Архіў нумароў:

Ніл Гілевіч

_____________________ Перажыўшы вайну. Аповесьць у абразках памяці. Новыя разьдзелы	І ДОЎГА ГЛЯДЗЕЛА НА СВАЮ РУКУ Мінула, можа, дзён пяць, як нямецкая навала пракацілася праз нашую мясцовасьць на ўсход. Відаць, у кагосьці з моладзі быў радыёпрыймач, бо ўсё больш шырылася чутка, што немцы ўжо набліжаюцца да Воршы і, значыць, крах Чырвонай Арміі вось-вось адбудзецца, а калі і не – то вайна прыме зацяжны характар. Гэтыя лічаныя дні, пакуль акупанты не пачалі ўсталёўваць свой парадак, панавала безуладдзе. Як быць і што рабіць – ніхто ня ведаў. Але службоўцы пакінулі свае рабочыя месцы – у сельсавеце, на пошце, у хаце-чытальні. Натуральна, зачынілася – на цяжэзны замок – крама. Толькі старшыня калгасу сядзеў у канторы – як бы ў чаканьні якогась загаду ад новых уладаў: усё ж такі немалая гаспадарка – табун коней, статкі кароў і авечак, сьвіран з фуражом і інш. Зачынілася і адзінае ў нашым кутку дзяржаўнае прадпрыемства – сырзавод у Мураванцы, гэта – у адным кіламетры ад нашай Слабады. Завод досыць маштабны, ці не рэспубліканскага падпарадкаваньня. Ягоная прадукцыя – цудоўныя галандскія сыры – паступала Бог ведае куды, бо на Лагойшчыне яе ніхто ніколі ня бачыў. Сьпялілі сыры, як патрабавала тэхналогія, у цёмным падвале былога панскага палаца. У пакоях жылі людзі (пятнаццаць сямей), а велічэзны падвал, цэлы падземны паверх, які толькі адной сьцяной выходзіў вонкі, дзяржава ўзяла сабе пад сырзавод. Вайна разгарнулася так імгненна і ня ў той бок, што вывезьці гатовую і не зусім гатовую прадукцыю заводу савецкія ўлады не пасьпелі. Дык мураванскія мужчыны і не разгубіліся. Пакуль пра адменны стратэгічны харч не пранюхалі немцы, пастараліся ачысьціць падвалы самі. Узламалі апоўначы дзьверы і вынесьлі ўсе сыры да апошняй галоўкі – мяхамі цягалі да сваіх двароў навыперадкі. Яшчэ толькі ўзышло сонца, калі мама разбудзіла мяне весьці на пашу карову. Я спаў каля расчыненага вакна (ноччу – душна) і, прачнуўшыся, убачыў, што на двор заязджае фурманка. Заехала і спынілася каля самага ганку. На калёсах – мой стрыечны брат з Мураванкі Алёшка. Ён штосьці сказаў маме і адгарнуў на возе пасьцілку. Пад пасьцілкай аказалася ладная горка зялёных галовак галандскага сыру. Я не адразу і здагадаўся, што гэта. – Алёшачка! – усклікнула мама. – Надта ж многа ты... А сабе хоць пакінуў? – Сабе, цётка, я нанасіў столькі, што на цэлы год хопіць. Забірайце і пакладзіце дзе ў цёмнае, яны яшчэ недасьпелыя... Мама хуценька перанесла сыры ў істопку, дзе ня толькі цёмна, але і прахалодна, нават у летнюю сьпёку. Так мураванскія мужчыны рэквізавалі прадукцыю дзяржаўнага сырзаводу. Немцам нічога не дасталося. Затое дасталося, дзякуючы Алёшку, нам. І вельмі дарэчы. Бо есьці ў нас ужо не было чаго. Дагэтуль, да вайны, мы жылі галоўным чынам з бацькавай зарплаты – як сям’я службоўца, хлеб, крупы, муку куплялі ў краме. У канцы 1930-х бацька працаваў сакратаром райвыканкаму, апошні год – старшынёй нашага Слабодскага сельсавету. Цяпер яго, ужо 23 чэрвеня, забралі ў армію. Дарэчы, ад васьмі непаўналетніх дзяцей: старэйшай Ліне – пятнаццаць, меншаму Алесіку – тры месяцы. Такога нават пры царах не было ніколі, – каб ад васьмярых дзяцей забраць на вайну кармільца. Каб эканоміць каштоўны прадукт, мама цёрла сыр на тарку, дабаўляла тоўчанай бульбы і пякла “галдыбікі”, якія мы ўпляталі з малаком. У першыя дні акупацыі гэта было проста выратаваньне. Трохі пазьней пачнём капаць у агародзе маладую бульбу і... стрыгчы жытнёвыя каласы на калгасным полі. Помню той вечар. Ужо добра ацямнела, ужо замерлі галасы і шумы на вуліцы, вёска ўляглася спаць, калі мама сказала мне: – Хадзем, сынок, бо я адна баюся ўночы... – Куды хадзем? – спытаў я, здзіўлены такой нечаканай прапановай. – Хадзем здабываць яду... Нядобра гэта, але што ж рабіць? – цяжка ўздыхнула мама. – Есьці нешта ж трэба... Яна стаяла каля мяне – з тонкай зрэбнай пасьцілкай у адной руцэ і з сярпом у другой. – Пойдзем у жытное, што каля могліц, настрыжэм каласоў... З усіх дзяцей у нашай сям’і я клаўся спаць пазьней за ўсіх – ня толькі зімовымі, але і летнімі вечарамі доўга чытаў. Відаць, менавіта таму гонар суправаджаць маму выпаў не старэйшаму на два гады брату Леўку, які ўжо спаў, а мне. Бясспрэчна, я ўспрыняў просьбу мамы як высокі давер маёй мужчынскай годнасьці. Ну як жа: мне яшчэ і дзесяці няма, а вось са мной яна баяцца ня будзе. І мы пайшлі, моўчкі, без ніводнага слова, у калгаснае жытное. Папера­дзе мама, за ёю – я. Перасеклі аселіцу, узьмежкам дайшлі да сьценкі, якая аддзяляла калгаснае ад сядзіб вяскоўцаў. На сьценцы спыніліся. У твар дало смачным цёплым духам недасьпелай збажыны. – Скраю рэзаць ня будзем, каб ня кінулася каму ў вочы, – сказала мама. – Зойдзем крыху далей ад сьценкі... Праз паўгадзіны важкая вязанка каласоў была ў мамы за плячыма. Серп дадому нёс я. Ішоў і ўспамінаў прымаўку, яшчэ зусім нядаўна таямніча-папулярную сярод калгасьнікаў: ”За ўкрадзены каласок атрымаеш гадок”. А колькі ж гадкоў, прыкідваў мамін памочнік, могуць даць за такую вязанку? Праз дзень падобную “варожую вылазку”, не пытаючыся ў мамы дазволу, зрабіў я сам, самастойна. І не ўначы, а сярод белага дня. Пайшоў з кошыкам на Зубаву гару, у сасоньнік, у надзеі на першыя грыбы – там заўсёды добра расьлі масьлякі (у нас іх звалі казьлякі) і сыраежкі. Грыбоў яшчэ не нарасло, але затое наўкола сасоньніку млела на дасьпеве калгаснае жыта. Думка ахапіла грыбніка імгненна. Сьцізорыкам (без сьцізорыка ў грыбы ня ходзяць) спачатку нарэзаў каласоў поўны кошык. Падалося – мала. Тады я зьняў з сябе кашулю, рукавамі перавязаў пад каўнерыкам – і атрымалася досыць ёмістая торба. І торбу таксама туга наладаваў жытнёвымі каласамі. І прынёс увесь набытак, хаваючыся па-за кустоўем на аселіцы, у сваё гумно. Мама сказала: – Ну малайчына. Але больш не хадзі. Неяк абыйдземся. Цётка Паўліна прынесла торбачку ячменю... У той дзень, калі мураванцы авалодалі прадукцыяй сырзаводу, слабодскія мужчыны, па іх прыкладзе, уварваліся ў краму – узламалі спачатку закратаванае акно, а тады і дзьверы. Але іх чакала вялікае расчараваньне: усе паліцы і падпрылаўкі былі пустыя. Крамнік (з раднёй, напэўна) ачысьціў іх ноччу сам. Людзі хапалі сякія-такія астаткі, у тым ліку – косы, рыдлёўкі, гаршкі і вёдры... Адным з апошніх залез праз вакно і я. Мне дасталіся – і то з боем – два прадаўгаватыя брускі фруктовага чаю, які, вядома ж, мы не запарвалі, а ламалі на кавалачкі і елі ўсухамятку як, не раўную­чы, шакалад або пернікі. У адзін з тых першых дзён акупацыі, калі яшчэ панавала вельмі трывожная няпэўнасьць, мне давялося стаць сьведкам падзеі, якая на ўсё жыцьцё запала ў памяць і згадвалася, бадай, кожны раз, калі апаноўвалі роздумы пра маму, пра яе жыцьцё, пра яе жаночы лёс. Вельмі-вельмі часта яе вобраз бачыўся мне менавіта ў гэтай падзеі. Было ўжо досыць спаўдня, я ішоў у хлеў выводзіць на пашу карову і ўгледзеў, што ад гумна ў двор шпаркім крокам ідзе чырвонаармеец, у вайсковым абмундзіраваньні, але без пілоткі на галаве, без вінтоўкі, адно пусты рэчмяшок пры боку. Наткнуўшыся на мяне, спыніўся. – Скажи-ка, паренек, немцы есть в деревне? – Не, няма, – пакруціў я ўпэўнена галавой. – А мать дома? – Дома. Абмінуўшы мяне, вайсковец пакіраваў у расчыненыя дзьверы хаты. Я, канечне ж, за ім. Мама штось парадкавала на прыпечку, пачуўшы нас, абярнулася і разгубілася: салдат у хаце. – Мамаша, хлебушка хоць немножко не найдется? – Няма, чалавеча, – са шкадаваньнем у вачах адказала мама. – Хлеба ўжо тыдні два самі не каштавалі... – То, может, вареная картошка есть? Хоть бы сколько картофелин?.. – І картоплі няма, як на тое. Дзяцей адным крупнікам накарміла... – Жаль, – скрушна ўздыхнуў чырвонаармеец. – Понимаете, третий день идем голодные… Ну, простите за беспокойство… Неспадзяваны госьць, моцна засмучаны, хацеў павярнуцца і пайсьці. І раптам пачуў: – Можа, вам сыру даць? – Сыру? Как – сыру? – Ну, сыру. Галандскага сыру... – Смеётесь, мамаша? Зачем же так?.. – не ўтаіў крыўду чырвонаармеец. – Не, я не сьмяюся. Пачакайце, хвілінку. Мама ўзяла вялікі нож і кінулася з хаты ў істопку. Вайсковец стаяў у поўным недаўменьні. Што адбываецца? Хлеба няма, бульбы няма, а галандскі сыр ёсьць? У дні вайны – у беднай вясковай хаце? Ці не насланьнё гэта? Ці не памарачэньне? Але вярнулася мама і працягнула госьцю добрую трэць галоўкі сыру. – Вось, вазьміце... – Мамаша! Мамаша! – закрычаў чырвонаармеец. Схапіў сыр, укінуў у рэчмяшок, затым упаў перад мамай на калені, злавіў яе руку, якую мама не пасьпела схаваць за сьпіну, і пачаў горача, моцна цалаваць. – А божа! – ускрыкнула мама. – Што вы робіце! Мне ніхто ніколі не цалаваў руку. Нават мой чалавек: ні калі маладыя былі, ні калі дзяцей нараджала... – Спасибо, спасибо, мамаша! Спасибо! – падхапіўся шчасьлівы госьць і кінуўся бягом з хаты. Сумна апусьціўшы галаву, мама стаяла моўчкі там жа, дзе толькі што адбылося нешта неверагоднае, і доўга глядзела на сваю руку – худую, кашчавую, цёмную ад загару і пустазельля, парэпаную ад вады і ветру. На сваю ўпершыню за жыцьцё пацалаваную руку... ЭПІЗОД НА ДАРОЗЕ ЛЁСУ У апошнія перадваенныя гады ў адной з беларускіх чытанак для пачатковай школы быў зьмешчаны верш “Садок вішнёвы каля хаты”. Помню, як упершыню прачытаў яго – моўчкі, сам сабе. Верш зрабіў на мяне надзвычайнае ўражаньне. Ён так мне спадабаўся, што я адразу ж запомніў яго, – можа, яшчэ за паўгода да таго, як настаўніца, паводле школьнай праграмы, задала нам на дом заданьне: вывучыць напамяць верш Тараса Шаўчэнкі “Садок вішнёвы каля хаты”. – А я ўжо ведаю яго і магу расказаць! – не сьцярпелася мне пахваліц­ца перад усім класам. – Ужо ведаеш? Ну то і добра! – сказала настаўніца. – Ты ў нас малайчына, любіш вершы напамяць завучваць. Гэта была праўда. Як толькі навучыўся чытаць, а сталася гэта на пятым годзе жыцьця, я любіў вершы запамінаць і пасьля “шпарыць” іх па памяці і сабе самому, і ўсім сваім хатнім, а часам і дарослым гасьцям, па просьбе таты або мамы. Мне так лёгка давалася гэта запамінаньне, што я дзівіўся, чаму яно так цяжка даецца на два гады старэйшаму брату Леўку, – у школе ён ішоў адзін клас паперадзе. Вось ён сядзе з чытанкай у руках і пачынае пакутліва паўтараць строфы па дзесяць разоў, каб нарэшце запомніць. Разгорне кнігу – і загорне, разгорне – і загорне, пачынае чытаць па памяці і зьбіваецца: тут жа забыўся. І тады я яму падказваю, бо ўжо запомніў яго верш цьвёрда і да канца. Брату непрыемна, ён нават злуецца, але – што зробіш? Такая ў меншага памяць на вершы. Бяз дай патрэбы (проста мне гэта вельмі падабалася) я запамінаў ня толькі кароценькія тэксты, але і досыць доўгія, – ведаў напамяць “Савося-распусьніка” Якуба Коласа, ягоную ж казку “Дзед і мядзьведзь”, разьдзелы з паэмы “Міхасёвы прыгоды”... І вось – “Садок вішнёвы...” Там, у раней завучаных творах, было шмат дарагога для душы, роднага, блізкага, але тут... мне ўпершыню падалося, што гэта ня толькі пра нашу вёску, але і пра нашу сям’ю, пра маму і яе семярых дзяцей. Паклала маці каля хаты Маленькіх дзетачак сваіх. Сама заснула каля іх. Заціхла ўсё. Адно дзяўчаты Ды салавейка не заціх. Менавіта пад уражаньнем гэтага геніяльнага лірычнага шэдэўра вялікага Кабзара Украіны я склаў свой першы ў жыцьці “верш”. Было гэта напрадвесьні 1941-га, мне было дзевяць з палавінай гадоў. “Верш” быў, вядома ж, цалкам пераймальны, мая дзіцячая копія з Шаўчэнкавага “Садка”. Але калі ў беларускую літаратуру з цягам часу прыйшоў паэт з маім імем і прозьвішчам, то ўсё пачалося адтуль, з таго перайманьня вялікага ўзору, з таго першага пробліску любові да Роднага Слова. Гэта быў Пачатак. А позьняй восеньню і зімой таго ж года быў працяг. Мяне ўсё больш цягнула складаць “сьцішкі”. І я складаў. Усе яны былі сатырычна-гумарыстычныя, на тэмы вясковага побыту. Пераважна – пра ўсякія дробныя пацешныя здарэньні з жыцьця суседзяў. У тую ж першую ваенную зіму адбыўся выпадак, не расказаць пра які я проста не магу. Здаецца, ён трохі сёе-тое патлумачыць у маім чалавечым і пісьменьніцкім лёсе. Вечарамі слабодская моладзь зьбіралася ў хаце Петруся Барэйкі (вясковая мянушка Дрозд). У яго былі аж тры дачкі, усе ўжо нявесты, і два сыны, яшчэ падлеткі. З большым, маім равесьнікам Сьцёпкам Дрозьдзікам, мы сябравалі. У адзін з такіх вечароў я ўбачыў на падаконьніку – у чыстай палавіне хаты – тоўстую, у цёмна-бурай вокладцы, кнігу. Яшчэ не было выпадку, каб я праходзіў міма кнігі, не ўзяўшы хоць на паўхвіліны ў рукі, тым больш, калі яна заінтрыгавала незнаёмым выглядам. Так узяў я ў рукі і гэты важкі том. На першай старонцы вокладкі па краях – цісьнёны кветкавы арнамент, пасярэдзіне – цісьнёны золатам загаловак: “Кабзар”. Гляджу тытульны ліст: ён увесь упрыгожаны сьветла-сінім кветкавым арнаментам. Уверсе – імя і прозьвішча аўтара: Тарас Шаўчэнка. “Шаўчэнка?.. Шаўчэнка? – яшчэ раз схамянуўся я ад нечаканасьці. – Дык гэта той, што... “Садок вішнёвы каля хаты”? Той самы украінскі паэт?.. Ну, напэўна ж, той!..” За тытульным лістом – вялікі, на ўсю старонку, партрэт аўтара кнігі, – прыгожы немалады чалавек, з добрымі пільнымі вачыма і пышнымі абвіслымі вусамі. Ліхаманкава-шпарка гартаю кнігу. Багата чорна-белых, надта цікавых малюнкаў (слова ілюстрацыя я тады ня ведаў). На кожнай старонцы ўверсе – сіні, у кветачкі, арнамент. Гартаю, гартаю, гартаю далей – і вось я ўзнагароджаны. Вось ён – той чароўна-паэтычны, непараўнаны ні з якім іншым вершам у сьвеце “Садок...”