Архіў нумароў:

Ніл Гілевіч

_____________________ Адрынутыя. Дзве п'есы	Нас падзялілі Трагедыя ў дзвюх дзеях Дзейныя асобы: С ц я п а н – вясковы дзяцюк, гадоў 19-ці. П а р а с к а – вясковая дзяўчына, гадоў 17-ці. Л у ц э я – маці Сцяпана. Першая дзея трагедыі адбываецца восенню 1920 года, другая – восенню 1939-га. ДЗЕЯ ПЕРШАЯ Невялікая лясная палянка. На ўскрайку, пад бярозаю – тоўстая замшэлая калода. На калодзе – Сцяпан. Сядзіць і напружана глядзіць у той бок, адкуль павінна паявіцца Параска. І яна паявілася. Убачыўшы яе, Сцяпан падхапіўся з калоды і парыўна памкнуўся насустрач. С ц я п а н. Чуць дачакаўся! (На долю хвіліны прыгарнуў дзяўчыну да сябе.) Ніколі так не чакаў, як сёння. (Устрывожана). Парасачка, у цябе… заплаканыя вочы. Што здарылася? П а р а с к а (усхліпнула і паднесла да вачэй насовачку). Ты ж ужо ведаеш, што здарылася… Разлучаць нас скора, Сцёпа. Ты будзеш жыць пад бальшавікамі, а я – пад палякамі. С ц я п а н (яшчэ больш спахмурнеўшы, не адразу). Парасачка... Хочуць нягоднікі нашу зямлю, нашу Бацькаўшчыну падзяліць між сабою. Парэзаць напалам. Я думаў, што ты яшчэ не чула пра гэты іх намер, дык скажу і параюся, як нам цяпер быць. Хадзі прысядзем… Садзяцца на калодзе, і ён і яна – трохі наўскасяк, каб тварам да твару. П а р а с к а (раз-пораз падносячы да вачэй хусцінку). Тата сказаў, што зусім скора правядуць мяжу і паставяць з двух бакоў варту, і нават калючым дротам адгародзяць, каб ніхто прайсці не мог (мацней захліпаўшы). І мы не зможам бачыцца, Сцёпа, не зможам!.. С ц я п а н (прачула, ласкава, разважліва). Не плач, Парасачка, не плач, яшчэ можа і абыйдзецца. Наш настаўнік, Іван Піліпавіч, сказаў, што мяжа можа трохі і пасунуцца туды або сюды, пакуль не ўстановіцца канчаткова. Сказаў, што па згодзе тых і тых нейкі кавалак тэрыторыі можа адысці пад Польшчу, а нейкі – пад Расію. П а р а с к а (глядзіць Сцяпану ў вочы і круціць галавой). Не, Сцёпачка, не, так не будзе. Чую сэрцам, што так не будзе, не будзе. Разлучаць нас, разлучаць чужынцы. Ізноў усхліпвае і закрывае твар далонямі. С ц я п а н (памаўчаўшы). Тады… тады нам застаецца толькі адно: пажаніцца – пакуль нас не падзялілі мяжою… П а р а с к а (кладзе далонь на руку Сцяпану). Сцёпа, ды што ты!.. Хіба гэта так хуценька робіцца? Гэта ж… гэта ж трэба… ну што ты, Сцёпачка! А сватанне? А заручыны? Твая ж маці яшчэ і не бачыла мяне, можа, не ўзлюбіць… С ц я п а н. Во прыдумала: не ўзлюбіць! Яшчэ як узлюбіць! Такую, як ты, і не ўзлюбіць? (Параска шчасліва ўсміхаецца). Я наперад ведаю, што ты ёй спадабаешся. П а р а с к а. Але ж мы яшчэ зусім маладыя, Сцёпа! Мне ж яшчэ толькі сямнаццаць гадочкаў! С ц я п а н. Дык гэта ж не мала! Мая мама казала, што яе ў няпоўных сямнаццаць замуж аддалі. Казала, зусім яшчэ была дзеўчанё і надта плакала ад страху, што яе ад бацькоў забіраюць. П а р а с к а. І мне страшна падумаць, што я пакіну маму і тату… (Спахапіўшыся). Пачакай, Сцёпа: Ты ж казаў, што збіраешся восенню паступаць у семінарыю на вучобу, хочаш настаўнікам стаць, такім, як Іван Піліпавіч… С ц я п а н. Хацеў бы, канечне… І Іван Піліпавіч дакляраваў пазаймацца са мною, падрыхтаваць да экзаменаў… П а р а с к а. Вось бачыш! А ты – пра жаніцьбу загаварыў… С ц я п а н. Загаварыў, бо… Бо калі нас раздзеліць дзяржаўная граніца, дык мне і тая вучоба будзе нямілая. Тады я не ведаю, што зраблю… Не ведаю! (Усё больш напружаным голасам). Але – папомшчу! Моцна папомшчу ворагам, калі яны зруйнуюць маё шчасце. П а р а с к а (устрывожана). Сцёпа… не кажы так… а то мне страшна. С ц я п а н. Ці бач – яны дамовіліся між сабой разрэзаць па жывому нашу Бацькаўшчыну! Беларусь напапалам разрэзаць! А ў мільёнаў нашых людзей вы спыталі? Ага, ім, ці бач, напляваць на тое, чаго хочам мы самі, беларусы! Але ж і драпежнікі! Але ж і гарлахваты!.. П а р а с к а (кранае далонню руку Сцяпана, няголасна, пяшчотна). Сцёпа… ты такі прыгожы… Асабліва, калі во так гаворыш… Звычайна, калі чалавек моцна злуецца, дык робіцца непрыгожым, а ты… а ты – наадварот… С ц я п а н (усміхнуўшыся). Гэта залежыць ад таго, якая злосць – ці справядлівая… Ну як жа! Я, ведаеш, прызнаюся табе… я столькі разоў марыў, як мы пабяромся з табою і будзем разам тварыць сваё шчасце самі… Самі! Ты і я! Помніш, я прыходзіў з кнігай, якую мне даваў Іван Піліпавіч… І чытаў табе паэму Янкі Купалы “Яна і я”. Магу цяпер прызнацца, што я наўмысна чытаў табе гэту паэму… Ну, каб ты здагадалася, што і я мару пра такое шчасце, пра такое жыццё, каб усё разам, каб усё так, як у іх: у яго і яе… П а р а с к а (шчасліва любуючыся Сцяпанам). А я здагадалася, тады ж, адразу, што гэта ты наўмысна для мяне чытаеш… Чытаеш – і ўсё падымаеш на мяне вочы, ці разумею я. А некаторыя радкі нават паўтараў, каб я лепш зразумела і запомніла. А я і запомніла. (Дэкламуе). Ой, брала вясна ў сонца ключы, Адмыкала сырую зямліцу, Пускала на свет траву-мураву, Адзявала ў лісце бярозы… Сцёпа, як гэта можна так прыгожа прыдумаць: “Ой, брала вясна ў сонца ключы – адмыкаць сырую зямліцу”? С ц я п а н (замілавана гледзячы