Архіў нумароў:

Ніл Гілевіч

_____________________ Перажыўшы вайну. Новыя абразкі з аповесьці	Першае каханьне Вайна заявіла пра сябе ў нашым кутку ўжо ў ліпе­ні-жніўні ня толькі трывожнымі чуткамі, гнятлівай ня­пэўнасьцю (дык што ж гэта будзе?), але і першым вялікім пажарам (спалілі дзесяць хат у Айнаравічах), і першымі ахвярамі нявінных мірных жыхароў (загубілі сям’ю слабодскага краўца Мэндаля). Паказала свой драпежны аскал адразу ж, не пакідаючы людзям надзеі на тое, што, можа, дасьць Бог, абыдзецца ўсё як-небудзь спакойна, ціха, без агню і сьмерцяў: маўляў, фронт пракаціўся імгненна і апынуўся дзесьці далёка, і ці вернуцца сюды яго грымоты – невядома. З першых жа дзён акупацыі немцы пачалі наво­дзіць – збольшага – свой парадак. Назначылі старасту вёскі і бургамістра воласьці. А з 1-га кастрычніка, на зьдзіўленьне і радасьць малышні, у Слабадзе пачала працаваць школа, праўда, не сямігодка, як было, а толькі пачатковая. Мне пашанцавала, бо да вайны я закончыў тры класы і цяпер пайшоў у чацьвёрты. Вайна – вайною, а жыцьцё не спынілася, і многіх сваіх вабаў, уцех і радасьцяў ня страціла, асабліва – для дзятвы і моладзі. Як пісаў наш геніяльны паэт: “Маладыя гады! Маладыя жаданьні!..” Мне было яшчэ толькі дзесяць, але хіба ўзрост мае вырашальнае значэньне там, дзе пачынае дыктаваць сваю волю старажытны бог Купідон? Дык вось: вайна – вайною, а я – закахаўся. Гэта здарылася ў першыя дні кастрычніка, у школе. Я сядзеў на апошнім радзе з Сьцёпкам Дрозьдзікам, і на мне, трэба прызнацца, часта “гарэла скура”, – любіў пасваволіць, ці, як у нас казалі, падурэць. І гэта вывела настаўніцу з раўнавагі, і, пасьля некалькіх строгіх заўвагаў, яна загадала мне перасесьці на другі рад, бліжэй да сябе. Гэта – яно-сабе. Самае прыкрае, што пасадзіла на парту да Сонечкі, – якраз пуставала месца. Ад крыўды я ледзь не зарумзаў, – такога ўдару па маім хлапечым самалюбстве, такога прыніжэньня маёй мужчынскай годнасьці было ну проста не перажыць. Сядзець на адной парце з дзяўчынкай – гэта ж ганьба! Аднак, нічога ня зробіш, пярэчыць настаўніцы ня станеш, у настаўніцы трэба быць у ласцы. Усё, што я мог у гэтай ганебнай сітуацыі прыдумаць, гэта – прадэманстраваць сваю непавагу і нават пагарду да Сонечкі. І я сеў ня толькі чуць-чуць на адлегласьці, каб хаця не дакрануцца, але яшчэ і адвярнуўся ад яе трошку бокам. Наогул, трымаўся так, як быццам яе тут і не было – настолькі яе прысутнасьць была мне не дадушы. Але – гэта толькі на першым ды на другім уроку, а на трэцім я ўжо сядзеў амаль роўна. Да Сонечкі, вядома, не загаворваў, і яна, адчуваючы маю адчужанасьць, не чапала мяне таксама. А на чацьвёртым – гэта быў урок па мове – ня вытрымаў, можна сказаць, сарваўся. Пісалі дыктоўку. Настаўніца хацела праверыць, як мы засвоілі правіла. Я скасавурыў вока на сшытак Сонечкі – і зларадна хмыкнуў. – Што? – спытала амаль шэптам яна. – Памылка? І я, непрыкметна, каб ня ўбачыла настаўніца, ткнуў асадкай у слова “сьняданьне” (“блінцы пякліся на сьняданьне”), якое яна напісала па засвоеным раней правіле бяз мяккага знака. Рэч у тым, што з першага дня вучобы ў падакупацыйнай школе мы пачалі засвойваць новы правапіс беларускай мовы – дакладней, ня новы, а той, які быў у нас нарматыўным да 1933 года. У прыватнасьці, абазначэньне мяккасьці зычных гукаў на пісьме паводле вымаўленьня. Я гэта правіла засвоіў зусім лёгка і трывала, мабыць, таму, што мне яно вельмі спадабалася: пісаць так, як і чуецца. Чуецца сьвет, гальлё, рэзьні, цьвіце – так і пішам: сьвет, гальлё, рэзьні, цьвіце, а ня свет, галлё, рэзні, цвіце. Пасьля гэтай маёй зачэпачкі, справакаванай ня так памкненьнем “выручыць”, як жаданьнем паказаць сваю перавагу ў ведах, нешта як бы трохі зрушылася ў маіх адносінах да Сонечкі, як бы пачала зьнікаць непрыязнасьць і мякчэць натапыранасьць. На другі дзень я пачуваўся ўжо зусім спакойна і ўжо не лічыў яе вінаватай, што побач з ёй на парце аказалася свабоднае месца. Ну, а Сонечка… О! Сонечка пайшла на такі хітры дыпламатычны крок, пасьля якога я ўжо ня меў ну ніякага права ігнараваць дружалюбнае суседства, а тым больш касавурыцца і надзімацца. На першым жа перапынку, я не пасьпеў яшчэ выскачыць з-за парты, як яна спрытненька паклала перада мной хрушчык – невялічкі, з карабок сярнічак, гожа запечаны маркоўны хрушчык! – Чаго гэта ты? – зрэагаваў я, зусім ня ўзрадаваўшыся: маўляў, яшчэ не хапала мне – прымаць ад цябе гасьцінцы. – Проста так… Пакаштуй… Гэта мама напякла сёньня… І так даверліва глянула мне ў вочы, і так прыязна ўсьміхнулася, што я нават трохі разгубіўся. – Ну, дзякую, – абыякава мармытнуў у адказ і… згроб смакату ў жменю. Ужо ў двары пераканаўся, які гэта цуд – салодкі маркоўны хрушчык. На наступным уроку я і адзін, і другі раз, можа, з пачуцьця ўдзячнасьці, ціхенька (бо на ўроку ж!) пра штось у яе спытаўся, і адзін, і другі раз яна павярнула да мяне тварык, і я раптам заўважыў, што Сонечка… прыгожая! Яна ж вельмі прыгожая! І высочанькі лоб, і зялёна-шэрыя вочы, і невялічкі нос, і зачасаныя цёмнакаштанавыя валасы – усё ў яе вельмі прыгожае! Гэтае адкрыцьцё мяне так уразіла, што я ажно зьніякавеў ад нечаканасьці; у мяне няйначай як адняло мову – і я пэўны час да яе не зьвяртаўся, Не зьвяртаўся, але раз-пораз, як бы між іншым і толькі на імгненьне, паварочваў галаву і зіркаў, – нібы хацеў пераканацца, што адкрытае раптам дзіва – ня сон, а сапраўднасьць. Мной усё больш апаноўвала пачуцьцё, раней зусім незнаёмае, якое станавілася маёй таямніцай, – маёй і толькі маёй. Было адчуваньне, што я павінен гэтага саромецца, і таму ніхто пра гэта не павінен ведаць – ніхто ў цэлым сьвеце. Больш таго, і сама Сонечка не павінна ведаць, нават і здагадвацца не павінна. Толькі я буду знаць, што я яе… ну так, люблю! (У нашым баку не карысталіся словам кахаю, а гаварылі “люблю”. Дагэтуль помню: “Яна ж яго ня любя!”, або “Ён яе так любя, ну так любя, аж памірае”). Нікому і ніякім чынам, нават намёкам, я не павінен адкрыць сваю таямніцу. Бо, напрыклад, сябрукі-хлопцы падымуць на сьмех і збэсьцяць тое, што стала маёй вялікай сьвятлістай радасьцю. Сонечка (усё ж такі жанчына!) павінна б была адчуць, што са мною нешта сталася, павінна была б заўважыць, што мае адносіны да яе неяк дзіўна зьмяніліся, сталі якімісь несвабоднымі, ненатуральнымі – не такімі, якія звычайна назіраюцца ў стасунках паміж добра знаёмымі дзяцьмі. Відаць, падсьвядома я баяўся, што выдам сябе, – адсюль і скаванасьць, і пазьбяганьне лішні раз загаварыць, пра што-небудзь запытацца. Але Сонечка нічога гэтага не заўважала, зусім не заўважала, ніяк! Трымалася са мной роўна, як і з усімі іншымі аднакласьнікамі. Тым