! Божа мой! Як тахкала-калацілася ў грудзёх маё шчасьліва-няшчаснае сэрца! Шчасьлівае – бо я знайшоў яго, бо “Садок...” – вось, але і вельмі няшчаснае, бо кніга чужая, не мая, а яна павінна быць са мной дзень і ноч заўсёды, яна павінна стаць маёй на ўсе сто гадоў жыцьця! І прыйшла ў галаву амаль вар’яцкая ідэя: усімі праўдамі і няпраўдамі авалодаць “Кабзаром”!.. Няпраўдамі – значыць, проста ўкрасьці. Але як пасьля ты будзеш ім карыстацца дома, дзе поўная хата дзяцей? Утаіць ад іх, ды і ад бацькоў, будзе немагчыма. І да Драздоў дойдзе, дзе знаходзіцца іх кніга. Значыць, трэба дзейнічаць “усімі праўдамі”. Або – выпрасіць, вымаліць (а раптам?!), або – выкупіць, старгавацца з гаспадаром кнігі (а раптам?!). А за што выкупіць? Ну, сякая-такая ўласная маёмасьць ёсьць, калі спатрэбіцца... – Сьцёпка, адкуль у вас гэта кніга? – Ня ведаю, нехта з нашых дзевак прынёс, ужо даўно валяецца на падваконьніку, – абыякавым тонам адказаў Сцёпка. – А ты ня мог бы яе аддаць мне? Ты ж усё адно кніг не чытаеш, а мне яна вельмі-вельмі трэба. Проста так аддаць нейкую рэч, няхай і непатрэбную, – на гэта згодзіцца ня ўсякі. І Сьцёпка спытаў: – А што ты мне дасі за яе? – Я? Ну магу даць новы вялікі аловак, Лінка мне з Менску прывезла... Аловак у той час, пад акупацыяй, быў у вёсцы значнай каштоўнасьцю, але – для тых, хто піша ці малюе. Сябрук мой ні тым, ні другім не захапляўся, тым ня менш нешта падобнае на торг пачалося. – За такую кнігу – адзін аловак? – Дык ён жа вялікі, новы! – Ну а кніга – ты бачыш якая?.. – Добра, да алоўка я дам табе яшчэ і новы чысты блакнот, яго мне таксама Лінка ў Менску купіла, і знаеш, колькі марак заплаціла? Страшна многа!.. – Ну, калі з блакнотам, тады давай!.. Я куляй вылецеў на вуліцу і хвілінаў праз пяць-сем, засопшыся, з блакнотам і алоўкам запазухай, вярнуўся. Шчыра кажучы, мне было шкада маіх пісьмовых “прыналежнасьцяў”, мне яны зусім няпроста даліся. Рэч у тым, што гэнай першай ваеннай зімою некаторыя мужыкі з нашай вёскі пачалі ездзіць на конях у Менск – вазіць на Камароўскі базар капусту, буракі, бульбу, моркву, а то і пару курыц ці кружэлец масла, каб памяняць на соль, на мыла, на сахарыну, на газу... Аднаго разу сусед узяў на свой воз і нашу Лінку з мяшком гародніны. І я ўмаліў маму, каб сястра купіла мне аловак і сшытак (для крэмзаньня “сьцішкоў”, якія ўсім дома падабаліся). І мама загадала Ліне купіць. І вось цяпер я аддаю гэтую пакупку Сьцёпку Дрозьдзіку. Але за што аддаю! За вялізны том вершаў і паэм Шаўчэнкі, сярод якіх і сапраўдны цуд паэзіі – “Садок вішнёвы каля хаты...” Абмен каштоўнасьцямі адбыўся ў сеначках, у прыцемку, каб ніхто ня ўбачыў. Я разумеў, што Сьцёпка пайшоў на гэта ўпотайкі. Калі адкрыецца прапажа – ён скажа: “Адкуль мне ведаць? Столькі людзей у нас варочаецца...” Пры ўсім тым, што мы вельмі эканомілі газу, мама дазваляла мне вечарамі чытаць пры “капцілачцы” колькі захачу – аж пакуль не стамлюся і не “паеду ў сон”. Гэты вечар чытаньня быў у мяне з усіх найдаўжэйшы. Без перабольшаньня – да першых пеўняў. Я гартаў старонку за старонкай і адчуваў, што няма такой сілы, якая змагла б мяне адарваць ад гэтага “сьвятога прычасьця” да цудадзейнага жыватворнага напою. Няйначай сам боскі дух усяляўся ў маю душу з кожным наступным вершам Кабзара і ўздымаў мяне, і кружыў-насіў высока-высока, і апускаў на зямлю, дзе, побач са скупымі чалавечымі радасьцямі, столькі горкіх сьлёз, бяды і гора, жалю і нараканьня на нядолю, на нядобрых ліхіх людзей. Божа, што са мной рабіла-вытварала ў той вечар Кабзарова слова, як прыпадаў мне да душы Кабзароў запавет, як працінала мяне наскрозь Кабзарова праўда! І вялікая памылка думаць, што, калі табе ўсяго дзесяць з паловай, то ты яшчэ ня здольны адчуць збалелае сэрца паэта. Помню, помню, як я чытаў і запамінаў “Калі б вы зналі, панічы...”, “Цяжка-цяжка жыць на сьвеце сіраце бяз роду”, “Гарчэй няма, чым у няволі...”, “І на чужыне я ўзрос, і на чужыне я сівею...” “Заўтра зранку буду гартаць і чытаць ізноў”, – сказаў сабе, патушыўшы “капцілачку”. Шчасьлівы засынаў, шчасьлівы. Але заўтра зранку, яшчэ мы не садзіліся сьнедаць, у хату зайшоў... Сьцёпка Дрозьдзік. Глянуў я на яго – і нядобра ёкнула сэрца. Выгляд у сябрука быў вельмі невясёлы, здалося нават – заплаканы. Я пазваў яго ў чыстую палавіну, адвёў у куток і спытаў: – Ты... па кнігу? – Ну, – адказаў ён, шморгнуўшы носам. Дастаў з запазухі і падаў мне аловак з блакнотам. – Вось, вазьмі... – А калі я не аддам? Мы ж абмяняліся. Ты ж не за так мне даў яе. Сьцёпка не чакаў такога пярэчаньня і не знайшоўся, што мне на гэта сказаць. Глядзеў і маўчаў. – Хочаш, я табе дам у дадатак да гэтага яшчэ і ножык? Вось гэты свой ножык, – раптам прапанаваў я Сьцёпку даплату і выняў з кішэні свой самы каштоўны скарб – складанчык-сьцізорык, з жалезнымі тронкамі, са сталёвым лязом, з бліскучым колцам, каб прывязваць аборкай да вушка ў паясь­ніцы. – Ножык? – не паверыў пачутаму сябрук. Паверыць у гэта сапраўды было цяжка. Найбольшай марай кожнага вясковага хлапчука было займець сьцізорык. Без сьцізорыка ты проста нішто, нічога ня варты. За сьцізорык можна аддаць усё на сьвеце, а ня то што нейкую там кнігу! Сьцёпка, было бачна, закурчыўся ў пакутах. Які незвычайны шанец! Але – гэта было толькі імгненьне. – Не, – пакруціў галавой сябрук. – Тата сказаў: “Заб’ю, калі не прынясеш кнігу”. Гэта кніга Колі Мароза, і Ніна нарабіла ўчора вечарам такога крыку... Ніна – старэйшая Сьцёпкава сястра, Коля – яе жаніх, не за гарамі павінна адбыцца вясельле. Так што тут можна зразумець і Ніну і бацьку, старога Дразда. Гэта ж проста дыверсію ўчыніў Сьцёпка – з пункту гле­джаньня сямейных інтарэсаў!.. Спадзявацца на яшчэ нейкі працяг перамоў не было падстаў. Калі нават ножык не перамог – значыць, усё. Але я стаяў, унурыўшыся, і маўчаў. – Аддавай! – жаласна прамовіў Сцёпка і зашморгаў у нос, захліпаў. Нехта з дзяцей далажыў пра гэта маме. Яна тут жа зайшла ў чыстую палавіну. – Што ён у цябе спаганяе? Што ты яму не аддаеш? – спытала досыць сувора, бо не любіла, калі хто з яе дзяцей уліпаў у нейкія маральныя гісторыі. – Па кніжку прыйшоў, – адказаў я маме. – Ну і хай забірае! Зараз прынясу. Праз хвіліну супакоены Сьцёпка Дрозьдзік панёс “Кабзара” дадому. Панёс кнігу, а яе аўтар, вялікі паэт і чалавечышча, застаўся са мною. На ўсё жыцьцё. Вядома ж, тады я яшчэ не разумеў, што гэтае яго ўмяшаньне ў мой лёс было самім знакам Божым. “ШТО Ж ТЫ ЗРАБІЎ, АЛЁШКА?..” У траўні 1943-га немцы прачэсвалі партызанскія лясы паўднёвай Вілейшчыны і заходняй Лагойшчыны. Апажарылі Янушкавічы, Якубавічы, Стайкі – гэта кіламетраў шэсьць – восем ад нашай Слабады. У Мураванцы, якая зусім побач са Слабадой, расстралялі тры партызанскія сям’і, у тым ліку нашую дзядзіну Барбару і яе дзяцей: пятнаццацігадовую дачку, двух падлеткаў-сыноў і трохгадовага ўнука. Расстралялі за сына Алёшку, які к гэнаму часу ўжо быў вядомы сваімі ліхімі подзьвігамі партызан. Ах, Алёшка, Алёшка, гарачая запрапалая галава! Як трагічна ўсё з-за гэтай гарачай галавы склалася – так трагічна, што горш і не прыдумаць. Першы мой яркі ўспамін пра яго – з лета апошняга перадваеннага году. Гарачы сонечны адвячорак. У разгары жніво. У полі, дзе жнуць матулі, бавімся-гуляем мы, дзеці. Чуем: маладым мужчынскім голасам хтосьці надта хораша засьпяваў песьню. Бачым: па чыста скошаным лузе едзе вярхом на кані Алёшка. Ды як едзе! Стоячы ва ўвесь рост! Да таго ж так упэўнена – нібыта ўсё жыцьцё толькі гэтак і езьдзіў. У руках раменныя павадкі аброці. А ў вуснах... песьня. Гучная, на ўвесь голас, аж можа ўжо і занадта гучная. Запыняюць на хвілінку працу жнеі. Стаяць і слухаюць. І мы раптам забыліся на свае забавы. Ой да ты калі-і-і-ініца-а-а! Ты малі-і-і-ініца-а-а! Ой да ты ня сто-ой, ня сто-о-ой На га-а-ры-ы круто-о-й!.. Ой да ты ня сто-о-о-ой, ня сто-о-ой На га-а-ры-ы круто-ой, Ой да не спуска-ай гальля-я-я На сіняе мо-о-о-ра-а-а! Ой ды не спуска-а-ай гальля-я-я На сіняе мо-о-о-ра-а-а! Ой да па тым мо-о-о-ры Карабе-е-ель плыве-е-е!.. Ніхто ў Слабадзе і ва ўсім навакольлі не сьпяваў так хораша, як Алёшка. І так натхнёна, так самазапойна. Было бачна, што ён страшэнна любіць сьпяваць, і што яму самому падабаецца свой барытон, і падабаецца, што людзі з відочным захапленьнем і ўдзячна слухаюць. Спакойна ступае конь, а ён ні на што і ні на каго не зважае, ён увесь у песьні, і яна ляціць-коціцца далёка-далёка, туды, дзе за Доўгім балотам, за плыткаю Гайнай туліцца колішні маёнтак Красны Бор, а далей Прудкі, Казыры, а яшчэ далей, за шашою, за лесам – Хатынь... Дарэчы, вясной 1942 году, калі я канчаў пад немцамі 4-ы клас, настаўнік даў мне пачытаць часопіс “Беларуская школа”, і ў ім, на маё вялікае зьдзіўленьне і на няменшую радасьць, я знайшоў Алёшкаву “Калініцу”. Даваенныя савецкія чытанкі і хрэстаматыі былі тады забароненыя, і беларускую літаратуру мы вывучалі па гэтым часопісе. Ён дзяліўся на дзьве палавіны: у першай зьмяшчаліся метадычныя матэрыялы для настаўнікаў, у другой – вершы і проза беларускіх пісьменьнікаў, гэта ўжо для вучняў. Менавіта ў гэтым часопісе я ўпершыню прачытаў “Раніцу ў нядзельку” з паэмы Якуба Коласа “Новая Зямля” – і быў у захапленьні. (Зазначым, што ў гэты час Якуб Колас жыў у Ташкеньце і пісаў антыфашысцкія творы). А яшчэ мне вельмі запомнілася Алёшкава вясельле. Надумаў хлапец, няспадзявана-нечакана для ўсіх, ажаніцца. А малады ж яшчэ, мо і дваццаць ня споўнілася. Сталася гэта на зыходзе першай ваеннай зімы, маразы яшчэ трымаліся і было завейна. Ня ведаю, з якіх меркаваньняў, але мама ўзяла на вясельле ў Мураванку і мяне. Можа, надта прасіўся, надта было цікава? У застольлі было чалавек сорак, пілі і закусвалі, крычалі “горка!” Было ўжо на прыцемку, і пад бэлькай гарэла лямпа. Маладая – дзеўка з Карэньшчыны, – так называўся каталіцкі куток Лагойшчыны, – мне здалася вельмі прыгожай. Людзі гаманілі, шумелі, нам, малым, маткі совалі з-пад боку якую-небудзь смакату – “хрушчык” у мёдзе ці аладку ў сьмятане. І раптам нейчы спалоханы крык: “Паліцыя! Паліцаі ідуць!..” Гоман-шум ураз абарваўся. І сапраўды ў хату заваліла чалавек пяцёх паліцаяў. – Што за зборышча?! – грымнуў старшы. – А ну-ка ўсе дакументы сюды! І ні мур-мур! А то ўсе пад сталом ляжаце!.. Старэйшыя ў застольлі адразу ж зразумелі мэту іхняга налёту, дый амаль усе яны былі знаёмыя, “свае” – з невялічкага гарнізону ў Гайне. Гарнізон месьціўся ў новай, пабудаванай перад вайной, школе-дзесяцігодцы, адкуль восеньню, калі пачалі заяўляць пра сябе партызаны, перабраўся ў Лагазу – аб’яднаўся з тамтэйшым для ўмацаваньня. А цудоўны школьны будынак народныя мсьціўцы бяз дай патрэбы спалілі (ах, як мы ўсе, бацькі і дзеці, шкадавалі аб гэтым адразу ж пасьля вызваленьня!). Першымі кінуліся да паліцаяў жанчыны – цётка Паўліна, дзядзіна Кацярына і сама Барбара, Алёшкава маці. – А хлопчыкі! А Божа мой! А што вы такое гаворыце? Якое зборышча? Вясельле ў нас! Алёшка Барбарын жэніцца! Хадзіце і вы выпіце за здароўе маладых! Барбара! Нясі бутэльку і шклянкі! – Адставіць! – крыкнуў старшы. – Мы пры выкананьні абавязкаў. А чужых няма за сталом? Усе свае? – Усе да аднаго свае, усе мураванцы ды слабодцы, ды сяброўкі маладой, шаферкі, з Лішчыцаў. Нікога чужога! Усе свае!.. Тым часам Барбара сунула кожнаму паліцаю шклянку і напялёхала да краёў “гары”. – Выпіце, хлопчыкі, выпіце! І з сабою па бутэльцы дам. І закуску дам. Давайце! За здароўе маладых! Ну, просім!.. І “хлопчыкі”, якія ведалі, на якое заданьне прыехалі, гакнулі. На гэтым уварваньне няпрошаных гасьцей магло б ціха-мірна і закончыцца, але іх, нечакана-неспадзявана, падзатрымаў дзядзька Пётра. З чатырох братоў Гілевічаў – Ліксандар, бацька Алёшкі, Пётра, Сымон і Валодзя – Пётра быў самы гарачы, порсткі, нястрыманы, ды і ня без прэтэнзій на “артыста”. Ён выскачыў, будучы ўжо на добрым падпітку, з-за стала, крутануўся сярод хаты, тупнуў нагою, затым ускінуў кулакі ўгору і закрычаў: – Дзеткі мае! Кроўка мая! Зіначка! Марусечка! Лёвачка! Кроўка мая! За вас – на любы крыж пайду!.. Старшаму паліцаю яўна не спадабаўся “выступ” дзядзькі Пётры. – А гэта што за крыкун такі? Ну-ка забраць і праверыць! – кіўнуў старшы сваім паліцаям. – Дык гэта ж Пётра, родны Алёшкаў дзядзька! – пусьцілася ў абарону Барбара. – Гэта ж натура ў яго такая: як толькі вып’е – дык і ўсходзіцца. Тым часам жанчыны і хтосьці з мужчынаў пацягнулі Пётру ў запечак. – Дык вот хай ня ўсходзіцца. А то мы хутка ўціхамірым, – прыгразіў старшы. Убачыў, што “ясак“ яго хаўрусьнікі ўжо атрымалі, і дадаў: – Ладна, гуляйце. Толькі каб ніякага крыку. І паліцаі пайшлі. Іх аж да вазка правяла, з выпіўкай і закускай, сама маці маладога. Было ўжо зусім цёмна на двары, калі мы з мамай, пакінуўшы п’яную гаману, пайшлі дадому. Як толькі апынуліся на вуліцы, мне надта зару­піла задаць маме адно пытаньне. – Мама, а чаму дзядзька