сот артыкулаў, рэцэнзій, нататак у перыёдыцы), як фалькларыст (пяць манаграфій, пяць тамоў фальклору з дзесяткамі навуковых артыкулаў), як педагог-выкладчык ВНУ (больш 20 гадоў — поўная нагрузка лекцыйная, выхаваўчая і іншая). Апрача таго, як-то кажуць, «актыўнае грамадскае жыцьцё»: удзел у грамадскай дзейнасьці Саюза пісьменьнікаў, сотні сустрэч з чытачамі, выступленьні на ўсемагчымых форумах і сходах, работа ў самых розных Саветах навуковых, камісіях і г. д. (Гэта ўжо — у сілу свайго характару.) Прашу прабачэньня за гэту «статыстыку», якая прагучала б лепш, калі б яе падаў нехта іншы, але без яе зразумець, у чым справа, дзе дзелася маё здароўе,— немагчыма. Прыйшоў час пажынаць плён. А які ж быў клопат пра здароўе? А такі: ніводнага дня ў дакладным сэнсе слова не адпачываў, ні разу не лячыўся ў санаторыі (хаця патрэба ў гэтым была самая пільная). Чуў, што недзе ёсьць нейкая Аксакаўшчына, што ёсьць беларускія санаторыі для «заслужаных хворых» у Крыму, на Каўказе, у Прыбалтыцы,— і ўяўленьня пра іх не маю, ні разу нага мая там не ступала. Удакладняю: у гэтым нікога не вінавачу, пуцёвак я не прасіў, шкадаваў часу на лячэньне, эканоміў яго для творчай працы. Дачы не маю, садова-агароднага ўчастка не маю, бацькоўскай ці якой іншай хаты ў вёсцы не маю, машыны, каб выехаць за горад, не маю, праз усё жыцьцё кожную суботу і нядзелю сяджу невылазна ў рабочым кабінеце і дыхаю кніжным пылам, радуючыся, што няма тэлефонных званкоў і можна сёе-тое зрабіць. Вось, бадай, і ўся інфармацыя. Ну, а тое, што праца ў Саюзе пісьменьнікаў не магла мне дадаць здароўя,— гэта Вы ведаеце самі. Маё ўспрыманьне ўсякіх актаў несправядлівасьці, гнюсных інсінуацый, паклёпаў і нагавораў, подлых закулісных махінацый абыходзіцца мне дорага. Што праўда, тое праўда. З майстрамі гэтых спраў я абсалютна неканкурэнтназдольны. Поўны пас! Маё прызваньне, мой лёс — жыць і працаваць на зусім іншай маральнай аснове. Сваёй просьбай, паўтараю сказанае ўчора, праблемы я ні для Саюза, ні для ЦК КПБ не ствараю. Упэўнены ў гэтым. Прыйдзе хтось маладзейшы-здаравейшы і пацягне воз далей. Тым больш, што коціцца ён, гэты воз, у цэлым, па-мойму, няблага. Я ж паспрабую, калі на гэта яшчэ будзе час, заняцца сваімі творчымі задумамі. Іх у мяне столькі, што хапіла б не на адно жыцьцё — нават пры маёй працавітасьці (сёньня лепш сказаць: колішняй працавітасьці). Вельмі хачу спадзявацца, што сказанае пераканае і Вас і ўсіх таварышаў, якія будуць вырашаць гэта пытаньне. З павагай Ніл Гілевіч 6.6.1985 г. Праз дзень пазваніў Першы — М. М. Слюнькоў: «Ніл Сымонавіч, ды вы што? Давайце яшчэ папрацуем! Калі праблемы са здароўем — выбірайце любы санаторый і язджайце, пуцёўка забяспечана. А папрацаваць — трэба, трэба! Абавязкова!» Ну, і нешта яшчэ — пахвальнае і аптымістычнае. Во як? А я думаў самы «верх» мяне з радасьцю адпусьціць. Аказваецца — трэба папрацаваць. І абавязкова. Дома раіцца не было патрэбы: Ніна Іванаўна была супроць майго рашэньня пакінуць працу ў СП, прасіла проста не браць замнога «на пуп», не душыцца праз меру і больш адпачываць, хоць бы ў тых Каралішчавічах. Санаторый выбраў самы блізкі: «Сосны» на Нарачы. Далёкімі (крымскімі, каўказскімі, балтыйскімі) пакарыстацца так ніколі і не давялося. І дзякаваць Богу. * * * Тым часам у «створаным воляй народаў» непарушным Саюзе пачало адбывацца штосьці незвычайнае. Пачалі ажыцьцяўляцца рашэньні першага Гарбачоўскага пленума ЦК КПСС, які абвясьціў курс на «перабудову», перш за ўсё — на дэмакратызацыю ўсёй палітычнай сістэмы. «Больш дэмакратыі — больш сацыялізму» — лозунг Гарбачова, які мне асабіста імпанаваў надзвычай. Бо я быў за сацыялізм — як ужо казаў раней: за «сацыялізм з чалавечым абліччам» — і, вядома ж, за дэмакратызацыю, за ўсталяваньне дэмакратычных нормаў у грамадскім жыцьці краіны. Вельмі хутка, каб не сказаць імгненна, адчулася, што наступае, і наступіць, вялікае рэфармаваньне саміх асноў грамадска-палітычнага ладу, у тым ліку і ў сферы міжнацыянальных адносін. Аб гэтым давала знаць перш за ўсё усесаюзная маскоўская прэса (не беларуская ж, вядома!). Заварушылася інтэлігенцыя, якая ўжо даўно зачакалася пары істотнага абнаўленьня духоўных пошукаў, магчымасьці ўзьняць інтэлектуальнае жыцьцё грамадства на новы ўзровень. Узьніклі надзеі на адраджэньне нацыянальных моў і культур, на вызваленьне з засілля догмаў гуманітарных навук, а найперш — гісторыяграфіі, дзе мы, беларусы, несьлі асабліва цяжкія страты. Шмат чаго добрага, вабнага, канструктыўнага нараджалася ў думках і помыслах па меры асваеньня матэрыялаў Пленума, па меры ўсё больш глыбокага ўдыханьня вяснова-сьвяжыстага ветру перамен. Расіяне віталі набліжэньне дэмакратызацыі ў самым шырокім значэньні гэтага панятку: свабода слова, друку (адмена цэнзуры), свабода прадпрыймальніцкай дзейнасьці, правы асобы, гарантыя абароны гэтых правоў, шматпартыйная палітычная сістэма, свабодныя, дэмакратычныя выбары і інш. Мы, беларусы, таксама ўсё гэта віталі, бо таксама пра гэта марылі, але было ў нашых марах і адно несупадзеньне з расейцамі. Гледзячы наперад, самым жаданым і жыватворным вынікам блізкіх перамен мы бачылі ўздым нацыянальнай самасьвядомасьці беларускага народа, бачылі пачатак новай эры беларускага нацыянальна-дзяржаўнага і культурна-духоўнага адраджэньня. Разам з многімі іншымі непагаслымі суайчыньнікамі я ўспрыняў перабудову як шанц нацыянальнага выжываньня, як паратунак ад поўнай русіфікацыі і асіміляцыі беларускага этнасу, ад канчатковага нашага растварэньня ў рускай культурна-моўнай стыхіі. Бо цягам апошніх дзесяцігоддзяў беларускай душы ў Беларусі рабілася ўсё больш душна і ўдушна. Шпаркім тэмпам набліжалася нацыянальная катастрофа, прадухіліць якую маглі толькі рэвалюцыйныя падзеі ўсесаюзнага маштабу, у адной рэспубліцы, сваімі сіламі, зрабіць гэта было немагчыма. Можа стацца, што перабудова ўрэшце рэшт дасьць магчымасьць нашаму нацыянальнаму духу, нашаму роднаму беларускаму слову вырвацца з «турмы-астрогу» на волю, на прастор — гэтай думкай-надзеяй загаралася ў першую чаргу і поўнілася ўся мая істота. Літаральна з кожным днём я адчуваў, як нарастае ў грамадстве, найперш — сярод інтэлігенцыі, ажыўленьне, узбуджаньне, узрушаньне. Ды якое ўзрушаньне! Тое, што ўздымаецца з глыбінь самага запаветнага, з крыніц нацыянальнай духоўнасьці, з жывой і незаглушанай гістарычнай памяці. Нельга было не бачыць, як паўсюдна забілі, забулькалі крыніцы і крынічкі свабоднага творчага духу. Калі такое было раней? За маёй памяцьцю — ніколі. Хіба ў далёкія 20-я было пачалося нешта падобнае? У такой незвычайнай, густа насычанай прадчуваньнямі радасных перамен, грамадскай атмасферы рыхтаваўся і праходзіў чарговы IX зьезд пісьменьнікаў Беларусі (23—24 красавіка 1986 г.) Другі «мой» зьезд, на які я ўскладаў не малыя надзеі — у тым сэнсе, што размова на ім адбудзецца звышсур’ёзная і падпарадкаваная адной вялікай мэце — настроіць і мабілізаваць усю армію літаратараў на актыўную дзейнасьць пад лозунгамі перабудовы. Трэба арганізаваць работу зьезда так, каб як мага больш прамоўцаў засьведчылі разуменьне галоўнай на сёньня задачы — прадстаўлены праграмай перабудовы шанц скарыстаць на абуджэньне нацыянальнай самасьвядомасьці ў народзе, на пашырэньне і ўкараненьне ў душах беларусаў ідэі адраджэньня роднай мовы, гістарычнай памяці, мастацкай і духойнай культуры. Ад даклада, які зачытае на зьездзе старшыня СП, нічога цікавага, ясная рэч, чакаць не трэба, бо яго зноў напішуць вядомыя апаратныя «пісцы» («сядзяць пісцы, як гною кучкі, скрыпяць іх пёры, ходзяць ручкі»). Па тэксту, які згарбузуюць літкансультанты, пройдуцца жанравыя сакратары СП — каб сям-там выразьней абазначыць «праблемы», а найперш — каб каго не ўпусьціць у пераліку, каб ахапіць увагай літаральна ўсіх, бо такія ўпушчэньні могуць дорага абысьціся: пакрыўджаныя няўвагай абавязкова прагаласуюць на выбарах праўленьня супроць кіраўнікоў Саюза. Мой клопат, пры такой сітуацыі,— пастарацца, каб на зьездзе выступілі таленавітыя, аўтарытэтныя майстры пяра, а не людзі ў літаратуры выпадковыя, і не запісныя ідэйна-верныя крыкуны-пустасловы. Давялося сяго-таго з сур’ёзных мужоў паэзіі, прозы, драматургіі, крытыкі папрасіць выступіць, загадзя падрыхтавацца да зьезду. Ну, а некаторыя з такіх мужоў, не сумняваўся я, і самі своечасова пададуць заяўкі на выступленьне. Так і сталася. Не сумняваўся, што неабходную запеўку, ці камертон для размовы, дасьць сваім словам Васіль Быкаў, які будзе адкрываць зьезд. Так, дайшла чарга на гэты высокі гонар і да яго. Натуральна: народны пісьменьнік Беларусі, Герой сацыялістычнай працы, лаўрэат Дзяржаўных прэмій СССР і БССР... А ў ЦК КПБ ўжо ведалі, што практычна вырашана ў Крамлі пытаньне і аб прысуджэньні Быкаву Ленінскай прэміі — за аповесьць «Знак бяды». Пастанова ЦК КПСС і СМ СССР аб гэтым была апублікавана перад самым зьездам, так што адкрываў наш форум, у дадатак да ўсяго вышэй пералічанага, і лаўрэат Ленінскай прэміі. Вядома ж, пра задачы беларускай літаратуры і місію пісьменьніка на сучасным этапе В. Быкаў гаварыў так, як мог і павінен быў гаварыць В. Быкаў — сур’ёзна, заклапочана, удумна. Але — за ўсё на гэтым сьвеце трэба плаціць, і за высокую ласку таксама,— як бы ты ні хацеў стаяць убаку і па-над мітуснёй вернападданых, паслухмяных, сэрвільных. Уяўляю, як было пасьля «прыемна» Быкаву чытаць-перачытваць вось гэты пасаж свайго зьездаўскага слова: «Так, сёньня мы зьяўляемся сьведкамі небывала разьвітой эканомікі нашай рэспублікі, багатай сельскай гаспадаркі, зьяўляемся ўдзельнікамі бурнага разьвіцьця нацыянальнай культуры. Мы маем поўнае права ганарыцца дасягнутым, але дух часу, велічныя задачы пераўтварэньня, якія стаялі перад краінай, нарэшце гістарычныя рашэньні XXVII зьезда КПСС абавязваюць нас найбольш гаварыць пра нашыя недахопы, якіх у нас таксама нямала». І зьместам, і духам, і стылем — нешта зусім не быкаўскае, зусім яму чужое. Помню сваё першае ўражаньне і горкае засмучэньне. «Ну а гэта навошта? Ну «разьвітая эканоміка», ну «багатая сельская гаспадарка», вельмі багатая... А дзе ж — «бурнае разьвіцьцё нацыянальнай культуры»? Там, дзе дадушваюцца апошнія беларускія школы? Дзе аснова асноў культуры — мова народа, мова карэннай нацыі, загнана ў рэзервацыю, знаходзіцца ў становішчы падчаркі папялушкі? Пра якое бурнае разьвіцьцё беларускай культуры можна заікацца? Напэўна, Быкаў разважаў, што разумныя паклоньнікі яго творчасьці, а тым больш сябры, зразумеюць, чаму ён у выдатным слове пусьціў гэтага «пеўня». Зразумеюць, вядома. І зразумелі. І аднак жа — дзе бурнае разьвіцьцё беларускай культуры? Вось і выходзіць... Даклад старшыні СП на зьездзе называўся: «Беларуская савецкая літаратура, яе дасягненьні і задачы ў сьвятле рашэньняў XXVII зьезда КПСС». З таго часу прайшло ўсяго паўтара дзесятка гадоў, а як далёка адышлі мы ў сваёй сьвядомасьці ад убоства і прымітыву гэтай жалезнай партыйнай метадалогіі, якой недарэчнасьцю ў размове аб літаратуры і мастацтве здаецца сёньня гэты неадменны штамп «у сьвятле рашэньняў»! Колькі дзесяцігоддзяў прывучалі да яго нашае вуха, а жыцьцё адвучыла так хутка! Менавіта па прычыне недарэчнасьці, ненатуральнасьці, абсурднасьці. У доўгай (хвілін на дваццаць) прамове першага сакратара ЦК КПБ М. Слюнькова было, бадай, усё, чым заняты, якімі клопатамі жывуць партыя і народ, а значыць і павінны жыць пісьменьнікі, але — ні слова, ні нават намёку не было на такія архіважныя жыцьцёвыя праблемы, як становішча беларускай школы, як лёс беларускай мовы, як асятленьне і вывучэньне гісторыі Беларусі. Затое зусім не фармальнымі, не параднымі, а зьмястоўнымі і досыць вострымі — у духу задач перабудовы — былі выступленьні многіх пісьменьнікаў (А. Адамовіча, Дз. Бугаёва, Г. Бураўкіна, А. Грачанікава, У. Дамашэвіча, А. Дударава, В. Каваленкі, А. Карпюка, А. Клышкі, Я. Лецкі, А. Мальдзіса, М. Матукоўскага, А. Петрашкевіча і інш.). Зьбіраўся выступіць з сур’ёзнай прамовай і я, але, як і на мінулым зьездзе, І. Антановіч ад імя ЦК забараніў. «Вам,— сказаў ён,— выступаць не трэба. Вашы думкі як сакратара праўленьня павінны быць у справаздачным дакладзе старшыні СП».— «Але там маіх думак няма — я ў напісаньні даклада ўдзелу не прымаў. Таму і хачу выказацца».— «Гэта будзе некарэктна — вам як першаму сакратару ісьці ў разрэз з дакладам. Не рабіце гэтага. Я вам не рэкамендую». Ну, што ж! Можа, і сапраўды не зусім карэктна — браць мне слова, якое так адрозьніваецца ад даклада. Выкажу свае думкі ў артыкулах. * * * А праз два дні пасьля зьезду здарылася і ў найгоршых снах няснёная трагедыя: у выніку аварыі на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі амаль трэць Беларусі аказалася засыпанай радыёактыўнымі рэчывамі. Трэць — гэта на пачатку, на першым этапе, а вучоныя фізікі ведалі, што з цягам часу — з дажджамі, з пылам, з ветрам, з транспартам — сьмертаносныя выпады радыяцыі перакінуцца і на сумежныя тэрыторыі. На няшчасьце сваё, у пытаньнях радыяцыі наш народ быў зусім недасьведчаны, начальства — таксама, і яно не дапамагло мільёнам простых людзей зразумець жахлівы маштаб таго, што здарылася. Памятаю, у самым пачатку траўня мы з Максімам Танкам былі на прыёме ў М. Слюнькова — са сваімі рабочымі пытаньнямі, і калі выйшлі з кабінета, убачылі ў пярэдняй вядомага фізіка-ядзершчыка В. Б. Несьцярэнку,— у чарзе да Першага. Я паспеў спытаць: «Вы, відаць, наконт Чарнобыля?..» — «Так, на нас абрынулася страшнае бедства. Прыйшоў, каб уталкаваць гэта кіраўніцтву рэспублікі, час ідзе, а нічога не робіцца...» На вуліцы кажу Яўгену Іванавічу: «А што ж ён не назначыў прыняць паперадзе нас Несьцярэнку? Аж неяк няёмка».— «Ну, так! Мы са сваімі козамі на торг паспелі б». У пачатку чэрвеня некалькі дзён — у складзе афіцыйнай дэлегацыі БССР — прабыў у Эстоніі. Там атрымаў з дому вестку, што Урад Балгарыі прысудзіў мне міжнародную Літаратурную прэмію імя Хр. Боцева. Быў, прызнаюся, нямала ўсьцешаны, бо прэмія — вельмі прэстыжная, прысуджаецца раз у пяць гадоў «за паэзію і рэвалюцыйную публіцыстыку». Сярод яе першых лаўрэатаў — Ніколас Гільен, Рафаэль Альберці, Ласла Надзь, П’ер Сегерс, Расул Гамзатаў. Гэтым разам гонар выпаў Дзьмітру Паўлычку і мне. У Эстонію я прыехаў праз 25 гадоў пасьля першага наведаньня ў 1961 г. Шмат чаго зьмянілася ў гэтай ціхай зялёнай краіне, пабагацелі і папрыгажэлі рыбацкія пасёлкі, папаўставалі новыя карпусы фабрык, інстытутаў і школ, тэатраў, але не зьмянілася галоўнае — усенародная ахова роднай мовы і культуры. У адным з раённых цэнтраў кароткая афіцыйная сустрэча адбылася ў бібліятэцы. Пакуль іншыя дэлегаты слухалі аповяд пра дасягненьні раёна, я пайшоў у вялікую залу, застаўленую доўгімі кніжнымі паліцамі. Няспешна праходзіў між іх, глядзеў-прыглядаўся і — што такое? — усе кнігі спрэс на эстонскай мове! Расчытваў знаёмыя імёны — замежныя, рускія, савецкія... Бібліятэкарка заўважыла, што госьць як бы нечага шукае, і я запытаўся: «А дзе ж кнігі на рускай мове?» І яна паказала на адным з рыфтоў самую ніжнюю, ля падлогі, паліцу. «Гэта і ўсё?» — «Усё... Знаеце, наш раён сельскі, амаль усе жыхары — эстонцы, і кнігі чытаюць на роднай мове, на рускай ніхто не бярэ. Дык мы і не камплектуем, няма патрэбы. Усе лепшыя кнігі сьвету ў нас перакладзены на эстонскую мову...» «Вось што такое Эстонія!» — казаў сабе ў думках, выходзячы з бібліятэкі.— Маленькая, на мільён народу, рэспубліка. Усе кнігі сьвету выдадзены на эстонскай...» Ішоў, ківаў сабе галавой, як гэта мы, беларусы, звычайна ў такіх выпадках робім, і было сорамна... За што? За сваю беларускую долю, за свой народ, за сваю інтэлігенцыю, за сваё начальства... А назаўтра адвячоркам давялося зведаць яшчэ і пачуцьцё няёмкасьці, і якойсь вінаватасьці, ці, зноў жа, сораму, але ўжо іншага кшталту. Сталася гэта на востраве Муху, у вёсцы Когува, каля хаты-музея Юхана Смуула. Пасьля таго. як мы агледзелі роднае котлішча бадай ці не самага савецкага з усіх эстонскіх пісьменьнікаў, гаспадары (партыйныя функцыянеры) прапанавалі нам невялікую мастацка-забаўляльную праграму, а менавіта: паслухаць эстонскія народныя песьні і затым... патанцаваць са спявачкамі, тутэйшымі вясковымі дзяўчатамі. Народныя песьні для мяне — як гэта кажуць: хлебам не кармі, а дай! — і я ўважліва слухаў спявачак. І ўважліва праз увесь час глядзеў на іх: каб хоць адна хоць на адным твары ўсьмешка! Строгія, нават суворыя, замкнутыя ў сабе пагляды. Дочкі эстонскіх рыбакоў! Калі, паводле праграмы, музыка зайграў нешта танцавальнае, дзябёлыя беларускія дзядзькі (ніводнага маладзей за пяцьдзесят) пачалі запрашаць і выводзіць на «круг», г. зн. на парослы травой падворак, суворых спявачак. Звыклыя да банкетных танцулек, дзядзькі бадзёрыліся, маладзіліся і штосьці, відочна кампліментнае, усьмешліва гаварылі партнёршам. А ў адказ — каб хоць адна хоць на адным твары ўсьмешка. Хоць бы намёк на ўсьмешку! Як бы і не чулі тых кампліментаў, і не рэагавалі на іх, і не адказвалі. Не танцавалі — ад душы і сэрца, а — павіннасьць адбывалі, па прымусу. Папрасіла начальства, патлумачыла, што так трэба,— ну мы і прыйшлі, і выконваем просьбу, а ўвогуле — а ўвогуле... мы вам не рады, вы — чужыя для нас, вы прыйшлі гвалтам у Эстонію, каб адабраць у нас наша, і адбіраеце, ужо сорак пяць гадоў адбіраеце, дык чаго ж усьміхацца... «Надта ж маўклівыя вашы дзяўчаты!» — сказаў свайму калегу з ЦК КП Эстоніі кіраўнік нашай дэлегацыі.— Рэч у тым, што яны кепска валодаюць рускай мовай, і таму саромеюцца гаварыць. Ну, а ўвогуле — нашы жанчыны негаваркія. Асабліва вясковыя...» «Вось гэта і ёсьць Эстонія! Маленькая, на мільён народу, рэспубліка. Плошчай і колькасьцю насельніцтва маленькая, а духам, а чалавечай годнасьцю — вялікая! А вернасьцю роднай мове і роднай песьні — вялікая! А пашанай да сваіх нацыянальных звычаяў і традыцый — вялікая!.. А хто ж мы? А дзе ж нашая годнасьць, нашая вернасьць, нашая пашана? Вось ужо колькі дзён ездзім, а па-беларуску дзябёлыя дзядзькі між сабой не гавораць, толькі са мною,— згодна прынятага правіла: да пісьменьнікаў трэба зьвяртацца па-беларуску. Каб зрабіць ім прыемнае. Ім. Бо нам гэта не трэба...» Куды, у якую краіну, у якую рэспубліку ні закіне мяне выпадак — думкі мае, пачуцьці мае ўсюды адны і тыя ж. Адны і тыя ж... Тыя, нязводныя, што атручваюць і атручваюць і атручваюць сэрца,— аж дзіўна, колькі яно, гэта сэрца, можа трываць... Быў у Балгарыі, у Польшчы, у Славеніі, у Чэхіі і Славакіі, быў у Таджыкістане, у Азербайджане, у Грузіі, у Армені, быў у Эстоніі, у Летуве, у Латвіі; і цяпер вось ізноў у Эстоніі... І ізноў і ізноў — на душы гарката і скруха. «Кінь вечны плач свой аб старонцы!» — прасіў-заклікаў Багдановіч. Вядома, плачам бядзе не дапаможаш. Але ж і як стрымаць гэты плач? А можа ж плач аднойчы перарасьце ў гнеў, які выбухне? 25-га чэрвеня я атрымаў слова на 8-м усесаюзным зьездзе пісьменьнікаў, які праходзіў у маскоўскім Крамлі. І, апрача іншага, у сваёй прамове сказаў: «У нас, у Беларусі, усё больш выходзіць кніг, напісаных кепскай мовай — беднай, канцылярскай, поснай, нацыянальна ненатуральнай, калькіраванай. <...