часам мне ўсё больш і больш хацелася заглянуць ёй у твар, паба­чыць на перапынках, як яна ходзіць і бегае ў класе або на школьным двары, паслухаць яе чысты галасок, яе звонкі вясёлы сьмех. Мне пачало рабіцца сумна, калі, па заканчэньні заняткаў, яна аж да заўтрага зьнікала, бо жыла ў суседняй вёсцы Зьвярынічы, адкуль і хадзіла ў Слабаду ў школу. Мне хацелася бачыць яе даўжэй, даўжэй пабыць разам. І праз колькі дзён я сказаў сваім зьвярыніцкім сябрам – ужо на выхадзе са школы: “Знаеце, я дадому не сьпяшаюся, давайце я трохі прайду з вамі, пагаворым…” Сябры толькі ўзрадаваліся такой прапанове. Хіба хто-небудзь з іх мог здагадацца пра сапраўдную прычыну, чаго я наважыў падацца з імі ўбок ад дому? Сонечка была ў іх гурме, Сонечка! Усе яны, і хлапчукі, і дзяўчаткі, ішлі да хаты разам – дык гэта ж колькі часу я змагу яшчэ бачыць Сонечку! І я прайшоў з імі аж да Зьвярынічаў, а, разьвітаўшыся, нават крыху пастаяў, паглядзеў усьлед, пакуль гурму праглынула вуліца. Назаўтра “зьвярынцы”, як у нас называлі жыхароў гэтай вёскі, прапанавалі мне самі: ”Хадзем з намі, пагуляем на выгане ў мячыка”. І я ўхапіўся за прапанову з радасьцю. Праз хвілінаў дваццаць, хуценька перакусіўшы, хлопцы сабраліся на ўскраіне вёскі, на выгане, дзе яны звычайна ладзілі розныя гульні. Якое ж было маё зьдзіўленьне, калі ўбачыў, што глядзець нашу гульню ў мячыка прыйшлі і амаль усе дзяўчаткі. Ва ўсякім разе – Сонечка прыйшла. Якая гэта была мне ўзнагарода! І пачалася гульня. На вачах у нераўнадушных глядачак, якія ўселіся на верхняй жардзіне абгароды, як ластаўкі на тэлеграфным дроце. Чатыры гульцы сталі па кутках абазначанага квадрата, а чатыры ў сярэдзіне. Тыя, што па кутках, перакідваюць адзін другому мячык, і нехта з іх, у зручны момант, павінен “выбіць” мячыкам аднаго з тых, што ў сярэдзіне квадрата. Ах, як мне хацелася быць у вачах адной глядачкі малайцом-героем – і тады, калі “выбіваю”, і тады, калі ўхіляюся ад мячыка! Як хацелася засьведчыць і пахвальны спрыт і трапнасьць! Але ўдача, як гэта кажуць, была не на маім баку: мне трагічна не шанцавала. Калі ні шпурну мячыкам, каб “выбіць” – ніяк не патраплю. А што ў такі момант робіцца на жардзіне? Выбухае гучны зьдзеклівы сьмех і нясуцца абразьлівыя, кплівыя выкрыкі: “Няўмека! Недарэка!” Рэагаваньне глядачак надзвычай эмацыйнае, бурнае. Асабліва вылучаецца звонкі голас Сонечкі. Менавіта яна пры кожным маім промаху крычыць “Недарэка!” Ну не чакаў такога! Сонечка – мяне – абзывае недарэкам! Ды яшчэ так рагоча, так радуецца майму нешанцаваньню! Ну не, гэтага я ёй не дарую! Божа, які непрыемны яе крык, які візглівы голас! Ад хваляваньня і злосьці я гуляю яшчэ больш няўдала. А яна яшчэ галасьней і больш зьдзекліва сьмяецца. Нарэшце, я не вытрымліваю і кажу хлопцам: “Я пайду, я забыўся, што мне трэба быць дома, мама чакае…” Ужо і ладна адышоў, а мне здавалася, я чую, як яна ўсё яшчэ крычыць: “Недарэка! Недарэка! Недарэка!” Брахуньня! Сама недарэка! Ня дзіва, што такая брыдкая і непрыгожая! Заўтра ж папрашу Зінаіду Аляксандраўну, каб перасадзіла мяне назад да Сьцёпкі. Скажу: “Я буду сядзець ціха-ціха, вось пабачыце…” Першае каханьне доўжылася роўна тыдзень. Рабаўнікі У гады акупацыі ў нас у Беларусі былі партызаны, сапраўдныя народныя мсьціўцы, і былі рабаўнікі, якія арудавалі пад выглядам партызанаў. І гэтых бандытаў было нямала, асабліва на другім годзе акупацыі, калі пачаў разгортвацца партызанскі рух і ім стала льга прыкрыцца лічынай лясных салдатаў. У дачыненьні да нашай сям’і рабаўніцкі гвалт бандытаў быў зьдзейсьнены тройчы. Першы – на пачатку зімы ў сорак другім. Помню, як ранічкой убегла з двара ў хату мама і голасна залемантавала: “А каб яно вам праз бакі палезла! Каб яно вам у горле калом стала! Каб яно да скону жыцьця пёрла ў вас назад з чэрава!...” Мы ўсе пасаскоквалі – хто з ложка, хто з палатак, хто з печы – дадолу. “Мама, чаго ты? Што здарылася, мама?” – “Наядзімся, дзеткі, і мяса, і сала!.. Хлеў ачысьцілі злодзеі! Ні сьвінкі, ні авечак! Адна Недзяленя засталася…” Мама хадзіла па хаце, амаль ломячы рукі, і ўсё не магла супакоіцца. Мы хуценька паўсоўвалі ногі – хто ў валёнкі, хто адно ў чуні – і пабеглі ў хлеў, каб на свае вочы пераканацца, што ён сапраўды апусьцеў, што нейкія злодзеі нас абрабавалі. Ну так, у хляве, у сваёй загарадзі, стаяла толькі карова, а ні авечак, ні падсьвінка не было. Тады ўжо між людзей узьніклі здагадкі, што гэта робяць партызаны: маўляў, жывуць яны ў лесе і каб было чым карміцца – забіраюць у сялянаў усё жывое, акрамя ката і сабакі. Ды курэй яшчэ не крадуць, бо тыя вялікі крык-вэрхал падымаюць. Але бацька сказаў нам: “Не. Гэта зрабілі бандыты, рабаўнікі. У іх ёсьць зброя, яны прыязджаюць здалёку, нават з Менску, найчасьцей з Менску, жулікі і зладзюганы, былыя турэмшчыкі, і рабуюць. А партызаны так ня робяць. Партызаны прыходзяць у хату і просяць. Просяць паесьці, ну і з сабой што-небудзь, хлеба і да хлеба.” І мы, вядома ж, у праўдзе гэтых словаў не сумняваліся. Партызаны – гэта ж лепшыя савецкія людзі, змагары супраць немцаў, у нашых вачах – сапраўдныя героі. Хіба яны дазволяць сабе абкрадаць сваіх жа, таксама савецкіх, людзей? Ну хоць бы і нас, нашу сям’ю, у якой восем непаўнагадовых дзяцей? Канешне ж, гэта не партызаны!.. На пачатку восені сорак трэцяга адбылася яшчэ адна падобная падзея. Таксама прыйшлі рабаўнікі. І таксама ноччу. Але на гэты раз – у хату. Я прачнуўся ад гучных галасоў, найперш ад мамінага. Я спаў на палатках, хуценька зьлез долу і пратэпаў на другую палавіну хаты. Там былі два незнаёмыя мужчыны з карабінамі, адзін сьвяціў кішэнным ліхтарыкам, а другі вымаў з шафы і кідаў на разасланую нашу ж капу адзеньне: ужо ляжалі на падлозе бацькава скуранка (ён апранаў яе да вайны толькі па сьвятах), бацькаў сьвяточны гарнітур, мамін сьвяточны джэмпер… “Што вы робіце, людзі! – узрушана прамаўляе да іх мама. – “Вы назваліся партызанамі, дык жа і мой чалавек у лесе!..” – “А гэта мы яшчэ паглядзім, у якім ён лесе. Можа, у Лагойску ў паліцыі…” Апрача двух самых малых, стаім тут і ўсе мы, большыя: Ліна, Леўка, Ідзея, Сьветка, Коля і я. Стаім перапалоханыя, разгубленыя, і глядзім, як, накідаўшы кучу адзеньня, рабаўнік кідае паверх даматканыя маміны капы і посьцілкі, – цудоўныя, на заглядзеньне, блакітнага тону капы і такія ж адмысловыя, стракатыя, у ромбах і квадратах, тонкія ільняныя посьцілкі. Дзяўчаткі – Ліна, Ідзея і Сьветка ціхенька плачуць: ім страшэнна шкада гэтых прыгожых рэчаў, якімі яны – ведама, жанчыны – любаваліся, калі мама пазасьцілае ложкі. Плача, безгалоса, адно сьлёзы цякуць, і мама. Вось мужчына зьвязаў усё забранае ў два вялікія