Пётра крычаў на вясельлі “кроўка мая”? – Дык гэта ж ён пра сваіх дзяцей. Пра Зіну, пра Марусю... – ня выдаўшы зьдзіўленьня, спакойна, нібыта даросламу, дасьведчанаму ў такіх рэчах чалавеку, адказала мама. – Ну але чаму “кроўка”? – не задаволіўся я маміным патлумачэньнем. – Таму што яны яго родныя, дык і кроўка, так заўсёды пра дзяцей кажуць, – па-сутнасьці паўтарыла тое самае мама. – Бачыў, якія злосныя паліцаі заляцелі ў хату? Я ўжо была спужалася, хаця б сапраўды не пастралялі нас... Размова перайшла на зусім другое, “кроўка” засталася для мяне на пэўны час загадкай. * * * Шлюб майго стрыечнага брата Алёшкі аказаўся не трывалым: зусім неўзабаве, праз тры-чатыры месяцы, маладыя разышліся. Думаю, што па волі бацькоў маладой, калі, праз дачку, ім адкрылася страшная таямніца: Алёшка зьвязаўся з партызанамі, стаў выконваць іх даручэньні. Рэч у тым, што менавіта з вясны 1942-га на Лагойшчыне пачала разгортвацца дзейнасьць “народных мсьціўцаў”, людзі сталі адчуваць іх прысутнасьць (то паліцая заб’юць, то валаснога бургомістра, то старасту). Алёшка аказаўся надзвычай удалым і спрытным іх сувязным, асабліва, што датычыла паездак у Менск і дастаўкі адтуль зброі. Партызаны лічылі яго “няўлоўным”. Сувязь сваю з антыфашысцкім супраціўленьнем ад жонкі ўтаіць ён ня мог, і ягоныя цесьць і цешча імгненна зразумелі, што можа чакаць іх дачку, калі ўсё стане аднойчы вядома немцам. Такую долю свайму дзіцяці яны, вядома ж, пажадаць не маглі. Летам Алёшка падаўся ў лес, далучыўся да адной з баявых групаў, якая ўвайшла ў склад знакамітай партызанскай брыгады “Жалязьняк” (дыслакавала на недалёкай Бягомальшчыне). Яго няўрымсьлівая гарачая натура прагла дзейнасьці – і атрымала гэтую магчымасьць. Наступствы аказаліся самымі трагічнымі. Жонка своечасова схапіла “лахі пад пахі”, вельмі своечасова. Дык і ўратавалася. Затое... Затое... Сталі ахвярамі маці, сястра, два браты, пляменьнік. Першага траўня 1943-га іх усіх – як сям’ю партызана – расстралялі немцы. Лёня магла б уратавацца: убачыўшы, што да хаты набліжаюцца карнікі, яна кінулася наўцёкі, у балоцісты хмызьняк за сажалкай, але Барбара так злосна крычала: “Лёня, вярніся!”, што яна, паслухмяная дачушка, вярнулася. Плачучы: “Мамачка, яны ж нас заб’юць”. Усё гэта бачыла суседка. І яны іх забілі. Забралі, завезьлі ў лес і забілі. А ў верасьні партызаны расстралялі Алёшку. Ну так: безразважна сьмелага, адважнага, гераічнага партызана пакаралі сьмерцю свае. Помню, як уляцела ў хату старэйшая сястра Ліна – з крыкам: – Мама! Алёшку расстралялі! – Якога Алёшку? – не магла і падумаць пра яго мама. – Нашага! Барбарынага!.. Расстралялі яго ў нас, у нашай партызанскай зоне. За грубае парушэньне вайсковай дысцыпліны. У брыгадзе “Жалязьняк”, байцом якой быў Алёшка, трымаўся жалезны парадак – як у армейскіх частках на фронце. І анархічнай Алёшкавай душы было вельмі цяжка гэтага парадку слухацца, яна хацела “творчай” свабоды, самастойнасьці. І прыйшла яму ў галаву думка: а што, калі перавесьціся з “Жалязьняка” ў Лагойскую брыгаду “Бальшавік”, дзе палітруком роты быў дзядзька Сымон (мой бацька). І прычыну прыдумаў: хацеў бы ваяваць у сваім кутку, дзе фашысты пагубілі родных і спажарылі хату. Спадзяваўся, што дзядзька Сымон дапаможа – праз свайго камбрыга – ажыцьцявіць гэту задуму. І ён самавольна пакінуў атрад, з разьлікам, што праз дзень вернецца, і прыскакаў на радзіму. Наіўная-наіўная задума! Ён нават не пасьпеў пабачыцца з дзядзькам Сымонам. Усьлед за ім прыскакалі на моцных конях два жалязьнякоўскія “асабоўцы”. Суду не было. Пакаралі на месцы. Адзін з нашых далёкіх сваякоў пасьля апавядаў: “Алёшку сказалі, што яго шукаюць двое нетутэйшых конных партызанаў. І ён усё зразумеў. Забег да мяне ў хату – увесь зьбялелы і як сам ня свой: “Гарэлкі! Хутчэй гарэлкі! І многа!” Я паставіў на стол цэлы слоік самагонкі. Але пасьпеў ён выпіць толькі дзьве шклянкі. У хату зайшлі тыя двое, абязброілі Алёшку і павялі...” Расстралялі яго і прысыпалі зямлёй на ўскрайку лесу, каля дарогі – каб людзі маглі знайсьці. І яго знайшлі. І перазахавалі на нашых слабодскіх могілках. Не адразу, а, можа, толькі праз тыдзень з гакам. Мне давялося быць сьведкам таго перазахаваньня (стрыечны ж брат усё-ткі, прыйшоў разьвітацца). Яго прывезьлі ў звычайнай, зьбітай з крыху пагабляваных дошак, труне. Перад тым, як апусьціць у магілу, рашылі на хвілінку труну адчыніць. І – дарэмна. Пазнаць Алёшку ўжо было амаль немагчыма: увесь твар быў разьедзены чорнымі кавернамі. Смуродам дало ад нябожчыка нясьцерпным. “Божа мой! Алёшка! Што ты зрабіў, Алёшка! – забожкала, рыдаючы, цётка Паўліна. – За тваё партызанства немцы загубілі ўсю сям’ю, а ты, а самога цябе... Алёшка!..” Заплакалі і іншыя жанчыны, і таксама божкалі і штось прамаўлялі... Нашы могілкі – на высокім пагорку, з якога далёка-далёка відна ўся разьлегласьць – і Слабада, і лугі за Слабадой, і Доўгае балота аж па Красны Бор, і сам Красны Бор, і суседнія вёскі, і лясы на даляглядзе... Уся разьлегласьць, па якой так вольна кацілася калісьці Алёшкава “Калініца”. Ой да ты калі-і-і-ініца-а-а! Ты ма-а-лі-і-і-ініца-а-а! Ой да ты ня сто-ой, ня сто-о-ой На га-а-ры-ы круто-о-й!.. * * * Маленькі неабходны эпілог – каб лепш зразумець увесь трагічны сэнс таго, пра што гэты аповед. Каб зразумець усю трагедыю Беларусі, беларускага народу, нашых адвеку сумленных, шчырых, добрых, бяскрыўдных суайчыньнікаў. Каб зразумець усю глыбіню трагедыі, трэба да гэтага трагічнага сюжэту зрабіць адну, так бы мовіць, падсьветку. Рэч у тым, што Алёшка быў ня толькі сынам “ворага народу” Ліксандра Гілевіча, схопленага як польскага шпіёна і ў нейкіх Курапатах расстралянага ў 1937 годзе, але – быў яшчэ і пасынкам “ворага народу” Ліксандра Барэйкі, схопленага таксама як польскага шпіёна і ў нейкіх Курапатах расстралянага ў тым жа 1937 годзе. Яго маці Барбара ў першым замужжы была жонкай будучага “ворага народу”, “польскага шпіёна” Ліксандра Гілевіча (сям’я распалася, калі Алёшку было гады тры, ня болей), а ў другім замужжы была жонкай “ворага народу”, “польскага шпіёна” Ліксандра Барэйкі (менавіта ён, айчым, непісьменны вясковы кравец, а пасьля калгасны конюх гадаваў да сьмерці сваёй пасынка Алёшку). Многія ў свой час пасьпелі панапісваць, што дзеці “ворагаў народу” ў гады вайны пайшлі на службу да акупантаў, сталі калабарантамі. Напэўна, былі і такія, крыўда – пачуцьцё моцнае. Але колькі было Алёшкаў! Непараўнана больш было Алёшкаў – бясстрашных маладых змаганцаў супроць чужаземных захопнікаў!.. Па зразумелых прычынах у фундаментальнай двухтомнай кнізе “Памяць. Лагойскі раён” імя Алёшкі Гілевіча не ўспамінаецца. Як бы і не было такога, і не ваяваў, і не зьдзяйсьняў баявыя подзьвігі. Як бы немцы і не загубілі за гэта яго сям’ю – маці, сястру, двух братоў, пляменьніка. У НЯМЕЧЧЫНУ, НА КАТАРГУ... У пачатку ліпеня сорак трэцяга жыхароў многіх вёсак Лагойшчыны, у тым ліку і з нашага кутка, вывозілі ў Германію – як танную рабочую сілу, вельмі патрэбную і для шахтаў, і для заводаў, і для баўэрскіх гаспадарак. Вывозілі цэлымі сем’ямі, і з малымі дзецьмі, усіх, каго ўдавалася загрэбці. Ехалі людзі на сваіх падводах, балазе, у кожнага гаспадара быў і свой конь і калёсы (з прыходам немцаў усю калгасную маёмасьць вяскоўцы па­дзялілі). Прыкладна апоўдні мы ў Слабадзе пачулі: сёньня вывозяць айнараўцаў – жыхароў мамінай роднай вёскі Айнаравічы, гэта вярсты за тры ад Слабады на захад, дзе пачыналася партызанская зона. Мы ўсёй сям’ёй (апрача бацькі, бацька ўжо хаваўся, каб не папасьці на вочы немцам) сядзелі – хто на лаўцы ля вуліцы, хто на вялікім камені каля весьнічак, хто на ганку – у трывожным страшным чаканьні, калі будуць ехаць нашы: і дзед з бабай, і дзядзька Кастусь з сям’ёй, і цётка Ганна з сям’ёй... І вось паказаліся першыя падводы... Адна, другая, трэцяя... На падводах малыя дзеці і ўзяты з сабою скарб – хатулі, клункі. Старэйшыя дзеці і дарослыя ідуць пешкам... Амаль за кожнымі калясьмі, прывязаная да біла, чапае карова. Маму айнараўцы добра ведаюць, пазнаюць, вітаюцца, і разьвітваюцца плачучы... А вось і нашы... Збоку возу, з лейцамі ў руках, дзядзька Кастусь, за ім дзядзіна Гілена. Дзед, высокі, статны (ён і пасьля, да сьмерці, ніколі ня быў сутулы) – за падводай. А на возе, на хатулях, баба Альжбета і чацьвёра ўнучак. Убачыўшы іх, заплакала, загаласіла мама, усьлед Ліна і Ідзея. Плача і заломвае рукі на возе бабуля, плача і дзядзька. Спыняцца канваіры-паліцаі не дазваляюць, і падысьці нам, каб як належыць родным, разь­вітацца – не даюць. Абмен разьвітальнымі словамі на хаду, праз плач і гала­­шэньне. “А мамачка! А татачка! А браточак! А куды ж вас, у сьвет, гоняць?..” “Бывайце, родненькія, бывайце! А хай жа вас тут Бог беражэ!.. А можа ж яшчэ і пабачымся!..” Усё гэта самае паўтараецца, калі праз колькі хвілінаў наблізілася падвода з сям’ёй маладзейшай мамінай сястры Ганны. Усе разам – і яе Пётра, і іх пяць дачушак. Трое меншых – Мая, Вера і Аня на хатулях, старэйшыя Зіна і Аля побач з маці за калясьмі. За калясьмі і іх любіміца – бурая, з белай пысай, карова. Зноў плачу і балючых словаў не стрываць. А мацней за ўсіх плача дзядзька Пётра – проста глядзець немагчыма, як ён заліваецца сьлязьмі, як яны бягуць ручайкамі па яго даўно ня голеных шчоках. Ён надта добрай і мяккай душы чалавек, рэдкай адметнасьці сем’янін, бясконца любіць і шкадуе дзяцей. Насуперак папярэджаньню “Не спыняцца!”, ён нацягнуў лейцы і спыніў рух. “Кацярынка, – гукае да мамы, – вось, вязу, а куды я вязу іх, маіх дачушачак?!..” І плача, плача. Да мамы кідаецца з плачом цётка Ганна – абдымаюцца, абменьваюцца горкімі разьвітальнымі словамі. Так і расталіся. Можа, і назаўсёды. Бо хто ж ведае, які лёс чакае іх на чужыне і ці вернуцца калі-небудзь дадому. А хто ведае, што будзе тут з намі? Можа, не пасьпеюць родныя даехаць да той Нямеччыны, як нас тут паб’юць, пастраляюць ці спаляць жывымі, як у Хатыні, у Ніўках, у Стайках, у Ганях, у Якубавічах... Божа, колькі ўжо загублена народу нявіннага на гэтай няшчаснай зямлі, а канца-краю крывавай калатнечы і не відно нават!.. У канцы дня стала вядома, што ў суседняй Гайне цуг высяленцаў спыніўся, усіх людзей пасадзілі – улегцы – на грузавікі і павезьлі на таварную станцыю, а падводы з хатулямі і каровы сталі здабычай карнікаў і іх памагатых. І кажа праз колькі дзён мама – мне і маёй меншай на тры гады сястрычцы Ідзеі: “Схадзіце, дзеткі, у Айнаравічы, паглядзіце і дзедаву хату, і Ганьніну, што там робіцца, можа, людзі і астатняе парасьцягвалі...” Рэч у тым, што многія айнараўцы пасьпелі ў той дзень высяленьня ўцячы ў лес і ацалелі, і цяпер жылі дома. А жывы чалавек, пакуль жывы, ён і ў самых незвычайных абставінах застаецца самім сабою. У тым ліку і ўзяць-прыхапіць што-небудзь чужое здатны... І мы пайшлі. Дзедава хата аказалася на замку, – мабыць, як замкнулі, ад’язджаючы, так ніхто і не быў у ёй! Калі ўзышлі на двор, з хлеўчука выбег Жучок, убачыўшы нас, брахнуў неяк абыякава і зноў схаваўся. Нас, мяне прынамсі, ён пазнаў, бо я не аднойчы з ім “гутарыў”, але гэта былі ня тыя, каго ён чакаў, і яго сабачае расчараваньне лёгка было зразумець. Мы заглянулі ў хляўчук, ласкава загаварылі да яго, пазвалі, але ён нават не азваўся, глядзеў на нас з балючай тугой у вачах і маўчаў. “Ён, мусіць надта галодны, – сказала сястра. – Трэба заўтра прыйсьці ізноў і прынесьці яму есьці”. Пасьля, я чуў, казалі, што ён праводзіў “сваіх”, найперш дзеда, аж да вагону таварняка, якім адвозілі высяленцаў у чужыну. Хата цёткі Ганны была не замкнута, і мы зайшлі. Пуста, глуха, сьляды пасьпешлівых збораў паўсюды – параскіданыя транты, паношаны абутак, абы-дзе посуд... У пярэднім пакоі, насупроць незаслоненай печы, я прыпыніўся: мне пачулася нейкае дзіўнаватае шапаценьне. – Пачакай, – затрымаў я за руку Ідзею. – Ты чуеш? – Нешта шархаціць? – падняла яна на мяне вочы. – Здаецца, во там, пад прыпечкам. Мы прыслухаліся разам. Так, шархаценьне ішло з-пад прыпечку, з двух вялікіх збаноў, якія стаялі на прымацаванай адмыслова для посуду палі­цы. Нагнуўся і ўслухаўся пільней: ну, так, большы збан, здалося, аж варушыўся ад нейкага зласьлівага страшнаватага шархаценьня. Я абхапіў збан абедзвюма далонямі, каб зазірнуць у яго – і ад жаху выпусьціў з рук. Збан ударыўся аб падлогу і раскалоўся на кавалкі. – Уцякай! – крыкнула, кінуўшыся ў расчыненыя дзьверы, сястрычка. – Уцякай! З разьбітага збана ва ўсе бакі пырснулі і панесьліся па падлозе чорныя агідныя стварэньні. Тараканы! Сотні вусатых быстраногіх прусакоў! Ведаў, што гэта ўсяго і толькі насякомыя, і аднак жа і мяне ахапіў, помню, раней не знаёмы мне чорны жах. У два-тры крокі і я пераадолеў адлегласьць ад печы да дзьвярэй і апынуўся на падворку. – Тараканы, – сказаў усё яшчэ зьбялелай ад пярэпалаху сястры. – Гэта тараканы. – Яны не напалі на цябе? – Ды што ты! Яны самі ад страху разьбегліся. – А каб напалі? Маглі б загрызьці! – не магла супакоіцца малая. – От, дзівачка! Яны самі вельмі баязьлівыя. Толькі на выгляд страшныя. – А чаго яны сабраліся ў збане? – Відаць, там малако было, вось голад і загнаў іх туды. Яны вельмі пражэрлівыя. – Хадзем ужо... Ніколі такога