на Параску). Дык жа на тое і паэт! Абы хто так не прыдумае. П а р а с к а. І яшчэ – заклінанне. Помніш, я нават папрасіла цябе прачытаць яшчэ раз… Заклінанне для маладых – яго і яе – ад усякага зла, каб былі шчаслівыя. Помніш? А каб вас злыя не змаглі заломы! А каб не зналі душы вашы ран! А каб вас не кранулі буры, громы! А каб к сабе не звабіў вас курган!.. Я тады, помніш, не зусім зразумела, як гэта “каб не звабіў курган”, і ты мне патлумачыў, што гэта значыць “каб не ўзяла магіла”. С ц я п а н. Ну так: каб не ўзяла дачасна смерць. Курганом у даўнія часы называлі магілу, магільны насып. Калі дзе ў полі курган – значыць, там нехта пахаваны. Вялікі курган насыпалі на магілу ваяроў, якія загінулі ў бітве. Гэта нам у школе Іван Піліпавіч тлумачыў. П а р а с к а. Як ты многа, Сцёпачка, ведаеш! Як бы і я хацела яшчэ пахадзіць у школу! Мне так падабаецца вучыцца! С ц я п а н. Дык і павучышся! Цяпер у нас усё пойдзе іначай – усе правы атрымаюць простыя бедныя людзі. П а р а с к а. У нас? Дык я ж ужо буду жыць пад палякамі! А як нам будзе пад іх уладай – адзін Бог ведае!.. С ц я п а н (спахапіўся, спахмурнеў). Прабач… ледзь не забыўся, што здарылася, і што нас чакае… Пад палякамі… Трыста гадоў панавалі тут – дык мала! Дай яшчэ тут раскашавацца! Толькі абнадзеіліся, толькі пачалі думаць, як будзем самі будаваць сваю беларускую дзяржаву – дык на табе! Ведаеш, у мяне ўсё проста кіпіць во тут, у грудзёх. Што гэта яны надумалі – бальшавікі з пілсудчыкамі?!.. (Замаўчаў. Апусціў вочы долу.) П а р а с к а (памаўчаўшы). Пайду я ўжо, Сцёпа. Я ж не сказала дома, куды пайшла, хвалявацца будуць, дзе дзявалася… С ц я п а н. Дык, можа, трэба было сказаць?.. П а р а с к а (усміхнуўшыся). Пасаромелася… Дый мама крыку нарабіла б… Абое ўстаюць з калоды. С ц я п а н (рашучым тонам). І я пайду з табой. П а р а с к а. Куды? С ц я п а н. Да вас. Да тваіх таты і мамы. П а р а с к а (са здзіўленнем). Да нас?.. Як… да нас? Чаго? С ц я п а н. Скажу тваім бацькам, што заўтра ж прышлю сватоў. Заўтра ж! Пакуль не разгарадзілі граніцай. П а р а с к а (устрывожана). Здурнеў ты, Сцёпа! Што ты гаворыш? Заўтра – сватоў? Ды тата і слухаць цябе не стане! І з хаты выганіць! С ц я п а н. Не выганіць. Хіба я з нечым нядобрым прыду? З вельмі добрым. Прыду і скажу: я кахаю вашу дачку – як ніхто ў свеце не кахаў! Скажу: чуеце? Ніхто ў свеце! І я хачу з ёй пажаніцца! Вось! (Аж сам збянтэжыўся ад гэтакіх сваіх слоў). П а р а с к а (шчасліва ўсхваляваная). Першы раз чую ад цябе такія словы. Першы раз!.. Ой, аж чуць не задыхнулася!.. Ніколі яшчэ ты мне не казаў такога… С ц я п а н. А ты і без маіх слоў гэта ведала. П а р а с к а. Не, Сцёпачка, не ведала!.. Ведала, што можа, трохі, але… што аж гэтак – не ведала. С ц я п а н (усміхаючыся). Павінна была ведаць! Хіба не бачыла? П а р а с к а. Бачыла, але… Але каб аж гэтак… Ой, Сцёпа, я, відаць, яшчэ не разбіраюся, яшчэ мала пажыла на свеце, і ты не крыўдуй, калі ласка… С ц я п а н. Не бойся, не закрыўдую… Разбярэшся… (бярэ ласкава за руку). Дык хадзем! Адкладаць няма куды… П а р а с к а. Сцёпа! Я ж ужо сказала: і не думай! Тата і мама і слухаць цябе не стануць! Па-першае, я для іх яшчэ дачушка-пястушка, ну, яшчэ зарана пра замужжа думаць… Па-другое, я ведаю, што скажа тата: пакуль не абазначыцца граніца – і гаворкі не можа быць! Бо калі граніца пройдзе тут, дзе спыніліся войскі, дык што ж будзе? Што тата і мама аддаюць мяне замуж за граніцу. Сваю адзіную дачку – за граніцу! Ты толькі ўдумайся: сваё роднае дзіця – за граніцу! Тата скажа: пачакаем, пакуль усё стане пэўным. А можа ж, дасць Бог, і адсунецца граніца далей, і ваша вёска і наша апынуцца па адзін бок… С ц я п а н (крыху раздражнёна). А што скажа твой тата, калі не па адзін, а па два бакі граніцы, і калі надоўга? А можа і назаўсёды? Што тады? П а р а с к а (амаль жаласна). Не ведаю, Сцёпачка… Але я буду чакаць, буду доўга-доўга чакаць… А можа, усё перайначыцца. Ты ж сам мне расказваў, што Польшча была больш за сто гадоў пад Расіяй у няволі, а во, бачыш, вызвалілася. І нават сама пайшла вайной на Расію, і во колькі захапіла. С ц я п а н. Усё ж я прыйду да вас. Не сёння, і не адзін. Можа, заўтра, ці пазаўтра. Прыйду са сватамі. Хай яны пагавораць з тваімі бацькамі. Людзі сур’ёзныя, вядомыя, хай пагавораць. А ты скажы маме і тату, што мы прыйдзем, скажы. Каб не было знянацку, каб было, як трэба, як у нас адвеку рабілася… П а р а с к а (з мальбой у голасе). Не трэба, Сцёпачка, не трэба. Так будзе горш. Тата адмовіць сватам, адмовіць! І ты пакрыўдзішся, што, маўляў, зганьбавалі… І я кончуся ад перажывання… Не трэба цяпер, не трэба! Ну, давай пачакаем!.. С ц я п а н. Нічога я не пакрыўджуся. І буду думаць пра цябе яшчэ больш! Кожны дзень – кожную хвіліну буду думаць! Не, ты не ведаеш, што са мной робіцца. Не ведаеш!.. Параска закрывае твар далонямі. Плечы пачалі ўздрыгваць. Яна плача. Хадзем, я трохі правяду цябе. І не плач, калі ласка, не плач… Сапраўды, можа, яшчэ ўсё пераменіцца… А пра сватоў ты скажы бацькам, скажы. Не саромейся. Тата