хатулі і вывалак у пярэднюю палавіну. “Пачакай, – сказаў той, што з ліхтарыкам, – вось тут яшчэ тое, што нам вельмі трэба.” І пацягнуўся рукой да копкі ў фасадзе печы, дзе стаяў ладны дзераўляны гаршчок з сольлю (у такіх гаршках сьпелі галандскія сыры на мураванскім сырзаводзе.) “Людзі! Апомніцеся! – залемантавала мама. – Хоць соль не бярыце! У мяне ж васьмёра дзяцей у хаце!” – “Не падымай, баба, крыку, а то сама знаеш, што будзе!” І выняў з копкі гаршчок, і пайшоў з хаты, усьлед за тым, што з хатулямі. Мама, відаць, зусім зьнямогшыся ад перажытага, апусьцілася ўскрай стала на ўслон. Сказала: “Запалі, Леўка, “смаркачык”. Смаркачыкам у нас называлася газовачка – маленькая бутэлечка з газай, у якую ўтыкаўся кнот. І смаркачык усхліпнуўся, полымца супакоілася, і на хату пацадзілася слабенькае жаўтлявае сьвятло. Склаўшы на прыполе рукі, абясьсіленая, разьбітая горам, мама сядзела нерухома і глядзела патухлымі вачыма кудысь у качарэжнік, а лепш сказаць – у нікуды. “Гэта партызаны, мам?” – парушыў гнятлівае маўчаньне Леўка. І мама загаварыла: “Партызаны… Ага, партызаны!.. Якія гэта, партызаны?! Вы ж бачылі! Бандыты гэта, а не партызаны! Рабаўнікі! Такія самыя, як і гэныя, што пацягнулі авечак і сьвінку. Нават соль не пакінулі. Нават соль! Во нелюдзі! Ну гэта ўжо нелюдзі!” З паўхвіліны памаўчаўшы, як бы спахапіўшыся, дадала: “Добра што хоць не палезьлі ў малую шуфлядку і не забралі бацькавы боты. Хадзі пасьвяці,” – сказала Леўку і пайшла на чыстую палавіну да шафы. За ёю і ўсе мы гурмою. Выцягнуўшы шуфлядку, мама выняла з яе загорнутыя ў чысты кавалак зрэб’я боты – хромавыя бацькавы боты, якія яму пашыў перад самай вайной гаенскі шавец Сроль. Божа, якія важнецкія, якія файныя боты! Як добра, сапраўды, што хоць іх не апаролі і не загрэблі грабежнікі. А раньняй вясной наступнага сорак чацьвёртага нашая сям’я перажыла і яшчэ адну страту – “ляснулі” і гэныя файныя хромавыя бацькавы боты. Тым часам мы ўжо жылі бежанцамі ў Айнаравічах. Але досыць часта хтось са старэйшых – ці Ліна, ці Леўка – хадзілі ў Слабаду праведаць, як там наша хата, ці ўсё на месцы. Гэтым разам пайшоў Леўка. І мама, і я былі якраз у двары, калі ён вярнуўся. Мама зірнула і ўбачыла, што Леўка… плача – моўчкі, безгалоса, адно крывяцца губы і ціха бягуць абапал носу сьлязіны. Мама спалохалася: ці мала што ў дарозе магло здарыцца: пабілі, ці, крый Бог, паранілі… – Чаго ты? – спытала з заміраньнем сэрца мама. Леўка нічога не адказаў, а толькі апусьціў позірк долу, пад ногі. Глянула туды і мама. І ўбачыла. І ўсё зразумела. У Леўкі на нагах былі разьбітыя, разбухлыя атопкі-валёнкі, у парваных, падвязаных матузамі, галёшах. А пайшоў ён у Слабаду у тых файных хромавых ботах, яшчэ, можна сказаць, новых ботах. – А ідры ж тваю маць! – злосна вылаялася мама. – Як душой чула, што ня трэба табе абуваць іх… І казала ж: ня трэба, не абувай! Дык дзе ж! Смольлю прыстаў: мамачка, ну дай узьдзену, мамачка!.. Кавалер, ці бачыш! Яму ў бацькавых ботах ісьці трэба! У Слабаду!.. Па гэтай калантэсе!.. Ну і хто ж зьдзёр іх з цябе? – Нейкі партызан, на кані ехаў, – пачаў расказваць, перастаючы сьлімберыць, Леўка. – Якраз на Краснай горцы. Ужо быў праехаў, а тады вярнуўся. “Стой, крычыць, а ну скідай боты! Ды хуценька, хуценька!” Я пакруціў галавой, што ня скіну… Дык ён зьняў карабін з пляча, лязгнуў затворам і кажа: “Тры секунды табе даю! А іначай – улажу цябе тут, і сам зьдзяру!..” Хацеў застрэліць… Яшчэ раз паглядзеўшы на ўшчэнт зношаныя чужыя атопкі, мама сказала: – Цікава, з якога ж атрада той партызан. Калі з “Бальшавіка”, дык бацька даведаецца, каго і куды камандзір пасылаў сёньня… – Не, – з пэўнасьцю адказаў Леўка, – не з “Бальшавіка”. “Бальшавіцкіх” я ўсіх ведаю, колькі разоў бачыў увесь атрад пастроены... Гэта з нейкага іншага. Можа, і з якога далёкага… Ні слова “бандыт”, ні “рабаўнік” у маміных вуснах не прагучала. Ніхто з нас не сумняваўся, што гэта быў партызан. Узброены рабаўнік тут, у партызанскай зоне, ды яшчэ сярод белага дня, не паказаўся б… А наконт “кавалера” мама дарэмна паіранізавала. Леўка сапраўды разьлічваў, што ў Слабадзе ён убачыць адну равесьніцу. Дзеля гэтага і часта хадзіў туды. Так бы мовіць, “праведаць хату”. Ну што ж, нічога дзіўнага: яму ўжо было чатырнаццаць з палавінай… У дзічы на высьпе Пачатак чэрвеня сорак чацьвёртага. Скора ўжо тры гады, як жывем пад акупацыяй. Колькі яшчэ? Бацька гаворыць, што доўга ўжо ім (г. зн. немцам) не пратрымацца. Пра гэта пішацца і ў партызанскай газеце, якую я амаль рэгулярна чытаю. Бацька – палітрук 2-й роты атраду “Бальшавік”, так бы мовіць – камісар, і ў яго скураной сумцы заўсёды ёсьць некалькі паасобнікаў гэтай газеты. Праўда, цяпер ён – дзесь на Паліку, у балоцістых лясах Барысаўшчыны, куды падалася ўся іх брыгада (як і многія іншыя), каб пазьбегнуць разгрому ў адкрытых баях з магутнымі сіламі ворага, кінутымі на франтальную блакаду заходніх раёнаў Міншчыны. Ці жывы ён – ня ведаем, ніякіх жа вестак няма, і мама ўсё часьцей цяжка ўздыхае і божкае. Мы таксама сядзім у лесе, у айнараўскім дзічы, на пясчанай высьпе, якая называецца Барок. У дзічы і ацалелі ў блакаду, немцы ў дрыгву не палезьлі, ведаючы, што партызанаў тут няма. Абстралялі колькі разоў і дзіч і Барок з неба, але абышлося, дзякаваць богу, без ахвяр. Начуем у зямлянках – самых прымітыўных, фактычна, у выкапанай у пяску яме, накрытай сасновымі круглякамі і поверх іх гольлем – каб не пазнаць было з аэраплану, што гэта – “жыльлё”. Побач з нашай зямлянкай – яшчэ тры, гэта – наш “пасёлак”. За паўвярсты адгэтуль ёсьць яшчэ адзін – большы, там – зямлянак шэсьць-сем і шмат маладога народу-дзятвы, падлеткаў. Асабліва – дзяўчатак. У адзін з вечароў, ужо калі добра сьцямнела, я наважыў схадзіць туды, пабачыцца з айнараўскімі сябрамі, пасядзець разам каля вогнішча. Каля вогнішча – ды яшчэ ў зьвечарэлым лесе, – гэта цікава. Можна і падурэць, і пажартаваць, і наслухацца розных забаўных гісторый. Я ўжо бываў у іх, і ведаю. Думаў, што і гэтым разам будзе тое ж. Але яшчэ на падыходзе ні сьмеху, ні гаму не пачуў. А пачуў – песьню. Каля вогнішча, якое ўжо прасьвечвала ў прагалах між стваламі сосен, сьпявалі. І сьпявалі адны дзяўчаткі, хлапечыя галасы ў іх пяяньне не ўрываліся. Божа, што я пачуў: як хораша, як пранікнёна, як прачула яны сьпявалі! Я спыніўся і замёр, яшчэ за колькі крокаў да той мяжы, дзе канчалася цемень. Далей, на асьветленым, мяне маглі б ад вогнішча ўбачыць, і хтосьці мог бы аклікнуць, ня лепшым чынам зрэагаваць на мой прыход, і песьня магла б абарвацца. О не! Я павінен даслухаць гэту песьню да канца, я не павінен яе спалохаць – хай гучыць, хай гучыць