> Паколькі добрая літаратура на кепскай, беднай мове немагчымая, гэта — аксіёма, то натуральнае пытаньне: у чым жа справа, дзе прычына гэтай трывожнай зьявы? Бо калі прычыну не ліквідаваць — не будзе далей разьвівацца літаратура. А прычына — галоўная прычына — вядомая: моцнае звужэньне сферы ўжываньня роднай мовы ў рэспубліцы, у масах насельніцтва і асабліва — у школах, ужо не толькі ў гарадскіх, але і ў вясковых. Пісьменьнік жыве не ў бязлюднай прасторы, ён жыве ў асяроддзі пэўнай мовы, якая непазьбежна ўплывае на мову яго твораў, мову, якою ён піша... Па маім пераконаньні, настаў час, калі разгляд гэтага пытаньня на самым высокім узроўні далей адкладаць нельга». У кулуарах, на перапынку і пасьля сябры мне сказалі: «Такога пра нашу мову ў Крамлі яшчэ не гаварыў ніхто, ніводзін прадстаўнік Беларусі — ні член ЦК КПСС, ні пісьменьнік...» Я гэта ведаў, што — ніхто і ніколі, што такая праўда аб становішчы беларускай мовы ў Беларусі прагучала тут — перад высокімі дзяржаўнікамі і творчай інтэлігенцыяй усяго Саюзу,— упершыню. І я быў удзячны тым, хто даў мне слова. Вядома ж, яны і думаць не думалі, што літаратурны чыноўнік гэтак адкрыта і прынцыпова выкажыцца па такім непажаданным пытаньні,— непажаданым для гэткага высокага форума... Прамова мая была ў тыя ж дні надрукавана ў тыднёвіку «ЛіМ», і, хачу думаць, з увагі на тое, што яна прагучала ў Крамлі, як бы паслужыла штуршком для публічнага прарыву ў гэту тэму многіх і многіх патрыётаў беларускага слова. У верасьні «ЛіМ» апублікаваў выдатны артыкул настаўніка (пахвалюся: майго былога студэнта) Франца Сіўко «Прашу вызваліць» і такі ж выдатны да яго каментар Кастуся Тарасава «Закон і вакол закона». І колькі адразу ж пасыпалася водгукаў — сьмелых, гарачых, нецярплівых, прасякнутых заклапочанасьцю, крыўдай і болем, абурэньнем. Ды што ж гэта такое ў нас, у Беларусі, робіцца з роднаю мовай? Гэта ж здзек і насьмешка! Гэта немагчыма і нельга трываць! — Такі быў лейтматыў і агульны пафас водгукаў, зьмешчаных у двух нумарах «ЛіМа» ў канцы кастрычніка. Выказаліся дзесяткі людзей (многія лісты — калектыўныя) самых розных прафесій: навукоўцы Л. Садоўскі, З. Санько, Т. Граковіч, журналісты С. Дубавец, Л. Вашко, Т. Сапач, настаўнікі В. Войцік, Ю. Сухорская, Я. Мурашка, Ж. Саленік (і дзесяткі яшчэ), мастакі Р. Сітніца, В. Сьвентахоўская, А. Фінскі, А. Беразеньнікаў (і дзесяткі яшчэ), студэнты С. Сыс, А. Сом, С. Мігалевіч (і дзесяткі яшчэ), рабочыя А. Сярожкін, М. Вераціла і іншыя і іншыя. Гэта быў пачатак бліскучага дзесяцігадовага (1986— 1996) этапу ў гісторыі змаганьня пісьменьніцкай газеты за беларускую мову і культуру, за нацыянальна-дзяржаўнае адраджэньне Беларусі. Хачу верыць, што аднойчы нашчадкі яшчэ ацэняць гэтае дзесяцігоддзе ў жыцьці ЛіМа і аддадуць належнае яго тагачасным рэдактарам — Анатолю Вярцінскаму (1986— 1990) і Міколу Гілю (1990—1996). О, калі б хто знайшоўся і перавыдаў сёньня лімаўскую публіцыстыку той пары! Якое б гэта было чытаньне для тых, хто тады па малалецтву публіцыстыку не чытаў, і якое было б здзіўленьне, што такое ў беларускай газеце друкавалася,— такое праўдзівае. сумленнае, мужнае, разумнае, палымянае — і ўсё ў абарону роднага слова, у абарону Беларусі. Але было ў друку і іншае — зусім іншыя публікацыі пра гэта — пра наша набалелае. Адна з іх здалася мне проста страшнай і нізрынула мяне ў прорву горкага расчараваньня, бо належала аднаму з тых сьвядомых беларускіх навукоўцаў-гуманітарыяў, пра якіх я думаў: мы — паплечнікі, мы ў адным шэрагу, і за роднае слова мы будзем змагацца разам — да перамогі. Змагацца ж за беларускаю мову сёньня — гэта перш за ўсё гаварыць праўду пра яе становішча. «Роўная сярод роўных» — назваў сваю публікацыю ў «Зьвяздзе» акадэмік М. Б. (адказы на пытаньні супрацоўніцы газеты). Не хацелася верыць вачам сваім: «Тыя, хто кажа аб так званай русіфікацыі, якая быццам праводзіцца ў СССР у галіне культуры і ў тым ліку аб русіфікацыі беларускай мовы,— людзі мала дасьведчаныя ў гэтай галіне <...> або знарок пускаюць у прапагандысцкі абарот гэта фальшывае сцвярджэньне». Вось як, аказваецца! Недасьведчаныя прапагандысты фальшу і хлусьні. Не мае ў нас руская мова «якіх-небудзь прывілеяў і пераваг, а тым больш не мае мэтай выцясьненьне нацыянальных моў». Брава, дасьведчаны акадэмік, брава! «Больш за 40 народаў <...> набылі пісьменнасьць у савецкі час і маюць сёньня разьвітую літаратурную мову». Гэта ён пра чукчаў, нанайцаў, ніўхаў... Як быццам нічога не ведае. Не ведае, што ўсё гэта — «ліпа», паказуха, іх літаратурная мова, што яны гінуць і зьнікаюць, пагулялі — у прапагандысцкіх мэтах — і годзе, і кранты! Іх ужо практычна няма. «Моўнае жыцьцё народаў нашай краіны будуецца на пасьлядоўна дэмакратычных асновах». (Брава!) «Кожны савецкі грамадзянін можа вучыцца ці даваць адукацыю дзецям на той мове, якой ён аддае перавагу» (Брава яшчэ раз!). «Школьны статут, вельмі дэмакратычны па сваёй сутнасьці, дае магчымасьць, скажам, небеларусам вызваліць сваіх дзяцей ад вывучэньня беларускай мовы». (Сто разоў брава!) Але сто разоў у тыя дні я пытаў беларускага акадэміка: «А як яны, вызваленыя, будуць жыць і працаваць у Беларусі, сярод беларускага народа? Да якой жа мяжы ачмурэньня ці сьвядомага цынізму вы дайшлі, акадэмік? Ну добра: ну прадаў душу, ну радуйся, ну еш хлеб, зароблены такім коштам. Але — чаму так подла, так цынічна? Ці тут ужо закон, ступіў на шлях запраданства — усё! Выйсьця няма! Хіба што ў пятлю палезці? Дык жа жыць хочацца». Восеньню я паехаў у якасьці дэлегата у Сафію на Сусьветны Кангрэс пісьменьнікаў «Мір — надзея планеты». Я спадзяваўся, што мне як прадстаўніку найбольш пацярпелай ад Чарнобыля краіны дадуць слова на пленарным пасяджэньні, дзе я змагу расказаць пра жахлівую трагедыю Беларусі, пра новую эру ў гісторыі беларускай літаратуры — пасьлячарнобыльскую. Але ўсё ўжо было распланавана і распісана паміж дзяржавамі, а Беларусь — не дзяржава, а часьціна дзяржавы, якая называецца СССР, а ад СССР прамоўцы ўжо даўно вызначаны. Ад СССР на пленарным выступаў і нават вёў пасяджэньне масквіч І. Шклярэўскі. Так што вам, выбачайце, адведзена выступленьне на адной з дзесяці секцый». Давялося зьмірыцца і сказаць сваё горкае слова перад жменькай дэлегатаў на секцыі. А што ты, таварышок, хацеў? Хіба ўпершыню пераконваешся, што дзяржава СССР — гэта Масква, ну яшчэ трошкі Ленінград, ім і трыбуна, іхняе слова і гучыць. Так было, так ёсьць і так будзе, аж пакуль ... аж пакуль не наступяць карэнныя перамены ў нацыянальнай палітыцы Крамля. Пра большае — пра поўную незалежнасьць ад Крамля — я тады яшчэ падумваў нерашуча, яшчэ лічыў, што гэтых самых перамен можна дабіцца і ва ўмовах шматнацыянальнага дзяржаўна-палітычнага адзінства. Сорамна, што так кепска ведаў расейскую бюракратыю, расейскіх генералаў, расейскіх папоў і дапускаў, што яны самі, па добрай волі, з павагай да правоў чалавека і народа, аддадуць аднойчы заваяванае, захопленае, прысвоенае. Сорамна, вядома; але да вызваленьня ад гэтай аблуды заставалася ўжо зусім нядоўга. Перабудова набірала тэмп і дзейнічаў уласьцівы для такіх пераломных эпох закон ускарэньня. * * * На маю вялікую радасьць, усё больш і больш публікацый аб лёсе нацый і нацыянальнасьцяў, нацыянальных моў і культур у СССР пачало паяўляцца на старонках усеагульнага друку, перш за ўсё — у галоўных афіцыйных газетах («Правда», «Известия», «Советская культура», «Литературная газета» і інш.) Заўважаў, што аўтары гэтых публікацый у асноўным — прадстаўнікі творчай інтэлігенцыі з рэспублік і аўтаномных абласьцей. Ну, вядома, у іх артыкулах, хоць і пісаліся па заказу рэдакцый,— на першым месцы боль, неўразуменьне («Чаму так? Як магло стацца?») і просьба-патрабаваньне — выпраўляць становішча («Трэба нешта рабіць!»). Вядома, усё гэта выказвалася ў межах дазволенага. Бяруць слова і «разважлівыя», «памяркоўныя» спецыялісты па нацыянальным пытаньні з Масквы (навукоўцы, журналісты, партыйныя ідэолагі). Прызнаюць, што, канешне, шмат зроблена ўпушчэньняў і недаглядаў, асабліва, што датычыць мовы, але, але, але!.. Галоўнае — дбаць пра наш агульны дом, помніць пра выключную станоўчую ролю рускай мовы ў культурным жыцьці ўсіх этнасаў на тэрыторыі Саюза, не выстаўляць празьмерных прэтэнзій — што датычыць школ і ўвогуле адукацыі на мове карэннага насельніцтва, бо гэта шкодна скажацца на інтэлектуальным разьвіцьці асобы і г. д., і г. д., і г. д. Па маіх спадзяваньнях, што з разгорненьнем перабудовы будзе паляпшацца становішча беларускай мовы ў Беларусі, раптам быў нанесены гламаздоўскі ўдар з самага верху — з трыбуны Пленума ЦК КПБ (сакавік 1987 г.). Новы першы сакратар ЦК Я. Я. Сакалоў у сваім «перабудоўчым» дакладзе заявіў: «У апошнія гады ў выніку свабоднага волевыяўленьня працоўных рэспублікі намецілася некаторае звужэньне прымяненьня беларускай мовы». Як кіпнем ашпарыла, калі прачытаў гэта ў газеце. «У выніку свабоднага волевыяўленьня працоўных»?.. Які цынізм! Удумацца толькі! Адабралі ў народа ўсе магчымасьці грамадскага карыстаньня мовай, адсеклі-абрэзалі ўсе перспектывы яе разьвіцьця — і абвяшчаюць вінаватым яго ж самога! Але чытаю даклад далей: «Ніхто нікому не ўказвае, на якой мове зьвяртацца да таварышаў, выступаць з трыбуны. Ніхто нікому не ўказвае, на якой мове пісаць вершы і раманы». Зноў жа — які цынізм! Які адкрыты, нахабны здзек над праўдай! Ужо не першы дзесятак гадоў чую гэтую подлую, жульніцкую, спекулятыўную гульню пад сьцягам дэмакратыі. «Хто вам забараняе? Пішыце!» Дзякуем, шаноўныя! Пішам! Але — для каго? Хто будзе чытаць, калі заўтра зачыніцца апошняя беларуская школа? Не толькі школа, але і апошні беларускі клас? Колькі яшчэ, панове-таварышы, будзеце рабіць выгляд, што вы гэтага не разумееце? Ці што гэтага не разумеюць мільёны беларусаў? Чытаю даклад далей: «У рэспубліцы створаны ўсе ўмовы для разьвіцьця беларускай мовы, беларускай нацыянальнай культуры ў цэлым». Ну гэта ўжо, выбачайце, толькі ў сабакі вачэй пазычыўшы, можна сцвярджаць такое! Усе ўмовы створаны! Усе! Разьвівайце на беларускай мове вышэйшую адукацыю — да вашых паслуг усе універсітэты і інстытуты рэспублікі, карыстайцеся ёю вусна і пісьмова ва ўсіх дзяржаўных установах — усе чыноўнікі толькі гэтага ад вас і чакаюць, і г. д., і г. д. Разьвівайце, карыстайцеся! Усе ўмовы створаны! Помню, як чытаў гэты пасаж даклада. Адчуў: трэба перавесьці дыханьне і крыху супакоіцца, бо ад гневу сэрца можа спыніцца. Або разарвацца на часткі. Такія дозы хлусьні і цынізму для маленькага чалавечага сэрца — звышнебяспечныя, не менш страшныя, чым яд. Рашыў дакладчык, для большай пераканаўчасьці, і лічбамі пакарыстацца. «За апошнія 10 гадоў на беларускай мове выпушчана 1761 назва мастацкай літаратуры». Рашыў уразіць шырокую (на 80% зрусіфікаваную) публіку і прысарамаціць незадаволеных «нацыяналістаў»: маўляў, што вам яшчэ трэба? Хіба гэта мала. Мала, шаноўныя! Настолькі мала, што ні пра якую аптымістычную перспектыву разьвіцьця нашага краснага пісьменства гаварыць не выпадае. Падзелім названую лічбу на 10 — атрымліваецца: у год выходзіць на беларускай мове ўсяго 176 кніг мастацкай літаратуры (у т. л. для дзяцей і мастацкія пераклады). А ў суседняй, утрая меншай Летуве — 1000 кніг на летувіскай мове ў год; а ў братняй славянскай Балгарыі, роўнай па насельніцтву Беларусі,— 5000 кніг на балгарскай мове ў год. Вось такія лічбы і такая высокатрыбунная «праўда». У разгар Перабудовы. Ужо столькі сказана генсекам М. Гарбачовым аб неабходнасьці больш удзяляць увагі нацыянальнаму пытаньню, а тут — ані шум баравы! Як і не чулі і не ведаюць нічога. Дарэчы, ужо адбылася, перад самым Новым годам, страшная — з крывавымі сутычкамі і пагромамі — падзея ў Алма-Аце, з’ініцыяваная маладымі казахскімі патрыётамі, перш за ўсё студэнтамі (пагромшчыкі, як гэта бывае заўсёды, да іх далучыліся, і правакатары, несумненна, таксама). Пісьменьнік Ануар Алімжанаў ацаніў гэты бунт як «спробу ўчыніць пажар у нашым агульным доме» і абазваў яго маладых удзельнікаў «палітычна няграматнымі юнцамі» («ЛГ», 1.1.1987). Вядома, ні пажары, ні бунты не патрэбныя, лепш абысьціся без сацыяльных ператрусаў, лепш да выбуху не даводзіць, а рашаць набалелыя пытаньні спакойна, дзелавіта, мудра. Але ж — рашаць, а не замоўчваць, не заплюшчваць вочы на іх, не рабіць выгляду, што іх няма! Алмаатынскія «юнцы» выйшлі на маніфестацыю аднак жа не з анархічнымі і не з антысавецкімі лозунгамі, а з зусім законнымі, канстытуцыйнымі патрабаваньнямі — даць магчымасьць дзецям Казахстана вучыцца ў сваёй рэспубліцы на роднай казахскай мове! Годзе русіфікацыі і асіміляцыі, годзе! Што ж у гэтых патрабаваньнях несправядлівага, а тым больш — злачыннага? Нічога! А вось жа і не падумалі неадкладна выправіць становішча, даць казахскім дзецям школу (і тэхнікум, і універсітэт) на іх роднай мове, і наогул спыніць у рэспубліцы русіфікацыю — неразумную, гвалтоўную, пагібельную для самога ж Крамля і для «Саюза непарушных». Наадварот, усё, што ўбачылі і зразумелі «власть предержащие»,— гэта «неабаснаваныя прэтэнзіі» і «нацыянальны эгаізм». У адной з перыферыйных газет Казахстана вядомы паэт напісаў: «Ганарыцца роднай мовай, клапаціцца аб яе чысьціні, спрыяць яе разьвіцьцю — адзін з галоўных абавязкаў кожнага казаха, кожнай казахскай сям’і, кожнага, хто лічыць сябе казахам, усяго насельніцтва. Сіла народа — сіла мовы. Мы павінны зрабіць родную мову адной з самых аратарскіх, самых пісьменных і самых багатых моў. Гэта — наш абавязак сёньня, а таксама наступных пакаленьняў». Залатыя словы і надта-надта ў пару сказаныя! Хто з патрыётаў роднага беларускага слова не падпісаўся б пад імі? Усе да аднаго. А які ж вердыкт газеты «Правда» (11.2.87)? «У гэтых словах... праглядваецца нацыянальны эгаізм». Другая газета — «Вячэрняя Алма-Ата» — паведаміла радасны факт. «Усё навучаньне і выхаваньне ў гэтым дзіцячым садку будзе весьціся на казахскай мове — так захацелі самі дзеці і іх бацькі. (...) І так, у сталіцы рэспублікі Алма-Аце адкрыўся яшчэ адзін казахскі дзіцячы сад». Божа, з якой іроніяй абрынулася «Правда» на гэта паведамленьне! Ну як жа: двух-, пяцігадовыя дзеці самі выбралі, на якой мове будзе працаваць садок! Хіба не сьмешна! Да якога абсурду даходзіць! Адкрылі казахскі садок! «Вось ужо сапраўды гістарычная падзея!» — высакамерна здзекуецца «Правда». А падзея, выходзіць, і насамрэч гістарычная. Помню, як прыкладна тады ж быў адчынены ў Менску першы беларускі дзіцячы садок (заг. Г. С. Прыма). І мы, зусім не жартуючы, таксама гаварылі: гістарычная падзея! Бо так яно і ёсьць. Бо і адзін нацыянальны дзіцячы сад можа аказацца вяхой на гістарычным пераломе. * * * Цынічная хлусьня Я. Сакалова пра становішча беларускай мовы ў Беларусі, выказаная ім на пленуме ЦК КПБ, дапамагла мне належным чынам мабілізавацца на напісаньне свайго дакладу, які я акурат тады пачаў рыхтаваць да пленуму СП Беларусі. Няйначай як дадала мне неабходнай у гэтым разе злосьці, душэўнай энергіі, прымусіла завастрыць акцэнты на некаторых выключна важных пытаньнях, перш за ўсё такіх, як лёс беларускай мовы і гісторыя Беларусі. Але сталася так (лёс пайшоў насустрач), што абуджаная ў душы справядлівая злосьць спатрэбілася мне раней і на больш высокай трыбуне. Неспадзявана прыйшло запрашэньне ў Маскву — на пленум праўленьня Саюза пісьменьнікаў СССР, з прапановай выступіць («Абавязкова! Ваша прозьвішча ўжо ў спіску!») Ну, што ж, выдатна! Некаторымі думкамі свайго даклада падзялюся з цветам усёй савецкай літаратуры (вядома, з «цветам» — у праўленьне абы каго не выбіралі!). І з ідэолагамі ЦК КПСС, якія несумненна на пленуме будуць. Падсыплю і фактаў. І просьбы некаторыя выкажу. Пленум адбыўся 27 красавіка. У «ЛГ» слова маё было пададзена фактычна ў пераказе, а цалкам апублікавана ў «ЛіМе». Падам некалькі пасажаў, за прагучаньне якіх у Маскве я тады, прызнаюся, быў вельмі ўдзячны тым, хто даў мне слова. «Бессчетное число раз я задавался вопросом: может ли быть подлинным интернационалистом и вообще полноценным гражданином национальный нигилист, неуважающий язык и культуру своего народа? Я обращался к мысьлям многих умнейших, образованьнейших людей мира, но приведу слова лишь одного из них — одного из самых культурных русских писателей советской эпохи К. Г. Паустовского: «По отношению каждого человека к своему языку можно совершенно точно судить не только о его культурном уровне, но и о его гражданской ценности. Истинная любовь к своей стране немыслима без любви к своему языку. Человек, равнодушный к родному языку — дикарь. (Аплодисьменты). Он вредоносен по самой своей сути. Потому что его безразличие к языку объясьняется полнейшим безразличием к прошлому, настоящему и будущему своего народа» (Аплодисьменты). Месяц назад мы в Союзе писателей БССР подводили итоги «книжкиной недели», и там почти все выступившие гости высказались по поводу одного весьма огорчившего их открытия. Они узнали, что ни в столице Белоруссии Минске, ни в одном областном центре, ни в одном городе и даже городском поселке республики нет ни одной белорусской школы. Есть английские, французские, испанские — а белорусских нет. Гости высказали глубокое сожаление и великое недоумение: «Кому и зачем это нужно? Кому и зачем нужно, чтобы из жизни уходил древний, литературно прекрасно разработанный, по мнению специалистов — один из благозвучнейших славянских языков?» (Аплодисьменты). «Есть непреложная истина: без языка нет и не может быть литературы. Художественный уровень произведения прямо зависит от языкового мастерства писателя, от богатства и живости его лексики, натуральности звучания фразы. Где и как может белорусский писатель обогащать и совершенствовать свой рабочий язык? Ведь национальный язык развивается в естественных условиях — в быту, в семье, в производственных отношениях людей... Ну, а если этих естественных условий для его развития нет? Какова же перспектива большой национальной литературы да и всей белорусской культуры в целом, поскольку язык — первоэлемент культуры? Как вы, надеюсь, понимаете, для нас сегодня это — вопрос вопросов, мы глубоко озабочены сложившейся в Белоруссии языковой ситуацией. В 1988 году в Белоруссии выйдет из печати одна-единственная первая книжица поэзии. Одна — на всю 10-миллионную Беларусь! А могли бы издать свои стихи десять молодых — как минимум! И из этих десяти — смотришь — два-три выросли бы в настоящих поэтов! Но нет места этим десяти молодым, начинающим. Нет! Чтобы дать им место — надо потеснить десять известных, или даже именитых. Но разве такое бывает? Да и разве это решение вопроса? Почему молодого надо издавать за счет именитого, если его книга тоже новая, и ее ждут читатели? Чтобы найти выход из трудного положения, еще 25 лет назад родилась у нас идея — издавать библиотечку журнала «Маладосьць»: двенадцать маленьких первых книжечек поэзии, прозы, драматургии в год. Казалось бы: как просто и как дешево! Увы! Не было за 25 лет ни одного съезда или пленума писателей республики, где бы не говорилось о необходимости этого издания, где бы не принималось постановление — просить соответствующие инстанции... 25 лет! — а библиотечки все нет как нет! По сей день — такой «грандиозный» вопрос не решен! Кто-то где-то противится — объясьняют нам. Согласитесь, что это более, чем странно. И как тут не вопросить еще раз: кто же вы, почтенные товарищи, и почему вы так не желаете, чтобы в белорусскую литературу быстрее входили молодые таланты? Или вот еще — другой факт. Лет десять назад сократили листаж наших журналов — изданий Союза писателей Беларуси. С бумагой было трудно в стране. Это отрицательно сказалось на качестве печати и художественном оформлении журналов, что в свою очередь привело к падению их тиражей: мелкие шрифты читать тяжело, неприятно. Решилась в стране проблема с бумагой, но никак не решается проблема с возвращением прежнего объема нашим журналам. А ведь нам давно нужен новый журнал! Союз писателей республики за посьледних 35 лет вырос в три раза, а толстых литературных журналов на белорусском языке за эти 35 лет у нас не прибавилось.» Так удалося мне агаліць нашу страшную беларускую праўду — агаліць перад усёй літаратурнай і культурнай грамадскасьцю краіны, само сабой — перад палітычным кіраўніцтвам дзяржавы. Помню: самаадчуваньне было — нібы споўніў наканаваны лёсам свой галоўны доўг. А ўжо цяпер хоць на эшафот цягніце! Дарэчы, праз 17 гадоў у кнізе геніяльнага кампазітара Георгія Сьвірыдава «Музыка как судьба» я прачытаў такі яго дзёньнікавы запіс: «Пленум Союза писателей СССР» («Литературная газета» 6 мая 1987 года). Ценные выступления. 