страхоцьця я ня бачыла. Хацеў прызнацца, што і сам я здорава зьлякаўся ў першае імгненьне, але стрымаўся. Пачуцьцё сораму не дазволіла: мужчына ж усё-такі. “НЕ МАГУ Я, МІКАЛАЙКА, НЕ МАГУ! Я Ж ЧАЛАВЕК!..” Дзесьці ў канцы верасьня сталася падзея ну проста неверагодная: вярнуўся з Германіі дзед. Хтосьці з нас, малых, убачыў праз акно, як ён заходзіць з вуліцы ў двор, і закрычаў што-сілы: “Дзед! Дзед ідзе! Дзед!” І мама і ўсе мы вопрамецьцю шухнулі з хаты. Ну так: каля ганку стаяў і азіраў падворак дзед. У тым жа пінжачку, у тых жа штанах, у тых жа чаравіках, – якім мы бачылі яго месяцы тры назад. І з твару не зьмяніўся. У левай руцэ вялікі хатуль, завязаны рагамі накрыж, у правай – ладная напакаваная торба. – Тата! – закрычала, сарваўшыся на плач, мама. – Татачка! Вярнуліся!.. Сказала “вярнуліся” – і тут жа спахапілася: каля ганку стаіць дзед, а... баба? А дзе баба? Чаму ён адзін? – А мама? – з вострай трывогай у голасе, падняла вочы на дзеда. – А дзе мама? – Дзе? Дзе? – нядобрым сярдзітым тонам перакрывіў маму дзед. – Калі чорт на форму ня возьме, дык прыедзе, дабярэцца... І пайшоў у хату. Мы ўсе – за ім. Са словаў дзеда мы зразумелі, што бабуля, дзякаваць Богу, жыва. Але – чаму не разам, чаму яна “дабярэцца” пазьней? – Дык што, вас у дарозе разлучылі? – нецярпелася даведацца маме. Дзед набраў з вядра конаўку вады і са смакам выпіў. Даў зразумець, што засумаваў ня толькі па роднай хаце, але і па вадзе са сваёй студні. – Сама разлучылася. Бо культурная ж надта, – сказаў, сядаючы на сваё звыклае месца каля стала, дзед. – Людзей, ці бачыш, саромеецца. Вот асталопіна недалэнгая!.. Кажу: “Дзе тыя людзі і каму на цябе патрэбна глядзець?!” Дык не! “Не магу, Мікалайка, не магу, я ж не скаціна!” – гэтыя бабіны словы дзед перакрывіў ейным голасам і з вялікай злосьцю. Бачна было, што вельмі перажывае за такое прыкрае здарэньне: баба недзе за­сталася ў дарозе! Вярнуўся да хаты бяз бабы! І вядома ж, па яе віне, па яе бабскай дурноце. Як і заўсёды раней, у дзеда заўсёды была вінаватая баба – нашая мілая, бясконца добрая і ласкавая бабуля. Мы дзеці, не ўлавілі, што ж здарылася ў дарозе, чаму бабуля крычала: “Я ж не скаціна!”, ну а мама ўсё зразумела адразу і ёй хацелася ведаць падрабязнасьці. – І дзе гэта здарылася? – А ўжо недалёка ад Польшчы, на нейкай таварнай станцыі. Таварняком жа ехалі, і не адны мы ў вагоне. Спыніўся цягнік, адчыніліся дзьверы, дык яна і кажа: “Трэба выйсьці... Не магу далей трываць... Трэба вадзічку пусьціць...” Ну, зьлезьлі. Кажу: “Пускай тут, не адыходзячы! Бо невядома ж, колькі ён стаяць будзе...” Дык не! “Не магу я, Мікалайка, не магу! Я ж чалавек, а не скаціна!” Яна – чалавек! Яна думае, што яна чалавек! Крычу: “Рабі тут!” Дык не! “Ну людзі ж ходзяць! Не магу перад людзьмі...” Крычу: “Якія людзі? Тут адны немцы! Будуць яны на цябе глядзець?” Кажа: “Я хоць во за гэну белую будку...” І пабегла за тую цагляную будку. А цягнік тут жа лязгнуў і крануўся... Я ўскочыў у вагон, што ж мне было рабіць?.. Усё гэта дзед апавядаў са злосьцю і перакрыўляючы бабуліну інтанацыю. – Дзед, – вытыркнулася адна з унучак, – а калі б і ты застаўся і пачакаў бабку? – А хатулі? Хатулі ж у вагоне! – незадаволены непрыемным пытаньнем выгукнуў дзед. – Кінуць, каб усё прапала?.. – Памаўчаўшы, дадаў: – А яшчэ... Я падумаў, можа, цягнік зараз спыніцца... Так шмат разоў было на розных станцыях. Спыніцца, пастаіць, тады кранецца, праз колькі метраў зноў спыніцца... А тут – як пайшоў, дык і пайшоў... – І як мама адна дабярэцца? Яна ж мовы ні слова ня ведае. З табою было прасьцей, ты не развучыўся гергетаць па-іхняму. Гэта мама ўсім нам нагадала, што ў першую сусьветную вайну дзед аж тры гады быў у нямецкім палоне, працаваў у баўэра, і досыць добра падвучыў нямецкую. – Калі б я не гергетаў па-іхняму, трасцу б яны нас адпусьцілі. А так – як пачаў ды пачаў ім тлумачыць, хто я і адкуль я, і што з партызанамі ня знаюся, што я гаротны селянін, – ну дык і адпусьцілі. Месяцы два, можа, парабілі на гаспадарцы, а тады прыйшоў нейкі мясцовы начальнік, кажа: “Фарэн нах Мінск, патэр, фарэн, фарэн!” І выдалі дакумент, каб усе чыгуначныя ўлады памагалі нам дабрацца да Мінску... Да канца дня ўсе Айнаравічы ведалі, што вярнуўся з Германіі стары Воць (мянушка дзеда), адпусьцілі немцы. Праўда, Альжбету сваю ў дарозе згубіў, адзін вярнуўся. Да вечара не зачыняліся дзьверы ў хату, усё прыходзілі і прыходзілі людзі, каб на свае вочы пераканацца, што сапраўды Мікалай Воць дома. Усім здавалася неверагодным, што самі немцы адпусьцілі з катаргі высяленцаў. Амаль усе сьпісвалі на старасьць: маўляў, а якая з іх, старых, нямоглых, карысьць? Адно кармі, а колькі будзе работы? Асабліва з кволай хваравітай Альжбеты. Праз тыдзень, можа, з гакам, дабралася дахаты бабуля. Нехта з чыгуначных начальнікаў, які ведаў рускую, усё зразумеў, усё пераправерыў (ці сапраўды яе з дзедам адпусьцілі), і пасадзіў яе на якісьці з чарговых таварнякоў. Радасьці нашай не было мяжы. Толькі дзед не адпусьціўся. Нават не павітаўся. І дзён колькі не гаварыў. Так пакрыўдзіўся за канфуз, які праз яе перажыў. Ну, як жа: жонку ў дарозе згубіў, вярнуўся без жонкі! І ў каторы раз я пачуў знаёмы аповед ужо з вуснаў бабкі Альжбеты. – Дык я кажу яму: не магу я, Мікалайка, ну не магу пры людзях. Я ж чалавек, а не скаціна!.. Гэта і ўразіла, і запомнілася на ўсё жыцьцё. “Я ж чалавек, а не скаціна!..” Дзякуй, дзякуй, мілая бабуля Альжбета, за такі вялікі ўрок маральнасьці, цнатлівасьці, чысьціні. Ці шмат у сьвеце жанчын, якія могуць з табой параўнацца? І Я ГАНАРЫЎСЯ СВАІМ ЛЁСАМ Люты сорак пятага. Шэры зімовы сьвітанак. Нядзеля, у школу бегчы ня трэба, і таму я соладка далежваю “сваё законнае” на палатках – дабіраю недабранае за ноч. Сон ужо не бярэ, але кунежыцца пад цёплай коўдрай прыемна. Палаткі, адзін канец якіх на печы, а другі падвешаны на вяроўках да бэлькі, – гэта мая пасьцель: ложкаў усім не хапае. І мне не дасталося. Але лічу, што я ў выйгрышы. Калі трэба – ногі ссоўваю на чарэнь, якая ніколі дарэшты не астывае. А цяпло ёсьць цяпло! – асабліва калі за доўгую зімовую ноч хату выстудзіць. Чую, як стукнулі дзьверы, – з надворку зайшла мама. Расплюшчыў вочы, а яна – як бы толькі гэтага і чакала. – Сынок, хуценька адзенься і бяжы пазьбірай конскія “яблыкі”, пакуль ніхто не апярэдзіў. Конюх толькі што прагнаў коней на вадапой. Напэўна ж, пасьля ночы, яны насыпалі на вуліцы свайго “дабра”. Бяжы, сынок, хуценька! Што ж рабіць, калі няма чым карміць сьвінчо. Аднаго бульбянага шалупіньня ды бурачных ацярэбкаў мала, а вотрубі кончы­ліся, трэба дамешваць конскія “яблыкі”, у іх хоць трохі аўсу ёсьць... Пакуль мама ўсё гэта гаворыць, я абуваю “буркі” з чунямі, апранаю ватоўку, нацягваю на галаву вушанку. Не скажу, што яе заданьне мяне ўзрадавала, але я ўсё разумею: сапраўды сьвінчо, на якое ў сям’і вялікія надзеі, трэба нечым карміць. Ды і наогул не прымаць да выкананьня маміны загады ў нашай сям’і не заведзена. Жыцьцё прывучыла нас яшчэ амаль ад калыскі памагаць хоць як-небудзь старэйшым. Хоць пасолю лушчыць, хоць пер’е скубсьці, хоць гусей папасьвіць, хоць надворак падмесьці... Мала, што табе ня хочацца!.. А есьці – хочацца? Вось так – “адкрытым тэкстам” – і гаварылася. Схапіў у сеначках лазовы кошык – адмыслова прызначаны для грубага ўжытку – і выскачыў на вуліцу. Ведаю, што трэба ісьці ў той канец вёскі, дзе стайня; чым бліжэй да стайні, тым больш навытрасана конямі гэных самых “яблыкаў”. Але... што такое? Што бачу на ўжо амаль разьвіднелай вуліцы? Нейкая невысочанькая кабеціна – то нагнецца, то разагнецца, і ў левай руцэ ў яе таксама кошык, і пасоўваецца яна туды ж, у той бок, куды нацэліўся і я. Дык гэта ж яна зьбірае сьвежыя конскія “яблыкі”! Тут і сумнявацца нечага! Упільнавала, як прайшлі коні да Бануковай студні на вадапой – і тут жа выскачыла! Усяго на якія дзьве-тры хвіліны апярэдзіла мяне. Скеміўшы, ажно атаропеў на імгненьне. Вось дык фокус! Гэта ж можа наша галоднае сьвінчо застацца без “яблычнай” дамешкі! Ну не! Мы свайго не ўпусьцім! Эйш, якая спрытная знайшлася! І хто ж гэта? Старая Церыха? Ці старая Спасібеніха? Пакуль са сьпіны не пазнаю: у доўгай ватоўцы, у чорных валёнках, галава замотана тоўстай шэраю хусткай. Мабыць, усё-такі Церыха. Бо і ў яе, ведаю, ёсьць падсьвінак і карміць яго таксама няма чым. Зрэшты, беднасьць-нястача пануе амаль у кожным двары. Калі па вызваленьні зноў згарбузавалі калгас – адразу ж, амаль на другі дзень, – аб’ядналі ў адзін табун не толькі коней, аб’ядналі і ўсе палеткі, чым ні былі засеяны, і зжыналі ўжо як агульнае, калгаснае, і ссыпалі ў агульны калгасны сьвіран. І хуценька здалі дзяржаве – каб карміць армію, фронт, так бы мовіць, на перамогу. І бульба туды ж пайшла – і на фронт, і ў горад, карміць рабочы клас, чыноўнікаў, наогул – гараджан. Прабач, цётка Церыха (калі ты Церыха), але я цябе абганю, і ўсё, што насыпана аж да стайні, будзе маё. Тут далікатнічаць не прыходзіцца. Тут не проста спаборніцтва. Тут, можна сказаць, змаганьне за жыцьцё. Няхай сабе і за сьвінячае, але – за жыцьцё. Ня можа ж нашае сьвінчо падыхаць ад голаду! “Яблыкі”, “яблыкі” конскія я павінен прынесьці дадому! Дык я ўжо, даруйце, цырымоніцца ня буду. І як міргнуць вокам, я абагнаў старую Церыху і амаль у яе пад носам пачаў хапаць яшчэ незашэрхлыя на марозе, востра духмяныя (даруй, Госпадзе) “яблыкі”. І чую знаёмы голас, але зусім не Церышын, а малады, чысты, звонкі. – Ого, які ты ўвішны! Нават насупроць майго дому падбіраеш, – тое, што мне належыць па-праву... Я зірнуў на таўсмата закутаную кабеціну – і, ня тое, што зьбянтэжыўся, а можна сказаць, спалохаўся: канкурэнткай у паходзе па конскія “яблыкі” аказалася... маладая настаўніца нашай пачатковай школы Натальля Міхайлаўна. Дачка Міхася і Антуніны Давідовічаў. Да вайны яна пасьпела закончыць першы курс Менскага педтэхнікуму, і цяпер ёй, як чалавеку з педагагічнай адукацыяй, прапанавалі працу ў школе, а вучобу прадоўжыць завочна. Гэта была на рэдкасьць ветлівая, з высокім пачуцьцём годнасьці, маладая інтэлігентка. Божа прасьветлы! І гэта яна, настаўніца, нароўні са мной, неабчэсаным падшыванцам, падбірае на вуліцы конскія “яблыкі”! Чаму менавіта яна, а ня маці Антуніна? Захварэўшы была маці, ляжала з высокім палам. Іначай бы яна не пусьціла дачку-настаўніцу на такую работу. Бацькі ганарыліся Натальляй, і было ад чаго: тады яшчэ званьне настаўніка было ў нас у вялікай павазе. У нас – і па ўсёй Беларусі. Я здагадаўся буркнуць Натальлі Міхайлаўне “прабачце” і подбегам падаўся ў канец вёскі, абмінаючы досыць спорныя кучкі “яблыкаў”: няхай падбярэ яна. Штосьці з гэтага “дабра” прынёс дадому і я, хоць ня столькі, як чакала мама. Патлумачыў ёй – чаму, і яна выказала свой каментар з усёй простанароднай непасрэднасьцю: – Во жывём, дык жывём! Нават настаўнікі г... зьбіраюць!.. Ня думаю, што гэты выпадак зусім ніяк не паўплываў на маё бачаньне жыцьця, на маё разуменьне нашай сацыялістычнай рэчаіснасьці. Напэўна, штосьці такое ў душу запала – што прарасьце нашмат пазьней, як зерне ісьціны. Але ў цэлым гэта не магло пахіснуць майго тадышняга перакананьня, што мы жывём у самай шчасьлівай на зямлі краіне. І я ганарыўся сваім лёсам. ФАІНА Да вайны ў нашай Слабадзе, як, зрэшты, і ў суседніх вёсках, была завядзёнка: для выпасу прыватных (не калгасных) кароў людзі наймалі на ўсё лета пастуха, а ў памагатыя яму – ад кожнага двара, па чарзе, даваўся падпасак – не абавязкова хлапец-падлетак, ці дзяўчына, а магла быць і сталая, ці зусім пажылая жанчына, – як у каго выходзіла. Калі ў каго ніяк не выходзіла – прасілі адбыць “радоўку” якога-небудзь падшыванца са шматдзетнай сям’і, – за пэўную нязначную плату, звычайна – за добры пачастунак (кавал хлеба са скварчынай, бутэлька малака, пара вараных яек). Пад час нямецкай акупацыі, калі ўсе калгасныя землі – і ворыўныя, і сенажаці – былі падзеленыя вяскоўцамі (дарэчы, усім пароўну: па сем гектараў), справа з наймам аднаго пастуха чамусьці разладзілася, кожны гаспадар пачаў клапаціцца пра выпас сваёй кароўкі сам. Звычайна гэта было заняткам моладзі – падлеткаў і дзецюкоў, і займаліся яны гэтым ахвотна, нават з радасьцю, бо зьбіраліся ўсе разам, у адным месцы, вялікай грамадой, і было весела, прыдумлялі шмат розных забаў і гульняў, помнячы, вядома, што за каровай трэба сачыць, каб не забралася ў збажыну і не нарабіла шкоды. У нашай сям’і, пачынаючы з другога лета вайны, роля пастушка – стала і надоўга – была адведзена мне. Чаму не старэйшаму на два гады брату Леўку – зараз патлумачыць не магу, відаць, яму хапала іншай працы па гаспадарцы. Але кожны дзень – і зранку, з усходам сонца, і пасьля палудня – выводзіў на павадку ў поле нашу карміліцу я. “Кар­міліцу” – сказана не занадта, а зусім дакладна: на дзесяць душ сям’і (восем дзяцей) – адна карова. У верасьні 1943-га бацька пойдзе ў партызаны, і мы перабяромся – далей ад бяды – у маміну родную вёску Айнаравічы, бліжэй да вялікага імшарнага, з выспамі сярод дрыгвы, лесу. Тады гэта лічылася, што мы ў бежанцах. А ў ліпені-жніўні мы яшчэ жылі ў Слабадзе, і маім штодзённым абавязкам было пасьвіць карову. Тым пагодным душнаватым адпаўднёвікам