гэта адна з самых любімых маіх песень! …Дзеўка ад вады, Хлопец да вады. – Пастой, пастой, дзяўчыначка, Дай каню вады. – Рада б пастаяць, Каню вады даць. Мае босенькія ножкі – Сьцюдзёна стаяць. – Я куплю парчу – Ножкі абвярчу. А як будзем жаніціся – Боцікі куплю. – Не купляй ты мне, А купі сабе. У мяне ёсьць бацька й маці, Яны купяць мне. Я ня раз чуў гэту “Вярбу” ў хрэсьбінных застольлях у нашай хаце, у гасьцях у сваякоў, на вясковых вечарынках, – там яе псавалі п’яныя мужчынскія падпяваньні або проста гамана, воклічы, размовы. Зусім іначай яна гучала тут – у выкананьні падлеткаў-дзяўчатак, у вечаровай лясной цішыні, сярод нерухомых сосен, пры маўклівым, ужо ашляхлым вогнішчы… Іх пяяньне было якоесьці, ну, я сказаў бы, незямное – такое чыстае, такое вольнае, лёгкае, ні трохі не напружанае. Можа, упершыню мяне ўразіла менавіта гэта – уразіла так, што я не пасьмеў гэтае ўражаньне разбурыць. Я гатоў быў слухаць яшчэ і не памыліўся. Толькі закруглілася апошняя нота, як адна з сьпявачак, напэўна, завадатарка, пасьпешна сказала:”Давайце “Зялёны дубочак” сьпяем!” І не чакаючы згоды астатніх, запяяла; з першага ж слова песьню падхапілі сяброўкі. Каб лепш было чуваць, я ступіў яшчэ два крокі наперад і стаіўся за тоўстай сасной, выткнуўшы напалавіну галаву, каб бачыць. Зялёны дубочак, шырокі лісточак Куды вецер вее, туды гольля гнуцца. Куды вецер вее, туды гольля гнуцца, Па ветру да мілай ўсе весьці нясуцца. Сягоньня субота, а заўтра нядзеля. Чаму ў цябе, хлопча, сарочка нябела. А як будзе бела, хоць заўтра нядзеля: Маці ў мяне стара, сястра ў мяне мала. Пераплыву рэчку, сяду на брусочку – Ці ня прыйдзе міла памыць мне сарочку. Я ўжо чакаў, што зноў паступіць каманда: “Давайце цяпер сьпяем…”, – але замест гэтага пачуў за сьпіной знаёмы голас: – А чаго ты стаіш тут затаіўшыся? Баішся ісьці да вогнішча? Зьнеціўкі, я нават трохі спалохаўся. А гэта – сусед (часовы, па Айнаравічах), Толя Хвэлюсеў. – Я… песьні слухаю, надта пяюць прыгожа… – Дык і там паслухаеш. Хадзем! Мне нічога не заставалася, як пайсьці з ім да вогнішча. – Во, – абвясьціў Толя, – прыйшоў да нас у кумпанію, а сам стаіўся за сасной у мораку і стаіць. Пытаюся: чаго ты тут стаіш? А ён кажа: песьні слухаю, надта прыгожа пяюць… – Я б і яшчэ слухаў, дык жа ты нарваўся якраз! – закінуў я сябру. Дзяўчаткі на сасновым кругляку міла заўсьміхаліся, было бачна, што пачуць гэта ім прыемна. – Дык яны і яшчэ сьпяюць, сьпецыяльна для цябе! – адказаў Толя. І яны сьпелі. Сьпелі і “Ці ўсе лугі пакошаны”, і “Ой, рэчанька, рэчанька”, і вясельную “Мамачка мая, родная мая, куды ж ты мяне выпраўляеш?..” Гэту апошнюю, праўда, сьпела адна Маня Сінюкова, завадатарка, – іншыя ня ведалі ні мелодыі, ні слоў. А яна навучылася ёй ад бабулі. Песьня такая жаласная, што калі дайшло да канцавых радкоў: “Лыжачкі ляп-ляп, сьлёзачкі кап-кап, вось я й павячэрала” – я адчуў, як запяршыла ў горле і зашчымела ў вачах… Ішла вайна, недзе, вёрст за трыста на ўсход, гухкалі гарматы, раўлі-скрыгаталі жалезамі танкі, недзе ішлі на прарыў блакады і падалі сьмерцю герояў партызаны, а тут, у айнараўскім дзічы, на Барку, у заначавалай на галінах сасон цішыні, каля ашляхлага, нязыркага вогнішча, гучала песьня – невыказна-чароўная і бясконца родная беларуская песьня. У вуснах дванаццаці-чатырнаццаці гадовых дзяўчатак. Як сімвал несьмяротнасьці. Як знак лёсу. Хацелася жыць. Надта хацелася жыць! Рабоня з Усходняй Прусіі На пачатку лета сорак пятага ў нас пайшлі чуткі, што можна, хто хоча і не баіцца, паехаць ва Усходнюю Прусію і адтуль прывезьці карову, – зразумела, атрыманую ад усталяванай там савецкай улады бясплатна. Усіх бескароўных гаспадынь, а такіх адразу ж па вызваленьні было ў нас у кожнай вёсцы нямала, чутка моцна заінтрыгавала і ўзбударажыла: калі гэта праўда, калі гэта дазволена ўладамі, дык чаму б і не паспрабаваць махнуць туды і вярнуцца дадому з кароўкай? Але зусім скора стала вядома, – з вуснаў асоб чыноўных, – што ў гэтакі спосаб дзейнічаць нельга; урад Беларусі як рэспублікі вельмі пацярпелай у вайну атрымае ў якасьці рэпарацый, нямецкіх кароў з Усходняй Прусіі шмат, але ўсе яны будуць перададзены калгасным фермам, а не ў прыватныя гаспадаркі. Ну, што ж: гэтак дык гэтак, будзем для сябе гадаваць з цяляткаў, як і было заўсёды. У тую чэрвеньскую раніцу мы, дзеці і падлеткі, пасьвілі сваіх кароў на Ямішчы, побач з гравейкай, якая праз нашу Слабаду ішла на Корань і далей на Плешчаніцы. Пагода была сонечная, і мы, па завядзёнцы, цешыліся рознымі забавамі. Нечакана хтосьці з хлопцаў голасна сказаў: “Гляньце, нейкая баба сюды карову вядзе!” І ўсе паглядзелі туды, куды глядзеў ён. Сапраўды, шырокай лугавінай незнаёмая жанчына вяла на павадку карову. Хто яна? І чаму не дарогай, а напрамкі да Ямішча, да гравейкі? Каб карацей было? Ну напэўна. Спыніўшы гульню, мы чакалі, пакуль жанчына наблізіцца. І вось яна ўжо каля нашай грамадкі, не маладая, гадоў за сорак на выгляд, стомлена, памалу ступае, гэтак жа ледзь перастаўляе ногі яе пярэстая, чорна-белая, карова. Старэйшыя з нас ведалі, што такой масьці жывёліна належыць да галандскай пароды, што ў Заходняй Беларусі яе і завуць “галяндэркай”. Жанчына прыпынілася, і толькі пасьпела павітацца, як у яе рагулі падламаліся пярэднія ногі, і яна лягла чэравам на зямлю, уткнуўшыся пысай у вытаптаны дзірван. – Змарылася, – сказала жанчына, – страшна змарылася, ужо зусім ня хоча ісьці. Дык жа і ня дзіва: ад самага Менску пяшком. І да Менску за чатыры дні дарогі аслабела, амаль бяз корму… Сказаўшы гэта, жанчына і сама стомлена апусьцілася на той жа сухі дзірван, у галавах каровы. Пачуўшы пра такую далёкую дарогу, я не стрымаўся і спытаў: – А адкуль, цётка, вы яе вялі да Менску? – Не вяла, мае дзеткі; да Менску нас везьлі ў вагоне, там іх уга колькі было, ну і я са сваёй разам з усімі. Аж з Усходняй Прусіі ехалі. Там мне далі кароўку, там. І дакумент выдалі, каб ніхто яе не адабраў у мяне і каб ехаць у тым вагоне дазволілі. Генерал адзін распарадзіўся. Надта добры чалавек, ну такі ўжо добры! Сам распытаў мяне пра ўсё і моцна зьдзівіўся, што я, цёмная баба, дабралася туды, аж у тую Прусію. І нават загаварыў са мной па нашаму, па-беларуску… Старэйшыя сярод пастушак-дзяўчат Валька Шлёпіха (гэта – мянушка, якая дасталася ёй ад бабулі, а прозьвішча – Бурбоўская) раптам спытала: – А самі вы, цётка, даўно елі, не галодная? Жанчына глянула тужлівымі бляклымі вачыма на Вальку, затым схіліла галаву на грудзі і ціхім дрыготкім голасам адказала: – Ужо два дні нічога ў роце не трымала, нічогачкі… Каб хоць у кароўкі малако было, дык няма, яна першы раз цельная. – І хліпнула носам, да­стала