1) Нил Гилевич — о национальной несознательности, отсутствии интереса к истории, культуре. О невнимании к родному языку, искоренении его из школьных программ — дикость какая то!» Хоць і праз 17 гадоў, але ўспрыняў ацэнку Георгія Васільевіча як узнагароду, тым больш уцешную, што яе выказаў вялікі чалавек рускай культуры. У час пленума, вядома ж, пасьля выступленьня, я наважыўся папрасіць аўдыенцыю ў намесьніка загадчыка адзела культуры ЦК КПСС Альберта Бяляева, з якім былі знаёмы яшчэ з паездкі ў Баку восеньню 1980-га. Згода была дадзена адразу ж, і назаўтра надвечар я ўжо быў у партыйным доме на Старой плошчы. Гутарка цягнулася не менш паўтары гадзіны (двойчы падавалася гарачая гарбата з пячэньнем). Я быў падрыхтаваны да размовы, бо ішоў з зусім канкрэтнымі заданьнямі і просьбамі — з тымі, пра якія гаварыў у сваім выступленьні. Па-першае, спакойна, дэталёва праінфармаваў уплывовага партыйнага апаратчыка аб г. зв. «беларускім нацыяналізьме» і змаганьні з ім у рэспубліцы. Паўтарыў ужо агулам вядомае яму — аб стане беларускай мовы і беларускай школы, падкрэсьліўшы, што нічога добрага з такой нацыянальнай палітыкі не прарасьце. Слухаў уважліва, сее-тое аспрэчваў, але рэдка. Па-другое, выказаў яму абурэньне, што кіраўніцтва рэспублікі не ідзе насустрач літаратурнай моладзі, а менавіта — не хоча выдаваць «Бібліятэку часопіса «Маладосьць», што гэта скоўвае станаўленьне маладых паэтаў і пісьменьнікаў і што гэтаму няма ніякага апраўданьня. Ён запісаў гэту маю скаргу і сказаў: «Паспрабуем умяшацца». (Да ведама: з новага, 1988 года, «Бібліятэка «Маладосьці» пачала выходзіць). Па-трэцяе, папрасіў яго паставіць пытаньне перад сакратарыятам ЦК аб тым, каб беларускім літаратурным часопісам «Полымя» і «Маладосьць» вярнуць ранейшы лістаж (аб’ём), які быў значна ўрэзаны гадоў дзесяць назад. «Пісьменьнікам няма дзе друкавацца, СП вырас больш чым на сто чалавек, самы раз бы адкрыць новы часопіс, а тут і гэтыя абкарнаны — «Полымя» на 3 аркушы, «Маладосьць» на 2. Урад Рэспублікі нам тлумачыць, што нічога не можа зрабіць, бо аб’ёмы часопісаў скарочаны па рашэньні ЦК КПСС». Гаспадар прасторнага кабінету, закончыўшы нейкую паметку ў сшытку, націснуў на кнопку апарата і ў маёй прысутнасьці стаў выясьняць акалічнасьці ў справе скарачэньня лістажу часопісаў. «Добра, буду чакаць»,— сказаў суразмоўцу. Хвілін праз пяць, не больш ён падняў трубку і —я пачуў нешта неверагоднае: «Дык, гэта Беларусі не датычыла? Яны самі скарацілі, па ўласнай ініцыятыве? Цікава! Ну, дзякую». Паклаў трубку і паглядзеў на мяне: «Усё зразумелі? У рашэньні Сакратарыята ЦК КПСС пералічаны канкрэтна тыя рэспубліканскія часопісы, аб’ём якіх неабходна паменшыць. У пераліку няма ні «Полымя», ні «Маладосьці» — беларускіх часопісаў рашэньне ЦК не датычыла. Увогуле яно датычыла пераважна не літаратурна-мастацкіх часопісаў. Вось такі прафесіяналізм у працы вашых беларускіх бюракратаў: прачыталі агульны загаловак рашэньня ЦК — і ўсё. І разанулі.» Я горка ўсьміхнуўся і сказаў: «Альберт Андрэевіч — па-мойму, наадварот — яны зрабілі вельмі прафесійна». Бяляеў зрабіў выгляд, што ў маёй рэпліцы ён нічога не ўлавіў. (Да ведама: лістаж «Полымя» і «Маладосьці» беларускія партакраты не вярнулі, ого, не для таго скарачалі, каб вяртаць!) Праўда, са студзеня 1988-га года ў Мінску пачаў выходзіць тонкі грамадска-літаратурны часопіс «Крыніца», але кампенсаваць страты гэта не магло, тым больш, што ён быў двухмоўны: беларуска-рускі. * * * У тым жа крытычным настроі, з якім выступіў на пленуме ў Маскве, пісаў я і свой вялікі (на дзве з гакам гадзіны) даклад для беларускага пленума СП (адбыўся неўзабаве — 5 чэрвеня). Нарэшце мне была дадзена магчымасьць выйсьці, кажучы вайсковай мовай, і на «аператыўны прастор». Рэч у тым, што на двух апошніх зьездах пісьменьнікаў (1981 і 1986) мне партбюракраты з ЦК выступіць забаранілі. І правільна, з іх пазіцый, з іх разуменьня, «хто ёсьць хто»,— зрабілі. Выпускаць на трыбуну зьезда «неуправляемого» небяспечна. Ну, што ж, паспрабуем сёе-тое сказаць у дакладзе на пленуме; народу будзе крыху менш, чым на зьездзе, але багата: пісьменьнікі прыйдуць амаль усе, будуць і госьці. Партначальнікі, відаць, купіліся на тэме пленума: «Сацыяльна-маральныя праблемы ў жыцьці і літаратуры». Не палітычная (мова, культурара, гісторыя) а — «сацыяльна-маральная». Значыць, пытаньні мовы і гісторыі на першы план выйсьці не павінны. Пралічыліся апекуны-ідэолагі: менавіта гэтыя пытаньні сталі галоўнымі, вузлавымі арганізоўчымі нервамі даклада. Становішчу і наогул лёсу нашай мовы ў дакладзе прысьвечана шмат старонак, некалькі пасажаў з іх дазволю сабе тут падаць — для засьведчаньня, якія задачы на тым пачатковым этапе беларускага нацыянальнага адраджэньня мною ставіліся. «Першае: ёсьць няпісаны маральны закон, паводле якога, як натуральна для чалавека дыхаць, піць і есьці па нараджэньні — гэтак жа павінна быць натуральна, каб дзіця, нарадзіўшыся на гэтай зямлі, пачынала гаварыць на мове гэтай зямлі. Гэта — у інтарэсах самога дзіцяці, у інтарэсах яго маральнага і наогул духоўнага разьвіцьця, дзеля станаўленьня яго чалавечай асобы. І гэта зусім не значыць, што пазьней дзіця не авалодае іншымі мовамі. Другое: зямля і мова, у сэнсе — уся навакольная прырода і мова, зямля і душа народа, мова і душа народа, мова і гісторыя народа, гісторыя яго культуры,— усё гэта існуе ў цэласнасьці і непарыўнасьці, гэта нельга разрываць, таму што іначай — крах патрыятычнай сьвядомасьці, крах маралі, крах культуры, а замест усяго гэтага — бездухоўнасьць, цынізм, пошласьць, спажывецкая псіхалогія, корць разбурэньня, дыктат нізкіх жывёльных інстынктаў. Трэцяе: мова, якая не ўдзельнічае ў арганізацыі працы, у арганізацыі грамадскага жыцьця, больш таго — нават у арганізацыі сямейнага быту,— траціць жыцьцёвую сілу, драхлее, кансервуецца, пераходзіць у разрад музейнай экзотыкі. Іншымі словамі — спыняецца ў разьвіцьці. Што ж яе чакае? У элементарных падручніках па дыялектыцы напісана: тое, што не разьвіваецца — памірае». «Такі рэальны стан рэчаў і такім яго трэба цвяроза ўспрымаць — з тым, каб не сядзець склаўшы рукі, а шукаць выйсьце са становішча, рабіць канкрэтныя захады да выпраўленьня сітуацыі. І першае, з чаго мы павінны пачаць, гэта — рашуча адкінуць той песімізм у паглядах на будучыню нашай мовы, які, на маё бясконцае здзіўленьне і засмучэньне, публічна выказваюць некаторыя нашы ж калегі — самі пісьменьнікі. Я зьвяртаюся да іх з просьбай: дарагія таварышы і сябры, усё што хочаце — толькі не песімізм! З песімізмам мы, як-то кажуць, і з месца не скранёмся. Сацыяльны песімізм увогуле штука паршывая — і не для нас. Нам патрэбна вера, і толькі вера. Тым больш у такі час, калі грамадства знаходзіцца на гістарычным пераломе. І гэта не танны казённы аптымізм. Гэта — адзінае, на што мы маем маральнае права. На песімізм такога права ў нас няма. За нашымі плячамі — тысяча гадоў разьвіцьця нашай пісьменнасьці, літаратурнай мовы, самой літаратуры і ўсёй духоўнай культуры народа. Гэта прызнана ўсім сьветам. Як жа мы, беларускія літаратары, павінны пачувацца, ведаючы, што за намі — тысячагадовы шлях пакут і барацьбы многіх пакаленьняў, ведаючы, якая велізарная духоўная спадчына нам дасталася? Не толькі — з якою гордасьцю мы павінны думаць пра гэта, а перш за ўсё — з якою адказнасьцю! Тысячу гадоў зьбіраўся, накопліваўся, нарастаў духоўны скарб народа — і цяпер нехта мае права паставіць на ім крыж? Нікому з нас, сёньня жывучых, такога права не дадзена — нікому! Не намі пачалося — і не намі кончыцца. Наш абавязак — прадоўжыць і перадаць наступнікам, нашчадкам. І менавіта перад лёсам нашчадкаў амаральна думаць: на мой век, маўляў, хопіць, а там — хоць трава не расьці». Крыху нечаканай, мабыць, была для ўдзельнікаў пленума мая рэзкая крытычная ацэнка стану гістарычнай навукі ў Беларусі. Яе нявызваленасьць ад пэўных догмаў савецкай (па сутнасьці — імпершавінісцкай) гістарыяграфіі ўжо даўно ўспрымалася мною як недарэчны атавізм, асабліва нясьцерпны цяпер — на вятрах перабудовы. «Галоўная наша бяда ў тым — гаварылася ў дакладзе,— што беларускія вучоныя-гісторыкі ў большасьці сваёй усё яшчэ сядзяць пад каўпаком абэцэдаршчыны і баяцца высунуць з-пад гэтага каўпака галаву. Спадзявацца на іх падмогу нам, пісьменьнікам, на вялікі жаль, пакуль што не прыходзіцца. Трэба самім церабіць сьцежкі да гістарычных фактараў і адкрываць іх народу». І далей: «У Беларусі нядобрыя сілы стараліся нашу гістарычную памяць усыпіць. Вядома, песенькай: люлі-люлі, баю-бай. Ну, а калі песенька не памагала і ў «нянькі» канчалася цярпеньне, тады і злосным вокрыкам: «Спі, а то дам! Спі, кажу табе!..» Але гістарычная памяць народа — не дзіцятка, яна спаць не можа і не павінна. І яе трэба не ўсыпляць, а будзіць. Без гістарычнай самасьвядомасьці цяжка вырашаць усе іншыя жыцьцёва важныя для нацыі і нацыянальныя культуры пытаньні». Як і трэба было чакаць, аўтар даклада трапіў у няміласьць акадэмічных гісторыкаў. Двое з іх (В. Мялешка і З. Капыскі) выступілі на старонках «Советской Белоруссии» з водпаведдзю. Дужа пакрыўдзіліся за «каўпак абэцэдаршчыны»: маўляў, такой іх залежнасьці ад поглядаў і пазіцыі Л. Абэцэдарскага няма, яны твораць і рухаюць гістарычную навуку самастойна. Гэта была, канечне, абарона гонару мундзіра. Дзе ж яно самастайна, калі пад дыктоўку гісторыкаў расейскіх. Літаральна праз чатыры-пяць гадоў сітуацыя ў інстытуце гісторыі АН БССР істотна памянялася — навукоўцы, ужо грамадзяне незалежнай Беларусі, ступілі на шлях аб’ектыўнага асьвятленьня гістарычнага лёсу беларускага народа. А праз 9—10 гадоў сітуацыя зноў пачне мяняцца — і — на здзіўленьне ўсяго сьвету — у процілеглым кірунку — г. зн. да таго, ад чаго толькі што вызваліліся. Ніколі раней я, здаецца, так не задумваўся над пытаньнем гістарычнай самасьвядомасьці народа, як цяпер у разгар гэтак званай перабудовы. Зразумела, чаму. Надышоў час, калі ўсе мы, верныя сыны і дочкі Бацькаўшчыны, хто мацней, хто слабей, адчулі ў сэрцах покліч да абуджэньня, да ўзрушэньня і дзейнасьці — да ўзыходжаньня на шлях нацыянальнага адраджэньня. Гэта сталася само па сабе, з натуральнай непазьбежнасьцю. Клопат пра лёс роднай мовы, беларускай культуры і пра гістарычную памяць народа — усё зьвязалася ў адно і ўсьвядомілася як непарыўна цэлае — як агульны вялікі клопат пра лёс нацыі. Гістарычная самасьвядомасьць — гэта разуменьне непарыўнасьці гістарычнага шляху народа, гісторыі яго культуры, яго духоўнасьці, яго літаратуры таксама. А нашу гісторыю разрывалі і рвалі, як хацелі, а то і зусім закрэсьлівалі. Купала і Колас да 1917-га і — пасьля 1917-га. Беларусь да паглынаньня Расійскай імперыяй (1773—1795) і — пасьля паглынаньня. Гібельнае дзяленьне, разрыў па жывому таго, што ёсьць непарыўным! Яшчэ ў канцы XVIII — пачатку XIX стагоддзя нашы дзяды-прадеды і ў Мінску, і ў Вільні, і ў Беластоку ведалі і помнілі: у нас ёсьць і Міндоўг, і Вітаўт, і Канстанцін Астрожскі, і Леў Сапега — і яны ўсіх нас і ўсе нашы землі аб’ядноўваюць у адно, у адзіны народ ліцвінаў-беларусаў. Мы, унукі-праўнукі сваіх дзядоў-прадзедаў, ужо гэтага не ведалі, канчалі школу і універсітэт, а гэтых вялікіх імён і не чулі, іх адабралі ў нас, іх замянілі ў падручніках імёнамі заваёўнікаў, якім і прымусілі пакланяцца, як сьвятым. Яшчэ маё пакаленьне ў гады дзяцінства ведала, што вось гэтыя кавалкі Беларусі адрэзаны, але іх патрэбна вярнуць, бо яны нашы. З цягам часу гэта веданьне, гэта ўсьведамленьне трацілася, і мы пачалі звыкацца, а ўрэшце і звыкліся, што абкарналі нас назаўсёды, і што тое наша — ужо ніколі нашым не будзе. Ды што казаць пра адрэзанае, калі ў людзей наогул траціцца інстынкт прыналежнасьці да сваёй роднай зямлі, да ўсяго таго, што перадавалася з пакаленьня ў пакаленьня як спадчына. Значыць, гістарычную сьвядомасьць народа трэба жывіць і ўмацоўваць, без гэтага не ўкультывуем пачуцьця нацыянальнай годнасьці. Калі гістарычная памяць народа слабее, усыхае і выветрываецца — гэта трагедыя, гэта сьмерць нацыі Чалавек траціць памяць перад сьмерцю. Памяць і мову. Дык што — прымем гэта як наканаванае, як лёс?.. З пісьменьніцкім пленумам 1987-га года зьвязаны пачатак цэлай паласы публічнай траўлі Ніла Гілевіча з боку некаторых ваяўнічых «дэмакратаў», да паслуг якіх былі не толькі асобныя рэспубліканскія выданьні, але і ўсесаюзныя («ЛГ», у прыватнасьці). Адсутнасьць у характары дыпламатычных здольнасьцяў, уменьня схітраваць, недагаварыць, прамаўчаць, асабліва ў пытаньнях, што датычаць лёсу мовы і нацыі. спрычынілася таму, што я раптам нажыў вельмі небяспечных ворагаў з зайдзроснымі магчымасьцямі помсты. Помсты — за нішто, толькі за тое, што не пагадзіўся з імі і ў ветлівай форме запярэчыў. У прыватнасьці, не пагадзіўся з літаратарам С. Букчыным, што ўмовы, у якіх апынулася наша родная мова, склаліся натуральна і што сама сёньняшняя моўная сітуацыя ў Беларусі — натуральная; а ў непрэстыжнасьці беларускай мовы вінаваты беларускія пісьменьнікі, бо кепска пішуць («ЛГ» за 3.VI.87). Мяне гэты цынізм абурыў, і ў дакладзе я, натуральна, даў водпаведзь: «У народзе ў такім выпадку кажуць: і б’юць і плакаць не даюць. Тым, хто разьлічвае на наіўных і хоча зацямніць справу, адкажу зусім ясна: прэстыжнасьць беларускай мовы будзе вернута тады, калі ёй будзе вернута законнае дзяржаўнае становішча ў рэспубліцы. Вось да гэтага, думаю, дадаць няма чаго. І яшчэ — у сувязі з праблемай маралі і маральнасьці. Калі сёньняшні боль беларускай інтэлігенцыі за сваё роднае слова некаму не баліць, калі некага зусім не хвалюе, што ў нашых гарадах англійскія школы ёсьць, а беларускіх няма, дык элементарная маральнасьць павінна падказаць гэтаму некаму — не сыпце соль на чужыя раны, не можаце ў бядзе дапамагчы — дык хоць памаўчыце». О, як мне дорага каштавала гэтае несумненна слушнае, справядлівае пярэчаньне! Колькі (і з якіх трыбун!) гваздамі мяне ў наступных гадах як нацыяналіста і, мякка кажучы, ксенафоба! Шмат зразумеў я з гэтага прыватнага эпізоду, нават вельмі шмат. Аказваецца, калі нехта вярзе відочнае глупства ды яшчэ і плюе табе ў твар — ты павінен цярпець, абцірацца і маўчаць. Бо гэны «нехта» — несумненны і ваяўнічы дэмакрат, змагар за агульналюдскія ідэалы, а ты — нацыяналіст, змагар за дзяржаўнае панаваньне беларускага слова, ты патрабуеш, каб і мы, дэмакраты, валодалі і карысталіся тваёй прымітыўнай, недасканалай мовай. Ну не, гэтага мы не дапусьцім!. Тут мы — разам з Крэмлём! Адною сьцяной чырвонакаменнай!... Аўтары рэпартажа пра наш пленум адмыслова вылучылі і падкрэсьлілі «ксенафобскую» пазіцыю дакладчыка, першага сакратара СП Беларусі: забараняе небеларусам выступаць па пытаньнях беларускай мовы і літаратуры, гісторыі і культуры, маўляў: гэта «не ваша» — дык і не лезьце, без вас разьбяромся. Вось такім махровым нацыяналістам, ворагам інтэрнацыяналізму аказаўся Ніл Гілевіч! На ўвесь СССР абвясьцілі! Ды нават і на ўвесь сьвет: «Литературная газета» ідзе амаль ва ўсе краіны планеты. Усюды будуць ведаць (каму гэта цікава), што ў Беларусі ёсьць і дзейнічае... гэта самае... дык майце на ўвазе. Разумеючы, што начэплены ярлык садраць з сябе я не змагу,— для гэтага трэба трыбуна, роўная «ЛГ»,— усё ж напісаў на імя членаў рэдкалегіі «ЛГ» ліст, у якім катэгарычна адрынуў выстаўленьне мне абвінавачваньне. Вядома, было б звышнаіўнасьцю чакаць, што ліст будзе апублікаваны, я і не чакаў гэтага, але няхай хоць ведаюць кіраўнікі і супрацоўнікі «ЛГ», што я не праглынуў моўчкі іх «жабу», што я лічу сябе абражаным, але не растаптаным, і што хоць некалі гэты ліст будзе прачытаны і праўда ўсплыве. У лісьце, між іншага, гаварылася: «Мае пярэчаньне расцэнена Вамі, паважаныя члены рэдкалегіі «ЛГ», як спроба... зрэшты працытую Ваш адказ: «Яму, не беларусу, вы ў сваім дакладзе на пленуме проста адмовілі ў праве ўдзельнічаць у гэтай размове...» Вось як?! Пазбаўляю яго права — таму што ён не беларус? Гэта Вам так хочацца — каб так было? Ці — каб я не пасьмеў запярэчыць крытыку, паколькі ён не беларус? Але чаму ж я не «пазбавіў» гэтага права С. Міхалкова, С. Залыгіна, А. Малдоніса, С. Куняева, Б. Алейніка, Ю. Мушкеціка і іншых, што гаварылі пра беларускую мову на пленуме СП СССР? Таму, што яны гаварылі з разуменьнем, са спачуваньнем, з жаданьнем дапамагчы. У гэтым уся справа. Для мяне зусім не мае значэньня, хто па нацыянальнасьці той, што пра маю родную мову гаворыць хлусьню і глупства. Прашу паверыць, што больш за ўсё падобнага на тое, што сказаў у «ЛГ» не беларус, я чуў і чую ад беларусаў па паходжаньні. Але, канешне ж, не беларусу варта быць у размовах аб нацыянальнай беларускай культуры і мове асабліва асьцярожным і далікатным — каб не сыпаць соль на раны. Аб гэтым я і сказаў у дакладзе, аб гэтым жа гаворыцца ў пісьме сакратарыята СП БССР. Я — інтэрнацыяналіст, паважаныя члены рэдкалегіі «Литературной газеты». З маладых гадоў і назаўсёды. І ніякая сіла мяне з гэтага не саб’е. Што датычыць маёй грамадзянскай і палітычнай пазіцыі,— то заяўляю з усёй рашучасьцю: мая пазіцыя — інтэрнацыяналісцкая. Іншая рэч, што для многіх людзей, у тым ліку і для многіх адказных таварышаў, інтэрнацыяналіст — гэта або тып без пачуцьця роду-племені або проста варты жалю халуй, у якога нічога не засталося ад нацыянальнай годнасьці. Асабіста я ўсё жыцьцё стаўлюся да такіх з пагардай.» (З жніўня 1987 года). Крыху пазьней не спадабалася сяму-таму і мая «абарона» беларускіх пісьменьнікаў, празаікаў сярэдняга пакаленьня, якім прышылі ярлык «хутаранства». На маё разуменьне, пытаньне гэта было (ды і цяпер ёсьць) больш складанае, чым яго трактавалі літаратурныя публіцысты. Вельмі дружна і пафасна загаварылі яны пра гэту нібыта найбольшую бяду сучаснай беларускай літаратуры. Хутаране! Вартыя жалю правінцыялы, якія хочуць грэцца каля свайго «нацыянальнага цяпельца» (па іх лексіцы — «агеньчыка»). А трэба выходзіць у шырокі сьвет, па скрыжаваньне ўсіх сямі вятроў, арыентавацца на глабальныя маштабы. Чалавецтву пагражае ўсеагульная сусьветная катастрофа, жыцьцё на планеце можа зьнікнуць, а вы — чапляецеся за свой беларускі «хутар», за сваю мову, за сваю нацыянальную гісторыю!.. Вось такія папрокі-закіды «хутаранам». Канешне, трэба ў вялікі сьвет выходзіць, хто ж не хоча і не разумее гэтага. Але, выбачайце, з чым выходзіць? Па чым нас, беларусаў, у тым сьвеце пазнаюць? Хіба не па нашым уласным абліччы, не па нашым гістарычным лёсе?.. І думалася мне (і аб гэтым — у маіх тагачасных артыкулах): што вы хітруеце, калегі? Калі ўсім нам трэба чакаць сусьветнай катастрофы (даруй, Усявышні!), то чаму вы не звернецеся да ўсіх народаў планеты: «Людзі! Адрачыцеся ад сваіх моў і культур! Ад сваіх «нацыянальных цяпельцаў»! У імя выратаваньня!..» Дык жа — не, не зьвяртаецеся. Толькі ад беларусаў патрабуеце гэтага. Чаму? А чаму не зьвярнуцца з гэтым да палякаў, венграў, чэхаў, славенцаў, фінаў, што сядзяць ля сваіх «цяпельцаў», пішуць пра свае «хутары»? Тым часам пытаньне лёсу нацыянальных моў і культур пачынае займаць усё больш шырокае месца на старонках усесаюзнай прэсы. Пільна чытаю і зьвяртаю ўвагу перш за ўсё на вядомыя і выдатныя імёны савецкай літаратуры і мастацтва, у чыіх артыкулах, часам хоць між радкоў, знаходжу разуменьне і падтрымау. Эвенк Алітэт Нямтушкін («Литературная Россия», 10.IV.87), армянка Сільва Капуцікян («Правда», 7.V.87), нанаец Грыгорый Ходжэр («Литературная Россия», 11.IX.87), латыш Янез Петэрс («Правда», 16.IX.87, «ЛГ», 18.XI.87), летувіс Марцэліус Марцінайціс («ЛГ», 23. IX.87), эстонец Юло Туулік («ЛГ», 17.2.88), і інш . Некаторыя з іх — мае добрыя знаёмыя. Божа, як я іх разумею! І ў тым, што насьмеліліся сказаць, і ў тым, пра што не сказалі, і нават у тым, дзе відочна пакрывалі душой (Петэрс: «Бо мы не што іншае, як дабравольны саюз пятнаццаці дзяржаў — сацыялістычных рэспублік». А можа, гэта ў артыкул Янеза «праўдзісты» ўставілі? У апошні момант — калі ўжо і ўмяшацца позна?) Дарэчы, Ю. Туулік (з ім мяне пазнаёміў у Маскве В. Быкаў) у сваім