мы сабраліся ўжо амаль усе – чалавек дваццаць – на першым выпасе Пётраў равок, часовым, каб адсюль падавацца з каровамі далей – ці ў Смаляковы раўкі ці на Красную горку, дзе травы для пашы – і на дзесяць такіх статкаў хопіць. У вялікай грама­дзе – толькі тры дзяўчыны: Нюрка, Валька і Фаіна. Нюрцы ўжо амаль сямнаццаць, ужо дзеўка, невысокая, танклявага стану, драбнаватая тварам, крыху вастраносая, заўсёды вясёлавокая. Усе ведаюць, што лічыць сябе прыгажуняй. На прадвесьні наступнага году стане маладой палюбоўніцай камандзіра невялікай, “тутэйшай”, партызанскай брыгады – маршчыністага, кручканосага, досыць плюгавага фанабэры, а ў сярэдзіне траўня, у час апошняй франтальнай нямецкай блакады партызанскіх зонаў Меншчыны, падалася з ім на Палік і недзе там прапала, дамоў не вярнулася. Казалі, што пры прарыве блакады загінула. Валька... Ну што пра яе казаць? Яшчэ дзяўчо, няма і трынаццаці, вельмі шустрая, усё бягом, і надта хораша пяе старыя народныя песьні, якім навучылася ад дачасна памерлай маці. А вось Фаіна... О, Фаіна! Тут і пачынаецца аповед пра галоўнае. Рэч у тым, што ў тое лета я моцна закахаўся ў Фаіну. Праўда, аб гэтым і па сёньняшні дзень ніхто, апрача мяне, ня ведае, нават і не здагадваецца. Канечне ж, ня ведала і не здагадвалася – ні тады, ні пасьля – і яна сама. Ды і адкуль ведаць, нават падумаць такое? Па-першае, ёй ўжо амаль пятнаццаць, а мне яшчэ і дванаццаць ня споўнілася. Тры гады розьніцы ва ўзросьце. Пра якое каханьне можа быць гаворка? Па-другое, хіба я хоць адным словам, ці нейкім знакам-намёкам даў каму-небудзь дагадацца пра гэта? Ні ў якім разе! Ні словам, ні знакам! Гэта была мая поўная таямніца. Недатыкальная, незачэпная, ад усіх на сьвеце глыбока-глыбока схаваная. І аднак жа гэта была праўда. Чым часьцей мне ўдавалася яе пабачыць – тым больш яна мне падабалася, і тым мацней тахкала ў грудзях сэрца. О Фаіна! Такой прыгожай дзяўчыны я нідзе і ніколі ня бачыў. Асабліва зачароўваў мяне яе мілы, вечна ўсьмешлівы тварык – у сьветла-ружовых шэрачках, з цёмна-карымі вочкамі, з кірпатым носікам, з поўненькімі пунсовымі губамі. З кароткай, не па вясковай модзе, кудлаватай стрыжкай. Ростам, праўда, магла быць трохі вышэй, але гэта мне так бачыцца цяпер, праз многія дзесяткі гадоў, а тады – усё ў ёй мне здавалася ў самы-самы раз, усё на заглядзеньне, на любаваньне ды мілаваньне. Нікога, ніводнай дзяўчыны ва ўсім навакольлі побач з ёй не паставіш. І я – яе кахаю! Адзін я. Бо ведаю, што ніхто з вясковых хлопцаў да яе яшчэ не заляцаўся і не заляцаецца. О, шчасьлівец! Гэта ж трэба валодаць такой таямніцай! Цяпер, на першым, часовым, выпасе, усе пастухі і пастушкі разьбіліся на тры групы. Дзяўчаты – Нюрка, Фаіна і Валька трымаюцца разам, бліжэй да сваіх кароў. Мы – маладзейшыя падлеткі, “падшыванцы”, згрудзіліся сваім колам, паселі на дол і чакаем, якую каманду дадуць старэйшыя дзецюкі, якім ужо па шаснаццаць-сямнаццаць, бо права на ініцыятыву – толькі за імі, вырашаюць яны. А яны, іх чалавек пяць, стаяць купкай крыху воддаль і, падлавата хмылячыся, нешта заўзята абмяркоўваюць. Нарэшце рушылі да нас. І адзін з іх, можа, менавіта аўтар паскуднай задумы, сказаў: – Шантрапа! Слухайце нашае рашэньне. Мы зараз забіраем сваіх кароў і праз Смаляковы раўкі рушым на Роўніцу. Вы хочаце пайсьці туды разам з намі? Хто ж гэта не захоча разам з імі, важакамі, быць у адной грамадзе?! Гонар які нам, “шантрапе”, аказваецца! Таму і адказ на пытаньне прагучаў амаль хорам: “Хочам! Усе хочам!” – Ну дык даём вам заданьне: акружыце неўпрыкмет Нюрку, злавіце яе, паваліце на зямлю, загаліце сукенку і паглядзіце, што там ёсьць... А тады гэтаксама і Фаіну... Вы зразумелі? Калі гэта ня зробіце – з намі дарогі на Роўніцу вам няма. “Шантрапа” зрэагавала на заданьне па-рознаму. Першымі падхапіліся і выказалі гатоўнасьць дзейнічаць Лявось і Анцік. – Го, дык гэта нам і самім цікава! – выгукнуў амаль з захапленьнем Лявось. Адзін за адным пападхопліваліся з долу і ўсе астатнія падшыванцы. Усе ды ня ўсе. Адзін падняцца проста ня змог – так агаломшыла яго пачутае. “І Фаіну? І яе зловяць, і паваляць на зямлю, і будуць загаляць?.. Маю Фаіну? Во гэтыя Лявосі і Анцікі?.. Нізашто! Я пабягу і скажу ёй, каб уцякала! Каб гэтага паскуднага гвалту не адбылося!..” Пакуль нешта падобнае моўчкі выкрыквалася ў збунтаванай душы, над галавой прагучаў вокрык аднаго з завадзілаў: – А ты – што сядзіш? Ня хочаш з намі на Роўніцу? – Хачу, хачу! – амаль спалохана прамармытаў я і таксама падхапіўся з долу. Каб я ды быў адлучаны ад усіх? Каб застаўся адзін са сваёю каровай? Пра такое падумаць няможна!.. І вось, захмялелая ад прадчуваньня незвычайнасьці таго, што зараз будзе рабіцца, зборня нацкаваных зялёных дурняў рушыла туды, дзе стаялі дзяўчаткі. Апошнім, метры за два-тры ад змоўшчыкаў, клыпаў я. Ня мог ня клыпаць. Вядома, памагаць ім чыніць паскудства я ня буду, але ж і зусім далёка быць не павінен, бо значыць – здрада грамадзе. А галоўнае – я думаў пра Фаіну: як папярэдзіць Фаіну? Як сказаць ёй, каб яна ўцякала дадому? Тут належыць зрабіць адно патлумачэньне, каб чытач не ўсумніўся: адкуль сярод аднароднай вясковай “шантрапы” раптам узяўся такі ну проста шляхетнага выхаваньня падлетак? Ніякай асаблівай шляхетнасьці ў ім не было, і нішто з гэтак званага “вясковага ідыятызму” яму не было чужое, і яго таксама (гэта чыста ўзроставае) пачынала моцна цікавіць тэма для дзяцей, так бы мовіць, забароненая, ці дакладней сказаць – неадпаведная, дачасная. Тым нея менш, Кацярынін або Сымонаў “грамацей” сярод усёй грамады падлеткаў прыкметна вылучаўся адной асаблівасьцю: неймавернай любоўю да чытаньня мастацкай літаратуры, апантанай цягай да кнігі, а значыць, і начытанасьцю, а значыць, і ўсё больш актыўным уваходжаньнем у высокі духоўны сьвет станоўчых герояў літаратуры. Мушу з вялікім засмучэньнем канстатаваць: ніхто, ніводзін з маіх вясковых аднагодкаў даваеннай пары кніг не чытаў, не любіў чытаць, не цікавіўся імі, літаратуру вывучалі яны ў межах школьнай чытанкі – па прымусу, “настаўніца загадала”. Я да сваіх дзесяці гадоў перачытаў горы кніг, у тым ліку і не прызначаных для дзяцей, кнігі і беларускіх, і рускіх, і замежных аўтараў. І жылі ў мяне ў душы, і вабілі і хвалявалі, трымалі ў палоне хлапчукоўскае сэрца вобразы кніжных дзяўчынак. Найперш, гэта Алёнка з аповесьці Якуба Коласа “На прасторах жыцьця” і Тоня Туманава з рамана М.Астроўскага “Як гартавалася сталь”. Асабліва – Алёнка. Шмат разоў чытаў-перачытваў гэтую аповесьць, безьліч разоў вяртаўся ў думках-марах да яе чароўна-мілай постаці, ведаў на памяць яе размовы-дыялогі са Сьцёпкам, і жыў я, калі гаварыць пра гэтыя пачаткі маладых пачуцьцяў-жаданьняў, у таварыстве такіх прывідаў-ценяў, як Алёнка, у сьвеце асаблівай мройнай чысьціні і прыгажосьці, дзе месца для пошласьці і дзікунства не было. Наўрад ці хто-небудзь у вёсцы, тым лікам і сябрукі-падлеткі, здагадваўся пра гэту інтэлігентную загану (ці хваробу?) ў наогул звычайнай істоце вясковага “рыштанта”, “прабітніка”, “пасадоўніка” (лазіць па чужых садах), хоць і вядомага ўжо заядлага кніжніка. З гадамі, у пару юнацкасьці, гэта “загана” будзе ўва мне мацнець, перарастаючы ў пажыцьцёвы маральны прынцып. Вось чаму тое, што павінна было зараз на маіх вачах адбыцца, ужо не спалучалася з маім разуменьнем адносінаў паміж ім і ёю, між хлапцом і дзяўчынай. Ну а тым больш, што гэты паскудны гвалт не абміне і Фаіну. Ня кніжную, далёкую і бясплотную Алёнку, ці Тоню, ці дачку капітана Гранта Мэры, а – зусім рэальную, жывую прыгажуню Фаіну, на якую ўжо каторую пару моліцца ўпотайкі мая бедная рыцарская душа. Дзяўчаты ўбачылі, што хлопцы ўсёй зборняй, за выняткам бальшуноў, кіруюцца да іх, і, няйначай як у прадчуваньні чагосьці нядобрага, насьцярожыліся. Глядзяць і чакаюць. Вось пярэднія, з брыдкімі неразумнымі ўхмылкамі на мызах, параўняліся з імі і ўжо на два-тры крокі абмінулі іх – і раптам рэзка разьвярнуліся і, па камандзе Лявося “У атаку!”, кінуліся на Нюрку. Усёю гурмой – на адну безабаронную Нюрку. – Чаго вы? Здурнелі, ці што? – закрычала Нюрка, вырываючыся з добрага дзесятка ўчэпістых дужых лап. Яна пасьпела ўдарыць аднаму-другому па твары, плюнуць аднаму-другому ў вочы, але сілы былі няроўныя, і вось яна ўжо распластаная дагары на зямлі, брыкаецца, адбіваецца нагамі, штосілы крычыць “Пусьціце!.. Паскуды!..Пусьціце!..”, але калі на кожную руку і нагу налегла па двое зусім не малалетніх хлапчукоў – дзе ж яна абароніцца, дзе возьме сілу, каб разматляць гэту разьятраную азартам, ашалелую зграю. І яны загалілі яе вышэй поясу і пад яе дзікі крык садралі штонікі... Як толькі змоўшчыкі напалі на Нюрку, Валька мітульгом пстрыканула прэч – да сваёй каровы. А Фаіна... спачатку як бы разгубілася – ці ня кінуцца сяброўцы на дапамогу, але ўбачыла, што справа безнадзейная, і таксама пусьцілася бягом туды, дзе пасьвілася яе Лысуха, як быццам тая зможа абараніць сваю пастушку ад дурнога брыдкага гвалту. Стоячы воддаль ад месца ганебнай экзекуцыі, я парываўся крыкнуць Фаіне: “Бяжы дамоў! Цяпер яны нападуць на цябе!.. Бяжы!” – але духу на гэта ў мяне не хапіла, рыцар аказаўся з мяне зусім ніякі. Фаіна, ужо стоячы ля каровы, глядзела сюды, дзе толькі што была сама. Тым часам маладыя ваўкадавы Нюрку адпусьцілі, яна сядзела на зямлі і, ад бясьсільнай злосьці, прыніжаная нялюдскай абразай, плакала і нешта пагрозьлівае абяцала ачмурэлым кабылятнікам. Як і было дамоўлена, цяпер кабылятнікі павінны ўсё тое ж зрабіць і з Фаінай. Хоць Фаіна і ня ведала пра змову, але адразу ж нутром адчула, што наступнай ахвярай ідыёцкай забавы зборні будзе яна. І як толькі ўбачыла, што зграя разьдзялілася напалам, каб з двух бакоў захапіць яе ў акружэньне, імгненна рванула ад каровы ў бок вёскі. Але і наперарэз ёй кінуліся аж трое, і сам лычаты шырокароты Лявось з драпежна ашчэранымі ікламі. “Уцякай! Фаіна! Хутчэй уцякай!” – моўчкі, але на ўвесь голас і на ўсё сэрца крычаў наўздагон дзяўчыне бездапаможны “рыцар”. Лявось пасьпеў такі заступіць уцякачцы дарогу і ўжо хацеў абхапіць яе ў свае абшчарэпы, як Фаіна з бегу, з разгону так ударыла яму кулакамі пад бараду, што той паляцеў дагары вобзем. “Ай, малайчына Фаіначка! Ай, малайчына! – ад радасьці я ледзь не запляскаў у далоні. – Так яму і трэба гэтаму дурному Лявосю!..” Фаіна, нібы на новым дыханьні, яшчэ шпарчэй пусьцілася па касагору да вёскі. Лявось тым часам не не сьпяшаўся падымацца, і тыя двое, што павінны былі даганяць Фаіну, падбеглі, разгублена-спалоханыя, да яго. У Лявося праз тоўстую ніжнюю губу слюнявілася кроў. Пасьля казалі, што ад удару ў яго надсекся аб зубы язык. *** Неўзабаве пасьля гэтай прыгоды я апынуўся ў Айнаравічах у “бежанцах” і амаль на працягу году Фаіны не сустракаў. Пабачыў ужо толькі пасьля вызваленьня з-пад немцаў у ліпені сорак чацьвёртага. Фаіна стала трохі вышэй ростам, выразьней акруглілася ў паясьніцы, папаўнела ў гру­дзёх, адным словам, ужо зусім, як у нас гаварылася, “увабралася ў дзеўку”. Падрос на год і я, паявіліся новыя зацікаўленьні і клопаты, і ад той леташняй “закаханасьці” нічога не засталося – і ні сьледу шкадаваньня аб тым, што яе ня стала. Але на Фаіну, пры выпадковых сустрэчах, глядзеў з павагай і лічыў самай прыгожай сярод яе равесьніц. Бачыў яе на рэдкіх у той пасьляваенны год вечарынках, любаваўся, як яна хораша, лёгка “таньчыла” полечку ці вальса, з якой годнасьцю трымалася ў пары з “кавалерам”. Хоць пра якога-небудзь пэўнага яе кавалера нічога чуваць не было. Дый пра якіх кавалераў можна было гаварыць? Усіх старэйшых нежанатых хлопцаў забралі на фронт адразу ж па вызваленьні, а ўсіх дзецюкоў 1927-га году нараджэньня ўжо ў жніўні загрэблі на вайсковую службу як чарговых прызыўнікоў (праўда, папасьці на фронт яны не пасьпелі). З восені я пачаў хадзіць у Гайну ў школу, на шчасьце, у пяты клас – улічылі год вучобы пад немцамі. Першую зіму хадзілі разам са мною і яшчэ з дзесятак падлеткаў, але хутка амаль усе адсеяліся. Адны падаліся ў Менск на заработкі (хто на будоўлю, хто ў нянькі). Гэта былі самыя што ні ёсьць уцёкі ад голаду. Другія ўпрэгліся ў штодзённую працу ў калгасе, дзе зарабіць нічога не заробіш, але хоць трохі чаго ўкрасьці – можна. Па школе сяброў у мяне не было, але ўвогуле з некаторымі слабодскімі падлеткамі дружбу я вадзіў – не аднымі ж кнігамі бавіў я вольны ад вучобы час. Аж да канца сорак шостага году такім маім дружбаком-сябрам быў на тры гады за мяне старэйшы Тодзік. Сябраваньне нашае пачалося яшчэ ў апошні перадваенны год, калі я хадзіў у трэці клас Слабодскай сямігодкі і да мяне настаўніца падсадзіла ў суседзі Тодзіка. Рэч у тым, што па ўзросьце ён ужо павінен быў хадзіць у пяты клас, але ў яго, бедалагі, зацягнулася дзіцячая хвароба “нетрыманьня”, і яна зрывала яго вучобу: хлапчук ад сораму, калі бяда здаралася ў школе, на ўроку, зусім пакідаў вучобу. Так-сяк да трэцяга класу ён дайшоў і вось – стаў маім суседам па парце. Усе дзеці, канечне ж, ведалі пра бяду Тодзіка і з дзіцячай жорсткасьцю абзывалі яго адпаведнымі брыдкімі мянушкамі, і мне, прызнацца, ніякай радасьці ад такога суседства не было; але хлопец быў натуры добрай, спакойны, ціхмяны, нават