з кішэні пінжака насоўку і выцерла ёю імгненна набеглыя сьлёзы. І нас гэта ўразіла, і мы замоўклі і сьцішыліся, як бы былі вінаватыя і сваёй віны ўсаромеліся. – Вы тут пасядзіце, цётка, а я зьбегаю дадому і прынясу вам што-небудзь, – сказала Валька. – Я хуценька, наша хата ў гэтым канцы Слабады, блізка. І не чакаючы ад жанчыны адказу, пабегла. Жанчына выцерла вочы, схавала насовачку, затым пацягнулася рукой да каровінай лабэціны, пагрэбала пальцамі між рагоў, палашчыла значыць, і кажа: – Ну што ты гэтак сумна глядзіш, Рабоня? Пацярпі, родненькая, вось трохі перадыхнём ды і пойдзем. Ты ж малайчына, вунь якую дарогу пратупала… – А вам яшчэ далёка? – спагадліва спытаў я, з боязьзю падумаўшы: а ці дойдзе яна, калі яшчэ далёка, бо выгляд у Рабоні быў надта ж панылы. Як уткнулася ў зямлю пысай, так і ляжыць. – Яшчэ далекавата, я з Плешчаніцкага раёна, з-пад Крайска, калі чулі. Гэта ўбок Даўгінава… — Чуў, – паважна кіўнуў я галавою, – і Крайск, і Даўгінава… Падышла Маечка Палуэктава – сімпатычная, уся ў вяснушках дзяўчынка. Яна хадзіла дадому і толькі што вярнулася. Маечцы дзесяць гадоў, яна дачка ваеннага ўрача Палуэктава, за якога яшчэ ў пачатку 30-х выйшла замуж слабодская дзеўка Люба Рулькевіч. Да вайны яны жылі ў Менску, а ў першыя дні акупацыі Люба з дзецьмі перабралася да бацькоў, у Слабаду. Ваенурач, натуральна, адразу ж апынуўся на фронце. Цяпер яны чакалі з дня на дзень яго прыезду і з хваляваньнем думалі, дзе яны будуць жыць, куды ён іх забярэ адгэтуль. Можа, цэлую хвіліну Маечка глядзела на карову, на яе змучаны, панылы выгляд, а тады перавяла позірк на жанчыну і няголасна, даверліва-спачувальна спытала: – Яна – памрэ? – Не! – спалохаўшыся такога пытаньня, крыкнула жанчына. – Не, дзіцятка! Яна не памрэ! Яна будзе жыць вечна!.. Начытаны дока, я быў памкнуўся запярэчыць жанчыне, што карова ня можа жыць вечна, што аднойчы яна ўсё-такі памрэ, канешне, што каровін век вядомы. Але – не запярэчыў. Нешта стрымала мяне. Можа, зразумеў, што жанчына проста агаварылася, хацела сказаць “пражыве ўвесь свой каровін век”, а сказала іначай? А можа, таму, што яе “Не!” прагучала з такой, я сказаў бы, звышчалавечай упэўненасьцю, што пярэчыць, калі нават гэта і няпраўда, нельга, бо – нядобра і грэшна. Гэта той выпадак, калі трэба паверыць. Тым часам прыбегла, задыхаўшыся, Валька і паклала жанчыне ў падол кавалак праснака – шэра-зямлістага колеру, скібку тварожнага сыру, тры вараныя бульбіны і яйка. – Яйка сырое, – сказала. – Дзякуй, дзіцятка, шчыра дзякую! – заківала галавой жанчына! – А каб табе Бог даў здароўечка і доўгага веку. Пасьля гэтага адшчыпнула трохі праснака, але не сабе ў рот панесла, а карове, і тая праглынула. І першую бульбіну таксама аддала Рабоні. А тады пачала прагавіта есьці сама. І зноў па шчоках пакаціліся сьлёзы. Праз паўгадзіны яна разьвіталася з намі. Мелодыя нашага лёсу Ня помню, што мяне затрымала, але ў той ранак я выходзіў з пакою апошнім – з вялікага пакою-стадолы, у якім жылі хлопцы ўсіх трох курсаў педвучылішча. Увогуле, што датычыла заняткаў, я быў вельмі дысцыплінаваны, зрэшты, як і ўсе першакурсьнікі, яшчэ не асьмялелыя, не абабітыя, не пасьвечаныя ў спосабы хітраваньня і “сачкаваньня”. Ужо амаль ля самых дзьвярэй пачуў, як з радыёдынаміка – вісеў на сьцяне пры выхадзе – загучала музыка. Да музыкі я быў нераўнадушны з тых дзён, як помню сябе. У шэсьць-сем гадоў бегаў у ДСК (Дом сацыялістычнай культуры) паслухаць песьні з патэфону – там быў ладны стус пласьцінак, і загадчыца ДСК, па маёй просьбе, заўсёды “пускала” іх. “Ну, што,– пытала ў саплівіка, – прыбег музыку паслухаць?” – “Ага”, – ківаў галавой саплівік. І быў шчасьлівы, калі з чорнай кружэлкі загучыць песьня. Неўзабаве навучыўся накручваць патэфон і “пускаць” пласьцінку і сам. Не прамінаў і вясковыя вечарынкі, каб паслухаць граньне на гармоніку. Граньне было, па праўдзе сказаць, прымітыўненькае, і ўсё-такі граньне: гукі спалучаліся – па законах гармоніі – у нешта цэлае і ўтваралі прыгожы найгрыш. І вось, не пасьпеў я выскачыць за дзьверы, як з рэпрадуктару палілася мелодыя. Але – што гэта? Што за мелодыя? Ды гэта ж нешта, гэта ж нешта… Бог ведае што! Нешта незвычайна прыгожае, проста чароўнае! Я ніколі і блізка падобнай мелодыі ня чуў. Якаясьці боская, незямная музыка! Як яна праймае наскрозь душу і сэрца! Колькі ў ёй глыбокага-глыбокага суму, колькі нясьцерпна-пранізьлівага болю! Як яна забірае ўсяго мяне і цягне і цягне кудысьці высока-высока і далёка-далёка!.. Я зусім забыўся, што ўжо даўно празьвінеў званок і мне трэба быць на ўроку. Я забыўся, дзе я і што я. Чароўная музыка цалкам вырвала мяне з рэальнага сьвету. Я стаю за два крокі ад дзьвярэй, трымаю ў руках самаробную картонную папачку з падручнікам і сшыткамі, але – мяне тут няма, я – недзе там, там!.. Раптам нясьцерпна-шчымлівая лірычная мелодыя выбухова перайшла ў рытм амаль маршавы, цьвёрды, напорысты, поўны непрымірымасьці і нязломнай сілы, поўны воінскай годнасьці, рашучасьці, гатоўнасьці да змаганьня! Чую, як па сьпіне бягуць мурашкі, як тахкае, гатовае разарвацца, сэрца. І зноў – тая пачатковая запеўна-расьпеўная лірычная мелодыя, такая незямная, сьвятлістая, мройная і ў той жа час – такая чалавечна блізкая, тужлівая, балючая. А яшчэ – гэта музыка якаясь надта ж родная, свая, наша, як бы адвеку, адроду, ад калыскі знаёмая, хоць я ніколі яе раней ня чуў. Мелодыя нарэшце абарвалася, скончылася, змоўкла. І роўны голас дыктара аб’вясьціў: ”Гучаў паланез Агінскага “Разьвітаньне з Радзімай”. Паланез Агінскага? Агінскага? Але ж такога кампазітара я ня ведаю. Упершыню чую гэтае імя. Хто ён? Адкуль? Дыктар гаварыў на рускай мове і перадача была з Масквы. (Дарэчы тады, у першыя гады пасьля вайны, дыктары рэспубліканскага радыё карысталіся спрэс беларускай мовай). Што перадача з Масквы – гэта яшчэ ні аб чым не гаворыць. Чаму яго музыка такая мне родная? Чаму яна як ніякая іншая, дастала мне да дна душы? Чаму яна такая наша, беларуская? Значыць, Агінскі – беларус? Дзе, у каго даведацца, адкуль ён родам? Беларус, канешне! Бо такая музыка магла нарадзіцца толькі ў нашым краі, на беларускай зямлі. Ужо зусім не сьпяшаючыся, я выйшаў з пакою і пасунуўся на заняткі. Ужо мне было ня страшна, што выкладчык можа зьедліва падкалупнуць мяне, а аднакласьнікі весела зарагочуць. Пасьля таго, што я толькі што перажыў, гэта ўжо будзе штось зусім-зусім нязначнае, дробнае. Неўзабаве я даведаўся, адкуль родам Міхал Агінскі і калі ім быў напісаны геніяльны паланез “Разьвітаньне з Радзімай”. А праз шмат гадоў зразумеў, чаму з усіх нашых мелодый гэта – самая-самая наша. Таму што гэта мелодыя нашага