артыкуле спаслаўся на Украіну і Беларусь, падкрэсьліўшы, што працэс узаемаадносін моў трох усходне-славянскіх народаў «стаў прымаць негатыўныя тэндэнцыі, якія праявіліся ў забыцьці моў украінскага, беларускага народаў». Так маленькая Эстонія ці не першая сярод сясцёр-рэспублік, публічна заступілася за вялікую Беларусь. Нацяжка заўважыць, што усе пералічаныя імёны гэта — «нацыяналы», гэта іхні зразумелы нам, беларусам, боль, іхні клопат. А што — пісьменьнікі рускія, нават скажам так — ісконна рускія? Што яны пішуць? Як яны глядзяць на праблему? Выказаўся, і зусім пэўна, адзін С. Міхалкоў («ЛГ», 6.V.87). Пэўна і неспадзявана для мяне досыць прагрэсіўна. «Калі мы хочам захаваць нацыянальныя літаратуры, мы павінны тэрмінова прыняць самыя рашучыя меры па вывучэньню ў школах дзвюх моў — рускай і роднай. Пачынаючы з першых класаў. Першай мовай павінна быць свая, родная...» Дарэчы, выказаўся ён так пад сьвежым уражаньнем ад паездкі ў Беларусь (на Дні дзіцячай кнігі) і ад размовы ў СП Беларусі. Прагрэс яго — адносны, бо не пастаўлена пытаньне: а якія гэта «самыя рашучыя меры» трэба прыняць? Павялічыць колькасьць гадзін у школах на вывучэньне мовы карэннага насельніцтва? І што — гэта дасьць жаданы вынік: адбудзецца пералом? І ўсе ВНУ пачнуць працаваць у Беларусі на беларускай мове? Вельмі важна, вядома, каб першай мовай у пачатковай школе была родная. Але... а што далей? У пачатковай — родная, а з універсітэта выходзіць ужо нацыянальны нігіліст з пагардай да сваёй роднай мовы і з разуменьнем, што яна — нідзе не будзе яму патрэбная. Тым не менш, Міхалкоў выказаўся. Хоць гэтак. Іншыя — не сказалі. Нічога і ніяк. Замест іх на старонках газет замількалі ідэолагі, палітолагі, сацыёлагі, педагогі, журналісты. Куды яны ўсе хіляць — зразумела. Усе іх развагі зводзяцца да аднаго: трэба, вядома, пайсьці на пэўныя ўступкі, што датычыць нацыянальных моў і культур, але ў прынцыпе агульны статус-кво — не мяняць. Ні ў якім разе! Паказальны ў гэтым сэнсе прыклад — публікацыя ў газеце «Советская Латвия» за 7 жніўня 1987 года (нумар мне прыслалі з Рыгі сябры) над назвай «Глубже овладевать языками». Гэта рэпартаж з пасяджэньня ідэалагічнай камісіі ЦК КП Латвіі. Квінтэсенцыя пазіцыі — у загалоўку: латышы павінны глыбей авалодваць рускай мовай, а рускія і іншыя не латышы ў Латвіі — латышскай. Значыць, курс зусім пэўны і ясны — на «мэтанакіраваньне разьвіцьцё двухмоўя». Трэба паралельна і на роўных — падтрымліваць вывучэньне абедзьвюх моў: і рускай, і латышскай. Агідна і сьмешна было чытаць гэту палітычную эквілібрыстыку там, дзе трэба гаварыць праўду і толькі праўду. Чаму ж за 40 з гакам гадоў толькі адзінкі з 2-х мільёнаў аселых у Латвіі перасяленцаў авалодалі латышскай мовай? Чаму? Хіба іх раней не заклікалі вось гэтак жа «глыбей вывучаць абедзьве мовы»? Ды заклікалі, канешне. Але — выдатна ведалі: калі латышскую мову не зрабіць адзінай дзяржаўнай у рэспубліцы — ніякія іншыя загады-меры спыніць русіфікацыю ў Латвіі не дапамогуць. Як і ў Беларусі. Прыкладна з сярэдзіны 1987-га мяне пачалі моцна радаваць некаторыя беларускія газеты: найперш «Літаратура і мастацтва», канешне, таксама афіцыйная «Зьвязда», а нават і «Настаўніцкая», і «Чырвоная зьмена». Патокам пайшлі публікацыі — артыкулы, нататкі, допісы — пра становішча беларускай мовы ў Беларусі. З адкрытымі заклікамі бараніць яе, ратаваць ад гвалтоўнай русіфікацыі. Нічога падобная раней у нашым беларускім друку і ўявіць было немагчыма. Аўтарамі гэтых публікацый былі людзі самых розных прафесій, часам зусім не філолагі і ўвогуле не гуманітарыі, што мяне асабліва цешыла. Значыць, у нетрах народных мас пачуцьцё патрыятызму не адмёрла, здольнасьць пастаяць за сябе, за сваю нацыянальную годнасьць засталася, жыве. Вельмі важна было тое, што ў многіх допісах падаваліся зусім канкрэтныя факты, як напрыклад: «У самой Вілейцы жывуць вясковыя перасяленцы. Амаль усе жыхары размаўляюць на беларускай мове, а вось школы ў нас на роднай мове няма. Калісьці была адна, але яе перавялі на рускую мову навучаньня, не спытаўшы згоды бацькоў». («Зьвязда», 15.XI.1987, аўтар допісу — будаўнік В. Ляошка). Вядома ж, апору і падтрымку пры гэтым шукалі ў выказваньнях высокіх для савецкага грамадства аўтарытэтаў, у тым ліку і ў самога У. І. Леніна, «У нас ёсьць, напрыклад, у Камісарыяце асьветы ці вакол яго камуністы, якія гавораць: адзіная школа, таму не сьмейце вучыць на іншай мове, акрамя рускай! Па-мойму, такі камуніст — гэта вялікадзяржаўны шавініст. Ён сядзіць у многіх з нас і з ім трэба змагацца» (там жа, паводле артыкула А. Клышкі). Што і казаць: не падабаліся такія спасылачкі на Леніна сучасным вялікадзяржаўным шавіністам, ой не падабаліся! Яны гатовы былі і гэткага Леніна забараніць — загнаць у так званы «спецфонд», каб не шкодзіў ажыцьцяўляць у СССР... ягоную ж інтэрнацыяналісцкую палітыку. У наступныя 1988—1989 гады падобных публікацый у абарону беларускай мовы зьмяшчалася на старонках рэспубліканскай прэсы яшчэ больш. У «ЛіМе», напрыклад, яны былі літаральна ў кожным нумары ды часам і па некалькі адразу (назавём у дужачках, як у партыйных дакладах, імёны адказных: рэдактар — А. Вярцінскі, намесьнік рэдактара — М. Гіль, сакратар рэдакцыі — А. Ганчароў, загадчык аддзела публіцыстыкі — М. Замскі, карэспандэнт — П. Васілеўскі). О, тыя публікацыі! Як яны дапамаглі падрыхтаваць грамадскасьць і дзяржаўнікаў да вялікіх акцый 1990—1991 гадоў!.. 1-2 сакавіка 1988 года адбыўся пленум праўленьня Саюза пісьменьнікаў СССР — адзін з самых памятных у маім жыцьці. З дакладам «Удасканаленьне нацыянальных адносін, перабудова і задачы савецкай літаратуры» выступіў першы сакратар праўленьня Ул. Карпаў (між іншым, Герой Савецкага Саюза, і не ліпавы; бясстрашны франтавы разведчык). У спрэчках выступіла больш сарака чалавек. Не ведаю, хто складаў спісак і парадкаваў чаргу прамоўцаў, але — паздароў таго ці тых божа!.. — я атрымаў слова, можна сказаць, у самым пачатку — чацвёртым, пасьля РСФСР, Масквы і Украіны. Гэта было вельмі важна — бо я ведаў, з якой прамовай выйду на трыбуну. Тэма пленума была што называецца «мая». А яшчэ ведаў, паводле ўсіх папярэдніх пісьменьніцкіх форумаў, што разьлічваць на асаблівую сьмеласьць кагосьці ў абмеркаваньні гэтага пытаньня не прыходзіцца: надта шмат страху загнаў у душы жупел «нацыяналізму». Таму завастрыць размову — уваходзіла ў маю задачу. І, здаецца, мне гэта ўдалося. Ва ўсякім разе прамоў шчырых і небаязьлівых было шмат, многія непасрэдна спасылаліся на маё выступленьне і горача падтрымалі як яго агульны крытычны пафас, так і канкрэтную прапанову для выніковага дакумента пленума. Якія думкі, факты, тэзы я хацеў найперш агаласіць з трыбуны усесаюзнага пісьменьніцкага форума? Цытую: «Тым, хто хітруе і хлусіць, трэба сказаць: дарэмна стараецеся, сьляпых ужо няма і няўцямных ужо няма таксама — усё ўсім бачна і ўсё зразумела. Марная справа — хітраваць, замоўчваць, недагаворваць і гэтую непрыгожую гульню выдаваць за шчырае імкненьне ўдасканальваць нашы міжнацыянальныя адносіны. У сферы, пра якую мы сёньня гаворым, трэба рашуча спыніць самападман, паказуху і пусканьне туману, адкінуць звычку агульнымі валавымі паказчыкамі змазваць канкрэтную і даволі нярадасную карціну. Растлумачу гэта прыкладамі. Робім у адной школе Мінска адзін першы клас — з пяці паралельных — беларускамоўным і на ўвесь голас заяўляем: ёсьць беларуская школа ў сталіцы БССР! І калі трэба — прывядзём у гэты адзіны клас на экскурсію дэлегацыю, асабліва замежную. Альбо: аб’яўляем, што ў Беларусі амаль палова школ — беларускія; як быццам не так ужо і кепска, але колькі дзяцей вучыцца ў гэтых беларускіх школах — мы не гаворым, а іх у пяць разоў меней, чым у рускіх школах, бо гэта маленькія пачатковыя і васьмігадовыя вясковыя школкі. Альбо: пахваляемся шматмільённымі тыражамі выдадзеных у рэспубліцы кніг, а колькі з гэтых мільёнаў на беларускай мове? Мізэрны працэнт. Сказаць сорамна. Таму і замоўчваем. Вось так і хлусім і абманваем — і сябе, і іншых. І да якога ж часу? Як доўга будзе гэта яшчэ працягвацца? Спынім мы нарэшце гэтую хлусьню і крывадушша, ці, як спытаў герой апавяданьня С. Залыгіна «Чэхаў у нашы дні»: «...ці чарнобылям не будзе канца да самага Канца?» «Пакуль мы не прызнаем, што адымаць у дзяцей з раньняга ўзросту магчымасьць жыць у стыхіі роднай мовы — гэта амаральна, гэта ідзе супраць вышэйшага распарадку самой прыроды, супраць законнага і натуральнага права чалавека,— пакуль мы гэтага не зразумеем і не прызнаем, гармоніі ў наладжваньні ўзаемаадносін нацыянальнага і інтэрнацыянальнага мы не дасягнем. Бо гармонія — гэта не уніфікацыя, не страта народам свайго аблічча. А такое абезаблічваньне ідзе, прадаўжаецца, і вельмі інтэнсіўнымі тэмпамі, і калі гэты працэс не спыніць, то аднойчы мы, не пазнаўшы сябе, усклікнем: «Дык ці народ мы?» Дзесяткі гадоў хаджу і езджу па роднай Беларусі і, дзе ні ўзіраюся ў сацыяльна-культурны побыт, у духоўнае аблічча горада ці вёскі,— амаль усюды і заўсёды мяне гняце адчуваньне, што жыцьцё губляе сваю прыродную душу, прыродныя колеры і гукі, душэўную цеплыню і сьвятло, быццам і не жыцьцё ўжо, а нейкае суцэльнае выкананьне службовых абавязкаў». «За апошнія дзесяцігоддзі мы звыкліся, што калі з трыбуны гаворыцца пра дружбу народаў, то гэта будуць агульныя, абкатаныя, зьбітыя словы і фразы. Таму што прамоўцы ішлі не ад жыцьця, не ад рэальнай рэчаіснасьці, а ад лозунгаў, а гэта значыць таксама ад фразы. Фраза нараджала фразу. А на самай справе тым часам паступова ішло зьніжэньне культуры міжнацыянальных адносін, якая залежыць ад узроўню маральнай культуры грамадства. Як часта можна назіраць, што вельмі адукаваны таварыш вяшчае з трыбуны прыгожыя лозунгі пра дружбу і брацтва народаў, а ледзь падаўся за кулісы — здымае з сябе маску інтэрнацыяналіста і пачынае са смакам расказваць анекдатычныя пошласьці ў адрас братняга народа або народнасьці, не баючыся адказу за зьнявагу нацыянальнай годнасьці і тым больш не чырванеючы ад сораму. Больш за ўсё здзіўляе натуральнасьць вось такога пераходу ад высокіх слоў з трыбуны, ад цытаты з А. Пушкіна: «Друзья, прекрасен наш союз...» — да досьціпаў на ўзроўні сальнага салдафонскага анекдота. Ах, салдафонская дасьціпнасьць — люстэрка душы грамадскай! Як і калі наступіла тваё панаваньне?..» «Зьвярніце ўвагу, якой скорагаворкай, адным абзацам, у дакладах і прамовах з высокіх трыбун гаворыцца пра нацыянальную культуру і мову. А гэта ж адно з самых галоўных палітычных пытаньняў у шматнацыянальнай краіне. Усёзнаючыя і непахісныя таварышы раз і назаўсёды засвоілі адзін тэзіс: культуры ў нас збліжаюцца, а мовы зьліваюцца і ў хуткім часе ўсё будзе прыведзена да адной роўніцы. Гэтым «збліжальнікам» і «зьлівальнікам» амаль немагчыма растлумачыць беспадстаўнасьць, ненавуковасьць і абсурднасьць іх тэзіса. Немагчыма хоць бы таму, што многім з іх у такім выпадку давядзецца ў сталым узросьце вывучыць сваю родную мову, ад якой яны даўно адракліся і забылі, бо ў іх уяўленьні найбольш культурны чалавек той, хто далей за ўсіх ад роднай мовы аддаліўся. І яны ніяк не рэагуюць на голас, на крык, на лямант сумленнай і ўдумнай інтэлігенцыі аб тым, што захаваньне і разьвіцьцё нацыянальных моў і культур — на карысьць і на радасьць усяму чалавецтву. І яны прыкладаюць намаганьні, каб і далей па ўсёй краіне ішла уніфікацыя культурнага жыцьця, каб рознакаляровае мноства культур звесьці да адной масавай культуры, а больш дакладна — да аднаго ўсесаюзнага бескультур’я». Чыноўнікам у прэзідыуме слухаць маю прамову было недасмаку, гэта зразумела, але яны не ведалі, чым я сваё выступленьне закончу — якою канкрэтнай прапановай. А менавіта ў ёй месьціўся выбуховы зарад, гатовы ўзарваць падрыхтаваны імі выніковы дакумент. Вось апошні абзац майго тэксту: «У пастанову гэтага пленума СП СССР прапаную ўнесьці такі параграф: пленум зьвяртаецца ў Вярхоўны Савет СССР з просьбай прыняць закон аб тым, што ў кожнай рэспубліцы дзяржаўнай мовай зьяўляецца мова народа, які даў назву рэспубліцы». Прапанова была падтрымана гучнымі і доўгімі воплескамі залы — вядома ж братоў-«нацменаў». Заданьнем партчыноўнікаў было — не дапусьціць параграф аб мовах у такой рэдакцыі. Ні ў якім разе! І калі пасьля ўсіх прамоў быў зачытаны праект пастановы — нічога падобнага на маю прапанову ўдзельнікі пленуму ў ім не пачулі. Я тут жа ўзяў слова (седзячы ў прэзідыуме, зрабіць гэта было не цяжка) і настойліва папрасіў увесьці ў пастанову прапанаваны мной параграф. Першым мяне падтрымаў украінскі калега Ю. Мушкецік, усьлед — некаторыя іншыя «нацыяналы». У цэнтры прэзідыума нахмурана зашапталіся, зашамацелі лісткамі з праектам пастановы, памочнікі забегалі туды-сюды. Разгарэліся спрэчкі. Актыўна выходзілі на трыбуну абаронцы абвешчанага праекта. Выпусьцілі цяжкую — самую цяжкую! — артылерыю. Двойчы да мяне ў прэзідыум падыходзіў Чынгіз Айтматаў з іншымі варыянтамі параграфа аб статусе нацыянальных моў у рэспубліках. Я зразумеў: адно — вельмі высокі аўтарытэт, другое — нацыянал, не рускі, значыць, больш шанцаў на паразуменьне. Першы раз ён паказаў мне варыянт, у якім гаварылася, што трэба больш увагі ўдзяляць мове карэннай нацыі ў кожнай рэспубліцы. «Чынгіз Таррэкулавіч, гэта агульныя, даўно зьбітыя словы, навошта ж іх паўтараць?..» Праз колькі хвілін ён падышоў зноў — з новым варыянтам: значэньне і роль мовы карэннага народа ў рэспубліках павінна вызначацца адпаведным законам. «Гэта ж тое самае,— сказаў,— што прапануеце вы».— «Не, Чынгіз Таррэкулавіч, не тое самае: выхалашчана галоўнае. Мова карэннай нацыі павінна быць у кожнай саюзнай рэспубліцы дзяржаўнай». Спрэчкі зацягнуліся да вечара, бачна было, што з прэзідыума бегаюць званіць у ЦК: як быць? «Нацыяналы» не ўступяць! І мабыць, там нарэшце хапіла розуму пагадзіцца з параграфам аб мовах у рэдакцыі ўпартага беларуса. Гэта было для мяне найвялікшае — за ўсе апошнія гады — сьвята. У першыню адчуў радасьць перамогі ў імя справядлівасьці і сапраўднае пачуцьцё гонару. І чорт з ім, што «Литературная газета» панявечыла тэкст майго выступленьня і маю прапанову подла перарабіла на свой лад. Пастанова была прынята (і пайшла, як водзіцца, у ЦК) з параграфам у маёй рэдакцыі. * * * Тыдні праз тры новы сакратар па ідэалогіі ЦК КПБ В. Пячэньнікаў правёў нараду адказных работнікаў Міністэрства БССР і Саюза пісьменьнікаў. Як я зразумеў, гэта было рэагаваньне (дакладней — пачатак рэагаваньня) у беларускім бастыёне «антынацыяналізму» на тыя зрухі, якія абазначыліся ў нацыянальнай палітыцы Крамля і найперш — у моўнай палітыцы. Было несумненна, што з Масквы паступіла пэўнае распараджэньне,— накшталт: «пераціснулі шрубкі», адпускайце хоць трохі назад. Ад Мінасьветы паведамленьне зрабіла міністр Л. Сухнат, ад СП — першы сакратар праўленьня. Мэтай нарады — гэта стала зусім ясна адразу ж — было заспакоіць пісьменьнікаў: маўляў, наступаюць добрыя перамены. З 1989 года беларуская мова пачне вывучацца ў рускіх школах з 2-га класа,— так запраграмавана. Чаму толькі з 89-га, а не з гэтага, 88-га? Павялічваецца колькасьць школ з «паглыбленым вывучэньнем беларускай мовы і літаратуры». Трэба ж прыдумаць такі казуістычны выверт: «паглыбленае вывучэньне»! Замест элементарна яснага «нармальнае вывучэньне па нармальнай школьнай праграме». На нарадзе прагучалі лічбы, якія для мяне не былі новымі, але ўразілі страшэнна як раней не чутыя. У 1969 годзе ў Мінску 90% вучняў рускіх школ не вывучалі беларускую мову (былі вызвалены ад гэтай «катаргі»). А паколькі ўсе школы былі рускія — значыць, увогуле 90% малых мінчан вырасталі без веданьня беларускай мовы. Тое ж і ў іншых гарадах. Дзе яны, вырасшы, працавалі: у навуцы, у культуры, на вытворчасьці? І як яны ў сваю чаргу выхоўвалі нашчадкаў — якімі патрыётамі беларушчыны? Куды кацілася наша нацыянальная культура, наша самасьвядомасьць? Больш правільна: куды кацілі нас і нашу Бацькаўшчыну правадыры? На хвалі змагарскага настрою паддаўся ўгаворам карэспандэнта «Сельской жизни» і напісаў для гэтай адной з самых масавых усесаюзных газет востры артыкул «Родное слово». Быў амаль упэўнены, што калі і «пойдзе», дык моцна парэзаны-пакалечаны, у лепшым выпадку — абстрыжаны і прыгладжаны так, што замест «вожыка» пабачу «парасятка» (колькі ўжо за жыцьцё я перажыў такога!). На маё вялікае здзіўленьне артыкул паявіўся ў газеце (30.IV.) аніяк не зачэплены рэдактарскім алоўкам, і гэта яшчэ раз пераканала мяне, што перабудова ў сферы міжнацыянальных адносін, у тым ліку — у сферы мовы, становіцца рэальнасьцю. Невядома, як далёка пойдзе, ці не спахопяцца і не дадуць задні ход, але надзеі дужэюць і нарастаюць, на душы весялее. У гэтым жа настроі падрыхтаваў і даклад для чарговага пленума праўленьня СП БССР (адбыўся 20 траўня 1988-га). Нават і назваў даклад «Перабудова і задачы пісьменьніцкай арганізацыі Беларусі» (у друку было — «Пад знакам перабудовы»). Спыніўся на многіх, на мой погляд, вельмі важных надзённых праблемах жыцьцядзейнасьці творчага саюза, а найперш — канечне ж зноў і зноў на тым, што мы, пісьменьнікі, павінны рабіць, каб павярнуць грамадскасьць рэспублікі на выратаваньне ад франтальнай русіфікацыі роднага слова, каб абудзіць і акрыліць у народзе дух этнічнага процістаяньня асіміляцыі, дух нацыянальнай самаабароны. «У нас яшчэ моцна трымаецца ўсталяванае за дзесяцігоддзі ТОЕ, што тармозіць поспехі перабудовы ў літаратуры і шырэй — ва ўсёй нацыянальнай культуры і што неабходна рашуча пераадолець. Гаворка ідзе перш за ўсё пра глухую, сытую абыякавасьць, якая даўно агарнула душы некаторых дзеячаў у сферы мастацкай творчасьці,— абыякавасьць да лёсу роднай мовы, культуры, імён і помнікаў нацыянальнай гісторыі, да лёсу роднай прыроды і зямлі, на якой мы жывём, а гэта значыць урэшце — да лёсу нацыі, лёсу самога нашага народа. Хіба не абыякавасьць дазваляла ім спакойна глядзець, напрыклад, на тое, як траціць сваё народнае нацыянальнае аблічча ўвесь наш побыт, гарадскі і нават вясковы ўклад жыцьця, як дэнацыяналізуюцца адна за адной беларускія школы, дзіцячыя садкі, педагагічныя і іншыя сярэднія і вышэйшыя навучальныя ўстановы, як пераводзяцца на рускую мову часопісы і газеты, як рэзка зьніжаюцца тыражы беларускамоўных кніг і перыядычных выданьняў, як задыхаюцца і нямеюць нацыянальныя тэатры?.. Могуць мне запярэчыць: ад іх, гэтых дзеячаў культуры, маўляў, мала што залежала. Як сказаць! Можа, не так і мала. Ва ўсякім разе адкуль ведаць, колькі і чаго залежала, калі і спробы не было зроблена падаць голас пратэсту, узрушыцца, устрывожыцца і зьвярнуцца са сваёй трывогай да грамадскасьці. А не было спробы таму, што... можа, прызнаемся нарэшце? Што хацелася захаваць дасягнутае вальготнае становішча і больш таго — падняцца па іерархічнай лесьвіцы яшчэ вышэй? Што згодніцкае маўчаньне высока цанілася, а гаварыць праўду — небяспечна? Хто-хто, а пісьменьнік павінен разумець, што за здзелку з сумленьнем з яго абавязкова аднойчы спытаюць. Рана ці позна. Спытаюць новыя пакаленьні, якія не прымуць згодніцкай маралі баязьліўцаў-маўчальнікаў. Зрэшты, такія пытаньні задаюцца ўжо. Нядаўна, у час гутаркі з маладымі літаратарамі, у адрас старэйшых прагучала: «Мы вам не давяраем! Гэта пры вас і з вашай згоды наша школа і наша мова апынуліся ў такім стане!..» Што і казаць: папрок — непрыемны, балючы, абвінавачваньне — цяжкае. Але трэба мець мужнасьць яго прыняць. Не хапіла мужнасьці ў свой час гаварыць праўду і абараняць справядлівасьць, дык хай яна знойдзецца хоць цяпер, каб з годнасьцю выслухаць дакоры. (...) Трэба дасягнуць становішча, каб партыйна-савецкія чыноўнікі і беларуская інтэлігенцыя перасталі гаварыць між сабой на розных — у прамым сэнсе слова — мовах. Пакуль не прыйдзем да гэтага, вырашаць кардынальныя праблемы разьвіцьця нацыянальнай культуры будзе цяжка. І беларуская літаратура будзе ў сваёй жа рэспубліцы ў становішчы дзіўным, ненатуральным. У такім