маўклі­вы, і мы досыць хутка зблізіліся, затаварышавалі. Нярэдка я дапамагаў яму – асабліва ў рашэньні задачак – і на ўроку, і дома. У сорак пятым розьніца між намі ў гадах была добра бачна, вучобу ён кінуў, стаў працаваць на конях, быў досыць рослым, моцным і кемлівым у бытавых справах дзецюком. Толькі бедна жыў – з маці і меншай сястрой – неймаверна. На нагах, абкручаных анучамі, – чуні, глыбокія, за костачкі, самаробныя гумовыя галёшы, іх клеілі ў вёсцы з аутамабільнай гумы; штаны – з нейкага тоўстага і лубянага, як брызент, палатна, і брудныя, і зацяганыя, але падмены ім не было нават і на сьвята. Такая ж зацяганая, латаная-пералатаная, ватоўка на плячах. На вечарынкі ён калі і прыходзіў, дык толькі паглядзець, бо сам ня ўмеў танцаваць ані, мабыць, і не спрабаваў нават. Іншы раз я загаворваў з ім і пра слабодскіх дзяўчат, вядома, маіх равесьніц, чакаў, што ён нешта цікавае скажа на тэму, самую для нас актуальную: хто на каго кідае вока, ці робіць нясьмелыя заляцаньні, ці нават пачалі парачкаю “хадзіць”. Але нічога асаблівага ад гэтага маўчуна не даведаўся. Звычайна ён паведамляў, хто куды зьбіраецца ехаць на працаўладкаваньне – каго цётка ці дзядзька забірае ў Менск, а каго і за межы Беларусі. Між іншым сказаў, што нібыта зьбіраецца неўзабаве выехаць і Фаіна: забірае да сябе старэйшая сястра, жонка афіцэра, у нейкі далёкі, ці не прыморскі, горад. Помню, тады я падумаў: то і добра, што паедзе, тут ёй раўні сярод хлапцоў няма і блізка, адны лапатнікі і грубіяны, а там яе пакахае афіцер, ці марскі капітан, ці нават артыст або музыка, і яна будзе першым каханьнем і вернаю жонкай выдатнага, знакамітага чалавека... О, Фаіна! Яна вартая такога шчасьлівага лёсу, бо яна – не проста прыгажуня, а валадарка высокай крылатай душы, можа, і сама стане вядомай, сьпявае ж і танцуе вунь як прыгожа!.. Паедзе яна – і я буду думаць пра яе толькі так: высока і чыста... Высока і чыста... Была ўжо глыбокая восень, але стаяла пагода і было цёпла. Аднаго дня, ужо амаль на зьмярканьні, мама зайшла ў хату і сказала: – Ідзі, сынок, сустрэла Тодзіка, дык сказаў, што лазьня гатова, ён жа сёньня лазеншчык... Так што – бяры вядро, венік, мыла, рушнік, споднікі – і бяжы... І я хуценька сабраўся і шуснуў з хаты. Колькі гадоў пасьля вайны ў нас яшчэ працавала калгасная лазьня – досыць прыстойная па тым часе лазьня, з трох аддзяленьняў: разьдзявалка, умывальня і парылка. Спосаб карыстаньня быў адвечны, стары: накаляліся дачырвана камяні, на іх плёхалі конаўку вады – і парылка рабілася “пеклам”. Аматары пары лезьлі на цапкі хвастацца. У парылцы стаялі дзьве вялізныя бочкі вады: адна з гарачай, другая з халоднай. Зрэшты, па халодную, калі не хапала, выскоквалі і на двор – да крынічкі. Напаліць лазьню прызначаўся – па чарзе – мужчына, а нанасіць дзьве бочкі вады, як правіла, даручалася сям’і, дзе мужчынаў не было. Таксама па чарзе. Я так шпарка, амаль подбегам, джгануў па вуліцы, што нават не заўважыў, што ў сваім двары, на “ганачку” з двух пляскатых камянёў, стаіць Тодзік – сам сёньняшні лазеншчык. – Пачакай! – пачуў яго глухаваты мяккі голас. Я запыніўся. Ідучы ад “ганачку” да шчарбатых крывых варотаў, ён нягучна прагаварыў: – Хадзі сюды. Нешта скажу... Такога тону – інтрыгоўна-таямнічага, даверліва-насьцярожанага – ніколі раней у яго голасе я ня чуў. Зразумеў, што сапраўды зараз пачую штосьці вельмі незвычайнае, падышоў да варотаў і пільна ўставіўся ў яго перайначаны незнаёмай мне шчасьліва-зладзеяватай ухмылкай твар. – Ты знаеш што... Сказаў гэта і запнуўся, нібы ўсё яшчэ вагаўся: а ці адкрываць мне гэтае сваё сакрэтнае “нешта”. Кратаў у нейкай дурнавата-блазенскай усьмешцы губамі і не сьпяшаўся прадоўжыць. – Што? – не вытрымаў я ягонай задоўгай, як мне здалося, паузы. – Я па...ў Фаіну... Стараюся зараз уявіць, што ў мяне ў тое імгненьне напісалася на фізіяноміі, і – не магу. Помню толькі, што праз секунды дзьве-тры з майго раптам перасохлага роту выскачыла: – Як?.. Больш дурнога пытаньня, як у такім разе гаворыцца, задаць я ня мог. – Ну як?.. Так, як усе... У адказе Тодзіка пачулася нотка зьдзіўленьня: маўляў, хіба ты ня знаеш, як? Пранізаны наскрозь, як ударам току, пачутым, я ўсё яшчэ глядзеў на яго пераможна-шчасьлівую мызу і, спадзеючыся на нейкае выратавальнае ўдакладненьне ў навіну, спытаў: – Фаіну? – Ну, Фаіну... – Ты брэшаш! – выгукнуў я праз секунду-другую і паўтарыў яшчэ больш злосна: – Ты брэшаш! – Дальбог! Магу паклясьціся, калі ня верыш! – упэўнена, нават з запалам, прагаласіў Тодзік. Наўрад ці ў гэтых маіх словах ён адчуў голас злосьці і пратэсту. “Брэшаш!” – ну, значыць, хлусіш, выдумляеш, нахабна жартуеш... Пра злосьць ён і думкі дапусьціць ня мог. Ён жа прызнаўся ў сваёй вялікай радасьці самаму блізкаму сябру. Больш даверыць такую таямніцу ў яго не было каму, такім абы каму не пахвалішся. А зусім не сказаць нікому было немагчыма, яго проста расьпірала ад пачуцьця ўпершыню зьведанай асалоды – ад усьведамленьня першай у жыцьці дзецюка інтымнай заваёвы. Са­мае страшнае для мяне было якраз тое, што я адразу ж яму паверыў – і па яго выгляддзе, і па асаблівасьцях выказу таямніцы я адразу ж адчуў, што гэта – праўда. Праўда! Тодзік і... Фаіна! Вось гэты вахлак-абдзіртус, у парваных чунях, у брудных брызентавых портках, у латанай-пералатанай, сапрэлай ад поту ватоўцы – і гэная чароўная, можна сказаць, казачная прыгажуня, будучая абраньніца афіцэра, ці артыста, ці пісьменьніка... – А... калі... гэта? – спытаў, ужо амаль ненавідзячы свайго шчасьлівага сябра. – Сёньня, у лазьні. Яна прыйшла ваду насіць у бочкі, іхняя чарга. Ну, я памог, канечне... У парылцы ўжо было цёпла, каменьні нагрэліся... Яна скінула куфайку і села да мяне, на тую шырокую лаву, ну, знаеш, што каля сьцяны... Я паклаў ёй руку на плячо – нічога, прыгарнуў да сябе – не вырываецца... Тады пахіліў яе на лаву – маўчыць, братка ты мой, і хіліцца!.. Ну, а далей неяк усё само сабою... Ледзь даслухаўшы ягоны аповед, я спытаў: – У цябе з ёй каханьне? Вы будзеце жаніцца? – Якое каханьне? Якое жаніцца? Я нават ніколі не пагаварыў з ёю. І не правёў ні разу... Дзеўкі, як казаў гэны Вуйт, яны, брат, такія: каці – і пакоціцца... – І Фаіна?.. – А што, яна ня дзеўка?.. Апусьціўшы галаву, прыбіты і зьнішчаны, я пастаяў яшчэ толькі долю хвіліны. А тады: – Дык я... пабягу, – сказаў, – хачу раней папарыцца... – Бяжы, там усё гатова. Лазьню я выпаліў добра... І я пабег. Джгануў, як быццам хацеў уцячы ад нечага нясьцерпна брыдкага і страшнага, несправядлівага. А насамрэч – ад жыцьця. І буду ўцякаць ад яго яшчэ доўга-доўга. А Фаіна неўзабаве пакінула Слабаду назаўсёды, і я ні разу пасьля таго яе ня бачыў, і нічога пра яе ня ведаю. ЗА ДОКТАРА БЫЛА МАМА У чэрвені 1946 году, зусім нечакана-неспадзявана, мяне апанавала хвароба, якую медыкі па-кніжнаму называюць рэўматызм, а людзі вясковыя – прасьцей і карацей: раматус (з націскам на другім складзе). Паводле медыцынскіх даведнікаў, гэта – хвароба інфекцыйнага паходжаньня (у тым ліку ад ангіны), выяўляецца ў запаленьні спалучальных тканак, з пераходам на суставы – каленныя, ступянёвыя, локцевыя. Самым жа небясьпечным лічыцца тое, што працэс ахоплівае сардэчна-сасудзістую сістэму (у кожным выпадку, без вынятку), вядзе да гэтак званых “парокаў сэрца”. Асабліва нападае гэта хвароба на дзяцей ад сямі да пятнаццаці гадоў. Мне ішоў пятнаццаты. І ў канцы лета я ўжо ведаў, што ў мяне “парок сэрца”. На ўсё жыцьцё. На ўсё жыцьцё – абмежаваныя фізічныя нагрузкі, фізкультура толькі лёгкая, бо – адышка, сэрцабіцьцё, слабасьць. Дык вось нечакана-неспадзявана я адчуў, што мне пачало – з вострым болем – ламаць у каленях ногі. Ды так, што ўжо праз колькі дзён стала амаль немагчыма хадзіць. Боль усё ўзмацняўся. Сказаў пра гэта маме, – каму ж яшчэ? Ды яна і сама ўбачыла, што са мной бяда. А тым часам заканчваўся вучэбны год. А да школы ў суседняй Гайне – каля трох кіламетраў. Вось ужо каторы дзень аднакласьнікі вучацца без мяне. Каб дайсьці да Гайны – і думаць няма чаго. Гэта мяне вельмі засмучала, якраз выстаўляліся ацэнкі за апошнюю чвэрць і за год. І ня толькі гэта. Незадоўга да хваробы я з радасьцю падахвоціўся працаваць калгасным паштальёнам – разносіць газеты, лісты і грашовыя пераводы ў Слабадзе і суседняй Мураванцы. Афіцыйна значылася, што гэту працу выконвае мама, бо па ўзросьце я не падыходзіў, адказная служба, але насамрэч паштавіком, ды яшчэ і запраўскім, быў я. У калгаснай канторы за гэта налічалі трэць працадня, што мяне мала цікавіла, працадні ў калгасе тады былі пустыя, “палачкі”, мне быў важны доступ да прэсы: усе газеты да таго, як разьнесьці падпісчыкам, я перачытваў сам. Гэта было мне і платай і ўзнагародай. І вось – абрываецца гэтая мая ўцеха, нехта павінен мяне замяніць; добра, калі на нядоўга, а калі, ня дай Бог, надоўга? Мама, а яна ўвогуле была непісьменная, не магла ведаць пра маю хваробу ўсё тое, што ведалі медыкі, але яна вызначыла дакладна: гэта – раматус. З дзяцінства помніла, што ўсякую хваробу суставаў і касьцей у вёсцы адвеку называлі раматусам. І помніла, чым і як яго лячылі. Мама бачыла мае пакуты ад болю, мае перажываньні і за школу і за пошту, і наважыла лячыць мяне сама – тым спосабам, які быў ёй найбольш вядомы і ў добрыя вынікі якога яна наймацней верыла. Відавочна, на падставе практыкі гэтак званай народнай медыцыны. Лячэньне мурашкамі. Мурашынымі ваннамі. У апошні час недзе чытаў, што яшчэ ў Савецкім Саюзе гэты спосаб быў забаронены, бо масавае карыстаньне ім вяло да вынішчэньня мурашнікаў і надзвычай карысных для лясной гаспадаркі маленькіх істотаў. Ці быў летам 1946-га гэты закон у сіле – ня ведаю, але калі б нават і быў – хіба мая мама з ім палічылася б? Накарміўшы і адправіўшы ў школу малечу, мама паставіла ў напаленую печ два вялізныя чугуны вады – няхай награваецца, а сама ўзяла мяшок са шчыльнага палатна – не бульбяны, а збожжавы, узяла рыдлёўку і пайшла ў Баранава – так называўся невялікі лес паміж Слабадой і Гайнай. Лес быў мешаны, хваёва-лісьцьвяны, у ім было шмат асін і бяроз, сустракаліся дубы і вязы, ясені і клёны, але пераважалі яліны і сосны. У лесе было шмат грыбных мясьцінаў і шмат мурашнікаў, асабліва пад высознымі кашлатымі ялінамі на пагорках. Мама знайшла мурашыны дом найбольш “густанаселены”, які аж кіпеў ад скопішча “жыхароў”, і спрытна насыпала рыдлёўкай таго мурашніку ў мяшок, амаль па завязку. Закінула за плечы і прынесла дадому. Далейшая падрыхтоўка “працэдуры” адбывалася на маіх вачах. Мама ўкаціла ў чыстую палавіну хаты вялікую, каля метра вышынёй, кадзь – стаяла запасная ў сеначках, набітая розным дробным хламам. Выкуліла ў кадзь тыя два вялізныя чугуны гарачай вады, а затым перасыпала туды з паўмяшка, можа трохі менш, мурашніку. Узяла ў качарэжніку вілы і старанна перамяшала вілачнікам насыпанае. На хату пайшоў востры кіславаты дух. – Папруцянелі, бедненькія, і мурашачкі, і іх беленькія яечкі, – сказала мама. Нагнулася і апусьціла руку ў ваду. – Гарачаватая, трэба разьвесьці. – Прынесла і выліла ў кадзь з паўвядра халоднай вады. І зноў акунула даланю. – Цяпер добра. Разьдзявайся і залазь, – гэта ўжо да мяне. – Можа, напачатку здасца гарачавата, але трэба прыцярпецца, негарачая не паможа. Залазь!.. Я быў ужо досыць высокі на рост і забраўся ў кадзь без асаблівай напругі. Сапраўды, адразу вада здалася надта гарачай, але я хутка сьцярпеўся, тым больш, што гарачыня імгненна прыглушыла боль у каленях. Я сядзеў у кадзі, склаўшы ногі па-азіяцку, вады было па пояс. Сядзеў і прыслухоў­ваўся, як успрыймаюць працэдуру мае каленныя суставы. І думаў: сказаць маме ці не сказаць, што першы раз я адчуў, як ламанула ў каленях, калі стаяў у сьцюдзёнай вадзе ў яміне-бухтачцы і лавіў маленькіх, як сьліжы, шчупачкоў, якіх загнала ў нашу крынічную рэчачку падчас нерасту. Рэчачка наша – адзін з першавытокаў Гайны, а Гайна – прыток Беразіны. Шчупачкоў мы, падлеткі, лавілі элементарным спосабам: закасвалі вышэй каленяў штаны і муцілі нагамі ваду ў бухтачцы так заўзята, што бедныя шчупачкі нарэшце вытыркалі носікі. Тут мы іх і хапалі. Помню, як аднойчы, калі я стаяў у вадзе і чакаў рыбацкай удачы, у каленях маіх азваўся востры боль. Калі праз нейкі час мой раматус разгуляўся ва ўсю, асабіста я не сумняваўся, што прычына захворваньня – у тым пераахаладжэньні ног. Адным словам, шчупачкі вінаватыя, шчупачкі! Прызнацца маме ў гэтым баяўся, не хацеў яе засмучаць, што так неразумна, з-за такой дробязі набыў такую цяжкую хваробу. Тым часам зайшла мама з тоўстай пасьцілкай-рызаўкай на руцэ. – Знаеш, мне сказалі, што трэба накрыць кадзь пасьцілкай, каб ты і дыхаў гэтай мураўінай парай, каб яна ў нутро ішла табе, тады хутчэй вылечышся... Трэба дык трэба! Буду ня толькі купаць у мурашынай ваньне ногі, але і дыхаць мурашкамі. Абы памагло. Абы хутчэй памагло! Мама накрыла кадзь пасьцілкай і сказала: – Калі стане нядобра – кажы, я буду тут. Ведала мама, што можа стаць кепска ад гэтай ядавітай мурашынай пары. Не прайшло, мабыць, і пяці хвілін, як я адчуў, што задыхаюся і млею, і падаў з кадзі голас. Мама тут жа сьцягнула рызаўку, я адкінуў галаву і, шырока зіпаючы ротам, пачаў удыхаць паветра. У