і мама ўсё зразумеюць, як трэба… Хадзем!.. Параска выцірае хусцінкай вочы. Сцяпан кранае яе за локаць, бярэ ў руку яе далоньку і яны моўчкі пакідаюць палянку. З а с л о н а ДЗЕЯ ДРУГАЯ Першая – “чорная” – палавіна вясковай хаты. У куце, зусім блізка ад дзвярэй, стол, за сталом – услон і табурэтка. На канцы ўслона, скраю стала, сядзіць старая жанчына. У адной руцэ ў яе нахілены збан, у другой – драўляная лыжка, якой яна чэрпае са збана прастаквашу. Гэта – Луцэя, маці Сцяпана. У дзверы хтосьці пастукаў. Луцэя падняла галаву, паставіла роўна збан і паклала лыжку. Бразнуўшы клямкай, дзверы адчыніла і зайшла ў хату зграбна, як на свята, апранутая маладая жанчына, у вобліку якой без цяжкасці можна пазнаць Параску. П а р а с к а. Добры дзень вам у хату. Л у ц э я. Дзень добры. Нейкую долю хвіліны моўчкі глядзяць адна на адну. П а р а с к а. Прабачце, што так нязвана-няпрошана да вас… Л у ц э я. Нічога. Добраму чалавеку я заўсёды рада… Праходзьце, сядайце. Ці на ўслоне, ці на табурэтцы, дзе вам зручней… П а р а с к а (не адразу, як бы сабраўшыся з духам). Я – з Панышоў, Параска… Л у ц э я (не адразу). Параска? П а р а с к а (не зводзячы вачэй з Луцэі). Параска… Л у ц э я (захваляваўшыся). Тая, што… П а р а с к а. Тая, цётка Луцэя, тая… Другой у нашых Панышах не было і няма. Л у ц э я (імгненна, на поўны голас, закрычала-загаласіла). Сцёпачка! Сыночак мой!.. А дзе ж ты прапаў, мой родненькі? А ты ж паглядзі, хто прыйшоў у нашу хатачку! А ты ж так хацеў, каб яна была тут за гаспадыньку за маладзенькую!.. Параска кідаецца да Луцэі, абдымае яе і сама заходзіцца горкім плачам. П а р а с к а. Цётачка Луцэя, не трэба так, як па нябожчыку, а то ў мяне сэрца разарвецца… Ён вернецца, яго адпусцяць – і вернецца… вернецца!.. Л у ц э я. А хто ж табе сказаў, што яго забралі? П а р а с к а. Яшчэ тады даведалася, адразу ж. Тата ў віленскай газеце вычытаў… Там былі пералічаны многія і сярод іх – малады вучоны Сцяпан Барэйка. Я не сумнявалася, што гэта ён, бо ўжо ведала, што ён піша… З віленскіх і беларускіх газет ведала, якія тата выпісваў, – доўга, аж пакуль іх польскія ўлады не забаранілі… А ці былі вам яго вестачкі – пасля таго, як забралі?.. Л у ц э я. Спачатку, хоць рэдка-рэдка, прыходзіла маленькае пісьмо, некалькі радочкаў, што жывы, здаровы, што праз пяць гадоў вернецца з таго Сібіру дадому, у Мінск… А пасля перасталі прыходзіць гэтыя лісточкі, зусім перасталі. Ужо гады чатыры – каб хоць як-небудзь азваўся! Нічога! Як у ваду кануў… Божачка мілы… Усе вочы праплакала, чакаючы. Усё сэрца ператлела ад болю. Уся галоўка мая ўсохлася ад думачак… (Замаўчала). П а р а с к а. Цётка Луцэя… Прабачце, што пра такое пытаюся… Тады, як яго забралі, ці меў ён сям’ю, ці… Л у ц э я (скрушна паківаўшы галавой) Сям’ю… (цяжка уздыхнула). Не было ў яго сям’і, не было. І ты, золатка, ведаеш чаму… Пакуль ён вучыўся ва ўніверсітэце, я маўчала. А тады пачала пытацца: а што ж ты, Сцёпачка, не жэнішся? Ужо ж гады! Ці ў Мінску нявест бракуе? А ён кажа: “Не магу, мама, не магу: мяне чакае ў Панышах Параска…” Параска ўскрыкнула – затрэслася ад плачу. Я кажу яму: “Дык Панышы ж ужо шмат гадоў за граніцай! І колькі ж яна будзе цябе чакаць?” А ён… ведаеце, што ён сказаў? “Граніца не вечная. Не за гарамі час, калі яна будзе змецена”. Так і сказаў: Змецена! Надта ж ён не любіў тых , што правялі гэту граніцу. Яшчэ як толькі пачаў вучыцца ў тэхнікуме і прыехаў дадому на канікулы, дык да яго прыйшоў, помню, настаўнік, Іван Піліпавіч. Яны сябравалі, хоць той і нашмат старэйшы быў. Дык Сцёпа расказаў яму надта складна напісаны сцішок – пра гэту граніцу. Іван Піліпавіч, помню, папрасіў Сцёпу расказаць яшчэ раз. А тады сам, се­дзячы во там, дзе вы сядзіце, шмат разоў паўтараў адзін слупок з таго сцішка. Я і сама трохі запомніла: “Нас падзялілі. Хто? Чужаніцы! Цёмных дарог махляры!” Я сядзела во там, каля печы, і ўсё чула, што яны гаварылі, хоць і не ўсё разумела. Помню, як Іван Піліпавіч, хістаючы галавой, прымаўляў: “Які малайчына, дзядзька Якуб! Які малайчына!” Калі настаўнік пайшоў, я спытала Сцёпу: “Якога гэта Якуба ён так хваліў?” І Сцёпа адказаў: “Якуба Коласа, мама. Нашага вялікага паэта. Гэта ён вучыць нас маладых, як трэба бараніць свой край ад чужынцаў.” Во так і адказаў (замаўчала). П а р а с к а (глыбокім прачулым голасам). Каб вы ведалі, цётка Луцэя, як я яго любіла! Даруйце мне праўду маю – і дагэтуль люблю. Л у ц э я (відочна здзіўленая). А хіба ж сама не замужняя? П а р а с к а. Замужняя… Ужо і аўдавела. Шмат гадоў я чакала, што, можа, здарыцца нешта – і граніца між намі згіне… Нават не пералічу, колькі хлопцаў прыходзіла сватацца… Ну, а як прачытала ў газеце, што Сцяпана забралі – сілы мае кончыліся, больш пярэчыць бацькам не змагла… Аддалі замуж як непрытомную… Скарылася лёсу… Пашкадавала маму, бо надта яна мучылася, на мяне гледзячы… Які быў шлюб – такое было і жыццё замужам… Хай мне Бог даруе, ведаю, што гэта вялікі грэх, але… жыла з адным, нелюбімым, а думала пра другога. І ўдзень і ўначы… Думала і бачыла, заплюшчыўшы