лёсу. Госьць зьезду пісьменьнікаў У чэрвені 1949-га, калі я заканчваў 2-і курс педвучылішча, у Менску праходзіў Другі Зьезд Саюзу пісьменьнікаў БССР, і мне пашчасьціла быць госьцем гэтага форуму. Я рэгулярна чытаў газету “Літаратура і мастацтва” і ўжо ведаў, што рыхтуецца і скора адбудзецца гэта значная падзея ў культурным жыцьці рэспублікі, але мне і ў галаву не магло прыйсьці, што я, зусім зялёны пачатковец, буду сядзець у зале зьезду, няхай сабе і на правах госьця. Ашчасьлівіў мяне гасьцявым білетам наш выкладчык мовы і літаратуры Абрам Эвадзевіч Лорман. (Помню, як упершыню прадставіўшыся нам, ён сказаў: “У маім прозьвішчы ўсе чатыры санорныя гукі”). Двух запрашэньняў у яго, вядома, не было, ён аддаў мне сваё, патлумачыўшы, што самому яму пайсьці на зьезд не выпадае. Як жа я быў яму ўдзячны за гэткі дарунак! Выказаць належным чынам сваю ўдзячнасьць я не сумеў, ня быў навучаны гэтаму, але калі б Абрам Эвадзевіч заглянуў у тую хвіліну мне ў душу – убачыў бы, як там усё аж клякатала ад радасьці. Зьезд праходзіў у будынку КДБ, у вялікай зале, – ня помню, ці ўжо тады яна называлася Клубам імя Дзяржынскага. Да грознага будынку на рагу прасьпекту Сталіна і Камсамольскай я прыйшоў на добрай паўгадзіны раней і аціраўся каля пад’езду, пакуль ня ўбачыў, што ідуць і заходзяць знаёмыя мне па абліччы пісьменьнікі. За імі падаўся і я. Перад залай якісь малады мужчына ў цывільным, заглянуўшы ў маё запрашэньне, папярэдзіў, што месцы для гасьцей зьезду – на задніх радах. Ды я б і сам не папёрся наперад, хто я такі ёсьць, каб сунуцца туды, дзе месцы для дэлегатаў. Я сеў у перадапошнім радзе, а гэта на ўзвышэньні, і адтуль была добра бачная ўся зала і сцэна. Празьвінелі званкі, і ў прэзідыуме занялі месцы знакамітыя – пад гучныя воплескі залы, канешне. У цэнтры першага раду – Пятрусь Броўка, ён з мінулага, 1948 году, старшыня праўленьня СП, а датуль быў галоўным рэдактарам “Полымя”. (Гадоў праз дваццаць, на Нарачы, Міхась Ціханавіч Лынькоў распавёў мне, як Броўка сьпіхнуў яго з пасады старшыні СП, – не чакаючы зьезду, на якім, па Статуту, старшыня выбіраецца. Апраўданьне: Лынькоў, маўляў, размазьня, слаба змагаецца з праявамі бязроднага касмапалітызму ў літаратуры). Абвясьціўшы адкрыцьцё зьезду, Броўка сказаў: “Уношу прапанову абраць ганаровы прэзідыум Другога Зьезду Саюзу беларускіх пісьменьнікаў у складзе Палітбюро ЦК ВКП(б) на чале з таварышам Іосіфам Вісарыёнавічам Сталіным!” – апошнія чатыры словы ён вымавіў прыкметна фарсіруючы голас. І сам першы запляскаў у далоні. Уся зала паднялася з месцаў, воплескі гучалі доўга і грымотна. А затым старшыня абвясьціў, якія госьці з Масквы і братніх рэспублік прыехалі на зьезд, і сярод іх назваў Аляксандра Твардоўскага і Канстанціна Сіманава. Гэтыя паэты былі прывітаныя дэлегатамі і гасьцямі зьезду асабліва горача. Так я ў першы раз убачыў Аляксандра Трыфанавіча Твардоўскага. Як кажуць у падобных выпадках: для шчасьлівага самапачуваньня мне хапіла б толькі гэтага, ня кажучы пра ўсё астатняе, што я пабачыў і пачуў за дні зьезду. Гармонь, гармонь, бубенчики. – Тпру, кони! Стой, постой! Идёт жених застенчивый Через девичий строй. Я глялжу праз усю даўжыню залы на Аляксандра Трыфанавіча і мыляю губамі – безгалоса шапчу гэтыя радкі, – гэтыя і ўсе наступныя аж да канца разьдзелу “Вясельле” з яго “Краіны Муравіі”. Апошнія радкі паўтараю двойчы – так яны мне спадабаліся, калі ўпершыню летам сорак сёмага я прачытаў іх. Ды што спадабаліся! Ня тое слова. Я быў у захапленьні – ад бляску майстэрства, з якім паэт намаляваў спаборніцтва бацькі і сына ў танцы. Вышли биться насовсем – Батьке тридцать, сыну семь. Батька щёлком, батька дробью, Батька с вывертом пошёл. Сын за батькой исподлобья Наблюдает, как большой. Батька этак, сын вот так – И не отходит ни на шаг. И оба пляшут от души, И оба вместе хороши, И оба – в шутку и всерьез, И оба дороги до слез. И расстаются, как друзья, – И надо б лучше, да нельзя!.. Ну і праўда: і трэба б лепш, ды нельга, – лепш не напішаш. Так валодаць вершам, радком, словам можа толькі вялікі паэт-чараўнік, так адчуць і ўлавіць выявы нацыянальнага духу, характару можа толькі вялікі сын народу. Тады я гэткімі словамі не выказваўся, вядома, але што ўсім нутром падсьвядома адчуваў гэта – дык напэўна. Пераводжу позірк на Коласа, на Куляшова, на Крапіву, на Лынькова, на Глебку, і зноў падоўгу не адрываю вачэй ад Твардоўскага – самага майго любімага ў сучаснай рускай літаратуры паэта. І самага – я не сумняваюся ў гэтым – таленавітага. На перапынку дэлегаты і госьці рушылі на выхад, у файе. Я не кранаюся, не ўстаю – я чакаю, калі будзе ісьці Твардоўскі. І вось ён ідзе разам з Куляшовым і Сіманавым. Высокі, статны, сьветлавокі, на мой погляд, вельмі прыгожы. Божа мой, ідзе аўтар паэм “Васілій Цёркін”, “Краіна Муравія”, “Дом пры дарозе!” Я падымаюся з крэсла і, амаль ня дыхаючы, гляджу на яго і на яго сяброў. А яны пра штось гавораць, відаць, абменьваюцца жартамі, бо сьмяюцца. Нейкая сіла штурхае мяне на выхад, і я пасьпяваю ўплішчыцца паміж трыма Вялікімі і тымі, што ішлі за імі. У файе зразумеў, што яны ідуць уніз, у буфет. На добры лад, мне трэба было б спыніцца і адстаць ад іх, – дык жа не! І я іду за імі ў буфет і раблю пры тым выгляд, што яны мяне зусім не цікавяць, што мне таксама трэба туды ж. Мне – з маімі капейкамі! Там круціцца каля Вялікіх было б ну проста непрыстойна, і я праз хвіліну зноў ужо быў у файе. Рашыў пачакаць іх тут, каб яшчэ раз пабачыць зблізку. Пабачыў іх зблізку за тыя дні яшчэ не аднойчы. Асабліва пільна паназіраў, калі ўся грамада дэлегатаў і гасьцей зьезду прыйшла на адкрыцьцё помніка Янку Купалу. Помнік гэты быў пастаўлены на рагу прасьпекту Сталіна і вуліцы Энгельса, пры самым уваходзе ў сквер, у пачатку цэнтральнай алеі. (Цяпер гэты помнік – бюст паэта на гранітным пастаменьце – стаіць у Вязынцы, непадалёк ад дому, дзе Купала нарадзіўся). Народу на ўрачыстасьці было шмат, і тут ужо я не прамінуў магчымасьці вылезьці на самы перад, дык добра і бачыў і чуў усіх, хто браў слова. У тым ліку – і кароткую прамову Аляксандра Твардоўскага… Незабыўныя дні, незабыўныя падзеі! Успамінаю іх з пачуцьцём удзячнасьці лёсу: ён падарыў мне тое высокае, шчасьлівае хваляваньне, якое тады, на першых кроках творчага шляху, было мне так патрэбна пера­жыць. І з удзячнасьцю добрым людзям: трэба ж было, каб настаўнік Абрам Эвадзевіч Лорман менавіта мне ўдружыў тое запрашэньне на зьезд. Мог жа быць ашчасьліўлены і нехта іншы… Мара пад пагрозай Ужо стаўшы студэнтам Менскай педвучэльні, я даведаўся, што буду вучыцца ня толькі на настаўніка пачатковай школы, але і на піянерважатага! Спачатку