наступныя разы працэдуры мама ўжо не накрывала мяне ў кадзі. Дзіва ня дзіва, але мая хвароба пайшла на папраўку. Боль у каленях патроху цішэў, самапачуваньне патроху весялела. Пасьля кожнай працэдуры я ляжаў з закутанымі коўдрай нагамі ў ложку. І вось аднойчы стаўся эпізод, якім і хачу закончыць гэты аповед, бо ён мяне моцна ўразіў. Ня Бог ведае, што здарылася, можна сказаць, зусім нічога асаблівага, і аднак жа. Неяк перад абедам заходзіць у хату мой аднагодак Сьцёпка Дрозьдзік і працягвае мне невялічкі кубачак... печаных вішняў. Так, так, печаных! У нас, у Слабадзе, на пачатку вішнёвага сезону, калі бубкі яшчэ добра не наліліся і толькі зьлёгку зачырванелі і былі цьвярдыя і нясмачныя, – вішні пяклі. Насыпалі на патэльню і ставілі ў напаленую печ, у гарачы дух. І яны там распарваліся, паўнелі, мякчэлі і рабіліся незвычайнай смакатой. Так раней часу вясковыя дзеці адкрывалі вішнёвы сезон. Ці трэба гаварыць, што падбіваў нас на гэта недаяд, жыцьцё ў надгаладзь? Чаму дапары зрывалі з дрэваў і зялёныя яблычкі... Каб апаражніць кубачак, мама прынесла металёвую місачку і перасыпала ў яе Сцёпкаў гасьцінец. Бубкі былі яшчэ зусім сьветленькія, недасьпелыя, але смачнейшых за іх вішняў я, мусібыць, не еў ніколі ў жыцьці. І як жа я быў удзячны сябруку, што ён здагадаўся прынесьці мне такі жаданы пачастунак!.. Ужо колькі дзесяцігоддзяў, як Сьцяпан Барэйка (па вулічнаму – Дрозьдзік) загінуў недзе на цаліне, а я і дагэтуль – не, не, ды і пасмакую яго печаныя вішні. ШКОЛА БАЛЬНЫХ ТАНЦАЎ Педвучылішча рыхтавала настаўнікаў пачатковай школы (1-га – 4-га класаў). У ідэале – гэта педагог-універсал: ён павінен быў валодаць асновамі амаль усіх прадметаў, якія вывучаюцца ў наступных класах сярэдняй школы: мова, літаратура, матэматыка, гісторыя, геаграфія, прыродазнаўства, фізкультура, а таксама яшчэ і некаторымі дадатковымі, сьпецыфічнымі прадметамі для школьнікаў-пачаткоўцаў, як, напрыклад, каліграфія (чыстапісаньне), сьпевы, маляваньне і нават агародніцтва. Хто сёньня ведае, што ў пасьляваенным Менскім педвучылішчы мы цэлы год вывучалі такі прадмет – “Агародніцтва” (“Овощеводство”, бо выкладаўся на рускай мове). Настаўнік вясковай пачатковай школы павінен быў умець вучыць дзетак і гэтаму – як садзіць і даглядаць агародныя расьліны. Скажыце: хіба ня мудрая была ўстаноўка органаў народнай асьветы? Ну, і самым важным прадметам, які ў сярэдніх школах не вывучаўся, была гісторыя педагогікі. Здаецца, два поўныя семестры мы грунтоўна вывучалі станаўленьне і разьвіцьцё педагагічнай навукі – ад старажытнасьці да нашых дзён. Вывучалі ва ўсіх асьпектах асновы і прынцыпы навучаньня і выхаваньня дзіцяці – выхаваньня маральна-этычнага, эстэтычнага, патрыятычнага, само-сабою – фізічнага. Здаецца, ужо даўно нашае сёньняшняе настаўніцтва гэтую навуку і ня нюхае!.. Вялікае значэньне ў педвучылішчы надавалася эстэтычнаму выхаваньню будучага настаўніка пачатковай школы. Значэньне надавалася вялікае, а сродкі выдаткаваліся на гэта – малыя. Напрыклад, усе разумелі, як важна даць нам, студэнтам педвучылішча, музычную адукацыю. Але ж для гэтага патрэбна закупіць шмат розных інструментаў і набраць шмат прафесіянальных выкладчыкаў. Такое, на жаль, педвучылішчу, а дакладней самой дзяржаве, было не па кішэні. І ўсё абмежавалася прадметам “Сьпевы”, які выкладаўся, трэба сказаць, вельмі сур’ёзна, пяяньню вучылі нас строга, як і каліграфіі. Пазапраграмна быў створаны, помню, гурток дамрыстаў, у які пачаў хадзіць і я, але зусім хутка ён распаўся, відаць, па тых жа прычынах. У адным з класаў стаяла старэнькае, хрыпата-дзяркатае піяніна, і многія дзяўчаткі там пастаянна музіцыравалі, – яно ўсё брынчэла і брынчэла. Але клопат пра эстэтычны бок выхаваньня не пакідаў кіраўніцтва педвучылішча, і восеньню сорак дзевятага для жадаючых пры нашым клубе адкрылася Школа бальных танцаў. “Настаўнік павінен умець прыгожа танцаваць класічныя бальныя танцы, – пераконвалі нас ініцыятары гэтай задумы. – Вы паедзеце працаваць у глухія куткі Беларусі, і вашым абавязкам будзе праводзіць у вёсцы культурную работу, у прыватнасьці – вучыць мясцовую моладзь прыгожа танцаваць. Ды і для сябе гэта патрэбна: ну які ты інтэлігент, калі ты не ўмееш хораша станцаваць і той жа вальс, і той жа кракавяк, і падэспань, і падэпатэнэр, і руска-славянскі...” Пераканаўча? Яшчэ як! Канечна, трэба запісацца! Праўда, высьветлілася, што гэтыя ўрокі будуць платныя, бо арганізоўваюцца прыватным чынам, дырэкцыя толькі дала дазвол на іх. Ну, але пяць рублёў за ўрок – ня бог ведае, якія грошы, так што – будзем вучыцца таньчыць! Урокі бальных танцаў – раз у тыдзень, вечарам – праводзілі Лёва і Рува, акардыяніст і балетмайстар. Яны былі аднолькавага ўзросту, гадоў па трыццаць і вельмі падобныя між сабой з выгляду, – як блізьняты. Я іх адрозьніваў па колеру вязаных швэдараў – у аднаго больш бежавы, у другога больш ружовы. Ну і па тым, хто браў у рукі акардэон. А так – абодва дзябёлыя, таўстаплечыя, гладкія тварам, дробныя чорныя кучары аднолькава коратка пастрыжаныя, у абодвух шэрыя штаны аднолькава даўгаватыя і таму прыспушчаныя на туфлі. І дзелавітай энергіі ў абодвух было – хоць адбаўляй. – І так, – пляскаў у далоні Рува, – паказваю яшчэ раз: так-так-так, так-так-так, так-так-так-так!.. Пабраліся за рукі, парамі, пад музыку – рушылі! Пайшлі-пайшлі! Вочань харашо! Выдатна!.. Стоп-стоп-стоп! Цяпер другі такт!.. За рукі, парамі... Вось тут і быў момант, для многіх зусім не фармальны: каго выбраць у пару, з кім і сёньня і ў наступныя разы танцаваць. Хлопцы, як і мае быць, выбіралі паненак, партнёршаў. Я прапанаваў скласьці мне пару першакурсьніцы Галі – высокай, чарнявай і чарнавокай, з доўгімі на плечах валасамі, прыгажуні. Яна прыглянулася мне яшчэ раней, на якойсьці з вечарынак у клубе, але я тады не падышоў да яе, у танец не запрасіў. Па-першае, танцор з мяне быў ніякі, і я на круг ня кідаўся, па-другое, я быў страшэнна сарамлівы наконт знаёмстваў, хваравіта сарамлівы, быў проста недарэка: загаварыць з незнаёмай дзяўчынай – ну ніяк не адважваўся. Вось каб яна першая зьвярнулася, загаварыла, тады б і я знайшоў слова-другое. Ну, але ж тут усе мы, разам чалавек дваццаць, на ўроках бальных танцаў, і партнёршу трэба выбіраць, дый яшчэ пасьпяшацца, а то які спрытнюга перахопіць і застанешся салапяка з носам. І я пасьпяшаўся: стаяў ужо наўмысна непадалёк і да чарнавокай прыгажуні падышоў першы: – Дазвольце з вамі... Гэта было ўсё, што я сказаў ёй за ўвесь той вечар на ўроках. – Калі ласка, – ціха пагадзілася яна. Ведаючы свае “выдатныя” здольнасьці да скокаў, я ўвесь наструніўся, каб правільна зразумець каманду і ўжо на першых жа кроках не засьведчыць сваю касалапасьць. – Партнёры глядзяць адзін аднаму ў твар і міла ўсьміхаюцца. Цалавацца не абавязкова! – здасьціпнічаў Рува. Я кінуў вокам на пары і ўбачыў, што сапраўды... і Вася ўсьміхаецца і штось гаворыць “сваёй” Лідзе, і Сашка аб нечым весела перамаўляецца з Розай, і іншыя... У мяне – ня толькі ні ўсьмешкі, ні слова, але і глянуць ёй у твар не магу, гляджу паўз яе галаву ўбок. Гэткія пары бачыў я ня раз на вечарынках у вёсках: ён верне твар у адзін бок, яна ў другі, і ніякіх перамовак, тым больш усьмешак. Не танцуюць, а – працуюць, робяць цяжкую работу, высільваюцца, як рабы на галерах. Рэжа на акардэоне Лёва, там-там-тамкае пасярод залы Рува, шоргаюць дзесяткі падэшваў аб дашчаную падлогу. І раптам: “Стоп! Стоп! Стоп!” – крычыць зусім прафесійна, па-балярунску Рува і падыходзіць да мяне. Пары сьцішыліся, чакаюць. – Ты за што яе так ненавідзіш? – пытае мяне насьмешліва, але нязлосна Рува. – Чаму? – запярэчыў яму пытаньнем я, паколькі ні пра якую нянавісьць і гаворкі не магло быць. – Гэта я ў цябе пытаю: Чаму? Чаму ты яе, такую прыгажуню, ненавідзіш? – Нічога я не на... не ненавіджу! – блытаючыся ў зьбегу трох “н” адпарыраваў я зусім сур’ёзна Руву. – Дык а чаму ты не глядзіш на яе? Чаго ты вернеш галаву то на Дом Ураду, то на Камароўку? А ну-ка зірні на партнёршу! І я зірнуў. І нават амаль усьміхнуўся. Але толькі на імгненьне. Бо тут жа патупіў вочы. Пасьпеў заўважыць, што міла-зьбянтэжана ўсьміхнулася і яна. Ёй і сапраўды няёмка: выбраў за партнёршу – і ні разу ня гляне, і ні слова ніякага... На наступных уроках я ўжо спрабаваў што-небудзь і сказаць сваёй чорнавокай, і спытаць пра што-небудзь неістотнае, але на большае духу не хапіла. “Большае” рашыў выказаць сваім адметным спосабам. Ну вядомы ж на ўсё вучылішча “пііт“, некаторыя гумарыстычныя і сатырычныя рэчы студэнты ведаюць напамяць. Дык вось: спробу першага звышасьцярожнага прызнаньня ёй я зраблю ў вершах. Так бы мовіць, накрамзолю хоць невялічкі мадрыгал. І пры выпадку перадам ёй. Хай прачытае. Гэта пазбавіць мяне ад пакутлівага заіканьня і чырваненьня. Будзе ведаць – дык неяк дасьць зразумець і мне. Маўляў, дзякую, але... А можа і прыме да сэрца, і з гэтага пачнецца... Для вершыка выбраў вельмі любімую мной форму трыялета (Багдановіч вінаваты!). І назву даў “Трыялет”. Ты сэрца маё ўсхвалявала, Як першая краска вясной. Нясьмелай, цнатлівай красой Ты сэрца маё ўсхвалявала. Пасьля тут іх будзе нямала Цвісьці на паляне лясной. Ты ж сэрца маё ўсхвалявала, Як першая краска вясной. Вырваў з дарагога нататніка аркушык белай васкаванай паперы і перапісаў чыста і па ўсіх правілах каліграфіі. Склаў аркушык начэцьвера і паклаў у левай нагруднай кішэньцы футболкі, побач з камсамольскім білетам. Менавіта той восеньню я купіў на “таўкучцы” новую фланелевую футболку з дзьвюмя нагруднымі кішэнькамі на замочках. Такім чынам, у левай кішэньцы “Трыялет”; як толькі закончыцца ўрок – я спрытна, каб ніхто не зьвярнуў увагу, суну Галі ў руку лісток. І танец закончыўся, і музыка абарвалася, і парачкі пачалі рассыпацца... Затрымліваю далонь, за якую хачу разьвітацца, левай рукой выхопліваю аркушык з кішэнькі, суну Галі ў руку, ціха кажу: “Гэта вам, вазьміце...” – і хачу бегма кінуцца прэч. Не пасьпяваю кінуцца, як чую зьдзіўлена-спалоханы вокліч студэнткі: – Грошы? Навошта?.. Кідаю позірк на разгубленую дзяўчыну і бачу: у яе руках – перагнутая надвое старублёвая купюра. У імгненьне вока выхопліваю купюру з яе рукі і, ахоплены полымем сораму і ганьбы, бягу з залы. Ужо не ёй, а сабе пад ногі кідаю: “Прабачце, прабачце!..” Чаму атрымаўся такі страшэнны канфуз, я зразумеў адразу. Учора давалі стыпендыю, сто сорак рублёў. Сорак паклаў у кашалёк на штодзённыя выдаткі, а соценную купюру – у левую кішэньку футболкі, дзе і камсамольскі білет, каб грэла сэрца. Туды ж засунуў і лісток з “трыялетам”. Ну і паблытаў, гад! Ад хваляваньня. Пра вершык помніў, а на старублёвую купюру забыўся. Адразу ж пасьля маіх ганебных уцёкаў з залы спаткацца выпадкова з Галяй ня собіла – каб па сьвежых сьлядах растлумачыць ёй дзіўнае маё паднашэньне. Тым больш, што ўрокі бальных танцаў чамусьці абарваліся. Ну а час ішоў і рабіў сваю справу. “Хваляваньне” было, відаць, зусім павярхоўнае – як лёгкае рабаціньне на ціхай вадзе стаўка. Да сапраўднага хваляваньня было яшчэ далёка, вельмі далёка. Як і да сапраўдных вершаў “пра гэта“. Што я хацеў даць чарнавокай прыгажуні ў ручку – яна ніколі так і не даведаецца. Хіба што прачытаўшы – праз трыццаць гадоў – раман у вершах “Родныя дзеці”? Вось гэта магчыма, зусім магчыма. УПЕРШЫНЮ Ў МАСКВЕ Навіна была настолькі неспадзявана радасная, што я пачуўся шчасьліва агаломшаны: мяне ўключылі ў групу студэнтаў, якіх ва ўзнагароду за выдатную вучобу павязуць на экскурсію ў Маскву. Проста неверагодна! Я еду ў Маскву! У Маскву! Ды аж на цэлы тыдзень! І прысьніцца не магло такое. Марылася, думалася неаднойчы: о, каб патрапіць – хоць бы на адзін дзень! – у чырвоназорую сталіцу Радзімы, – але пылкая мара імгненна астуджалася цьвярозым разуменьнем свайго рэальнага становішча. За што, за якія шышы ты зможаш ажыцьцявіць паездку, калі жывеш, можна сказаць, надгаладзь? Па-першае, гэта ж трэба аплаціць у абодва бакі дарогу, па-другое, аплаціць гасьцініцу. Ды яшчэ ці ўдасца ўладкавацца ў тую гасьцініцу. Каб гэта там жыла якая твая радня ці хоць бы знаёмыя, каб было дзе прыпыніцца і пераначаваць ноч-другую... Але ні сваякоў, ні знаёмых у Маскве ў мяне не было. Ну і такой бяды! Усё яшчэ наперадзе. Прыйдзе той запаветны час – і мая мара зьдзейсьніцца. І я пабачу слаўную сталіцу Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік сваімі вачыма, і пабачу сьцены і вежы Крамля, і пабуду на Краснай плошчы, і ў Маўзалеі Леніна. Я буду стаяць у вечары на плошчы, глядзець на рубінавыя зоры на вежах і думаць: дзесьці там зараз працуе дзеля шчасьця ўсіх савецкіх людзей і ўсіх працоўных сьвету Ён – мудры з мудрых, вялікі з вялікіх, геній эпох і народаў Іосіф Вісарыёнавіч Сталін. Тады пра яго я думаў толькі так і не іначай. І вось – еду! 30-га сьнежня ад’язжаем, 31-га раніцай ужо будзем там, у Маскве. У групе – 12 чалавек. З нашага, 4-га курсу – Аркадзь Жаўток, Соня Фікс і я. Павязе нас у якасьці педагога-кіраўніка выкладчык беларускай мовы і літаратуры Абрам Эвадзьевіч Лорман. Ён і сказаў – тады ж, паведамляючы нам радасную навіну: “Само сабой зразумела, пастарайцеся апрануцца лепш, каб мелі выгляд, будзеце прадстаўляць