становішчы, як нацыянальная зямляцтва за мяжой, культурная дзейнасьць якога патанае ў моры іншамоўнай культуры». («ЛіМ» за 27.V.88.) Я кідаў з трыбуны гэтую горкую, балючую праўду («і кідаў сэрца на шындзёлы» — Ул. Хадыка) — і не ведаў, што ў зале тым часам варыцца нешта зусім іншае, а менавіта: ідзе змова, як захапіць у СП уладу — скінуць дзейных сакратароў праўленьня і ўзяць лейцы ў свае рукі. Ідэя выспела ў коле пераважна саракагадовых. Яны ж, у асноўным, і палезьлі на трыбуну (Т. Бондар, М. Тычына, У. Някляеў і інш.). Ні пра якія сур’ёзныя пытаньні, пастаўленыя ў дакладзе, «змоўшчыкі» не гаварылі, іхнім клопатам было — як мага мацней счарніць і збэсьціць першага сакратара і давесьці ў зале крытычную атмасферу да непазьбежнасьці «арганізацыйных высноў» — да перавароту. Я хутка зразумеў іх мэту і разьлік і слухаў іх інсінуацыі з вялікаю гаркотай у душы, часам — з агідай, часам — з іранічнай усьмешкай. Найгарчэй было пачуць сёе-тое вельмі неспадзяванае ад аднаго з блізкіх сяброў: «На вялікі жаль, ні ў Ніла Сымонавіча, ні ў Івана Гаўрылавіча, ні ў іншых не дабавілася за гады працы ў Саюзе ні сьветлыні, ні шчырасьці, ні прынцыповасьці...» Тут ужо мне забалела не жартам. Хацелася крыкам закрычаць: «Ці помніш ты, што гаворыш, брат! Ну ты ж то ведаеш, у каго з сакратароў СП якая шчырасьць і прынцыповасьць, і хто з іх чым перш за ўсё заклапочаны!..» Не закрычаў, вядома, адно запісаў на лістку нататніка — спантанна, агаломшаны такім нечаканым ударам у спіну: «Якая праклятая доля! Жыць, жыць і дажыцца!..» Скарыстаўшы права на заключнае слова, я самакрытычна прызнаў сур’ёзныя таварыскія заўвагі аб недахопах у працы (а такія заўвагі былі), ну, а аўтарам інсінуацый даў водпаведзь. Цытую сваё слова па стэнаграме: «Наконт некаторых выступленьняў, скіраваных супроць мяне асабіста. Апраўдвацца не буду, не лічу патрэбным. Хай абразьлівыя словы пра мяне як пісьменьніка і чалавека застануцца на сумленьні Бондар і Тычыны. Тычына сказаў, што ён і яго сябры расчараваліся. Я разумею: сёй-той, відаць, разьлічваў, што я буду служыць пэўным асобам ці групам. Не думаю, што гэтак можна сказаць пра мяне, што гэта можна даказаць фактамі. Спазьніліся мае апаненты і крытыкі ў сваіх разьліках. Даўным-даўно, калі мне было ўсяго гадоў 15, я зразумеў, што ёсьць зямля, на якой я нарадзіўся, ёсьць народ, якому я належу, і што яго лёс зьяўляецца маім лёсам, і што служыць я буду толькі свайму народу! І ніякая хітрая дэмагогія не саб’е мяне з гэтага шляху. Забіць — можна, але зьбіць — ніколі! З гэтага шляху я не сыду, а буду да канца жыцьця служыць нашай літаратуры і народу. І хай Тычына і Бондар запомняць гэта. Сёмуха сказаў, што я выступаю супраць маладых. На чым пабудавана гэтае абвінавачваньне? Ні на чым. Галаслоўнае. Больш дваццаці пяці гадоў я працаваў у БДУ, вучыў моладзь, аддаваў ёй веды, сілы, выхоўваў. І зараз няма ў мяне іншага да маладых стаўленьня, як падтрымліваць іх, дапамагаць ім. Паспрачаўся з маладымі наконт адной пазіцыі ў друку? Ну і што? Яны лічаць так, а я — іначай. Няўжо звычайная нязгода, крытычнае ўшчуваньне такія страшныя для маладых? І як могуць маладыя сцвярджаць сябе, працаваць, расьці, калі ў іх будзе хваравітая рэакцыя на звычайную крытыку? Работа пісьменьніка вельмі цяжкая. Дык няўжо крытыка можа выбіць іх з каляіны? Не павінна! Толькі не трэба слухаць тых, хто хоча на гэтым спекуляваць. Я не ішоў супраць маладых і ніколі не пайду. Таварыш Сёмуха сказаў, што ў СП быццам бы непрыязныя адносіны да «Тутэйшых». Але я быў за тое, каб гэта таварыства маладых было пры нас, пры Саюзе. Ну, а тое, што ў нас сёньня выходзіць дадатак да часопіса «Маладосьць», хіба не заслуга сакратара? Даводзілася і крычаць, і сэрцам даказваць, што ён патрэбен, да таго часу, пакуль мне не сказалі: лічыце, што пытаньне вырашана. Калі верыць словам Т. Бондар, дык уся бяда, прычына ўсіх недахопаў заключаецца ў сакратарах Саюза, найперш — у першым сакратары. І нешта не зразумець: то Саюз зусім не патрэбен, як сказаў Някляеў, то годзе замяніць першага сакратара, як сказала Бондар,— і ўсё будзе добра! Дзе ж логіка? Канцы з канцамі не сходзяцца ў маіх крытыкаў. А логіка ім і не патрэбна. У іх ёсьць мэта, якой яны хочуць дасягнуць. І я іх гэту мэту бачу вельмі выразна. Сёньня гэта праясьнілася яшчэ лепш. Хачу дадаць вось што. На работу ў Саюз я не прасіўся. Наадварот. У мяне была добрая работа, зарплата амаль удвая большая. Мяне тройчы запрашалі на размову — я адбіваўся, пакуль не дайшло да П. М. Машэрава. І тады я мусіў згадзіцца на гэту пасаду. Тым, хто лічыць усьлед за Тычынам, што ў мяне «доўгая рука», хачу сказаць, што за сем гадоў, як я на гэтай пасадзе, я не выдаў ніводнай кнігі ні ў адной рэспубліцы. У Маскве — толькі невялікі зборнік артыкулаў і летась кнігу вершаў, якая чакала свайго выданьня з 1976 г. Колькі на маім месцы мог бы выдаць сябе за межамі Беларусі другі, хай мае крытыкі ўявяць самі. Адзінаццаць кніг — манаграфіі, зборнікі артыкулаў, фальклору — я выдаў за сваё жыцьцё безганарарна. Можа, хто выдаў хоць палавіну гэтай колькасьці безганарарна? Буду рад пазнаёміцца, братам родным назаву. Ганарар за дзве кнігі цалкам пералічыў у Фонд міру. У капіталістычны сьвет за ўсё жыцьцё наогул зьездзіў адзін раз — на 10 дзён у Францыю — і то не па лініі Саюза пісьменьнікаў. Гэта — наконт маёй «доўгай рукі». Так бы мовіць інфармацыя для роздуму. Вельмі хацелася б, каб усе мы думалі пра лёс нацыі, свайго народу, сваёй культуры. Час — прыйшоў. Дзякую за ўвагу». Вядома, мяне падмывала «бразнуць дзьвярыма» — Наце! Бярыце! — і пайсьці прэч з гэтай залы, з гэтага будынку, ад гэтай хлусьні і паклёпаў, ад крывадушша сяброў, ад хцівасьці зайздросьнікаў, ад сьлепаты і глухаты раўнадушных... Але я вытрываў і стрымаўся. Па-першае, гэта азначала б, што я, хоць і агрызнуўся, але віну ўсё-такі прызнаў. Па-другое, заклік «путчыстаў» зала не падтрымала, наадварот, ніякавата сьцішылася. Асабліва пасьля такога аўтарытэту, як У. А. Калесьнік, які не проста прысарамаціў «незадаволеных» працай першага сакратара, але пераканаўча і па вялікім рахунку паказаў беспадстаўнасьць іх выпаду, іх прэтэнзій. Можа быць, назаўтра, калі не памыляюся, запрасіў мяне ў ЦК загадчык сектара літаратуры А. Бутэвіч і даў пачытаць адзін дакуменцік — ліст у ЦК з патрабаваньнем зьняць Н. Г. з пасады першага сакратара СП. Па аналогіі з дакументамі партыйнай барацьбы, я назваў яго «Лістом семнаццаці». Так, падпісантаў было 17, начале з Т. Бондар. Яна ж і зьбірала подпісы. Як гэта рабілася — расказаў мне, прышоўшы праз колькі дзён з пакаяньнем, драматург А. Дзялендзік. «Заходжу ў «Беларусь», а Бондар, нават не павітаўшыся як сьлед, пытае: «Толя, ты — сапраўдны мужчына? — Дагэтуль не сумняваўся.— Тады падпішы гэты ліст.» Я глянуў, што подпісаў ужо больш дзесятка, у тым ліку нават адзін Лаўрэат, і не чытаючы тэксту, паставіў подпіс. Вельмі шкадую, што паддаўся на правакацыю, і прашу дараваць.» Некаторымі імёнамі з ліку «семнаццаці» я быў моцна ўражаны: ну ніяк не чакаў убачыць іх у спіску! Не таму, што лічыў іх сваімі сябрамі, а таму, што меў іх за людзей прынцыповых і надзейных у справе абароны беларушчыны, а значыць — мог разьлічваць на іх падтрымку, асабліва цяпер, у разгар перабудовы. Зрэшты, ведаючы менталітэт беларускага інтэлігента, мог бы і не здзіўляцца. Яшчэ не раз у блізкім часе горка пераканаюся, што наш брат паперадзе ўсякіх высокіх прынцыпаў можа лёгка паставіць свой прыватны інтарэс ці сваю амбіцыю. Ды які, іншым разам, брат! Перажытае на пленуме і «Ліст семнаццаці» спалучыліся яшчэ адным ударам: давялося праглынуць і «жабу» з ласкі ЦК КПБ. У друку было абвешчана аб тым, што склікаецца XIX Усесаюзная партыйная канферэнцыя з такім парадкам дня, які ставіць яе не ніжэй, а можа, і вышэй за партыйны зьезд. Будуць абмяркоўвацца кардынальныя пытаньні перабудовы і прымацца адпаведныя рэзалюцыі, у тым ліку і аб міжнацыянальных адносінах у СССР. У партарганізацыях краіны ідзе тэрміновае абраньне дэлегатаў на гэты незвычайны форум. І. Антановіч запрашае М. Танка і мяне ў ЦК. Чаго — я не ведаю. Пытаю ў Я. І. «Відаць, у сувязі з партканферэнцыяй...» — няпэўна адказаў «шэф». Ну вядома, «у сувязі»! «Падымаецца статус творчай інтэлігенцыі,— урачыста абвясьціў Антановіч — і таму з беларускай квоты дэлегатаў на XIX партканферэнцыю Саюзу пісьменьнікаў выдзелены аж два месцы. Неадкладна зьбярыце партыйны сход і выберыце — тайным галасаваньнем — дэлегатаў.» — Тут Антановіч зрабіў паўзу, і я паспеў падумаць: «Калі на партарганізацыю СП два месцы — дык ёсьць рэальны шанц трапіць у лік дэлегатаў: маю кандыдатуру пісьменьнікі напэўна падтрымаюць». Не стану хлусіць: захваляваўся і адчуў, як неспакойна затахкала сэрца. Пабыць на такім форуме ў такі пераломны момант гісторыі — прыняў бы не толькі за гонар, але і за высокую ўзнагароду. Тым часам паўза Івана Іванавіча кончылася. «ЦК КПБ рэкамендуе вашаму партсходу,— прадоўжыў не зводзячы з мяне вачэй Антановіч,— выбраць дэлегатамі Яўгена Іванавіча і Івана Чыгрынава.» Ледзь не сарвалася з языка наіўнае пытаньне: «А за якія заслугі Чыгрынава? Самы вялікі перабудоўшчык у нас?» На душы стала паскудна. «Вы зразумелі, Ніл Сямёнавіч?» — «Зразумеў, але... галасаваньне — тайнае, гарантый няма». — «Для гэтага мы і паклікалі вас сюды, каб вы — і да схода і на сходзе — папрацавалі з камуністамі і забяспечылі абраньне названых кандыдатур.» Гляджу на Танка. Упёрся вачыма ў стальніцу, унурыўся і маўчыць — ні слова. І ў мяне — як мову адняло. «Дык гэта я павінен яшчэ і арганізаваць на выбарах перамогу Чыгрынаву? Ну, не, шаноўныя! Гэта ўжо чорт ведае што! Чаго не будзе — таго не будзе! Хай выбіраецца, хай праходзіць, але — паздзекавацца з мяне я не дазволю». З будынку выходзіў моўчкі, коўтаючы і ніяк не могучы пракаўтнуць «жабу». Ісьці разам з «шэфам» у Саюз рашуча расхацелася, схлусіў, што трэба заглянуць дадому (дом побач). «Хоць бы дзеля прыліку назваў мае імя, з пачуцьця павагі хоць бы... Гэта ж бы нічога не каштавала. Ах, Яўген Іванавіч! Дарагі і шаноўны Яўген Іванавіч!..» У сваіх прагнозах я не памыліўся. На сходзе была вылучана і ўнесена ў спісак для тайнага галасаваньня і мая кандыдатура. Па бальшыні галасоў дэлегатамі на XIX партканферэнцыю былі абраны: Н. Гілевіч (43 — «за») і М. Танк (42 — «за»). Рэкамендаваны І. Чыгрынаў з трэскам праваліўся. Ну, а паехаў на Канферэнцыю адзін М. Танк. Н. Гілевіча, хоць і заняў першае месца на выбарах, ЦК КПБ «зарэзаў». Уздумалі пісьменьнікі па-свойму зрабіць, дэмакратычна! У перабудову паверылі. Ах, ідэалісты саплівыя!.. Дарэчы, на Канферэнцыю ўскладалі вялікія надзеі многія лепшыя людзі беларускай нацыянальнай эліты. Спашлюся толькі на адзін прыклад. 3.VI.1988-га «ЛіМ» друкуе артыкул кампазітара А. Рашчынскага «Другой перабудовы ў нас не будзе». Помню, я быў проста ў захапленьні, калі чытаў гэта разумнае, сьмелае, палымянае слова. «Не можа адзін народ адначасова разьвіваць дзве мовы, дзве культуры — гэта супярэчыць самой прыродзе. Але што прырода для авантурыстаў! Мовы роўныя толькі кожная на сваёй зямлі. Лозунг «разьвітога двухмоўя» спатрэбіўся бюракрату. Яму ўвогуле патрэбна толькі адна мова — мова загаду. Я прапаную надаць беларускай мове статус дзяржаўнай у Беларусі, увесьці яе ў справаводства». І на заканчэньне — яго наказ беларускім дэлегатам Канферэнцыі: «Паважаныя таварышы! Помніце, што другой перабудовы ў нас не будзе. Гэта апошні наш шанц. Ад вашых слоў і ўчынкаў на канферэнцыі будзе залежыць наша з вамі далейшае жыцьцё». Спадзяваньне нейкага Алеся Рашчынскага было, вядома, наіўнасьцю: ніводзін беларус, здольны сказаць патрэбнае слова, туды не паехаў. Паехалі толькі здольныя «гагакаць» ва ўнісон з «гагакаламі» Крамля. Але мяне надзвычай цешыла, што ў нас ёсьць такія людзі мастацтва, такія інтэлігенты з вялікай літары. У наступныя гады Алесь Уладзіміравіч Рашчынскі яшчэ скажа сваё важкае слова неаднойчы, і асабліва — ужо на пачатку новага стагоддзя. * * * І ўсё ж нешта добрае-добрае, сьветлае-сьветлае адбываецца ў сферы нашай нацыянальнай адукацыі, асьветы, культуры. І ўсё ж сёе-тое патроху-паціху праклёўваецца, прабіваецца, прарастае на ўжо задзірванелай ніве беларускага слова. Аказваецца, не адзінкі, не дзесяткі, не сотні, а тысячы, сотні тысяч беларусаў трымалі і цеплілі ў душы надзею, вугальчык, іскрынку і — чакалі пары, моманту, сігналу. І дачакаліся! І пайшло разварушэньне! Па ўсёй Беларусі! Ды якое напорнае, інтэнсіўнае разварушэньне!.. Вядома, яно не было б такім без высілкаў людзей-асоб — энтузіястаў, важакоў, ці, кажучы звыклай мовай газет,— актывістаў. Дакладней — без «апантаных». Апантаныя павінны быць у такіх гістарычных сітуацыях — абавязкова! Апантаныя вялікай ідэяй, поўныя невычэрпнай духоўнай энергіі. Гэта вакол іх — больш ці менш яркіх, выбітных — гуртуюцца іншыя, звычайныя, сьціплыя, але перакананыя і самаахвярныя працаўнікі, заступнікі і абаронцы роднага слова. Думаю пра аднаго з «апантаных» — непахіснага і няўрымсьлівага Алеся Белакоза з Гудзевічаў — ужо ветэрана беларускай школы, педагога з вялікай літары, да якога прыядзжаюць набірацца вопыту, а галоўнае — сілы духу, маладыя. Якое зыркае патрыятычнае вогнішча распаліў ён на школьнай сядзібе, стварыўшы і унікальны літаратурны музей і аж некалькі этнаграфічных (лену, лекавых зёлак і інш.). Думаю пра маладую мінскую настаўніцу Вольгу Кузьміч, выхаванцы якой любасна выбіраюць сваёй прафесіяй беларускую філалогію,— думаю з тым большай уцешнасьцю, што помню яе студэнткай нашага факультэта, што пераемнасьць любові і веры, адданасьці і абавяку — ёсьць, вось яна — навідавоку. А колькі такіх настаўніц і настаўнікаў, выкладчыкаў роднай мовы і літаратуры адчулі атмасферу Перабудовы і набылі, так бы мовіць, другое дыханьне — для больш плённай працы над душою і абліччам нашай нацыянальнай будучыні! Куды ні прыеду, у які горад ці раён — паўсюды сустракаю і пазнаю іх — пазнаю па натуральнай прыроднай шчырасьці адносін да сьвятая сьвятых — да роднай мовы. Гэта яны цяпер пішуць і пішуць у «ЛіМ», у «Настаўніцкую газету», у «Зьвязду» і іншыя выданьні пра больш чым трывожнае становішча беларускай мовы ў Беларусі. Канстатуюць — і патрабуюць! Можа быць, і пад напорам іх галасоў у рэспубліцы пачаў выходзіць — са студзеня 1988-га года — новы часопіс «Беларуская мова і літаратура ў школе» (праз чатыры гады ён атрымае назву «Роднае слова»). З першага ж нумару ён заняў актыўную наступальную пазіцыю — і гэткім ёсьць аж па сёньняшні дзень. Выдатны часопіс — і з гледзішча прафесіянальнага, навукова-метадычнага, і ў плане агульнай патрыятычнай платформы. На вялікі жаль, ён і дагэтуль належным чынам не ацэнены. Ну, а мне — як не ўспомніць зноў пра «асаблівую ўцешнасьць»: ад заснаваньня і да сёньня галоўным рэдактарам выданьня зьяўляецца мой былы студэнт Міхась Шавыркін. Заўсёды — ветлівы, дабрадушна-усьмешлівы, лірычна-вясёлы, і ў той жа час — які сур’ёзны, які патрабавальны, які клапатлівы рэдактар! Што называецца — на сваім месцы чалавек. Дарэчы, мне выпаў гонар сказаць прывітальнае слоўца нованароджанаму, якое было зьмешчана ў першым жа нумары выданьня. Канешне ж, я паставіў акцэнт у сваіх зычэньнях на самым галоўным — на вернасьці традыцыям вялікіх беларускіх асьветнікаў і майстроў слова, волатаў нацыянальнага духу. Не магу не сказаць і пра тую выключную ролю ў справе прапаганды і пашырэньня роднага слова ў грамадскім ужытку, якую адыгрывалі ў гэты час беларускае радыё і тэлебачаньне. Нарэшце электронныя СМІ ў Беларусі станавіліся сапраўды беларускімі. Неаднойчы, помню, пасьля чарговай перадачы «Роднае слова», мы з Нінай Іванаўнай выгукалі: «Малайчына, Бураўкін! Хвала і яго супрацоўнікам — Вользе Іпатавай, Уладзіміру Содалю і іншым!» Згадаў пра тэлечасопіс «Роднае слова», але гэтае слова, ягоны дух і ягонае сьвячэньне пачалі авалодваць і ўсімі іншымі тэлеперадачамі рэспублікі, і ўсімі каналамі радыё. А значыць — авалодваць троху-патроху і сьвядомасьцю мільёнаў грамадзян. Гэта была папраўдзе сьвятлістая паласа ў гісторыі беларускага радыё і тэлебачаньня; скажам мацней — у гісторыі беларускага нацыянальнага адраджэньня канца XX стагоддзя. * * * Даўно не чытаў гэтак уважліва партыйныя дакументы, як рэзалюцыю XIX партканферэнцыі «Аб міжнацыянальных стасунках», і даўно не зведваў такога горкага расчараваньня. Зноў тая ж самая прыгожая, гучная рыторыка і тая ж самая праімперская палітыка, закамуфляваная нібыта дэмакратычнымі і справядлівымі фармуліроўкамі. Чытаю (параграф 4): «Праяўляць больш клопату аб актыўным функцыянаваньні нацыянальных моў у розных сферах дзяржаўнага, грамадскага і культурнага жыцьця. Заахвочваць вывучэньне мовы народа, імем якога названа рэспубліка, грамадзянамі іншых нацыянальнасьцяў, якія пражываюць на яе тэрыторыі... Усё гэта не павінна проціпастаўляцца дэмакратычным прынцыпам свабоднага выбару мовы навучаньня». Вось і ўсё, чаго я дачакаўся ад канферэнцыі, у якой так хацеў паўдзельнічаць: «праяўляць больш клопату...» Ды сотні разоў чуў я гэтае настаўленьне, але ж клопат чамусьці не праяўляўся. «Заахвочваць вывучэньне мовы народа...» І якім жа чынам? Дарослым — плаціць, а дзецям — даваць цукеркі? Уяўляю: у Венгрыі заахвочваюць вывучэньне венгерскай мовы, а ў Польшчы — польскай. а ў Балгарыі — балгарскай... Абсурд! «Зрабіць абавязковым вывучэньне мовы народа!» — вось што трэба было напісаць у Рэзалюцыі, панове. Зрабіце мову адзінай дзяржаўнай — і не трэба будзе ўся гэта слоўная эквілібрыстыка, усе гэтыя подлыя імпершавіністычныя хітрыкі. Бачыце: «Свабода выбару навучаньня!» У дзяржаўных школах, тэхнікумах і ВНУ — свабода выбару? Дык а як рыхтаваць кадры для ўсіх галін нацыянальнай гаспадаркі, каб яны працавалі на мове народа, «імем якога названа рэспубліка»? Але што шукаць істотныя зьмены ў моўнай палітыцы, калі ў першым абзацы Рэзалюцыі сказана: «Стала рэальнасьцю новая гістарычная супольнасьць — савецкі народ». Ані ценю сумненьня, што гэта ўжо рэальнасьць. Ну, а калі адзін савецкі народ — то, напэўна, і адна мова. Можаце яшчэ трохі пагуляць і ў свае нацыянальныя гаворкі, і ў свае літаратуры,— можаце. Але, самі разумееце, у адной дзяржаве моўнага разнабою быць не павінна, ён замінае нармальнаму функцыянаваньню дзяржаўнага арганізму, ён шкодзіць справе яднаньня народаў у гэту самую гістарычную супольнасьць, і таму — мусіць быць пераадолены. (Праз тры гады — усяго праз тры гады! — размовы пра «новую гістарычную супольнасьць» раптам страцяць сэнс і абарвуцца. На ўсёй велізарнай тэрыторыі былога СССР). Нешта дзіўнае-незразумелае творыцца ў нашым літаратурна-грамадскім жыцьці: супроць «ЛіМа», які найбольш пасьлядоўна і мужна змагаецца за беларускую мову, і супраць яго найбольш пасьлядоўных у гэтых адносінах аўтараў, выступаюць не толькі партыйна-савецкія рэтраграды, адкрытыя ворагі Перабудовы, але і некаторыя гучна самазаяўленыя дэмакраты, змагары за палітычныя свабоды, за грамадзянскія правы, за галоснасьць. Прычым, менавіта апошнія выступаюць неяк асабліва подла і сьмярдзюча, кусаюць асабліва злосна. Да гонару «ЛіМа», ён увесь час дае такім «кусакам» водпаведзь. Зьмяшчае і мае артыкулы гэтага ж накірунку, у якіх я спрабую выкрыць небяспечныя для нацыянальнага адраджэньня выпады і правых і левых. У адным з іх, напрыклад, гаварылася: «Вось чаму да ўсіх, каму сапраўды дорага Перабудова, каму сьвятая справа адраджэньня нашай нацыянальнай культуры, а па сутнасьці — адраджэньня нацыі, да ўсіх, хто хоча, каб мы, беларусы, жылі і былі, я зьвяртаюся з заклікам: не ашукайцеся! Не паддайцеся дэмагогіі! Трэба помніць, што супроць перабудовы ў нацыянальным пытаньні ідуць дзве сілы: першая — яўныя сталіністы, палітычныя рэакцыянеры; другая — псеўдаінтэрнацыяналісты, ілжэдэмакраты, фразёры-палітыканы, якія хочуць скарыстаць Перабудову ў сваіх эгаістычных мэтах. Зьвярніце ўвагу, як гэтыя нібыта палярныя сілы змыкаюцца і аб’ядноўваюцца