вочы, Сцёпу. Толькі Сцёпу… Л у ц э я (сашчэпліваючы рукі). А дзіцятка маё дарагое! А золатка маё! Божачка, што я чую! І за што ж нам такое пакаранне! (Перадыхнуўшы). А што з тваім чалавекам стала, што такая маладая аўдавела?.. П а р а с к а. Загінуў. На гэтай вайне. Быў мабілізаваны ў польскае войска, як яна пачалася. Нашы, панышоўскія, што былі з ім разам, бачылі яго смерць. Пад нямецкую бомбу трапіў. Казалі: на шматкі парвала. Там жа недзе і закапалі, у адной яме з іншымі. Недзе побліз Гдыні, казалі… Хвіліна маўчання. Жанчыны сумнымі заслязёнымі вачамі глядзяць адна на адну. Л у ц э я. А дзеткі ёсць? П а р а с к а. Ёсць. Дачушка. Ужо сёмы гадок пайшоў. Была яшчэ адна – памёрла адразу ж пасля родаў… Л у ц э я. А жывеш – з яго бацькамі, ці асобна? П а р а с к а. Пакуль што ў іх… але, відаць, буду вяртацца ў сваю. Мама зусім схварэлая, патрэбен пастаянны догляд, і тата адзін не спраўляецца. І гаспадарку весці, і хворую маму глядзець. Л у ц э я (скрушна). Усе гаруюць… Усе кругом гаруюць… А найбольш гора – праз гэтыя войны. Калі б тады, у дваццатым, не вайна з палякамі – не было б тут граніцы, і ўсё магло б быць іначай, – і пэўна мела б я цябе за нявестачку, і ўсе мы былі б шчаслівыя. Ты мне, золатка, надта падабаешся, нутром бачу, якая ты чыстая. Не дзіва, што мой Сцёпачка палюбіў цябе; ён і сам быў чысты, кругом чысты. П а р а с к а. Цётка Луцэя, што я вас хачу папрасіць… Можа, цяпер, калі скончылася і гэтая вайна, можа, Сцяпан прышле вам хоць якую вестачку пра сябе… То перакажыце як-небудзь мне… Або дазвольце мне прыходзіць да вас – калі будуць пускаць свабодна. Бо сёння толькі пад гарантыю майго таты пусцілі, з ім новая ўлада трохі лічыцца… Л у ц э я. Прыходзь, золатка, калі ўздумаеш – тады і прыходзь. Можа, і азавецца мой сыночак, можа ж не загубілі яго ў тым Сібіру… (Як бы спахапіўшыся). Парасачка, ты ж, можа, не ведаеш… У нас пра тых, каго забралі, уголас на людзях гаварыць няможна, толькі між сабой дома. На людзях гаварыць забаронена. Адно начальства на сходах гаварыла, абзывала ворагамі народа. А простыя людзі павінны маўчаць – ні скардзіцца, ні папракаць, ні, крый Бог, нядобра гаварыць пра ўладу. Дык ты ўжо глядзі, Парасачка, лішняга нічога не кажы пры людзях, бо людзі ёсць усякія, ой якія ўсякія!.. І што ў мяне пыталася пра Сцёпу – не прагаварыся. Беражонага Бог беражэ. Такое жыццё, Парасачка… Параска, колькі слухала, ківала галавой: маўляў, усё разумею. П а р а с к а (цяжкім апалым голасам). Такое жыццё, што нават слова сказаць нельга… Дык а як жа ў такім жыцці жыць? Як жыць? Моўчкі? Зусім моўчкі? (праз доўгую паўзу). Пайду я ўжо, цётка Луцэя, пайду маўчаць. (Устае з услона і падыходзіць да Луцэі, якая таксама ўстала. Падае перад Луцэяй на калені, хапае ў рукі яе далонь і некалькі разоў моцна цалуе). Л у ц э я (у відавочным узрушэнні). А божачка!.. А дзіцятка маё! А за што ты цалуеш гэтыя чорныя рукі? За што? П а р а с к а (падняўшыся з каленяў). За Сцёпу, цётачка… За тое шчасце, хоць і кароткае, якое я зведала, калі мы сустракаліся… Якая была шчаслівая! Толькі памяццю пра тое і жыву, і трымаюся… Дзякую, цётка Луцэя, дзякую!.. (Прыхінаецца да Луцэі і цалуе яе ў вусны). З а с л о н а 2001-2011   Адрынуты Драма ў дзвюх дзеях Дзейныя асобы: Б а г о в і ч – вызвалены пасля адбыцця тэрміну пакарання, “вораг народа”. 34 гады. Ш у л я к – старшыня калгаса. Каля 40 гадоў. М а р ы л я – жонка Шуляка, сястра Баговіча. 38 гадоў. Ж а б р э ц к і – пісьменнік, журналіст, сябар Баговіча ў маладосці. 35 гадоў. В е р а – журналістка. 26 гадоў. На календары – верасень 1946-га. ДЗЕЯ ПЕРШАЯ Бедная пасляваенная вясковая хата, не перабітая на пакоі. Усё разам: печ, стол, услоны, ложкі, табурэткі… Ускрай стала, засланага белым абрусом, сядзіць на ўслоне Марыля і перабірае ў рэшаце шчаўе. Дуддзе і звялыя калівы адкідвае ў міску. Заходзіць Шуляк – у вельмі добрым настроі. Ш у л я к (радасна, гучна). Ну, віншуй, Марылька! Прагаласавалі аднагалосна. Праз тыдні два на Бюро Райкома зацвердзяць – і ўсё! І Браніслаў Пятровіч Шуляк – член ВКПБ. М а р ы л я. Дык і віншую, Бронічак! (Адстаўляе рэшата са шчаўем убок). А зацвердзяць? Там жа, мусіць, вельмі строга? Ш у л я к. Не сумняваюся! Па-першае, – франтавік, кавалер ордэна Чырвонай Зоркі, па-другое, мой калгас – адзін з лепшых у раёне. Так што – даставай бутэльку гэнай гары і, як любіць казаць Вінцук, лыкнем па чарчыне. Прычына важная! М а р ы л я (усміхаючыся). Дзве прычыны. І другая важная. Ш у л я к (глядзіць запытальна на жонку). Якая – другая? М а р ы л я. А такая, што Барыс прыехаў. Ш у л я к (крыху апалым голасам). Які… Барыс? М а р ы л я. Ну які ж! Брат мой! Вярнуўся з Сібіру на Радзіму. Адгараваў бедненькі. Ш у л я к (зусім не ўзрадаваўшыся). Барыс?.. Дык а дзе ён? М а р ы л я. Выйшаў глянуць на сядзібу нашу… Зараз прыйдзе. Ш у л я к (памаўчаўшы). А як ён вярнуўся? Судзімасць з яго знялі – не казаў? М а р ы л я. Не знялі. Проста адбыў тэрмін, і адпусцілі… Без права жыць у вялікіх гарадах… Ш у л я к (пахмурнеўшы тварам). Значыць, кляймо “ворага