студэнцкую моладзь Беларусі...” І мне здалося, што пры гэтым ён асабліва пільна паглядзеў на маю міласьць. Ну напэўна ж паглядзеў! І ня так сабе. А ўявіў мяне ў той заношанай ватоўцы, якую ўжо трэцюю зіму я цягаю самааддана-нязьменна і ў якой ён мяне, канечне ж, бачыў. Тут трэба зрабіць маленькае патлумачэньне. Бяда была ня толькі ў тым, што апранаха была зацяганая, з зашмальцаванымі рукавамі, прыкішэннымі і іншымі аблямоўкамі, – было бачна, што ватоўка не фабрычнага, а саматужнага вясковага вырабу, без намёкаў на талію, з адтутуркнутымі сьпераду падаламі, – увогуле, разьлічаная на тое, каб у ёй хадзіць па ваду да студні ці насіць у рэзьгінах струшанку карове. У такой ватоўцы – у Маскву? – напэўна скрывіўся ў думках Абрам Эвадзьевіч. Здаецца, я правільна прачытаў яго погляд. А можа, і без яго намёку зразумеў, што перада мной узьнікла задачка дый яшчэ якая: такая, што можа ўсё к чорту сарваць – усю маю сьвятлістую радасьць. Значыць, трэба шукаць выйсьце. От жа няшчасьце гэтае – наша вясковая беднасьць, галеча наша пасьляваенная, усё яшчэ непераадоленая, нязжытая!.. Доўга раздумваць, як рашыць задачку, не давялося. Выйсьце бачылася толькі адно: пазычыць у кагосьці з хлопцаў больш-менш прыстойнае паліто, то бок, часова памяняцца адзеньнем. Практыка такая ў мяне ўжо была: двойчы, каб схадзіць у рэдакцыю газеты, я апранаў чорны чыгуначны шынэль Броніка Шыркоўскага, са згоды гаспадара, вядома. На гэты раз з вялікай просьбай-мальбою я зьвярнуўся да суседа па ложку студэнта 3-га курсу Антона Юркевіча, – далікатнага характарам, надзіва ветлівага і незвычайна прыгожага чарнявага хлопца са Смалявіччыны. І – шчасьце ўсьміхнулася: Антон ад слова згадзіўся. Яшчэ і пажартаваў: “О, маё паліто ў Маскву зьезьдзіць! Гэта ж не абы які гонар!..” А тады дадаў: “Ды і дзеда добра напалохаю, як заяўлюся дадому ў тваёй ватоўцы.” (Антон з дзя­цінства застаўся без бацькоў і выхоўваўся ў дзеда.). І так задачка вырашаная. Праз два дні – у дарогу. І пакланіўся кожны ў пояс: Бывай, наш горад дарагі! Бывайце! Нас чакае поезд, Маскоўскі, семдзесят другі. Гэта – першыя радкі паэмы “У дзіўным горадзе Маскве”, якую напісаў адразу ж па вяртаньні, 9 і 10 студзеня 1951 году. Напісаў з той жа лёгкасьцю і ў тым жа стылі, як і свае ранейшыя педвучылішчныя вершаваныя опусы “Пабоішча” і “Фрагменты”. Ад пачатку да канца вытрыманую, з аднаго боку, у традыцыі одапісу (штучны высока-патрыятычны пафас), з другога – спрэс замешаную на гумары, на камізме сітуацый, і гэтай устаноўкай на сьмех надзьмуты пафас тутжа разбураўся, ператвараўся, дзякую­чы гіпербалізацыі, у гратэск. Каб пасьля не вяртацца да гэтай рэчы, прывяду некалькі найбольш характэрных строф: Сябры! Хачу праўдзівым быць: Аркадзя наш яшчэ з вакзала Пачаў патроху церабіць Аполак ракаўскага сала. Калі ж забраліся ў вагон – Узяўся так самааддана, Што я спужаўся: як бы ён Не апруцеў ля чамадана. ............................................................. Нарэшце!.. О, шчасьлівы лёс! Сьляза ад радасьці спаўзала, Калі цягнік мяне прынёс Да Беларускага вакзала. .......................................................... А як трымаліся мы, братцы, Калі спускаліся ў метро! Ад нечаканасьці, прызнацца, Перавярнулася нутро. І ўніз і ўгору – самаходам, Няйначай цуд перад табой – Нясецца лесьвіца з народам. Сама сабой! Сама сабой! І мы ідзем туты чаргою... Ускочыў я на чортаў пас, А ён як выгнецца дугою! Ну, думаю, апошні раз – Апошні раз пабачыў сонца! Бывай, Масква! Бывайце ўсе!.. ........................................................... Як поезд выскачыў з нары. Астанавіўся – толькі вецер Пранёсься хваляй угары. Затым няведамая сіла Ня меней тысячы дзьвярэй Адразу насьцеж расчыніла – І мы ў вагон: скарэй, скарэй! Аркадзя ледзь не прышчаміла. Пасяліліся мы на ўсе дні гасьцяваньня ў будынку Маскоўскага педвучылішча № 2 – такая была дамоўленасьць паміж аднапрофільнымі ўстановамі, такая, відаць, была ў тыя часы і завядзёнка, – каб абысьціся без гасьцініцы (у Маскве – у гасьцініцы? – беларускія навучэнцы?). Пасьля таго, як уладкаваліся (атрымалі цюфякі, простыні, коўдры), Абрам Эва­дзьевіч сказаў: – Сёньня вы да канца дня свабодныя, распараджайцеся часам, як знае­це, ідзіце знаёмцеся з горадам, гуляйце, праграма наша пачнецца заўтра зранку. Я прыду да вас а дзевятай. Сам наш кіраўнік, наколькі помню, пасяліўся ці то ў нейкіх сваякоў, ці то ў добрых знаёмых. У нашым распараджэньні заставалася яшчэ больш палавіны дня, і мы, падзяліўшыся на двойкі-тройкі, паводле інтарэсаў, засьпяшаліся ў асьнежаны, ужо сьвяточна прыбраны горад. А вечарам сабраліся ў адным з пакояў на агульную складку-вячэру – сустракаць Новы год. Неверагодна, але без віна. І было нам вельмі весела, настрой ва ўсіх быў – нястрымна радасны. І сьпявалі песьні, і жартавалі, і дзяліліся першымі ўражаньнямі ад знаёмства са сталіцай. Адметнасьцю застольля быў маскоўскі чай, сагрэты на саратаўскім газе: упершыню ў жыцьці ўсе мы пабачылі ў той вечар гэты цуд – газавую пліту. Доўга стаялі і любаваліся гаварлівым блакітным полымцам. Перад сном, у сшытачку, старонкі якога захаваліся, я зрабіў, так бы мовіць, дзёньнікавы запіс, які хачу тут падаць як красамоўнае сьведчаньне бязмежнай наіўнасьці тыповага маладога правінцыяла, рамантыка-ідэа­ліста па сьветаўспрыняццю і строю душы. 31. ХІІ. 1950 года. “Масква! Толькі цяпер, знаходзячыся ў Маскоўскім педвучылішчы №2, веру ў шчасце, якое сустрэла мяне на стыку двух гадоў. Толькі цяпер я ўпэўнен, што гэта не сон і не мара, а светлая ява. Я ўбачыў цудоўны казачны горад, горад шчасця, горад сонечнай радасці савецкіх людзей. Маскоўскі метрапалітэн! Гэта – верх дзівосаў. Я некалькі разоў сыходзіў і зноў садзіўся на гэтага “вогненнага змея”, стралой вылятаючага з цёмнай нары. Так здаецца ў першую хвіліну. На вакзале ж, будзь гэта плошча Свярдлова ці бібліятэка імені Леніна, на фоне светлай, блакітна-ружовай мармуровай сцяны, у яркім сьвятле тысячы электрычных лямп “вогненны змей” – гэта цудоўны поезд, з прыгожымі фарбаванымі вагонамі, якія ззяюць і праменяцца бліскучым металам і шклом. А самі вакзалы! Цяжка паверыць, што гэтыя выдатныя збудаванні знаходзяцца пад зямлёй. Вялікія прасторныя залы з высокай і светлай, выпуклай унутр, столлю, прыгожыя, аздобленыя калоны, ідэальная чысціня, і шырыня, прастор! А экскалатар! – гэтая “лесніца-чудзесніца”, што йдзе сама сабой. Так цікава, так выгодна, так зручна! Стаў – і панесла цябе на метраў пяцьдзесят угору або ўніз – куды жадаеш! Прытым, усё так проста і зусім бяспечна! І ўсяго 50 капеек білет. Можаш ездзіць цэлы дзень, можаш аб’ехаць увесь горад, можаш толькі адну астаноўку. Як хочаш. Пакуль што метро – самае выдатнае, што зрабіла надзвычайнае ўражанне на мяне і маіх таварышоў. У гэты ж дзень пабывалі на плошчы Маякоўскага, на вуліцы Горкага, Садовай і іншых. Вуліцы – выдатныя, усе шырокія такія, як наш Савецкі праспект. Былі ў кінотэатры “Масква”. Залы – а іх два – не зусім важныя, горшыя, чым у нашай “Перамозе”. Чытальная зала і файе – выдатныя. Напэўна, гэта не самы лепшы кінотэатр, ёсць і лепшыя. Глядзелі мы “Далеко от Москвы”. Карціна выдатная. Як і чакаў – у Маскве незвычайны рух. Тысячы машын розных памераў, аўтобусы, тралейбусы, трамваі бесперапынна, патокамі імчацца ў розных напрамках. Бывае, што ў адным толькі напрамку ідуць яны ў тры рады. Вуліцы можна пераходзіць толькі там, дзе ўказана, прычым, тады, калі міліцыянер-рэгуліроўшчык астановіць на хвіліну паток машын”. Сярод усіх пунктаў нашай гасцявальнай праграмы, а іх было небагата, самымі значнымі, галоўнымі, якія ў першую чаргу і хвалявалі нас, былі два: Маўзалей У. І. Леніна і Музей падарункаў таварышу Сталіну. Хто з тагачаснай савецкай моладзі, упершыню прыехаўшы ў Маскву, ня марыў абавязкова пабачыць Леніна – вялікага правадыра Кастрычніцкай Рэвалюцыі, якая пачала новы адлік часу ў гісторыі чалавецтва? Што да мяне, то, зьбіраючыся ў дарогу, я ў першую чаргу думаў менавіта пра гэта – пра наведанне Маўзалея. Я пабачу Леніна! Я пабачу Леніна! Якая гэта будзе незвычайная ў маім жыцьці падзея! Напэўна ж са мною штосьці адбудзецца – ні жыць, ні думаць, ні глядзець на сьвет па ранейшаму я ўжо не змагу, бо: я пабачыў Леніна! Дзень той быў вельмі марозны, але бязьветраны, і стаяць у чарзе да Маўзалею было ня холадна. А чарга праз усю Красную плошчу, пераважна – дзеці. У школах пачаліся канікулы, і іх прывезьлі ў Маскву на экскурсію ня толькі з блізкіх, але і з досыць далёкіх куткоў краіны. Помню, што я стаяў моўчкі, гаварыць не хацелася, душа поўнілася прадчуваньнем незвычайнага, настолькі высока-урачыстага, што парушаць гэту яе сьвятую засяроджанасьць было б нават як бы не зусім прыстойна. І вось, нарэшце, мы ўжо насупраць уваходу, ужо на ачышчаных ад сьнегу прыступках, ужо праходзім міма салдат ганаровай варты, у парадным абмундзіраваньні, з вінтоўкамі, са штыкамі. Вось і спускаемся ў падзямельле. На кожным кроку роўным ціхім голасам чарговы вайсковец папярэджвае: “Асьцярожна, прыступкі! Асьцярожна, прыступкі!” А вось і ярка асьветленая белым сьвятлом яго ўсыпальніца, яго вечнае ложа, на якім, пад высокім шкляным векам ляжыць ён – Ленін. Чарга рухаецца нават не паўкрокамі, а чвэрцькрокамі, паволі-паволі. Гляджу, не адводзячы вачэй, на знаёмы-знаёмы твар, як мне здалося – зусім натуральнага колеру, на складзе­ныя на грудзях рукі, зноў на твар... Ды вось і ўсё – і абышлі кругом усыпальніцу, і пабачылі, паглядзелі. Гэтак жа нясьпешна, па ступеньках, падняліся наверх і выйшлі на сьвятло чыстага марознага дня. Гаварыць таксама не хацелася. Моўчкі асэнсоўваю: што ж адбылося? Тое, пра што столькі думалася, столькі марылася. Я пабачыў Леніна. Я пакланіўся яго сьвятым мошчам. Я прычасьціўся да мігу ягонай вечнасьці. О так, з гэтага дня, з гэтага моманту я павінен стаць хоць трохі іншым, чым быў яшчэ ўчора ці гадзіну назад. Але, дзіўнае дзіва, зусім хутка, яшчэ там, на плошчы, адчуў нешта падобнае на расчараваньне, – нібыта галоўнае, чаго я чакаў, не адбылося, – я не перажыў якогасьці незвычайнага ўзрушэньня, магічнага ўзлёту душы ў запаветную ідэальную высь. Усё засталося такім жа, як і было: і яго вонкавы вобраз, з маленства знаёмы на партрэтах, і разуменьне яго ролі, яго місіі ў найноўшай гісторыі чалавецтва. Характэрна, што ў названай паэме “У дзіўным горадзе Маскве”, у якой хапіла месца на дробязныя эпізоды з нашых маскоўскіх прагулак, тэма Маўзалею, тэма Леніна цалкам адсутнічае. Вельмі моцнае ўражаньне зрабіў на мяне Музей падарункаў таварышу Сталіну. Яшчэ па дарозе да Музею наш кіраўнік папярэдзіў мяне: “Запамінайце і запісвайце ўсё найбольш цікавае, вам давядзецца па вяртаньні зрабіць для студэнтаў вельмі адказны даклад пра гэты Музей”. Ня помню, ці я ўзрадаваўся такому даручэньню, але ахвотна згадзіўся. Зразумеў, што выбар выпаў на маю міласьць зусім не выпадкова, – надта ж быў ідэйна вышкалены, высокасьвядомы патрыёт-камсамолец (ужо быў галоўным рэдактарам агульнавучылішчнай насьценнай газеты “Савецкі настаўнік”). Значыць, мне і давер. Гаварыць пра Сталіна – хоць і ў такім “музейным” асьпекце – ого, якая адказнасьць! І які вымагаецца ўзровень разуменьня тэмы, якая ідэалагічная падрыхтаванасьць! Тут абы хто не справіцца. Музей, трэба сказаць, быў унікальны – новая гісторыя ня толькі Еўропы, але і сьвету такога, здаецца, ня знала. Яго экспанатамі сталі падарункі, прывезеныя ці прысланыя Сталіну з усіх куткоў СССР і амаль з усіх краінаў планеты да 70-годдзя, якое адзначалася ў канцы сьнежня 1949 году. Амаль без вынятку гэта былі або партрэты правадыра, або мастацкія кампазіцыі з яго ўдзелам. Партрэты скульптурныя (у метале, у дрэве, у граніце, у гіпсе, у косьці, у якой-небудзь горнай пародзе, накшталт крышталю, солі, каменнага вуглю і інш.) і маляваныя (алеем, акварэллю, алоўкам, вугалем), а таксама вышываныя на палатне і інкруставаныя з дробных кавалачкаў розных парод дрэваў, з рознага колеру зярнятаў кукурузы ці пшаніцы. І партрэты і кампазіцыі былі рознага памеру – і велічэзныя, на паўсьцяны, і зусім малюпасенькія, не большыя за пятак ці нават за капейку. Падарункі займалі некалькі прасторных залаў, колькі іх было там усяго – ня ведаю, але, можа, і не адна тысяча. З усяго ж сьвету! Нечуваны выказ усенароднай пашаны і любові! Пра ўсё гэта я і расказаў у сваім дакладзе – у актавай зале педвучы­лішча. Падкрэсьліваў асабліва факты, якія гаварылі пра пашану і любоў да Сталіна пралетарыяў капіталістычных і каланіяльных краінаў, а таксама прыводзіў прыклады ўнікальнага майстэрства народных і прафесійных умельцаў. На жаль, сшытачак з дакладам яшчэ тады недзе згубіўся. Пось­пех дакладчыка быў вялікі, прысутны Абрам Эвадзьевіч задаволена канстатаваў гэта. Але студэнты ведалі, што ў мяне ўжо ёсьць гумарыстычная паэма “У дзіўным горадзе Маскве”, і запатрабавалі, каб я тут жа яе прачытаў. І я згадзіўся. Пасьля абрынутай на слухачоў ідэйна-палітычнай патэтыкі гумар бытавога плану ня вельмі спалучаўся з агульным пафасам выхаваўчага “мерапрыемства”, але справа была зроблена, і пераможцам у гэтай сітуацыі выйшаў тыпова-студэнцкі “капусьніцкі” сьмех. Паэту воплескаў было нашмат больш, чым дакладчыку.