між сабой на пагардзе і нянавісьці да беларускай нацыянальнай культуры, да нашай мовы, як яны гуртуюцца ў страху перад ростам нацыянальнай самасьвядомасьці беларусаў. Яны ўсё табе даруюць: пусьці з малатка фабрыку, вынішчы лес, загубі раку, прапі калгас,— усё даруюць гэтыя аб’яднаныя сілы, усё, але тваёй любові да роднай мовы, тваёй вернасьці ёй — не даруюць табе ніколі! Але клопату пра ўздым беларускай нацыянальнай самасьвядомасьці — ніколі! Чым хутчэй усе сумленныя беларусы гэта зразумеюць — тым лепш. Часу адпушчана не шмат. Гэта трэба зразумець сёньня, заўтра, бо пасьлязаўтра можа быць позна. Не будзем наіўнымі. За наіўнасьць мы ўжо не аднойчы дорага заплацілі». («ЛіМ» за 17.6.1988). Наогул, «ЛіМ» — хачу гэта падкрэсьліць яшчэ і яшчэ раз — з нумара ў нумар друкуе вострыя і моцныя артыкулы ў абарону беларускай мовы і ў падтрымку дэмакратычных перамен у грамадстве. Іншы раз я наўмысна ездзіў у рэдакцыю тыднёвіка, каб паціснуць руку рэдактару, майму сябру са студэнцкіх гадоў А. Вярцінскаму і яго намесьніку М. Гілю. Якія ішлі тады ў «ЛіМе» выдатныя, магутныя матэрыялы! У. А. Калесьнік у артыкуле «Чалавек чалавеку, народ народу...» піша: «Беларускі бюракрат ад ідэалогіі, навукі і культуры часта сам па добрай волі чыніў «подзьвіг» манкурта, адмаўляючыся ад роднай мовы і духоўных каштоўнасьцяў народа...» І далей: «З пункту гледжаньня нацыянальных адносін у СССР гады застою фактычна былі гадамі маўклівага зацісканьня і руйнаваньня нацыянальных суверэнітэтаў рэспублік і краёў.» І яшчэ: «Беларусь стала не проста чэмпіёнкай, але краінай цудаў па тэмпах бюракратычнай «інтэрнацыяналізацыі». Беларуская мова зьнікла з усіх публічных форумаў, была выціснута з гарадскіх школ, ВНУ». («ЛіМ», 18.XI. 88). Артыкулам У. Калесьніка адкрылася рубрыка «Перабудова і міжнацыянальныя адносіны». Амаль усьлед Ан. Сідарэвіч публікуе грунтоўны, тэарэтычна глыбокі артыкул «Пачынаць з падмурка» («ЛіМ», 9.XII.88), з такімі датычнымі беларускага нацыянальнага адраджэньня пасажамі: «Перад беларусамі зноў стаіць задача адраджэньня. Адраджэньня тых традыцый, якія закладваліся працай нашых рупліўцаў у нашаніўскую пару і ў 20-я гады. Гісторыя дала нам яшчэ адзін шанц наладзіць паўнакроўнае нацыянальнае жыцьцё.» Наконт беларускай мовы ён піша: «У пасьляваеннай Беларусі ўсталёўвалася аднамоўе. Спачатку ў навучальных ўстановах, а потым і ў прэсе. Двухмоўныя «Камуніст Беларусі», «Сельская гаспадарка Беларусі», «Калгасная праўда», «Фізкультурнік Беларусі», брэсцкая «Зара», «Гродзенская праўда» сталі выдавацца на адной мове — на рускай. Нацыянальнай культуры наносіўся ўдар. І гэта трэба прызнаць.» Так «ЛіМ» выносіў прысуд рэжыму, які яшчэ быў у сіле (1988!) і зусім не зьбіраўся здаваць сваіх «інтэрнацыяналісцкіх» пазіцый. Далей пад гэтай лімаўскай рубрыкай матэрыялы зьмяшчаліся ў кожным — без вынятку — нумары тыднёвіка, і ўсе — ва ўнісон, у адзін голас «За Беларусь!» Якую неацэнную службу саслужылі тады такія артыкулы (нататкі, інтэрв’ю) справе дэмакратызацыі грамадскага жыцьця, справе абуджэньня духу беларускасьці! І, мабыць жа, невыпадкова, што наклад «ЛіМа» падняўся ў тыя гады да найвышэйшай рыскі за ўсю гісторыю выданьня. На працягу года-паўтара, па артыкулах і допісах у друку, па размовах пры сустрэчах пераканаўся, што ў масах беларускай інтэлігенцыі і не толькі інтэлігенцыі гарачых патрыётаў роднага слова больш, чым мне дагэтуль здавалася. Проста яны зазвычай нідзе асабліва не падкрэсьлівалі гэта — найперш таму, што было страшна, а яшчэ — і па нашай дурной беларускай сьціпласьці. Гэта іншыя могуць заяўляць, і вельмі голасна, пра сваю любоў да роднага слова, а нам, беларусам, хваліцца і ганарыцца ну як бы няёмка, будзем любіць-кахаць сваю родненькую ціхенька, моўчкі. Трэба памагчы людзям пераадолець у душы гэты недарэчны сорам. Але як? Кожнаму ў адзіночку дасягнуць гэтага цяжэй, чым побач з ішнымі, у грамадзе, у суполцы. Ісьціна даўно вядомая: разам, гуртам дабівацца праўды і справядлівасьці больш надзейна. Прыгадалася дзейнасьць ТБШ (Таварыства беларускай школы) у былой Заходняй Беларусі: як мужна сябры гэтага згуртаваньня ратавалі слова ад паланізацыі! Успомніў, колькі мне расказваў пра гэта кіраўнік ТБШ Рыгор Рамановіч Шырма. Дык ці не паспрабаваць згуртавацца ў падобнае таварыства і нам тут, цяпер,— калі час пайшоў насустрач, калі ўсё больш набірае сілу Перабудова? Пакуль раздумваў над узьніклай ідэяй, прыкідваў —што і як, лёс пайшоў, як гэта кажуць, насустрач. У газеце «Літературна Украіна» (1988, № 29) прачытаў публікацыю, якая мяне страшэнна ўзрушыла: «Палажэньне аб Таварыстве шанавальнікаў украінскай мовы імя Т. Р. Шаўчэнкі». Брава! Дык на Украіне гэта ўжо робіцца! Ужо ствараецца такое Таварыства! Якая, помню, хваля зайздрасьці накаціла на мяне! Дык а мы? А мы — што? Будзем маўчаць і сапці ў дзве дзіркі? Ну не! Будзем і мы ствараць Таварыства. Ініцыятыву вазьму на сябе — спадзявацца на нашых «Герояў працы» не прыходзіцца: сто гадоў будуць сядзець і не паварушацца. Зразумела, што гэту задуму трэба праводзіць праз ЦК — без згоды апошняга такую рэспубліканскую арганізацыю не створыш, нечага і кратацца (на Украіне, вычытаў, было гэтаксама). Карыстаючыся палажэньнем аб Таварыстве імя Т. Р. Шаўчэнкі, прадумаў усе прынцыпы, на якіх будзе стварацца Таварыства беларускай мовы, усе аргументы і доказы, чаму яно нам вельмі патрэбна, і папрасіўся на прыём да сакратара ЦК КПБ па ідэалогіі В. Пячэньнікава. «Як-небудзь пасьля, пакуль не маю магчымасьці»,— адказаў Пячэньнікаў. Адказ гэты паўтарыўся і тыдні праз два і пасьля ізноў тыдні праз два. Пазьней зразумеў прычыну: новы сакратар, тэхнар па адукацыі, увогуле пабойваўся сустрэч з кіраўнікамі творчых саюзаў, а тым болей з тым, што зарэкамендаваў сябе «неуправляемым». Чаканьне маё зацягнулася, а тым часам у грамадскім жыцьці Беларусі пайшлі падзеі надзвычайнай важнасьці, якія захапілі і ўцягнулі ў свой вадаворот і мяне. * * * Нарастаньне адраджэнцкіх настрояў у асяроддзі дэмакратычнай інтэлігенцыі дайшло да такой мяжы, за якою размовы пераходзяць у арганізаваныя формы дзейнасьці. Тады, вядома ж, з прыкладу суседзяў — летувісаў, латышоў, украінцаў, і ўзьнікла ідэя разгарнуць у рэспубліцы шырокі народны рух за нацыянальна-дзяржаўнае адраджэньне Беларусі. Ведаючы, што партыйныя ўлады ваяўніча настроены супроць і пастараюцца сарваць арганізацыйны момант вялікай грамадскай ініцыятывы, яе застрэльшчыкі (З. Пазьняк, М. Ткачоў, М. Дубянецкі, М. Купава і інш.) абачліва рашылі скарыстаць для выйгрышу справы ўстаноўчы сход гісторыка-асьветніцкага таварыства памяці ахвяр сталінізму «Мартыралог Беларусі». На арганізацыю гэтага таварыства, заснавальнікамі якога былі Саюз пісьменьнікаў, Саюз мастакоў, Саюз кінематаграфістаў і газета «ЛіМ», улады, хоць і з кіслай фізіяноміяй, дазвол далі. Сход «Мартыралога» быў назначаны на 19 кастрычніка ў офісе Саюза кінематаграфістаў у Чырвоным касцёле, які тады называўся Домам кіно. На гэтым — сёньня ўжо можна казаць пэўна — гістарычным сходзе і быў выбраны арганізацыйны камітэт Народнага фронту «Адраджэньне», увайсьці ў які, яшчэ напярэдадні, даў згоду і я. Дні за два, а можа і за дзень да сходу, да мяне ў Саюз пісьменьнікаў, патэлефанаваўшы папярэдне, зайшла нешматлікая дэлегацыя на чале з М. Дубянецкім. Дубянецкага я ведаў па выдавецтву, дзе ён як дырэктар прыхільна ставіўся да просьбаў і прапаноў Саюза пісьменьнікаў, што датычыла выданьня беларускай літаратуры. Нечаканы візіт моцна ўсхваляваў мяне, калі я пачуў, што іх прывяло. «Будзем абвяшчаць стварэньне Беларускага народнага Фронту за перабудову «Адраджэньне», просім вас (як аўтарытэтнага і г. д.) узначаліць арганізацыйны камітэт». Я, вядома, разумеў, што людзі прыйшлі па нейкай сур’ёзнай справе, але што з такой прапановай — ніяк не чакаў. Са шчырым шкадаваньнем, што мушу іх засмуціць, падзякаваў за высокі гонар і — ад прапановы адмовіўся. Занадта добра ведаў сябе — слабы бок свайго характару — каб даць згоду на выкананьне абавязку надзвычайнай грамадскай значнасьці, дзе будуць патрэбны (апрача таго, чаго і мне не бракуе) прыродны талент арганізатара і воля асобы харызматычнай. За жыцьцё пераканаўся, у тым ліку і на працы ў СП, што роля камандзёра-начальніка — не для мяне. Адна рэч кіраваць навуковым ці творчым калектывам і мець справу з інтэлігенцыяй, і зусім іншая рэч — арганізоўваць і браць пад сваю каманду «палкі і дывізіі апалчэнцаў» народнага руху. Разумеў, што было б з майго боку безадказнасьцю — у такі, можа быць, лёсавызначальны гістарычны момант праяўляць празьмерную саманадзейнасьць. Так я і патлумачыў сябрам-адзінаверцам сваё адмаўленьне, паабяцаў пры гэтым, што буду, колькі хопіць сіл, падтрымліваць рух і ахвотна даў згоду ўвайсьці ў аргкамітэт. Не ведаю, ці былі пераканаўчымі мае довады, можа, і не для ўсіх. Бо гады праз чатыры, калі БНФ быў у апагеі славы, адзін з лідэраў Фронту мастак М. Купава паблажліва і са спачуваньнем аднойчы мне выпаліў: «Вы цяпер разумееце, якую вялікую памылку зрабілі, калі адмовіліся ўзначаліць аргкамітэт? Вы мелі магчымасьць стаць нацыянальным героем Беларусі. Не захацелі!» Так і сказаў: «нацыянальным героем».— «Не,— адказаў я сябру Міколу,— памылкі не было. Я ведаю сябе і ўсе жыцьцё стараўся рабіць тое, да чаго быў больш-менш здатны. І на іншае не прэтэндаваў...» 19-га, дзесь ужо ў канцы дня, да мяне ў кабінет спусьціўся, відочна чымсьці ўсхваляваны, Максім Танк. «Званілі з ЦК, патрабуюць, каб мы з вамі схадзілі ў Дом Кіно на сход «Мартыралогу», там змагары нібыта задумалі ўтварыць беларускі «саюдзіс» Давай, браток, сходзім, хоць, папраўдзе кажучы... Але ж што зробіш?..» — «Дык мяне хлопцы запрасілі, кажу, я паабяцаў ім прыйсьці.» — «Ага, дык тады разам пойдзем» — як бы трохі з палёгкай сказаў Яўген Іванавіч: відаць, баяўся, што давядзецца ісьці аднаму. Сход сабраўся на другім паверсе, у зале, і народу было багата. Мы з Танкам селі на тым радзе лавак, што стаялі наўзбоч, перпендыкулярна да залы і блізка да сталоў прэзідыума. З тых, што занялі месца ў прэзідыуме, запомніліся мне З. Пазьняк, М. Дубянецкі і В. Быкаў, іншых не прыгадаю. Пытаньне па «Мартыралогу» было разгледжана ў тэмпе і спакойна, без ускладненьня была выбрана кіраўнічая рада з З. Пазьняком начале. Сапраўдны шум-гам-гвалт пачаўся, калі вядучы сходу М. Дубянецкі абвясьціў: «Цяпер нам трэба выбраць аргкамітэт Народнага Фронту за перабудову «Адраджэньне». Абвешчаньне было сустрэта дружнымі воплескамі, воклічамі «Жыве Беларусь!», уся зала, як па камандзе, паднялася. У нашым радзе застаўся сядзець толькі Яўген Іванавіч — і не зварухнуўся і не запляскаў. Да яго падбегла ззаду вядомая ў той час дэмакратка, загадчыца адзінага ў Мінску беларускага дзіцячага садка Галіна Прыма, прасунула рукі яму пад пахі і намагаючыся падняць, залапатала: «Танчык, устань! Устань, Танчык, устань!» Я павярнуўся да яе і прыкрыкнуў: «Перастаньце хаміць! Які ён вам Танчык? Што вы сабе дазваляеце?» Прыма апомнілася і падалася прэч. Яўген Іванавіч увогуле вельмі насьцярожана ставіўся да перамен, што адбываліся ў грамадска-палітычнай атмасферы краіны, тым больш дыскамфортна чуўся тут на сходзе, куды прыйшоў як член ЦК КПБ і дэпутат ВС СССР (і тое і другое — з вялікім стажам), і бачыў, што на яго ўвесь час зіркае з першага раду прадстаўнік ЦК,— сочыць за ім і напэўна спадзяецца, што Танк возьме слова і ўдарыць па гэтай шкоднай «антысавецкай і антыкамуністычнай» акцыі. Спадзяваньне яго было марнае: Яўген Іванавіч, па-мойму, і ў думках не меў браць удзел у спрэчках. затое сам ён, той прадстаўнік, некалькі разоў захопліваў трыбуну і кляйміў ганьбай і саму акцыю і яе ініцыятараў. Нарэшце, бачачы, што вядучы сходу кепска спраўляецца з сітуацыяй, мікрафон узяў Васіль Быкаў і сказаў сваё важкае слова так, што «прадстаўнік» ужо больш не палез. Кароткім выступленьнем падтрымаў стварэньне аргкамітэту БНФ і я — на страшнае незадавальненьне цэкоўца: ну як жа — кіраўнік СП не за пазіцыю ЦК, а — за бунтароў. Зноў гаварылі Пазьняк, Дубянецкі і нарэшце, аргкамітэт БНФ, у колькасьці 32-х чалавек, быў створаны. На маю вялікую радасьць, у яго ўвайшло аж 12 (адна трэць складу) пісьменьнікаў, у тым ліку — два народныя: П. Панчанка, В. Быкаў. Быць з імі разам у адной кагорце — я лічыў за гонар. Між іншым, на некаторых сяброў аргкамітэту адразу ж пачаліся ганеньні на працы. Так А. Мальдзіс неўзабаве з аргкамітэту выйшаў: у АН, дзе ён працаваў, яму ультыматыўна заявілі: не выйдзеш — выганім з Партыі. Пазіцыя партыйнага кіраўніцтва АН у сваю чаргу тлумачылася страхам перад ЦК КПБ, хоць, здавалася б, ніякага страху не павінна было быць, бо ў адозве «Да грамадзян Беларусі», якую тады ж прыняў аргкамітэт, гаварылася, што БНФ «падтрымлівае распачатую лепшымі сіламі КПСС перабудову грамадства на прынцыпах дэмакратыі і гуманізму». Беларуская партыйная «эліта», відочна, да лепшых сіл КПСС сябе не залічала. Ну а без іроніі і папраўдзе — як чорт крыжа баялася іншага ў той самай адозве аргкамітэта: БНФ «выступае» супраць манаполіі ўлады бюракратычных сіл, «за рэальны суверэнітэт Беларусі», «за адраджэньне і дзяржаўнасьць беларускай мовы». А вось гэта ўжо яе мэтай не было ніколі — у адрозьненьне ад партыйнага кіраўніцтва Летувы, Латвіі, Эстоніі. Ніхто з партыйных правадыроў БССР, беларусаў паходжаньнем, не быў нацыянал-камуністам, як, напрыклад, летувіс А. Бразаўскас, для якога на першым месцы — Бацькаўшчына, Летува і летувісы, родная мова і культура, а тады ўжо — сацыялізм, камунізм, ці яшчэ што іншае, бо ўсе сацыяльна-эканамічныя сістэмы і палітычныя рэжымы раней ці пазьней мяняюцца, а Бацькаўшчына — калі не страціць яе мову — вечная, яна можа і павінна перажыць любую сістэму і любы рэжым. Нацыянал-камуністы гэта выдатна разумелі — у адрозьненьне ад камуністаў-манкуртаў, камуністаў-запраданцаў, Іванаў без роду-племені. Неўзабаве пасьля стварэньня аргкамітэта БНФ да мяне на кватэру, ужо вечарам, прыйшла група (чалавек 5-6) актывістаў руху на чале з М. Ткачовым. Пасядзець за чаем адмовіліся: няма часу. Прыйшлі з просьбай: даць дазвол аргкамітэту зьбірацца і працаваць у Доме літаратара, мець там свой штаб («Танка прасіць — справа марная, усе надзеі на вас. Тым больш, што вы — член аргкамітэта.) Адказаў ні хвіліны не вагаючыся: «Пакуль не скінулі мяне з пасады ў Саюзе, я гэту магчымасьць аргкамітэту гарантую.» Так і было. Амаль паўгода паседжаньні аргкамітэта прыходзілі ў канферэнц-зале ДЛ, а штаб разьмяшчаўся ў 306 пакоі — у кабінеце літкансультанта А. Емельянава (аж пакуль міліцыя не ўзламала ноччу дзверы гэтага пакою і не ўчыніла пагром). Колькі мне было выматана нерваў і папсавана крыві за гэты час — ведаю толькі я сам. Партыйныя органы (Райкам, Гаркам, ЦК) рашуча патрабавалі спыніць «зборышчы бэнээфаўцаў у будынку Саюза пісьменьнікаў і забараніць выкарыстоўваць ім 306-ы пакой. Нейкі час я адбіваўся абяцаньнем: «скора ўжо, скора БНФ адсюль пераселіцца», але помнячы, што я сам член аргкамітэта, яны мне не верылі і населі на Максіма Танка — старшыня ж усё-такі! Але старшыня і тут заставаўся асьцярожлівым. Найменш раз на тыдзень Яўген Іванавіч прасіў мяне: «Ніл Сямёнавіч, ну слухай, дружа, ну трэба ўжо з гэтым канчаць, ну звоняць жа і звоняць з ЦК, і з Гаркама! Скажы Емельянаву, хай гоніць гэтых візіцёраў прэч! Чорт ведае ў што ператварылі Дом літаратара: цэлы дзень бегаюць нейкія патлатыя па лесьвіцы туды-сюды!.. Ужо на сьценах знадворку пачалі лозунгі пісаць! Ну куды гэта варта?..— заканчваў сваю тыраду Я. І. ужо ў вялікай злосьці. І яму я адказваў: «Скора ўжо, Я. І. скора. Емельянаў сказаў: скора». Выклікаю да сябе Алеся і кажу: «Заўтра на сакратарыяце буду цябе ўшчуваць, што не вызваляеш кабінет ад бэнээфаўцаў. І Яўген Іванавіч учыпе. Пагаджайся і кажы: скора ўжо, скора!» На першым пасяджэньні аргкамітэту з маёй згоды прысутнічаў і сакратар Гаркама па ідэалогіі П. Краўчанка (у блізкім будучым — першы Міністр Замежных Спраў незалежнай Беларусі). Гэта не ўсім спадабалася, але ў аргкамітэце было нямала членаў КПСС (тыя ж П. Панчанка, М. Ткачоў, М. Дубянецкі, У. Конан, А. Мальдзіс), і ніхто не пратэставаў. Былі і іншыя, не знаёмыя мне асобы — не з аргкамітэту. З. Пазьняк адсутнічаў. Веў пасяджэньне В. Быкаў. Адно з пытаньняў, што абмяркоўваліся,— аб назве руху, які мае быць усенародна шырокім. Запомніўся адзін вясёлы эпізод. Падскочыла з крэсла нейкая, як напісаў бы Адамчык, «мажная ў паясьніцы кабеціна» і запратэставала: «Но почему отречение? Почему народный фронт за перестройку вы хотите назвать «отречение»? Это не логично!» Нехта здагадаўся, на чым спатыкнулася «кабеціна», і патлумачыў: «Не «отречение», а «адраджэньне», ад слова «адраджацца». Помню, я сумна ўсьміхнуўся і сам сабе мовіў: «Ну, такія дамы забяспечаць нам адраджэньне і нашай мовы і нашай дзяржавы. Ой, забяспечаць!..» На гэтым пасяджэньні я ўнёс прапанову замяніць у назве слова «фронт» якім-небудзь іншым, напрыклад, словам «рух», як у украінцаў. І горача даказваў чаму: у старэйшых узростам беларусаў, а гэта мільёны людзей, са словам «фронт» асацыіруецца вайна і ўсе перажытыя імі жахі, пакуты, нягоды, і яны гэтага слова не прымуць, а значыць, па сутнасьці, не прымуць і самога руху, масава не падтрымаюць. Дзе фронт — там бітвы, кроў, сьмерць, там — супрацьстаяньне і канфрантацыя; у Беларусі акцэнт на гэтым рабіць нельга, бо — пройгрышна, акцэнт павінен быць на «за», а не на «супраць». Трэба помніць пра менталітэт народа, калі мы хочам рух за адраджэньне зрабіць сапраўды маштабным, далучыць да яго як мага больш сумленных людзей. Мы — не прыбалты, не летувісы і не латышы,— падкрэсьліваў я ў сваім слове,— у нашага народа характар зусім іншы, непараўнана больш памяркоўны і талерантны, калі хочаце — больш інтэрнацыяналісцкі, а палітычная сьвядомасьць — больш савецкая і камуністычная, чым у каго б то ні было на прасторах СССР. Так сталася ў сілу гістарычных умоў нашага існаваньня, і з гэтым абавязкова трэба лічыцца, распрацоўваючы тактыку разгортваньня шырокага народнага руху за адраджэньне. У прыватнасьці, у нас нельга адкрыта і з выклікам ставіць на антырускую карту — апрача шкоды руху гэта нічога не дасьць, у нас не такія адносіны да рускіх і да Расеі, як у прыбалтаў, значыць, да стратэгічнай мэты руху — да нацыянальна-дзяржаўнага адраджэньня Беларусі — давядзецца ісьці сваім шляхам і ён, напэўна, будзе больш доўгі і цяжкі, больш пакутны, чым у іншых народаў, бо ў нас нашмат далей і глыбей, чым у іншых, зайшла русіфікацыя і асіміляцыя, нашмат мацней і страшней забіта нацыянальная і гістарычная самасьвядомасьць. На вялікі жаль, маю перасьцярогу прысутныя сябры аргкамітэту, а найперш В. Быкаў, не прынялі і пастанавілі пакінуць у назве руху слова «фронт». Кажу «на вялікі жаль», таму што і сёньня перакананы — гэта была драматычная памылка, далейшая хада падзей пацвердзіла гэта адназначна. «Фронт» масавым народным рухам не стаў, хоць яго заслугі ў дэмакратызацыі грамадства, у адраджэньні нацыянальна-гістарычнай сімволікі, у абароне беларускай мовы, нарэшце — у станаўленьні суверэннай незалежнай дзяржавы Рэспубліка Беларусь — бясспрэчныя. Пра тое першае пасяджэньне аргкамітэту ўспамінае ў кнізе «Доўгая дарога дадому» В. Быкаў. На жаль, не маючы за мяжой дакументаваных матэрыялаў, паспадзяваўся на памяць і дапусьціў крыўдную для мяне памылку (не хачу думаць горш). Напісаў, што я выступіў супраць стварэньня БНФ, ды яшчэ і «рашуча». Па якой жа гэта логіцы член аргкамітэту БНФ мог пайсьці супроць стварэньня БНФ? Абсурд! Па нармальнай логіцы я заявіў бы спачатку аб сваім выхадзе з аргкамітэту: але такой заявы не было, у аргкамітэце я заставаўся аж да яго самароспуску на Устаноўчым зьездзе БНФ у чэрвені 1989-га. Чытач ужо зразумеў, што я «рашуча выступіў» не супроць стварэньня народнага руху «Адраджэньне», а супроць слова «фронт» — усяго і толькі. Дык я і сёньня перакананы, што праўда