мяне гэта засмуціла, бо пасада школьнага піянерважатага, няхай сабе і старшага, мне здавалася як бы не зусім паважнай. Настаўнік – гэта настаўнік, а што такое піянерважаты? Якія яго абавязкі, якая праца? Строіць на лінейцы атрады, прымаць рапарты, на сьвята – майскае ці кастрычніцкае – выводзіць на вуліцу піянераў з песьнямі? Нічога радаснага мне такая персьпектыва не абяцала. Але быў і адзін важкі аргумент у карысьць такой “здвоенай” прафесіі. “Засмучаным”, як я, завуч педвучэльні сказаў: “Вы будзеце ў выйгрышы. У школе, можа стацца, вы будзеце мець дзьве работы і дзьве зарплаты: і настаўніка, і старшага піянерважатага. Гэта ж выгадна.” Вывучаць дысцыпліны па профілю “старшы піянерважаты” мне было нецікава, але – стараўся, з пачуцьця амбіцыі: трэба ж, каб усё ішло на “пяцёркі”. А што да абяцанай выгады, дык я адчуў яе ўжо летам 1950-га, па заканчэньні трэцяга курсу: менавіта студэнтам нашага профілю было прапанавана (хто жадае, вядома) паехаць на ўсё лета папрацаваць важатым у піянерскім лагеры. Можна няблага за тры месяцы (чэрвень-ліпень-жнівень) падзарабіць. Ды і таннае харчаваньне не абы-якое, амаль усё тое, што даюць дзецям. І я ахвотна згадзіўся. Галоўнай “падахвоткай” была магчымасьць хоць трохі разжыцца на грошы – у імя вялікай мэты: купіць плашч! Шыкоўны шэра-блакітны плашч! (Здаецца, бабруйскага вырабу, калі памяць ня здраджвае). Шыкоўным, вядома, ён быў у маіх вачах, а ўвогуле – самы прасьцецкі, прарызінены, без падкладкі, плашч. Іншым – ад ветру, ад дожджыку, а мне – для высокага, можна сказаць, шляхецкага гонару, для інтэлігенцкай паважнасьці і аўтарытэту. О, як ён будзе на мне глядзецца – доўгі, прыталены, з шырокім поясам, шэра-блакітны плашч! Я ня так сказаў: ня ён на мне, а як я буду ў ім глядзецца, калі апрану і выйду на вуліцу, і прыеду дадому, у вёску, а галоўнае – калі ў верасьні заяўлюся ў ім у вучэльню, пакажуся дзяўчатам і хлопцам свайго курсу (ну, і хлопцам, вядома, хаця… думаў я не пра іх). Я ўжо згадваў раней, што праз усе гады вучобы з адзеньнем у мяне, як цяпер модна гаварыць, былі праблемы. І вось – лёс ідзе насустрач: я куплю сабе шыкоўны шэры, з блакітным адценьнем, плашч. Во буду “шчыгіляць” на вачах у народу! І я прыехаў працаваць важатым у піянерлагер “Будаўнік”, – гэта недалёка ад вёскі Воўкавічы, пры аўташашы на Койданава, на ўскрайку лесу. Гаспадар лагеру – вельмі багаты: міністэрства будаўніцтва, і гэта кінулася ў вочы адразу: новыя ашаляваныя карпусы (адзін – з высокай вежай), дагледжаныя дарожкі-алеі, воддаль – імпазантны комплекс гаспадарчы: склад, кухня, прасторная крытая сталоўка. Пацікавіўся, колькі зараблю. Ня вельмі багата, але на плашч хопіць, нават трохі застанецца. Ну, значыць, мара ажыцьцявіцца: у канцы жніўня атрымаю разьлік і зраблю запаветную пакупку. Ах, скарэй бы ён – гэны канец жніўня! А то, чаго добрага, і плашчы разьбяруць у краме… І пабеглі мае лагерныя летнія дзянькі. Працаваць было цікава – усё-такі дзятва, падлеткі, народ шустры і неўтаймоўны, здольны і на ўсякія штукі. Зазначым, што “народ” – гарадскі, трохі расьпешчаны і таму празьмерна актыўны. Вясковыя дзеці – куды больш спакойныя і дысцыплінаваныя. Але – нічога, і з гэтымі “чадамі” будаўнікоў (усіх рангаў і прафесій) я спраўляўся пасьпяхова. Заўваг па рабоце мне не было, бо і дзеці, і бацькі, якія іх праведвалі, былі задаволеныя. Ніякіх прыкрых падзей або здарэньняў. Калі дзеці засыналі і лагер заціхаў, мы, важатыя, педагогі, акардыяніст, фізкультурнік, зьбіраліся ў пакоі адпачынку – і было весела. Усе маладыя, жыцьцярадасныя, амаль усе студэнты, – дык чаго ж сумаваць? На трэцюю, жнівеньскую зьмену мне, як і ў дзьве першыя, ізноў даручылі весьці атрад пяцікласьнікаў – ватагу бадай што самых непаседлівых. А сярод самых быў і самы-найсамы – Додзік (прозьвішча ўжо ня памятаю). О, колькі ён дадаваў мне індывідуальнага клопату! То спозьніцца на лінейку, то наўмысна дзесь схаваецца, зьнікне – калі трэба строем ісьці ў сталоўку, то дурачыцца і робіць усякія выбрыкі на занятках, у паходзе, у гульні. Добра такі ад’еў душу мне за тры тыдні. А ў апошнія дні выкінуў такі нумар, што мне стала блага: згубіў у лесе, побач з лагерам, сваё пальтэчка. Мы ладзілі забавы, з хованкамі, з “разьведкай”, дзень быў цёплы, і ён недзе скінуў з сябе пальтэчка, і забыўся, дзе. Пальтэчка было ня бог ведае якое, з таннага матэрыялу, з накладнымі кішэнямі. На двары быў ужо жнівень, і Додзік нярэдка яго апранаў, калі было халаднавата. Прыехалі бацькі забіраць сынулю, а пальтэчка – няма! Усяго і помніць Додзік, што паклаў яго ў лесе пад дрэвам. А дзе, пад якім дрэвам, – ня помніць. “А куды глядзеў важаты? Важаты куды глядзеў? Ня бачыў, што дзіця без паліто?.. Ня знойдзеце – плаціце грашыма!”– заявіў недружалюбным тонам бацька. Мяне паклікаў да сябе начальнік лагеру Плоткін. Размова была кароткай. “Ня знойдзецца паліто – вылічым яго кошт з вашай зарплаты”. З сябрамі-важатымі мы аблазілі і пільна аглядзелі ўвесь участак лесу, дзе праводзіліся гульні. Марная справа. Хіба будзе пальтэчка ляжаць на месцы, калі лесам столькі сноўдае вясковых грыбнікоў? Іду да начальніка зноў, – паніклы, пагаслы, разгублены. “Значыцца так, таварыш важаты. Вось вам адрас Додзіка, язджайце да яго бацькоў і прасіце, каб даравалі Вам, зьмірыліся з прапажай і не спаганялі з вас грошы. Іншага выйсьця я ня бачу. Язджайце! Заўтра ж ранічкой”. І я паехаў. Балазе, хадзіў прыгарадны цягнік. У восем ужо быў у Менску. Дом адшукаў лёгка, – ён быў за Нямігай на самым пагорку, дзе цяпер станцыя метро Фрунзенская. Колькі ішоў ад вакзалу – усё думаў аб адным: “Толькі б упрасіць, толькі б не спаганялі грошы, бо іначай – крах запаветнай мары: плашч не куплю! Шыкоўны, хоць і без падкладкі, шэра-блакітны плашч. Ну гэта ж будзе проста катастрофа!” У такім настроі і зайшоў у кватэру. Гаспадар быў дома. І была старая, ужо прыгнутая гадамі, жанчына – можа, яго маці, ці цешча? Додзіка не было. Мабыць, яшчэ спаў у другім пакоі. – Я з піянерлагеру, важаты… – Ну і з чым прыйшлі? Надзьмутая яго фізіяномія і рэзкі голас адразу ж прыгасілі мае спа­дзяваньні. Кажу: – Пальтэчка, на жаль, не знайшлі. Дый дзе яго знойдзеш? Столькі народу лесам ходзіць. Падабраў нехта… Выгляд, канешне, быў у мяне зусім не баявіты. У такой сітуацыі я апынуўся ўпершыню, прасіць дараваньня ў чужых людзей раней не даво­дзілася. Ды і разумеў, што тут не да амбіцый, тут больш дапаможа вобраз “беднага студэнта”, якому трэба паспачуваць і пайсьці насустрач. – Ну падабраў, ну дык і што? Вы прыйшлі паведаміць мне гэту радасьць?.. – Не, прабачце… Я прыйшоў… – словы пачалі не давацца мне і перасядаць яшчэ ў горле. – Я прыйшоў прасіць вас, каб даравалі маю віну… Я, канешне, вінаваты, не дагледзеў, але… калі вы спагоніце з мяне грошы… дык я застануся… – А як вы думалі? – зьнеціўку накінулася на мяне старая. – Уступіць такое харошае пальто? Вы знаеце, колькі мы за яго заплацілі?.. – Можа, я без цябе абыдуся? – амаль гыркнуў гаспадар на старую. – А што я? Я толькі хацела сказаць, што… Ну, ня нада, дык ня нада… Старая праглынула крыўду і адышлася ў куток. – Паслухайце! Я адправіў у лагер дзіця адзетае, а забраў разьдзетае. Гэта – што? Хто павінен за гэта адказаць? Той, хто вінаваты. Вот так і скажыце начальніку лагеру. Саступаць я і не падумаю. І не спадзявайцеся!.. Выпуліўшы гэту тыраду, гаспадар падзадраў твар угору і пагардліва падціснуў губы. Маўляў: усё, размова скончана. Так я і сказаў, вярнуўшыся ў лагер, начальніку. А ён – выслухаў і – ні слова. Толькі злосна гмыкнуў. Праз колькі дзён у Менску, у бухгалтэрыі якогась будтрэсту, я атрымаў зарплату. Усю. Цалкам. Бяз выліку за Додзікава пальтэчка. Начальнік піянерлагеру разам з бухгалтаркай, падбіваючы бабкі за сезон, нешта прыдумалі, каб кампенсаваць Додзікавым бацькам страту. Я выскачыў з бухгалтэрыі – з грашыма ў кішэні, – і па вуліцы, тратуа­рам, пусьціўся амаль уподбег, падскокваючы і прымаўляючы: “Ну вось і ня плач – і купіш ты плашч! Ну вось і ня плач – і купіш ты плашч!” І купіў. Шыкоўны, шэра-блакітны, прарызінены плашч! (Здаецца, бабруйскай вытворчасьці). І дзьве зімы (падкрэсьліваю: зімы!) “шчыгіляў” у ім. Дэмісезоннае паліто, першае ў жыцьці, купіў толькі восеньню 1952-га. А на ваце і з набіўным каўняром яшчэ гадоў праз восем. “Пэўна, быў Бог над табою” У апошні год вучобы маім суседам у інтэрнаце быў Антон Юркевіч – вельмі прыгожы, чарнявы, з мяккімі рысамі твару хлапец са Смалявіччыны. Нашы ложкі аддзяляла толькі тумбачка. Натуральна, мы часта з ім гутарылі, асабліва вечарамі, ужо ўлёгшыся спаць. Аднойчы Антон спытаў: – Вось ты шмат чытаеш беларускіх кніг, нават купляеш іх, а ці ведаеш ты такога пісьменьніка – Цішку Гартнага? І я адказаў – шчыра, як і было насамрэч: – Аднойчы гэта імя я напаткаў у нейкім, яшчэ 20-х гадоў, часопісе, але цяпер у беларускай літаратуры такога пісьменьніка няма. А чаму ты пытаешся? – Я знайшоў на гарышчы ў дзеда дзьве яго кнігі, – адказаў Антон. – Адна – нейкі раман, забыў як называецца, а другая – зборнік апавяданьняў. Хочаш, я прывязу іх, паглядзі, калі яны трэба табе – дык з прыемнасьцю падару… – Абавязкова прывязі! – жыва адазваўся я на прапанову. – Нават вельмі прашу прывезьці… Імя Цішкі Гартнага сапраўды было мне вядома, але – толькі па вершы “Чырвонаармейцы”, які я прачытаў на адным з пажоўклых лістоў якогасьці часопісу (а мо і календара?), выпрашаных мной у слабодскага сябра Толі Давідовіча. Гэта было яшчэ летам сорак шостага; пасьля таго прозьвішча Гартнага мне нідзе не сустракалася. Пра жыцьцёвы лёс пісьменьніка я нічога тады ня ведаў. Але мне помнілася, што ў час вайны, пад акупацыяй, у адной з беларускіх газет нешта гаварылася пра арышты і расстрэлы беларускіх пісьменьнікаў як “ворагаў народу”, і здаецца, там згадвалася прозьвішча Гартнага. Пры ўсёй маладой някемнасьці, я разумеў, што тут нешта ёсьць, і што гэтае нешта патрабуе асьцярожнасьці. Але я ўжо і тады быў заўзяты бібліяфіл, і адмовіцца ад шанцу набыць кнігі зьніклага пісьменьніка – гэта было вышэй маіх сілаў. У нядзелю пад вечар Антон вярнуўся з дому і прывёз абяцанае. Два – аднолькавага фармату і таўшчыні – тамы. І аднолькавай, вельмі відочнай, “зачытанасьці”: вокладкі абшмальцаваныя, з абламанымі ражкамі, з прарванымі, у дзірках, палатнянымі карашкамі… Адкрываю першы, на тытуле чытаю: “Сокі цаліны”, раман у чатырох квадрах. Квадра другая: “На перагібе”. На вокладцы другога тома вялікімі выгнутымі літарамі намалявана: “Трэскі на хвалях”, дробнымі выведзена “Апавяданьні”. Хапаюся то за адзін том, то за другі, перагортваю, папраўляю, дзе вытыркнуўся аркуш ці заломлены ражок, дробненька трымцяць ад шчасьлівага хваляваньня пальцы… Падымаю на Антона вочы: – Ты сапраўды мне падорыш іх? – З вялікай прыемнасьцю, – адказаў тымі ж самымі, што і раней, словамі Антон. – Чаму б добраму чалавеку і не ўдружыць? Думаю, што табе яны больш спатрэбяцца, ты ж казаў, што ведаеш многіх пісьменьнікаў, і сам пішаш… Радасьці маёй не было межаў. Падумаць толькі: адразу дзьве кнігі забытага беларускага пісьменьніка! Забытага? Хіба забытага? Забароненага! Іначай бы так наглуха забыты ён ня быў! Канешне, забароненага! Ну чытаў жа я ў нейкай газеце, тады, пад немцамі, што многіх пісьменьнікаў НКВД арыштоўвала і прысуджала да пакараньня сьмерцю як ворагаў савецкай улады. Напэўна, і Цішка Гартны ў ліку іх. Бо – чаму ж забаронены?.. Я абгарнуў абедзьве кнігі газецінай і схаваў у куфэрак пад ложкам. Але ўстрывожаная думка пульсавала далей. Калі гэта пісьменьнік забаронены, калі ён расстраляны як вораг – значыць і чытаць яго кнігі няможна, і трымаць іх у сябе небясьпечна? Гэта ж, выходзіць антысавецкая літаратура! А ўсякія антысавецкія праявы сурова караюцца. Прыпішуць, што я прапагандую антысавеччыну!.. А божачка ж ты мой, як раптам усё перайначылася і ў галаве, і ў сэрцы, як усё дзіўна-недарэчна закруцілася! Гэта ж ужо зусім не жартоўная сітуацыя! І што рабіць? Што прыдумаць?.. Сагнуўся, адчыніў куфэрак і дастаў з яго ўжо няйначай як крамольную каштоўнасьць. І пачаў зноў разглядаць. “Трэскі на хвалях” стаў уважліва перагортваць. Заінтрыгавалі назвы апавяданьняў: “Дойдзем, сынок”, “Чырвонаармеец Панкел Ліпа”, ”Бегунец”, “Спатканьне”, “Трэскі на хвалях”… Прачытаў “Бегунца” – пра трагічны лёс вясковага хлопца, які перад наступам палякаў уцёк з Чыр­вонай арміі. Затым – апавяданьне “Дойдзем, сынок”, і яно таксама мне спадабалася. З якой чалавечай чуласьцю і спагадай апісана, як уцякаюць ад польскай навалы жонка чырвонаармейца Маланка і яе шасьцігадовы сынок Міхалка! Не! Як будзе – хай так і будзе! Кнігі завязу дадому, у вёску, і буду там хаваць іх, і чытаць, вядома. А на выпадак чаго – скажу: адкуль мне ведаць, што Цішка Гартны – пісьменьнік забаронены? На ўроках нам такога не гаварылі, у друку я пра такое не чытаў. Дык якая мая віна? Гадоў праз сем, ужо пасьля ХХ зьезду КПСС, калі былі рэабілітаваны многія рэпрэсаваныя беларускія пісьменьнікі, у тым ліку і Цішка Гартны, я распавёў пра гэты эпізод з яго кнігамі аднаму сталаму пісьменьніку, і ён сказаў: – Ну, хлопча, пэўна, быў Бог над табою! Ніхто цябе ня выдаў, не падказаў, куды трэба, якую літаратуру ты хаваеш. Іначай – не памаглі б табе ніякія твае апраўданьні. Як мінімум – паляцеў бы і з вучобы, і з камсамолу… Як мінімум! 2008 – 2009