народа” за ім засталося… М а р ы л я. Ты ж ведаеш, які ён вораг народа. Нізашто адпакутаваў. Ш у л я к. Я то, дапусцім, ведаю, але… людзі не ведаюць. У вачах людзей ён… Як казалі і кажуць: нізашто, без віны, не садзілі… Усё роўна ж на яго будуць глядзець як на ворага, які атрымаў па заслугах. Каб гэта яго рэабілітавалі, прызналі невіноўным… М а р ы л я (усхліпнуўшы, выціраючы вочы хустачкай). Барыс вельмі перажывае за гэта… Ты ўжо падтрымай яго, Бронік, хоць добрым словам падтрымай… Сказаў, што надта хоча вярнуцца ў літаратуру. На працу ў часопіс, кажа, не прымуць, але каб хоць пісаць і друкавацца, як раней. Для яго ж пісанне – гэта ўсё, увесь сэнс жыцця… Ідзе… Ідзе наш гаротнічак… Заходзіць Баговіч. Убачыўшы Шуляка – шырока, радасна заўсміхаўся. Б а г о в і ч. Бронік! Швагрусь мой даражэнькі! (Парыўна ступае да Шуляка і горача абдымае яго). Ну, здароў, браток, здароў! Дай і яшчэ раз прыгарну цябе! (Моцна абдымае Шуляка). Ш у л я к. Здароў, здароў, Барыс! Рад бачыць цябе на свабодзе. А ты, я гляжу, трохі змяніўся. Пастарэў. Нават сівізна вылезла. Б а г о в і ч. Дык жа не на курорце быў, братачка! Дзе быў і як было – прыйдзе час – раскажу. Там пастарэеш! Дарэчы, і ты не памаладзеў, таксама не соладка было. Дый цяпер, відаць, нялёгка. Пасля такой небывалай у свеце вайны… Марыля тым часам паставіла на стол бутэльку самагонкі і закусь. М а р ы л я. Дык сядайце, мужчынкі! Адзначым аж дзве радасці адразу. За сталом і пагутарым. Б а г о в і ч. Ага! Як сказала Маня пра дзве радасці, я зразумеў, што цябе можна павіншаваць: прынялі? Віншую, Бронісь, віншую! Гэта – выдатна. Малайчына, што набываеш актыўную пазіцыю, малайчына! Між іншым, за тыдзень да арышту мне прапанавалі паступіць у партыю. Я ад нечаканасці аж разгубіўся: ці варты я гэтага гонару? Кажу: дайце трохі падумаць… На тым і скончылася. Садзяцца за стол. Шуляк налівае ў шклянкі мутнаватую вадкасць. Ш у л я к. Дзяржаўнай няма. Самапёрка. Магазінную толькі ў Мінску іншы раз пробую. Тут няма. Ну, дык за сустрэчу, за тваё вяртанне! Б а г о в і ч. Не, я хачу спачатку за тваю сённяшнюю радасць выпіць. Гэта, брат, не проста радасць, гэта – твой лёс. Ты назаўсёды звязваеш сваё жыццё з партыяй!.. М а р ы л я. Не аддзяляйце адну радасць ад другой! Вып’ем за абе­дзве адразу. Ш у л я к. Во якая мая Міхайлаўна разумніца! Што значыць настаўніца!.. Ну, давайце! За наша мілае здароўе! Выпіваюць. Закусваюць. Праз хвіліну Шуляк налівае ў шклянкі зноў. Давайце паўторым. Дзве радасці – дык і дзве чаркі ўзапар! Прашу! Выпіваюць. Закусваюць. М а р ы л я (падкладаючы мужчынам закусь). Ты, Барысок, і ад чаркі, відаць, адвык за гады няволі? Б а г о в і ч. А я ж і не быў прывыкшы да яе! Хіба не помніш? Я не ўлягаў у гэту смакату і тады, да гора-няшчасця. Ш у л я к. І што ж ты думаеш рабіць тут, на Радзіме, як жыць з “воўчым білетам”? Табе ж пісаць і друкаваць не дадуць. Ці, можа, дадуць? Б а г о в і ч (адразу ж перамяніўшыся тварам). Пісаць… Пісаць – не забаронена нікому. А вось ці будуць друкаваць мяне… пажывем – пабачым. Паеду заўтра ў Мінск, у Саюз пісьменнікаў. Што скажа старшыня, ён мяне ведае з маладосці. Ведае, што я і на макавае зерне не вінаваты перад савецкай уладай. Усё, што я пісаў, усё да апошняга радка, – было прысвечана ўслаўленню нашага жыцця, усё працавала на перамогу сацыялізму. Усё! Не ведаю, хто яшчэ з маладых беларускіх пісьменнікаў так верна служыў нашаму ладу, нашым камуністычным ідэям, як я! І вось – нейкая свалата напаклёпнічала, захацела з’есці мяне. Ш у л я к. Дык калі ты не адноўлены ва ўсіх правах і ты застаешся з кляймом “ворага народа”, дык якую табе могуць даць работу, якую пасаду? Б а г о в і ч. Дарагі мой Браніслаў Пятровіч! Ну пасаду падмятайлы ці конюха на калгаснай стайні – дадуць? Ну і буду працаваць, зарабляць на хлеб. Ш у л я к. Конюха?.. А гэта яшчэ пытанне. Могуць і не даверыць. Каб як замаскаваны вораг народа не загубіў табун. М а р ы л я. Бронісь! Апомніся, што ты гаворыш! Ды яго прымуць нанава ў Саюз пісьменнікаў! Разбяруцца – і прымуць! Не могуць такога патрыёта, такога чыстага душой – не прыняць!.. Б а г о в і ч. Маня!.. Давайце пра іншае… Раскажыце, як вы тут… Як вам было пад немцамі? Як цяпер жывецца? Як калгас трымаецца? Раскажыце. Хоць трохі. Ш у л я к (прыкметна ахмялелы). Пад немцамі? Змагаліся! Спачатку ў партызанах, а тады на фронце. Да Берліна дайшоў! І ордэн маю. І медалёў – паўтузіна. А як жывём сёння? Ну, яшчэ не па поўнай меры. Але – не гэта галоўнае. Галоўнае – настрой у трудзяшчых. Ты знаеш, які настрой у трудзяшчых! А чаму? А таму! Фашыстаў перамаглі? (Уставіўся на Баговіча). Я ў цябе пытаюся: перамаглі ці не? Б а г о в і ч. Перамаглі, Міхайлавіч, а як жа! Не маглі не перамагчы. Ш у л я к. А-а-а! Вось іменна! Цяпер ідзём далей. Калгасы аднаўляем? Я ў цябе пытаюся: аднаўляем ці не? Б а г о в і ч. Аднаўляем, вядома. Дзякаваць Богу, патроху аднаўляем. Ш у л я к. А-а-а! Вось іменна! Аднаўляем. Становімся на ногі! Цвёрда! А Мінск з руін падымаем, га? Падымаем, ці не? Б а г о в і ч. Падымаем, вядома. Трэба