была на маім баку, што слова «фронт» трэба было замяніць іншым, не такім «ваяўнічым». Абышліся ж без гэтага слова нашы суседзі — не толькі ўкраінцы («Рух»), але нават і палякі («Салідарнасьць») і летувісы («Саюдзіс»), а ўжо з іх ваяўнічасьцю ў змаганьні за сябе мы параўнацца не можам. Трохі пазьней, пры першай жа сустрэчы з Пазьняком у ДЛ, я выказаў сваю засьцярогу і Зянону Станіслававічу, але і ён са мной не пагадзіўся — адказаў мне штосьці накшталт таго, што мы пачынаем вялікае змаганьне і нам патрэбен менавіта фронт. Мяне гэта, прызнаюся, моцна засмуціла, тым больш, калі я яшчэ і яшчэ раз прыгледзеўся да складу аргкамітэту. Мала сталых, дасьведчаных у грамадска-палітычных справах людзей, зусім мала выдатных дзеячаў навукі, адукацыі, культуры, і гэта на этапе, калі распрацоўваецца статут і праграма Руху. Мяне пачаў забіраць неспакой, што з такім слабым аргкамітэтам разгарнуць рух на ўсю рэспубліку справа не рэальная, трэба яго неадкладна папоўніць новымі аўтарытэтнымі людзьмі, ператварыць у магутнае ідэалагічна-арганізацыйнае ядро, вакол якога пачне гуртавацца ўся больш-менш сьвядомая беларуская інтэлігенцыя. Іначай шырокі, масавы рух створаны не будзе — такі нацыянальна-вызваленчы рух арганізоўвае і разгортвае толькі інтэлігенцыя. Для гэтага, прыйшоў я да высновы, трэба склікаць адмысловую канферэнцыю. Параіўся з сакратарамі СП В. Зуёнкам і Б. Сачанкам — і яны мяне падтрымалі, як і многія іншыя аўтарытэтныя, перабудоўча настроеныя, літаратары, з якімі я меў гаворку. У выніку — ва ўсе творчыя саюзы і ў многія установы, такія, як Акадэмія Навук, Белдзяржуніверсітэт і інш., на імя іх кіраўнікоў быў пасланы ліст наступнага зьместу: «Творчыя саюзы мастакоў, кінематаграфістаў і пісьменьнікаў рэспублікі разам з рэдакцыяй штотыднёвіка «ЛіМ» зьяўляюцца заснавальнікамі гісторыка-асьветніцкага таварыства «Мартыралог Беларусі». На тым жа сходзе 19 кастрычніка 1988 года намі ўтвораны аргкамітэт Народнага фронту за перабудову і адраджэньне грамадства на сацыялістычных асновах. Саюз пісьменьнікаў БССР адчувае на сабе адказнасьць за стан спраў у аргкамітэце і лёс руху наогул. На наш погляд, наспела патрэба ў правядзеньні канферэнцыі прадстаўнікоў творчых саюзаў, а таксама найбольш зацікаўленых прадпрыемстваў і ўстаноў, дзе былі б разгледжаны праекты Праграмы, Статута народнага руху, абмеркаваны альтэрнатыўныя прапановы па яго назве. Акрамя таго, ёсьць неабходнасьць умацаваць аргкамітэт. На агульным сходзе СП БССР ужо выбрана група ўпаўнаважаных на канферэнцыю, тэрмін правядзеньня якой будзе вызначаны ў рабочым парадку. Праўленьне СП БССР просіць падтрымаць нашу ініцыятыву і выбраць на канферэнцыю па абмеркаваньню дакументаў народнага руху сваіх прадстаўнікоў у колькасьці 10—15 чалавек. Першы сакратар праўленьня СП БССР Ніл Гілевіч Канферэнцыя, на якую я ўскладаў такія вялікія спадзяваньні, не адбылася. Задума пацярпела поўны правал. Яе падтрымаў толькі адзін Саюз кінематаграфістаў (старшыня В. Нікіфараў). А больш ніхто, ніводзін Саюз, ніводная установа. Чаму, якая прычына — мне стала зразумела пасьля тэлефоннай размовы са старшынёй Саюза кампазітараў І. Лучанком. Пазваніў Ігар Міхайлавіч і — што называецца павесяліў: «Ніл Сямёнавіч, прашу прабачыць, але я з вашым лістом хадзіў да Пячэньнікава, каб сказаў, што рабіць, бо мне самому разабрацца цяжка. І ведаеце, што сказаў Вялерый Андрэевіч? «Выкіньце гэту паперку ў кош». Чэснае слова! Не крыўдуйце, але супроць сакратара ЦК я пайсьці не магу». Відаць, не адзін І. Лучанок насіў тады ў ЦК падпісаны мною ліст. З чыйго экземпляра былі зроблены там копіі — ужо не высьветліш (бо зроблены яны без прозьвішча адрасата, каб не было бачна, хто прынёс). * * * Хацеў бы тут асобна запыніцца на двух эпізодах грамадска-палітычнага жыцьця Беларусі, якія мелі месца напрадвесьні 1989 года. Эпізоды рознага зьместу і мэтавага накірунку, але яны зусім невыпадкова супалі ў часе, бо зьявіліся выявамі і сьведчаньнем досыць напружанага эмацыйнага стану грамадства. Ініцыяваны яны былі рознымі сацыяльна-палітычнымі сіламі і з рознымі задумамі, аднак жа іх зьвязвала між сабой аб’ектыўная логіка «хады падзей», дыялектыка рэчаіснасьці. Дапускаю, што другі эпізод быў у нейкай меры інспіраваны ці падштурхнуты першым. Што за эпізоды? Першы — гэта агромністы (40-тысячны?) мітынг мінчан і прыезджых на стадыёне «Дынама», які адбыўся 19-га лютага. Мітынг быў арганізаваны староньнікамі дэмакратычных перамен — на абарону і падтрымку Перабудовы, у праграме якой беларусы-патрыёты на першае месца ставілі задачу нашага нацыянальнага адраджэньня. Такога маштабнага «веча» на беларускай зямлі бадай што яшчэ ніколі не было,— і яно зрабіла надзвычайнае ўражаньне на ўсё жыхарства рэспублікі. Была выказана воля абуджанай грамады да актыўнай палітычнай дзейнасьці пад сьцягам Перабудовы — за дэмакратызацыю, за галоснасьць, за поўную і канчатковую дэсталінізацыю грамадства, за наданьне беларускай мове статуса дзяржаўнай. І, зазначым — за «сацыялізм з чалавечым абліччам», што адмыслова падкрэсьліў у сваёй прамове Зянон Пазьняк. Другі эпізод — прыезд у Беларусь і сустрэчы з грамадскасьцю члена Палітбюро, сакратара ЦК КПСС В. А. Мядзведзева (27.2.—1.3.). На завяршэньне візіту госьць выступіў з вялікай прамовай на сходзе «прадстаўнікоў партыйных і грамадскіх арганізацый і працоўных калектываў рэспублікі» (слухаў ягоную прамову і я). Паказальная аднак, дэталь, што папярэдне сакратар ЦК КПСС запатрабаваў сустрэчы з вядомымі, аўтарытэтнымі дзеячамі беларускай мастацкай культуры, перш за ўсё — кіраўнікамі творчых саюзаў. Старшыня СП Максім Танк па нейкай прычыне (не помню) на сустрэчу прыйсьці не змог, і «адтуль» было загадана зьявіцца мне і прыняць удзел у размове. «Аб чым вы будзеце гаварыць, якія просьбы і прапановы выказваць?» — пацікавіліся (ну а як жа! — член Палітбюро ЦК будзе слухаць!) «адтуль».— «Пра нашы праблемы і клопаты. Да зьвяржэньня рэжыму заклікаць не буду,— адказаў,— не хвалюйцеся». І я сапраўды гаварыў пра нашы праблемы і клопаты. Дазволю сабе працытаваць інфармацыю з тыднёвіка «ЛіМ» за 3.3.1989. «Першы сакратар праўленьня СП Беларусі Н. Гілевіч гаварыў аб неабходнасьці таго, каб Саветы ўсіх узроўняў сьмялей бралі на сябе і больш пасьлядоўна і настойліва вырашалі праблемы мовы, нацыянальнай культуры, экалогіі. Пісьменьнік унёс прапанову вярнуць беларускім літаратурным часопісам іх ранейшыя аб’ёмы, скарочаныя гадоў пятнаццаць назад пад выглядам «часовай» меры...» Як процівага першаму сакратару СП выступіў на сустрэчы былы першы сакратар СП І. Шамякін, гаварыў у асноўным пра Чарнобыль. Бралі слова артыст М. Яроменка, скульптар З. Азгур, кінарэжысёр В. Дашук, мастак У. Стальмашонак, кампазітар І. Лучанок гаварылі пра свае прафесійныя клопаты. Пра найвялікшы наш агульны боль — пра трагічнае становішча роднай мовы — не гаварылі. * * * Мае клопаты пра стварэньне Таварыства беларускай мовы былі крыху прытарможаны яшчэ адной неспадзяванай акалічнасьцю: пачалася падрыхтоўка да выбараў у Вярхоўны Савет СССР, назначаных на 26 сакавіка 1989 года. Першыя дэмакратычныя, дакладней — напалову дэмакратычныя выбары ў краіне! Напалову — бо разам з выбарамі па мажарытарнай сістэме былі і «выбары» (па сутнасьці назначэньні ў дэпутаты) ад грамадскіх арганізацый. Напрыклад, ад пісьменьнікаў быў «выбраны» В. Быкаў, ад кампазітараў — І. Лучанок, ад прафсаюзаў — М. Захарэвіч, ад жаночых арганізацый рэспублікі — М. Карпенка і г. д. Восем устаноў Мінска вылучылі кандыдатам у дэпутаты мяне — па 563 тэрытарыяльнай выбарчай акрузе. Вельмі скора я пашкадаваў, што даў згоду на гэта вылучэньне. Ужо на першых сустрэчах з выбаршчыкамі зразумеў, што мяне чакае параза. Дэмакратычныя выбары — гэта змаганьне, бязьлітаснае і брутальнае, на што я зусім не здольны, для перамогі патрэбна добра падабраная баявая каманда, а ў мяне яна была бездапаможная і бяздзейная. Людзі з каманды майго спаборніка на кожным сходзе актыўнічалі надзвычайна і стараліся мяне прынізіць, нават абразіць. («Сколько вам лет? Пятьдесят семь? И вам не стыдно лезть в Верховный Совет?» — крывіў міну адзін. «Запомните и скажите всем: этого бюрократа нельзя пускать в Верховный Совет страны, вон его надо гнать, вон!» — пырскаў слюной ужо ў іншай зале другі). Галоўная ж прычына паразы — мой беларускі патрыятызм, беларускія пункты маёй выбарчай праграмы і мая беларуская мова на сустрэчах. У праграме значылася: «І нарэшце — аб тым, што мяне як літаратара турбавала на працягу ўсяго майго сьвядомага жыцьця і турбуе сёньня. Гаворка — пра лёс беларускай мовы і культуры і пра брацтва народаў нашай краіны. Перакананы, што з інтэрнацыянальнай пазіцыяй ніяк не ідзе ў разрэз клопат пра разьвіцьцё беларускай нацыянальнай культуры і павышэньне статусу беларускай мовы ў нашай рэспубліцы. (...) Я моцна веру ў глыбокі прыродны і выхаваны жыцьцём інтэрнацыяналізм беларусаў, ён у сэрцах у нас і ён будзе трымаць нас на вышыні, вартай імя і славы народа. Але клапаціцца пра лёс нашай цудоўнай мовы ўсім нам, хто жыве ў рэспубліцы, трэба. Гэта справа і сумленьня і гонару кожнага. Што датычыць маіх канкрэтных планаў у гэтай галіне, то я даўно жыву ідэяй стварыць у нас Таварыства беларускай мовы імя Скарыны і цяпер намераны актыўна ўзяцца за яе ажыцьцяўленьне. Упэўнены, што такое Таварыства будзе вельмі садзейнічаць прапагандзе беларускай мовы, выхаваньню любові і павагі да яе, і таму, каб яна гучала ў нас наколькі інтымна, настолькі і дзяржаўна». Так заканчвалася мая праграма, з якою знаёміліся на ўчастках выбаршчыкі. Не сумняваюся, што гэтым я ў значнай меры «забяспечыў» сабе вынікі галасаваньня. Такое абяцаць мінчанам (радым, што выракліся беларушчыны,— а гэткіх бальшыня) і спадзявацца на перамогу — наіўна і сьмешна. Знайшоў пра што клапаціцца, недарэка! Гаварыў бы і сам «человеческим языком», а то... слухаць брыдка!.. Пазьней я і падзяліўся гэтымі сумнымі думкамі ў адным з артыкулаў, іранічна падкрэсьліўшы: калі хто хоча ў Мінску выйграць на выбарах — пастарайцеся мець спаборнікам беларускага пісьменьніка, не намінальна беларускага, а душой і сэрцам. Праз паўгода, у канцы лістапада В. Быкаў на старонках «Правды» і «ЛіМа» даў сваё тлумачэньне прычын маёй паразы, залічыўшы мяне да тых, каму ўласьцівы «сацыяльны канфармізм, прыслужніцтва перад уладай», хто «дэманструе палітычнае віхляньне паміж разьлікам і ісьцінай», да тых «надзеленых сумленьнем і розумам» мастакоў слова, каму не хапае «сілы характару, каб ва ўсіх выпрабаваньнях лёсу застацца верным сабе, ісьціне і болей нікому». Такога страшнага ўдару ад самага блізкага сябра, аднаверца і паплечніка я не толькі не чакаў, а і прысьніць не мог. Пачуцьцё крыўды і абурэньня ўва мне проста не месьцілася. І хацелася ў гневе крыкнуць: «Так, я — не цвердакаменны бальшавік, напэўна, ішоў дзесь на кампрамісы, бо такі меў сьветапогляд і перакананьне, бо вырас у сям’і камуніста-ідэаліста, але верным сабе заставаўся заўсёды, у самым галоўным верны — у служэньні Беларусі, беларускай ідэі, беларускай мове і культуры.» Пры першай жа сустрэчы з Быкавым (пасьля нейкага сходу ў Доме літаратара) я выказаў яму сваё абурэньне ягоным ікрымінаваньнем мне бог ведае якіх грахоў. «Дык гэта ты, мой найблізкі сябра, такой думкі пра мяне і маю грамадзянскую пазіцыю? Прабач, але ў такім разе я мушу сказаць: ты мне не суддзя. І ты знаеш — чаму.» (Што я меў на ўвазе — Быкаў зразумеў). Ясна, што пасьля гэтага нашы сяброўскія ўзаемаадносіны заставацца ранейшымі не маглі. Варожымі і непрыязнымі яны не сталі, бачыліся мы досыць часта, асабліва на пачатку 90-х, на мітынгах, на розных зьездах і сходах, іншы раз гутарылі, аднойчы нават я заяджаў да яго на кватэру (з міністрам Я. Вайтовічам), але вярнуцца да колішняга было ўжо немагчыма. Тым больш, што сітуацыю звышпаспяхова скарысталі некаторыя нашы, так бы мовіць, агульныя знаёмыя, зацікаўленыя ў дыстанцыяваньні паміж Быкавым і мною. Балюча перажыў я наш «расхэйдус», вельмі балюча. На маё перакананьне, гэтага не павінна было здарыцца, у нашым становішчы — гэта недазволеная раскоша. Няйначай як нейкае беларускае пракляцьце бачылася мне і ў гэтым і ў іншых падобных выпадках. Вір цяжкіх і горкіх дум паспрабаваў тады ж, адразу, перавесьці ў больш-менш спакойнае рэчышча публіцыстычнага верша. ПРА НАШУ ГОДНАСЬЦЬ Што праўда, То праўда — Даўно гэта стала: Віхляньня — багата, А годнасьці — мала. Багата юродства, Блазьнерства, Крыўляньня, А мова народа — На грані скананьня. Таму і цямнеем, Чарнеем ад злосьці. А ж хочацца нават Ударыць кагосьці. Каго — зразумела, Ды чорт яго знае, Чым кончыцца можа Адвага такая! І што тады робім У злосьці і скрусе Мы — існыя родам Сыны Беларусі? Што робім? А б’ём-дабіваем заўзята Свайго Не дабітага злыднямі Брата. У гэтым — і мужнасьць, І мудрасьць, І годнасьць. І нашага гора-гібеньня Нязводнасьць. Невытлумачальны для мяне выпад Быкава адыграў тады і станоўчую ролю ў маім жыцьці — ён дапамог мне мабілізаваць сілу волі і неадкладна зрабіць рашучы крок, да якога рыхтаваўся даўно, але ўсё адкладваў і адкладваў. Праз чатыры дні пасьля артыкула В. Быкава ў «ЛіМе» я, не пытаючы папярэдняй згода ні ў ЦК, ні ў старшыні М. Танка, пакінуў пасаду першага сакратара СП БССР. * * * Але вернемся да выбараў у ВС СССР — у пачатак года. Пасобіў мне праваліцца на тых выбарах і старшыня аргкамітэту БНФ З. Пазьняк. Аднойчы зайшоў да мяне пляменьнік і пытае: ці ведаеце вы, што на перадвыбарчых сходах гаворыць пра вас Пазьняк? «Ніл Гілевіч — вядомы, паважаны пісьменьнік, але ён камуніст, і я заклікаю вас не галасаваць за яго, а галасаваць за маладога і энергічнага... з якога будзе больш карысьці» і г. д. Зноў засталося толькі горка ўсьміхнуцца: якая дзіўная ідэалагічная зашоранасьць! Хоць бы ўспомніў З. С., што свая родная маці — член КПСС! Куды ж мы з такой «кадравай палітыкай» зойдзем? Якімі ж крытэрыямі ў змаганьні за нацыянальна-дзяржаўнае адраджэньне Беларусі будзем кіравацца? Усіх прыналежных да партыі — пад адзін грэбень?.. Яшчэ за месяц ці крыху менш да выбараў я фактычна сышоў з дыстанцыі — ад разуменьня марнасьці майго ўдзелу ў гэтым марафоне, ад пачуцьця якогасьці яшчэ не асьвядомленага расчараваньня, ад нейкай гнеўнай горычы і маральнага дыскамфорту. Каб не палічылі выбаршчыкі за непавагу да іх — «кандыдат на сустрэчу не зьявіўся!» — я папрасіў схадзіць сваіх «давераных асоб» — паэтаў В. Зуёнка і Г. Дзьмітрыева, гэта дазвалялася Палажэньнем аб выбарах. У разгар гэтай «перадвыбарчай кампаніі», з радасьцю, што маю аб’ектыўнае апраўданьне майго няўдзелу ў сустрэчах, паехаў у Маскву на ўстаноўчую канферэнцыю Фонда славянскай пісьменнасьці і славянскіх культур. 11-га сакавіка быў выбраны Савет Фонду: яго старшынёй стаў акадэмік М. І. Талстой (унук Л. М. Талстога), сустаршынямі — расіянін В. Р, Распуцін, украінец Б. І. Алейнік і беларус Н. С. Гілевіч. Якія надзеі ўскладаў на гэты Фонд, даўшы згоду працаваць у кіраўніцтве, і якія меў засьцярогі? Надзея была адна: унутры такой паважнай арганізацыі сярод расійскай інтэлігенцыі ўдасца пашырыць разуменьне гістарычнай несправядлівасьці ў адносінах да беларускай мовы і выклікаць пачуцьцё спагады і падтрымкі. Думалася: браты-расіяне канешне ж зразумеюць нас і падтрымаюць! Не могуць не зразумець! Усё ж такі славяне, кроўна блізкія родзічы, дый па іх жа перш за ўсё віне дайшла наша мова да такога заняпаду, апынулася ў такім трагічным становішчы. Значыць, супольнымі сіламі цяпер, пад сьцягам Перабудовы, паможам сястры Беларусі акрыяць духам і зьберагчы сваю самабытнасьць! А засьцярога была такая: ці не тоіцца ў гэтай ідэі Фонда старая-старая, хітрая-хітрая тэндэнцыя зьліцьця трох «рускіх плямён» (іменна плямён, а не народаў!) у адно, размываньня этнічна-культурнай самасьці украінцаў і беларусаў, паглынаньня дзвюх моў — украінскай і беларускай — трэцяю мовай — расійскай. Вельмі хутка пераканаюся, што канешне ж іменна так яно і задумвалася. І наіўных ілюзій быць не павінна. У канцы траўня ў Маскве сабраўся Зьезд народных дэпутатаў СССР — з мэтаю абмеркаваць і вызначыць будучы статус, а значыць і лёс вялікай імперыі, паколькі адкладаць гэта надалей ужо было немагчыма. За працай Зьезду я сачыў — і па тэлевізары, і па друку — штодзённа і з моцна ўзбуджанай цікавасьцю: як будзе трактавацца пытаньне аб статусе моў саюзных рэспублік і да якой высновы ў выніку Зьезд прыйдзе? Як і можна было чакаць, найбольш грунтоўна, дасьведчана і востра аб моўнай праблеме гаварылі дэпутаты-пісьменьнікі... Не рускія, вядома, а «нацыяналы». Кіргіз Ч. Айтматаў, украінец Б. Алейнік, малдаванін І. Друцэ, латыш Я. Петэрс, каракалпак Т. Каіпбергенаў... З усімі імі я быў знаёмы асабіста, і цяпер чытаў і перачытваў іх прамовы з пачуцьцём брацкай салідарнасьці, удзячнасьці і захапленьня. «Ай жа і малайцы хлопцы, ну малайцы! — крычаў сам сабе ад радасьці.— Якую праўду-матку «рэжуць» на ўсю краіну!» Чынгіз Айтматаў прысьвяціў пытаньням мовы і нацыянальных узаемаадносін палавіну выступленьня. «...Мовы карэнных народаў саюзных рэспублік павінны функцыянаваць у якасьці дзяржаўных» — катэгарычна патрабуе знакаміты Айтматаў. Успомнілася, як усяго год з гакам назад у Маскве на пленуме праўленьня СП СССР Чынгіз Тарэкулавіч спрабаваў пераканаць мяне, каб я адступіў ад гэтага самага патрабаваньня, якое цяпер выстаўляе ён. Выдатна! Значыць, час робіць сваю справу. І вельмі хутка! Руская мова, сказаў далей Айтматаў, «не павінна выцясьняць іншыя, побач існуючыя мовы карэнных народаў. У гэтай сувязі неабходна ўсьвядоміць, што кожны народ да той пары народ, пакуль ён валодае ўласнай мовай, і ў гэтым — яго культурная суверэннасьць. І як толькі па тых ці іншых прычынах ён пазбаўляецца магчымасьці ўжываць і культываваць сваю мову, ён перастае быць тым, кім ён быў і павінен быць». Барыс Алейнік выступіў, па-першае, супроць права бацькоў выбіраць мову навучаньня для сваіх дзяцей: «На Украіне і ў Беларусі... у некаторых гарадах проста няма з чаго выбіраць — беларускія і ўкраінскія школы цалкам адсутнічаюць»; па-другое — супроць наданьня ў саюзных рэспубліках статуса дзяржаўнай і рускай мове — нароўні з мовамі карэннага тытульнага насельніцтва нацыі; па-трэцяе, заклікаў Палітбюро ЦК і Урад СССР «пакараць тых чыноўнікаў, асабліва на месцах, якія ярасна супраціўляюцца перабудове ў сферы міжнацыянальных узаемаадносін, перасьледуюць, скажам прама, членаў Таварыства украінскай мовы імя Тараса Рыгоравіча Шаўчэнкі». Так з прамовы Алейніка я — і ўся краіна, і ўвесь сьвет — даведаліся, што нават члены культурна-асьветніцкай арганізацыі перасьледуюцца. За што? За любоў і пашану да роднае мовы! Значыць, гэта чакае і нашае ТБМ, якое мы толькі ствараем? Ці Палітбюро дасьць каманду — «не чапаць!»? Вельмі рэзка выступіў у абарону нацыянальных моў Іон Друцэ, з якім мяне пазнаёміў у Маскве А. Адамовіч — і мы крыху на гэту тэму пагаварылі з ім. «Старажытныя іудзеі ўстанавілі, што самым слабым, балючым і далікатным месцам любога народа ёсьць яго мова, г. зн. той масток, ад якога наш зямны пачатак пераходзіць у духоўны. І, вядома ж, наш клопат пра мову дыктуецца перш за ўсё тым, што жывое ніяк не можа зьмірыцца са сваёй сьмерцю.» І далей: «Сапраўды, для выратаваньня нацыянальных моў трэба ўжыць дзяржаўны механізм. Сёньня іншы сродак не дапаможа. А абвяшчэньне абедзвюх моў роўна дзяржаўнымі — гэта азначае «привет вашей бабушке». Гэта азначае, на «трасянцы» гаварылі, на «трасянцы» і будзем гаварыць». Яшчэ далей пайшоў у сваім процістаяньні імпершавінісцкай палітыцы Крамля Янез Петэрс. «Але тое, што ў Расіі яшчэ горш, не можа служыць суцяшэньнем для латышоў, літоўцаў і эстонцаў... Навошта нас параўноваць з менш разьвітымі рэгіёнамі? Параўноўвайце нас з Фінляндыяй, Швецыяй, Нарвегіяй, Даніяй. І калі мы не хочам, каб разьвіваліся антырускія, антылатышскія, антылітоўскія, антыэстонскія, антыяўрэйскія... настроі, давайце сапраўды правядзем перабудову і па пытаньнях міжнацыянальных адносін і статуса саюзнай рэспублікі як суверэннай дзяржавы». І далей: «У выніку Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый 1917 года Латвія, Летува і Эстонія здабылі нацыянальную дзяржаўнасьць. У 1940 годзе Сталін і яго эмісары Вышынскі, Дэканозаў, Жданаў, каты народаў, у тым ліку і рускага народа, нам абяцалі сацыялістычнае шчасьце. Аказалася, што гэта была прымітыўная і грубая сталінска-гітлераўская змова аб разьмеркаваньні сфер уплыву.» З прамовы Петэрса я зразумеў, што ў Прыбалтыцы перабудоўчыя настроі зусім наблізіліся да практычных патрабаваньняў і дзеяньняў, і што, відавочна, размовамі справа не абыдзецца, напэўна, трэба чакаць у бліжэйшы час вялікіх падзей. Так выступілі на Зьездзе народных дэпутатаў СССР кіргіз, украінец, малдаванін, латыш... Ну, а як жа выступіў беларус — прадстаўнік рэспублікі, у якой мова карэннага народа знаходзіцца ў найбольш бядотным становішчы? А ніяк! Беларус слова не ўзяў. Беларусу сказаць няма-чаго, няма патрэбы. У Беларусі — усё ў парадку, усё добра. Народныя ад Беларусі, не толькі жанчыны, але і мужчыны прыехалі ў Маскву, у Крэмль па апельсіны — як прыязджалі дэпутаты-цёткі на сесію Вярхоўнага Савета БССР у Мінск,— ладавалі экзатычнымі пладамі авоські і, шчасьлівыя, вярталіся дадому. Абурэньне маё, мушу прызнацца, было вялікае. Чаму прамаўчалі нашы? Чаму не сказалі, як нам баліць душа ад несправядлівасьці, ад прыгнёту, ад здзеку? Пра гэта я досыць іранічна сказаў у друку, чым, як неўзабаве пераканаюся, вельмі раззлаваў некаторых нашых «нардэпаў». Вось калі я пашкадаваў, што не прайшоў у дэпутаты Вярхоўнага Савета СССР. А ўжо ж бы дабіўся, каб мне слова далі. А калі б не далі — дык беларускі народ ведаў бы: нашаму слова не далі. Як гэта кажуць, запішам для гісторыі. * * * З прадвесьня ўшчыльную заняўся стварэньнем ТБМ, падрыхтоўкай да першага Устаноўчага зьезда Таварыства. Згода ЦК КПБ на гэта была дадзена лёгка — і не дзіва: аналагічнае Таварыства на Украіне ўжо было афіцыйна зарэгістравана і пачало дзейнічаць. Прыклад ёсьць! — значыць і мы можам пайсьці на такую саступку «нацыяналістам». Ды і Крэмль, несумненна, не пярэчыў, там ужо ў такіх таварыствах небяспекі не бачылі. Што належала перш за ўсё зрабіць — самае неабходнае? Распрацаваць статут Таварыства і арганізаваць па ўсёй Беларусі, у гарадах і гарадскіх пасёлках, першасныя суполкі ТБМ, якія выберуць дэлегатаў на Ўстаноўчы зьезд. У працы над статутам актыўны ўдзел прымалі пісьменьнікі і навукоўцы (Б. Сачанка, П. Садоўскі, Г. Цыхун, З. Санько і інш). Па дзяржаўна-партыйнай завядзёнцы дзеля паважнасьці, арганізацыямі-заснавальнікамі ТБМ афіцыйна запісаны: Саюз пісьменьнікаў Беларусі, Міністэрства адукацыі, Міністэрства культуры, Інстытут мовазнаўства АН, Інстытут літаратуры АН, Фонд культуры, Дзяржтэлерадыё, Таварыства «Радзіма», Таварыства Дружбы і культурных сувязяў з заграніцай. У пачатку чэрвеня рэспубліканскія газеты апублікавалі праект Статута ТБМ. Найбольш цешылі тыя раздзелы і параграфы, у якіх гаварылася пра самыя важныя мэты і задачы Таварыства. «З. ТБМ — масавая арганізацыя, якая першаступеннай задачай мае адраджэньне ў духоўным жыцьці народа беларускай мовы і праз яе ўсёй нацыянальнай культуры...» «6. ...Лічыць абавязкам праводзіць грунтоўную растлумачальную і прапагандысцкую работу, настойліва фарміраваць грамадскую думку з тым, каб усе жыхары рэспублікі зразумелі жыцьцёвую неабходнасьць наданьня беларускай мове статуса дзяржаўнай мовы БССР». «10. Адной са сваіх галоўных мэт таварыства лічыць адраджэньне ў Беларусі... нацыянальнай асьветы і сістэмы нацыянальнай школы ўсіх тыпаў і забеспячэньне ўмоў для бесперапыннай адукацыі на беларускай мове». 27 чэрвеня адбыўся Устаноўчы зьезд Таварыства. (Цікавая дэталь: днём раней, 26-га, закончыўся Устаноўчы зьезд БНФ). Праз дзень у газетах была апублікавана — пад назвай «Адраджэньне роднага слова» — інфармацыя БелТА аб рабоце Зьезда, у якой гаварылася: «Прадстаўнікі практычна ўсіх раёнаў рэспублікі канкрэтна і зацікаўлена абмяркоўвалі магчымыя шляхі ўключэньня на самай дэмакратычнай аснове ў свой рух мільёнаў людзей, усіх, хто жадае не проста захаваньня роднага слова, якое за гады культу асобы і застою аказалася на мяжы зьнікненьня, але і яго сапраўднага адраджэньня». І далей: «Удзельнікі зьезда горача падтрымалі выказаную ў дакладзе старшыні аргкамітэта, першага сакратара Саюза пісьменьнікаў рэспублікі Ніла Гілевіча прапанову аб разгортваньні шырокага прапагандысцкага і арганізатарскага руху за наданьне беларускай мове статуса дзяржаўнай». Помню той незабыўны момант, калі прагучала гэтая прапанова. Што рабілася ў зале — якія грымелі воплескі, доўжыліся авацыі, выгукаліся воклічы! Я глядзеў на ўзбуджаных, ахопленых энтузіязмам людзей і адчуваў, што магу не стрымаць сьлёз. Дык вось жа яна, Беларусь! Вось яна — жывая, сапраўдная, непераможная! Вось як выбухова яна заяўляе пра сваю любоў да роднага слова, пра сваю вернасьць яму, пра сваё сьвятое права надаць яму дзяржаўную моц!.. Выпадкова (само па сабе, ніхто не арганізоўваў прамоўцаў), але ж і зусім не выпадкова (па волі Божай) слова на зьездзе ўзялі не толькі вядомыя літаратары, філолагі, гісторыкі, настаўнікі,— гэта і чакалася,— але палымяна выступілі і рабочыя (П. Зьмітрук, У. Шушкевіч) і аж два ксяндзы (У. Чарняўскі і Я. Матусевіч). У выбраную на зьездзе Раду ТБМ увайшло 58 чалавек (па недагляду — цотны лік). Сярод іх такія відныя постаці нацыянальнай літаратуры і культуры, навукі і адукацыі, як Я. Брыль, Р. Гарэцкі, В. Шаранговіч, У Калесьнік, А. Мальдзіс, Ф. Янкоўскі, Г. Бураўкін, Б. Сачанка, А. Лойка, С. Законьнікаў, Г. Цыхун, З. Санько, А. Падлужны, П. Садоўскі, А. Каўка, М. Купава, А. Клышка, А. Грыцкевіч, Л. Лыч, В. Маслюк, А. Белакоз, міністры А. Бутэвіч, Я. Вайтовіч, М. Дзямчук, сакратар сталічнага ГК КПБ П. Краўчанка. Дзякуючы апошняму ТБМ неўзабаве атрымала досыць прыстойнае памяшканьне, у якім разьмяшчаецца да гэтага часу. У будучым, на наступных зьездах (1991, 1993, 1995) у такім магутным складзе рада ТБМ ужо ніколі не выбіралася. Чаму? Гэтаму спрычыніліся важныя перамены ў грамадска-палітычным жыцьці краіны. Прыняцьце Закона аб мовах, дэмакратычныя выбары ў Вярхоўны Савет рэспублікі, абвяшчэньне незалежнасьці Беларусі, развал СССР, фактычная ліквідацыя камуністычнага рэжыму, рэзкае ўзмацненьне працэсаў дэмакратызацыі і беларусізацыі — усё гэта адцягвала многіх выдатных дзеячаў ад ТБМ, вымушаючы іх засяродзіцца на значных і адказных участках дзяржаватворчасьці (напрыклад, у пастаянных камісіях Вярхоўнага Савета, у Міністэрствах і выдавецтвах, у палітычных партыях). Спадарожнічала гэтаму ўсьведамленьне (на жаль, заўчаснае), што наконт беларускай мовы пытаньне ў прынцыпе вырашана: яна заканадаўча замацавана ў якасьці дзяржаўнай і шчасьлівы лёс надалей ёй забяспечаны. Змагацца за яе дзяржаўны статус ужо няма патрэбы, і Таварыства можа заняцца іншымі, больш прыватнымі праблемамі. На ўстаноўчым зьездзе, апрача статута ТБМ, былі прыняты і некаторыя іншыя дакументы, у прыватнасьці «Зварот да грамадзян Беларускай ССР, да беларусаў, якія жывуць за межамі рэспублікі, да ўсіх прыхільнікаў беларускага слова». У звароце гаварылася: «Горача заклікаем з разуменьнем і адчуваньнем гістарычнай адказнасьці паставіцца да катастрафічнага становішча беларускай мовы ў Беларусі — падтрымаць шматлікія прапановы грамадскасьці аб неадкладным наданьні ёй дзяржаўнага статуса ў рэспубліцы». І такі ж палымяны заклік уступаць у Таварыства, усюды ствараць яго суполкі, растлумачваць яго мэты і задачы, і вядома ж — сваім асабістым прыкладам — заахвочваць, «каб беларуская мова ў будзень і сьвята гучала ва ўсіх сферах нашага жыцьця». Як жа хацелася верыць, што гэтыя словы будуць пачутыя, што яны дойдуць да сэрцаў мільёнаў і што водгукам на іх будзе вялікае абуджэньне сумленьня і волі народа — волі будаваць сваю свабодную суверэнную Бацькаўшчыну!.. 28 верасьня ТБМ як грамадская арганізацыя было зацверджана Прэзідыумам Вярхоўнага Савета БССР (Тады была такая практыка). Не гледзячы на мой грунтоўны даклад, зацвярджэньне прайшло без аніякага энтузіязму — наадварот, з пэўнай насьцярожанасьцю і паблажлівасьцю: маўляў, ну што ж, зацвердзім, але, але... глядзіце, каб уся праца Таварыства ішла ў рамках закона, адпавядала Канстытуцыі, не падагравала нацыяналізму. Гэта была апошняя кропка ў працэсе афармленьня арганізацыі. ТБМ тым часам разгарнула актыўную дзейнасьць. У гарадах і пасёлках, пры навучальных установах і на прадпрыемствах пачалі ўзьнікаць першасныя суполкі, якім належала аб’яднацца ў гарадскія і раённыя арганізацыі (пазьней былі створаны і абласныя). На Радзе быў выбраны намесьнік старшыні ТБМ (ім стаў настаўнік Я. Цумараў) і рабочы сакратарыят, былі зацверджаны кіраўнікі камісій. Кожная з камісій распрацавала канкрэтную праграму дзейнасьці, хоць за працу далёка не ўсе з іх узяліся аднолькава энтузіястычна. Найбольш плённа з самага пачатку і ў наступныя гады працавалі камісіі: выдавецкая, тэрміналагічная, па ўдасканаленьні правапісу, па сувязях з суайчыньнікамі за межамі рэспублікі, па тапаніміцы. Амаль не разгарнулі працы — ні на пачатку, ні пасьля — камісіі па культуры мовы, па зрокавым і гукавым афармленьні жыцьцёвага асяроддзя, па моўных скарбах народа. Недастаткова актыўна працавала галоўная, у маім разуменьні, камісія — арганізацыйна-прапагандысцкая. У выніку — толькі на палавіне тэрыторыі рэспублікі былі створаны суполкі ТБМ, ды і з тых, што меліся, многія існавалі намінальна, бо фактычна бяздзейнічалі. Дзеля справядлівасьці трэба сказаць, што і арганізоўваць на перыферыі суполкі было неймаверна цяжка — у многіх раёнах партыйнае кіраўніцтва не толькі не спрыяла і не падтрымлівала гэты рух, але перашкаджала, не дазваляла яго разгортваць (як пазьней у 1990—1991, сабаціравала выкананьне Закона аб мовах і распрацаванай на яго аснове Праграмы ажыцьцяўленьня ў рэспубліцы Закона аб мовах). Увогуле, мушу сказаць, што за гады працы ў ТБМ я пераканаўся яшчэ больш у адной сваёй даўняй думцы пра беларускую творчую інтэлігенцыю — пісьменьнікаў, мастакоў, музыкаў, артыстаў: у бальшыні сваёй — безініцыятыўныя і лянотныя ў тым, што датычыць не асабістых, а грамадскіх інтарэсаў. За трыбунай, на сходах, на зьездах, на канферэнцыях і г. д.— гавораць голасна і нават палымяна, і крытыкуюць, і заклікаюць, і разумна разважаюць, а як дойдзе да канкрэтнай практычнай справы — дзе што дзявалася? Дзе той пафас і палымянасьць, тая напорыстасьць і моц духу?.. У сакавіку 1990 года пачаў выходзіць, з перыядычнасьцю — адзін раз у месяц, бюлетэнь ТБМ «Наша слова». Грошы на яго выданьне велікадушна знайшоў Савет Міністраў (дзякуючы падтрымцы намесьніка старшыні СМ Н. М. Мазай і міністра культуры А. Бутэвіча). Гэта было немалое дасягненьне — свой орган друку. Рэдактарам бюлетэня на першай пары быў старшыня Таварыства, «рабілі нумар» практычна Г. Тумаш, А. Траяноўскі, З. Санько, Н. Гілевіч. Сакратаром рэдакцыі і адказным за выпуск быў нястомны руплівец Г. Тумаш. * * * У канцы лета таго, 1989-га года адбылася яшчэ адна нязначная, прыватнага парадку ў маім жыцьці падзея, аб якой варта ўспомніць для больш дакладнага разуменьня майго тагачаснага душэўнага стану: я зьняў сваю кандыдатуру са спіску прэтэндэнтаў на званьне члена-карэспандэнта АН БССР. Многія ўгаворвалі мяне не рабіць гэтага, што я маю рэальныя шанцы перамагчы канкурэнтаў, (а іх было чацвёра, усе мае добрыя знаёмыя), але я папрасіў маю кандыдатуру зьняць. Чаму? Бо адбыўся спадман. Яшчэ вясной мне пазваніў прэзідэнт акадэміі У. П. Платонаў, што ў іх ёсьць намер вылучыць мяне на чарговых выбарах у членкоры,— маўляў, як я на гэта гляджу. Я адказаў: дзякую, гляджу добра і пагаджуся, але з адной умовай: па спецыяльнасьці не літаратуразнаўства, а літаратура. «Я так і разумею,— адказаў Уладзімір Пятровіч,— як калісьці Максіма Танка. Я скажу сакратару аддзяленьня Навуменку, каб афармлялі іменна па літаратуры» «Пусьцілі» мяне, аднак, па літаратуразнаўству. Спаборнічаць і — хочаш не хочаш — псаваць адносіны з блізкім сябрам і калегам па кафедры А. Лойкам — найбольш верагодным з прэтэндэнтаў — мне не хацелася. І, здаецца, добра зрабіў. Як і меркавалася, членкорам быў выбраны Алег Антонавіч, То і дзякаваць Богу. 28-га лістапада завяршылася мая кар’ера літаратурнага чыноўніка ў СП БССР. У поўным сэнсе слова — «бразнуў дзьвярыма». Цалкам неспадзявана для ўсіх — і для пісьменьнікаў, і для старшыні СП Максіма Танка, і для ЦК (а гэта ўжо амаль хуліганства, бо пасада — наменклатурная, і ад яе самавольна не вызваляюцца, абавязкова патрабуецца ўзгадненьне). Зрабіў я гэта на чарговым пленуме Праўленьня, выйшаў на трыбуну, прачытаў заяву «Прашу вызваліць...» і сеў. Зала — анямела. У сяго-таго ў прэзідыуме аж сківіца адвісла. Прадстаўнік ЦК пабег званіць начальству: як быць? ЧП! Першы схамянуўся агаломшаны Яўген Іванавіч і пачаў угаворваць, каб я адмовіўся ад заявы,— маўляў, гэта несур’ёзна, выбіраў цябе зьезд — зьезд і вызваліць... Запярэчылі і іншыя, зашумела зала. Я ўзяў слова яшчэ раз: можаце не вызваляць, але з заўтрашняга дня на працу я выходзіць не буду, я здымаю з сябе гэтыя абавязкі; тым больш, што мяне выбралі старшынёй ТБМ, а там неймаверна шмат работы... Тады з аўтарытэтным словам зьвярнуўся да аўдыторыі Я. Брыль: «Ну што — ён на ўсё жыцьцё наняўся? Дзевяць гадоў адслужыў — мала? Прапаную ставіць на галасаваньне і просьбу задаволіць.» Так і сталася. Бывай, кантора!.. За тыдні тры да гэтага, прадчуваючы разьвітаньне з «канторай», рашыў схадзіць да Пімена Панчанкі — найбольш блізкага мне духам і характарам творчасьці з усіх сучасных паэтаў. Схадзіць, каб, так бы мовіць, трохі паспавядацца, шчыра, даверліва пагутарыць — аб тым, што набалела. Вось што запісаў у сваім дзёньніку Пімен Емельянавіч пра гэты мой візіт да яго: «8-га лістапада прыйшоў Ніл Гілевіч. Зоя і я праседзелі з ім за сьвяточным сталом больш чатырох гадзін. Мне было цікава (здаецца, і яму). Я думаў, што ён даўно зьездзіў у ААН (ЗША). Аказваецца, ён не ездзіў: яму не прапанавалі. Нехта на яго накапаў, як нацыяналіста № 1. І, як быццам, КДБ яго не пускае. Недарэчнасьць!» (Полымя, 1998, № 9). Помню здзіўленьне і абурэньне Панчанкі, калі я сказаў яму пра гэта. Як жа так?! — ніяк не мог паверыць П. Е. А вось так! Членамі беларускай дэлегацыі на сесіях ААН пабывалі бадай не менш як трыццаць пісьменьнікаў. І не толькі ваяўніча ідэйным членам КПСС аказалі давер ЦК і КДБ, але і некаторым беспартыйным літаратарам (А. Адамовічу, Р. Барадуліну). А мне — не! Ні членства ў партыі, ні пасада — нічога не значаць, калі да цябе недавер Там. Калі там ведаюць, што ты нізашто і нідзе не паступішся ў галоўным — у вернасьці Беларусі, беларускаму слову, беларускай праўдзе. Між іншым, на гэту тэму прамахнуўся са сваім прагнозам вядомы выдавец М. Дубянецкі. У сваім дзёньніку «Трэба рызыкаваць» (запіс за 8.I.1982) г.) ён характарызуе склад выдавецкага Савета, у якім 29 чалавек, з іх — 19 пісьменьнікаў. З гэтых 19-ці — 14 членаў КПСС, якіх Дубянецкі іранічна называе «дваранскай» групай, або групай «першародных» (у адрозьненьне ад «не поўных савецкіх дваран» — В. Быкава, Я. Брыля, А. Адамовіча, Р. Барадуліна і далучанага да іх члена КПСС А. Сабалеўскага). Дык вось аўтар дзёньніка піша, што некаторыя з іх, у тым ліку Н. Гілевіч, «яшчэ не «прадстаўлялі» сваю рэспубліку на сесіях генеральнай Асамблеі Арганізацыі Аб’яднаных Нацый. Але ж абавязкова не сёньня-заўтра Палітбюро ЦК КПСС зацвердзіць іх на гэтую ролю...» Прамахнуўся, паўтараю, Міхал Фёдаравіч. У наступныя гады Палітбюро зацвердзіла дэлегатамі на сесію ААН А. Адамовіча, В. Адамчыка, Р. Барадуліна, В. Зуёнка, апошнім, у 1990 годзе — А. Мальдзіса. Н. Гілевічу такі гонар не дастаўся, бо, сказала Ніна Іванаўна, «ты гаворыш тое, што думаеш, а не тое, што ім трэба». Уражаны быў Панчанка не толькі сюжэтам пра ААН. Не менш здзівіла яго і яшчэ адно накладзенае на мяне спагнаньне за нацыяналізм. Ён даведаўся ад мяне, што за 9 гадоў працы на пасадзе першага сакратара СП я ні разу не быў выбраны не толькі ў ЦК, як мой папярэднік, але і ні ў абкам, і ні ў гаркам і нават у райкам КПБ. (Нядаўна адзін стары сябар па радыё «Свабода» і ў газеце «Вячэрні Мінск» запальна-пераканана абвясьціў, нібыта я быў кандыдатам у члены ЦК КПБ і таму не мог напісаць дысідэнцкі «Сказ пра Лысую гару». Хлусьня, ды яшчэ і подлая! Ну, калі б я фіглярыў так, як ён, дык, напэўна, мяне б выбралі — калі б не ў ЦК, дык хоць у які з гэтых ніжэйшых «камаў». Але дзякаваць Богу — не заслужыў. Так што — трохі магу і паганарыцца). Доўгая, шчырая гутарка з Піменам Емельянавічам яшчэ раз пераканала мяне ў думцы: якая шчасьлівая магла б быць Беларусь, маючы такіх паэтаў, калі б не ліха-нядоля наша! Ну, але і ўсё адно дзякаваць Богу, што такія паэты, як Панчанка, ёсьць, бо без іх Беларусі было б яшчэ цяжэй, яшчэ горш. Але хачу забегчы на тры гады наперад і расказаць адну цікавую і паказальную, зьвязаную з гэтым лістом, гісторыю. У пачатку 1992-га у будынак ЦК КПБ на К. Маркса зьбіраўся перасяліцца ВС Беларусі. З кабінетаў выкідваліся розныя цэкоўскія паперы, у якіх са смакам рыліся некаторыя дэпутаты ВС. Адзін з іх (С. Навумчык) знайшоў там і копію падпісанага мной ліста і нядоўга думаючы праз карэспандэнта газеты «Коммерсант» абвясьціў, што знойдзены «доносы члена Президиума ВС РБ и одновременно белорусского писателя на своих товарищей по перу». З ліку пісьменьнікаў у Прэзідыуме ВС быў адзін я — значыць, гэта пра мяне. Вось так! І ні больш, ні менш. Які «данос» знайшоў дэпутат Навумчык — чытач пабачыў. Публікацыю ў «Коммерсанте» адзін з маіх «сяброў», былых сакратароў СП, размножыў і загадаў сваёй сакратарцы адправіць поштай па канкрэтных пісьменьніцкіх адрасах. Маўляў, глядзіце, калегі, хто кіраваў Саюзам: аўтар даносаў у ЦК! Абурэньню майму не было мяжы. Я паклікаў Навумчыка да сябе ў кабінет і спытаў — з металам у голасе, вядома: — «Якія вы знайшлі ў ЦК мае даносы на пісьменьнікаў, пакажыце?» Ён зьбегаў (Камісія, у якой ён працаваў, была побач) і прынёс... копію (без адрасату) майго ліста-запрашэньня ўзяць удзел у канферэнцыі наконт БНФ. «І ўсё?» — пытаю.— «Яшчэ ёсьць падпісаны вамі ліст на узнагароду Пімена Панчанкі...» Прызнаюся: хацелася абысьціся моцным-моцным слоўцам, але стрымаўся і сказаў: «Дык вось паслухайце, малады чалавек, і запомніце. Вы злосна напаклёпнічалі на мяне. Ні ў адным архіве не толькі ў Мінску, але ў цэлым сьвеце вы не знойдзеце нават і маленькай запіскі, нават двух радкоў, якія можна кваліфікаваць як данос,— таму што іх няма і не было ў прыродзе, таму што іх і не магло быць, я падкрэсьліваю: і не магло быць! Два гады назад я пісаў у «Зьвяздзе»: «Магу сьмела глядзець людзям у вочы». Так, магу. І ганаруся гэтым. А таму: калі вы публічна, праз друк, не папросіце ў мяне прабачэньня — я з трыбуны Вярхоўнага Савета выкрыю вас як паклёпніка». Зразумеў наколькі гэтага сур’ёзна і папрасіў. Праўда, не спецыяльным лістом у газету, а ў адным са сваіх чарговых артыкулаў. Пры гэтым дадаў і пра мой ліст-хадайніцтва наконт узнагароджаньня Пімена Панчанкі... Калі б ён гэтага не зрабіў — то ў «Народнай газеце» паявіўся б мой невялікі артыкул пад назвай «Пра даносы, пра ворагаў і пра сумленьне», які ўжо быў у чарнавым варыянце падрыхтаваны. Ну і з трыбуны ВС расказаў бы. Каб — на ўсю Беларусь. Каб ведалі. А як іначай ад гнюснага паклёпу бараніцца?.. Так я адчуў (на ўласнай скуры) вельмі трывожныя сімптомы новай, «дэмакратычнай» маралі. Пасьля, ва ўсе наступныя гады, і наслухаюся і начытаюся гэткага ці падобнага столькі, што іншы раз ад расчараваньня, ад агіды, ад абурэньня хацелася выць воўкам. Добра, што поруч заўсёды была Ніна Іванаўна — верны друг і самаахвярная абаронца, яе мудрыя развагі суцішалі боль і супакойвалі. Як яна ўмела падтрымаць мяне ў такіх сітуацыях!..