ж, каб і жыць было дзе, і працаваць. Ш у л я к. А-а-а! Вось іменна! Вось чаму і настрой у трудзяшчых! Як любіць гаварыць наш Якімчык: суцэльны пафас! А дзякуючы каму мы перамаглі, га? А дзякуючы каму мы аднаўляем і падымаем, га? Гэта ты разумееш, ці не? Я пытаюся: разумееш? М а р ы л я. Ну што ты прычапіўся са сваімі пытаннямі? Супакойся! Ш у л я к (прыстукнуўшы рубам далоні па стале). Не лезь, Маня! Не перабівай! Як той Агрэгат кажа: мне вашы рэплікі не патрэбны! Дык вось я пытаю: ты разумееш, дзякуючы каму ўсё гэта? Разумееш? Б а г о в і ч. Разумею, канечне! Гэта кожны савецкі чалавек разумее. Ш у л я к. А-а-а! Вось іменна! Тады – у гонар таго, каму мы абавязаны перамогай – пяём песню! Маю любімую! Самую любімую! Яшчэ з фронту! (Запявае). Арцілярысты! Сталін даў прыказ! Арцілярысты! Завёт атчызна нас!.. І з соцень тысяч батарэй За слёзы нашых мацярэй, За нашу Родзіну – агонь! агонь! (Да Баговіча). А ты чаму не пяеш? Б а г о в і ч. Дык я ж… не спяваю наогул. З малалецтва. Слыху не маю. Абдзяліў Бог мяне гэтай радасцю. Ш у л я к. Ну, ты гэта кінь! Не прызнаю̀ твайго апраўдання! На любую іншую песню слыху можна не мець, а на гэту – слых павінен быць! М а р ы л я. Бронісь! Ну сказаў жа Барыс, што ён не спявае наогул. Дык чаго ты? Ш у л я к. Не! Яшчэ раз заяўляю: не прызнаю̀! Песню пра Сталіна павінен пець кожны – хоць і праз не магу, і не маючы голасу. Толькі ворагі савецкай улады не пяюць у гонар тварца ўсіх нашых перамог!.. Б а г о в і ч (пакрывіўшы твар як ад болю). Прабач, Бронісь, я, відаць, залішне выпіў з непрывычкі; нешта мяне замуціла. Дазвольце, я выйду. (Падымаецца і выходзіць). М а р ы л я (да мужа, з дакорам). Эх ты!.. Во не чакала ад цябе гэтага. (Выходзіць таксама). Ш у л я к (незадаволена). Хм! Яна не чакала! А калі праз яго лясне маё паступленне ў партыю? Вось тады і будзе “не чакала”! І трэба ж было яму іменна цяпер аб’явіцца! Ну хоць бы на месяц ці на два пазней! А цяпер што? Ад людзей жа не ўтоіш! Разыйдзецца, што Шуляк водзіцца з былым палітычным асуджэнцам. З лагера выпусцілі, але ж правоў не вярнулі, не рэабілітавалі… Значыць, ніякага даверу не будзе. Вось табе і “не чакала”! Усе кругом ужо былі даўно забыўшыся, што ў мяне ёсць швагер з кляймом ворага… І вось – на табе! Аб’явіўся! Якраз тады, калі ўсё так добра пачало складвацца. Ну, буду спадзявацца на лепшае. Можа, і не нададуць значэння, што ў мяне такое сваяцтва… (Як бы спахапіўшыся). Ну, што там яны? Сапраўды стала дрэнна?.. Пайду гляну… (выходзіць). З а с л о н а ДЗЕЯ ДРУГАЯ Адзін з пакойчыкаў рэдакцыі рэспубліканскай газеты. Звыклая для першых пасляваенных гадоў цесната: чатыры пісьмовыя сталы амаль упрытык. За адным сядзіць над паперамі Жабрэцкі. За другім, па суседству, – Вера, нешта піша. Чуецца нягучны стук у дзверы. Жабрэцкі не звярнуў увагі. Вера падняла вочы. Заходзіць Баговіч. Б а г о в і ч. Добры дзень у хату! Жабрэцкі (звыкла-абыякава буркнуў): Добры дзень. В е р а (падкрэслена ветліва, таксама па звычцы). Добры дзень!.. Вы да каго, прабачце? Б а г о в і ч (кінуў на Веру вокам, усміхнуўся і рушыў да стала Жабрэцкага). Ляксей! Сябра мой дарагі!.. Ж а б р э ц к і (амаль спалохана адарваўся ад папер). Баговіч? Б а г о в і ч. Я, Ляксейка, я, Баговіч!.. Твой самы блізкі сябра ў маладосці! Паўз край стала набліжаецца да Жабрэцкага; той падняўся насустрач, але з поснай мінай, без ніякага знаку радасці; заўважыўшы гэта, Баговіч, які быў памкнуўся горача абняць сябра, стрымаўся і працягнуў для прывітання руку. Здароў, браток! Ж а б р э ц к і. Здароў. (Так стрымана, нібы ўчора бачыліся. Руку падае, але толькі на адно імгненне). Тут ужо сёння хтосьці казаў, што ты аб’явіўся… Яшчэ ў той момант, як Баговіч, зайшоўшы, загаварыў да Жабрэцкага, Вера паднялася з крэсла. На твары ў яе і здзіўленне, і спалох, і радасць: яна пазнала Баговіча. І стаіць, і не зводзіць з яго вачэй, і не садзіцца. Б а г о в і ч. Аб’явіўся як бачыш… Ах, Ляксей, колькі я разоў успамінаў цябе, нават колькі разоў сніў!.. Асабліва ўспаміналася, як мы з табой гулялі ўздоўж Свіслачы і як горача гаварылі пра літаратуру… Жабрэцкі трымаецца так, як бы і не чуе, што гаворыць Баговіч, паспешліва капаецца ў паперах на стале, відочна, што нешта шукае, нарэшце, узяў нейкі аркуш і рушыў з-за стала – нібыта перад ім не сябра, якога не бачыў дзесяць гадоў, а выпадковы незнаёмы наведнік. Ж а б р э ц к і. Прашу прабачэння, але мне трэба да галоўнага, тэрміновы дакумент на подпіс… Б а г о в і ч. Калі ласка, браток! Служба ёсць служба. А я пачакаю, мне спяшацца няма куды… Жабрэцкі выходзіць. Вера як стаяла, так і стаіць, і ўсё не зводзіць вачэй з Баговіча; ад хвалявання круціць у пальцах асадку. Баговіч, правёўшы позіркам Жабрэцкага, паглядзеў на Веру. А што ж вы ўвесь час стаіцё? Нешта хочаце сказаць ці спытаць у мяне?.. Дарэчы, як вас зваць? В е р а (моцна хвалюючыся). Вера. Вера Лосік… Я хачу сказаць, Барыс Міхайлавіч, хачу сказаць, што я… вас ведаю…я пазнала вас, як толькі вы зайшлі і загаварылі… Б а г о в і ч. Ну, калі ведаеце, што я – Міхайлавіч – значыць, пазналі. Значыць, мы калісьці бачыліся? (Пільна ўглядаецца ў Веру). В е р а. Так, бачыліся. Вы прысядзьце, Барыс Міхайлавіч… Прыся­дзьце… (Спрытна выходзіць з-за стала і ставіць госцю крэсла). Б а г о в і ч. Дзякую! (Садзіцца). Кажаце, бачыліся? Дзе і калі, прабачце? В е р а (не садзіцца; стаіць як вучаніца перад настаўнікам). Вы прыходзілі да нас, у педвучылішча, на сустрэчу, у верасні трыццаць шостага… Я была толькі паступіўшы, яшчэ зусім зялёная, пасля сямігодкі… Б а г о в і ч. Вы ўсё-такі сядзьце, Верачка, а то мне няёмка. Вы ж ужо не тая першакурснічка… Вера садзіцца. Значыць, сустрэча запомнілася? Так, што нават праз дзесяць гадоў пазналі таго маладога пісьменніка? Я ж тады зусім малады быў – усяго дваццаць чатыры было за плячыма!.. В е р а. Пазнала… Вас не пазнаць нельга. Можа, вам будзе цікава, што тады… амаль усе дзяўчаты нашага курса закахаліся ў вас!.. Праўда-праўда! Помню, як пасля сустрэчы доўга выказвалі сваё захапленне і прызнаваліся, што ім асабліва падабаецца ў вас. Баговіч слухае і сумна ківае галавой. А яшчэ хачу вам прызнацца, што я дагэтуль хаваю вашу кнігу з надпісам… З вельмі харошым надпісам… Б а г о в і ч (ускінуўся, ледзь не падскочыў з крэсла). Што? У вас ёсць мая кніга? Вы не жартуеце? В е р а (усміхаючыся). Не, праўда, ёсць. “Дружба” называецца. Апошняя ваша кніга… Таго, 36-га года выдання… Б а г о в і ч (у вялікім узрушэнні). І вы не баяліся яе трымаць? Кнігу “ворага народа”? В е р а (глядзіць Баговічу ў вочы з горкай-горкай усмешкай). Які ж вы вораг народа, Барыс Міхайлавіч? Які вораг? Чалавек, які пісаў такія кнігі, – найверны сын народа, а не вораг. А ці баялася?.. Баялася, вядома. Але я так яе схавала, каб ніхто выпадкова не ўбачыў. Ну, а яшчэ ў чалавеку павінна быць нешта, мацнейшае за страх… Ці не праўда? Баговіч хапае Верыну руку, горача раз і другі і трэці цалуе. Затым сціскае ў сваіх далонях і, трымаючы па-над сталом, прыпадае тварам, і доўга не адпускае. В е р а (у разгубленасці ад такой нечаканай праявы пачуцця). Не трэба, Барыс Міхайлавіч… Не трэба… Ну, што вы! Хвіліначку! Вы… плачаце? Божа мой, што я нарабіла!.. Б а г о в і ч (адпускаючы Верыну руку з далоняў). Дзякую, мілая Верачка, дзякую! Я… ад шчасця праслязіўся. Даруйце мне гэтыя слёзы. Пасля ўсяго перажытага яны… (вымае насовачку і выцірае вочы). В е р а. Я разумею, Барыс Міхайлавіч, я ўсё разумею… Б а г о в і ч (трохі супакоіўшыся). Нешта ж доўга не вяртаецца Ляксей? Мусіць, сярдзіты рэдактар і дае яму дыхту. Вера прамаўчала. Як бы і не пачула занепакоенага пытання Баговіча. Верачка, а вы пад акупацыяй тут жылі, у Мінску? В е р а. Тут, усе тры гады – тут. Б а г о в і ч. І што, прабачце, рабілі? З чаго жылі? В е р а. Настаўніцай працавала. Я ж за год да вайны закончыла педагагічнае вучылішча і ўладкавалася ў школу, настаўніцай пачатковых класаў. І пад немцамі – працягвала. Школы ж не пазачыняліся. Усе тры гады вучыла дзяцей чытаць-пісаць, рашаць задачкі, спяваць песенькі. Б а г о в і ч (са здзіўленнем). Працавалі ў школе, якой камандавалі нямецкія ўлады? Значыць, супрацоўнічалі з акупантамі? В е р а. Не, Барыс Міхайлавіч, не супрацоўнічала. Я ўжо сказала і, прабачце, паўтару: я вучыла ў школе малых дзетак, навучала іх чытанню, пісанню і ўсяму добраму. Напрыклад, як важна любіць сваю родную зямлю, родную мову, родныя песні, свае духоўныя і культурныя традыцыі, звычаі. Не маглі ж дзеці тры гады заставацца без вучобы! Тры самыя лепшыя, самыя прыдатныя для вучобы гады! Ці вы разумееце гэту справу іначай? Б а г о в і ч (не адразу, задумаўшыся). Гэта – у горадзе, у Мінску. А ў вёсках? Сястра мне сказала, што іх дзеці вучыліся пад немцамі толькі адзін год, а тады, ужо ў сорак другім, школу спалілі партызаны, а настаўнікі, баючыся расправы, разбегліся. А некаторых нават расстралялі як здраднікаў… В е р а. Так, было менавіта так. Я гэта ведаю… (Сумна ўсміхнуўшыся). Ну вось перад вамі здрадніца, калабарантка. Тры гады атрымлівала за працу ў школе акупацыйныя нямецкія маркі. Б а г о в і ч (разважліва). Процьма пытанняў узнікае. Усё гэта выгля­дзіць зусім не так проста, адназначна, як мне думалася… Прабачце, можа, палічыце нетактоўнасцю, можа, праяўляю празмерную цікаўнасць… У вас на шыі, пад вухам, рубец, па ўсім бачна – ад раны. Вы былі параненыя? В е р а. Так, гэта ад раны. Ад асколка міны. Пашчасціла, што не зачапіў аорту. Каб на два міліметры глыбей – дык усё, і душа на неба. Б а г о в і ч (са спачуваннем). Бедная, бедная Верачка! І вас не абмінула фашысцкая лютасць! Але ж і звяругі!.. Яны што – пагналі мірных невінаватых людзей на міны? Калі і як гэта было? В е р а. У сорак трэцім. У Мінску. Але міна была не нямецкая, міна, на вялікі жаль, была партызанская. Партызаны падклалі… Было так. Ладзілася вялікая вечарына, літаратурна-музычная, у славутым нашым беларускім тэатры. Партызаны разлічвалі, што на вечарыну прыйдзе шмат нямецкіх афіцэраў, і пад сцэнай паклалі загадзя гадзіннікавую міну. І яна выбухнула. А немцаў было, можа, два-тры чалавекі, а была поўная зала беларускай моладзі. І было вельмі шмат ахвяр, – з ліку моладзі. Ніводзін немец, нават з тых двух-трох, не пацярпеў. Вось там дасталося і мне. (Усміхаючыся). Надта ж любіла роднае мастацкае слова! Усюды, дзе яно гучала, хацелася пабыць. Ну, гэта ў мяне яшчэ са школьных гадоў. Не выпадкова ж, не так сабе і папрасіла вас падпісаць мне кнігу на той сустрэчы ў педвучылішчы. Б а г о в і ч (вельмі сур’ёзна, разважліва). Мяне забірае думка, што я амаль нічога не ведаю пра Беларусь пад акупацыяй, пра становішча народа, пра жыццё простага люду, пра яго стаўленне да акупантаў і да іх паслугачоў, пасобнікаў… В е р а. Што да саміх акупантаў – тут усё ясна. Чужына. Чужацкая навала, набрыдзь. І самі нахабныя морды, і паводзіны, і мова, і уніформа – усё чужое, усё для нас агіднае і ненавіснае. Я да вайны не ведала, неяк не думала, што чужое можа быць такім агідным, такім непрыймальным і варожым духу майму, проста нясцерпна варожым… Я ўпершыню тады і задумалася: што значыць сваё і што значыць чужое. Сваё – і чужое. Мы – і яны. Ну і канешне думала: а чаму яны тут? Чаго яны, няпрошаныя, прыйшлі? І ведаеце: вось гэтая непрыязнасць да чужыншчыны натхняла мяне, маладую настаўніцу, на выхаванне ў дзяцей любові да свайго, нашага, роднага, дадавала мне нейкай унутранай сілы, і я тады яшчэ больш захапляюча гаварыла пра чароўную прыгажосць нашай беларускай прыроды, больш горача дэкламавала вершы беларускіх паэтаў. Помню, як чытала дзецям коласаву “Раніцу ў нядзельку” – па часопісу “Беларуская школа”, выдаваўся такі ў час акупацыі, замяняў нам даваенныя чытанкі, якія былі забароненыя. Б а г о в і ч (у здзіўленні). Як гэта? Пад немцамі тут выходзіў такі часопіс? І з творамі Коласа, які ў той час столькі пісаў супроць нямецка-фашысцкіх захопнікаў? Гэта неверагодна! В е р а (усміхнуўшыся). Але гэта было, Барыс Міхайлавіч, было! І выходзіў часопіс, і друкаваліся творы нашых славутых паэтаў… Б а г о в і ч. І фашысты цярпелі гэта? В е р а. Дык вы ж не думайце, што друкаваліся творы, у якіх прапагандавалася наша савецкая рэчаіснасць. Не, гэта былі творы ідэйна нейтральнага зместу, як тая ж “Раніца ў нядзельку” Коласа. Гэта – па-першае. Па-другое, немцы “заігрывалі” з беларускай інтэлігенцыяй, якая засталася тут, пад акупацыяй, каб павярнуць на свой бок, каб яна прапагандавала іх ідэалогію. Што ж датычыць самой гэтай інтэлігенцыі… Гэта была вельмі неаднародная маса, і якімі матывамі кожны з іх кіраваўся, і якія прычыны кожнага з іх падштурхнулі да супрацоўніцтва з нямецкімі ўладамі, – гэта, думаю, будзе выясняцца цягам доўгіх дзесяцігоддзяў. З увагай да кожнага канкрэтнага выпадку, да кожнага чалавечага лёсу паасобку… Дарэчы, Вас не дзівіць, што я, нібыта ж калабарантка, працую ў савецкім друку? Чаму аказалі такі давер? Б а г о в і ч. Нават вельмі дзівіць. Але я стрымаўся ад гэтага пытання. Як вы сказалі: у кожнага свой лёс… В е р а. Так, у кожнага свой. Тое, што я працавала пры немцах настаўніцай, – гэта толькі палавіна праўды пра мой лёс. Другая палавіна – што я была ўдзельнікам антыфашысцкага падполля. У мяне і адпаведны дакумент ёсць, пасведчанне. Б а г о в і ч (у вялікім здзіўленні). Вы – падпольшчыца? В е р а (міла ўсміхаючыся). Так, Барыс Міхайлавіч. Падпольшчыца. Самая сапраўдная. (Памаўчаўшы). Я цягам цэлага года перадавала партызанам медыкаменты і бінты. Даставала тут, праз верных сяброў, і перадавала. Партызанская сувязная да мяне заходзіла. Рабіла я гэта, як вы разумееце, пад страхам смерці. Папалася б – і ўсё. Расстрэл тут жа. Але мая нянавісць да чужынцаў так мяне бунтавала, што пра смерць я проста не думала… Б а г о в і ч. Дык вось яно што! Дык гэта ж вы… дык гэта ж вы – гераіня, Верачка! Прабачце, што я так фамільярна звяртаюся. Каб вы толькі ведалі, як мне цікава слухаць вас, весці гутарку з вамі. Усё роўна як родную душу напаткаў неспадзявана. Гутарыў бы з вамі бясконца. Але ж я прыйшоў пабачыцца і пагаварыць з Жабрэцкім. Няўжо ён усё яшчэ ў галоўнага? Там што – нейкая рабочая нарада праходзіць? Вы хіба не ведаеце? Ужо цэлую гадзіну, калі не больш, чакаю. Вера апусціла долу пагляд і досыць доўга маўчыць, круцячы ў пальцах асадку. Баговіч не зводзіць з яе вачэй. В е р а (няголасна, сумна, нібы якую трагічную вестку паведамляе). Дарэмна чакаеце, Барыс Пятровіч. Жабрэцкі не прыйдзе. Б а г о в і ч. Як… не прыйдзе? Ён жа ведае, што я яго чакаю! В е р а (голасам, нібыта і яна ў гэтым вінавата). Не прыйдзе, Барыс Міхайлавіч. Ён не ў рэдактара. (Праз паўзу). Рэдактар наогул сёння не прыходзіў. Ён у камандзіроўцы і будзе толькі паслязаўтра. Б а г о в і ч (хапаецца як тапелец за саломінку). То, можа, ён у намесніка? Можа, я недачуў, можа, ён сказаў, што яго чакае намеснік галоўнага? В е р а (пакруціўшы галавою). Не, Барыс Міхайлавіч, вы добра пачулі, што ён сказаў. Проста… ён баіцца, што сустрэча і гутарка з вамі можа нашкодзіць яму. За паўгадзіны да вас сюды заходзіў цяперашні сябар Жабрэцкага і сказаў, пры мне сказаў, што Баговічу вяртання ў літаратуру няма і не будзе – так яму заявілі ў Саюзе пісьменнікаў. Бо ён не адноўлены ў правах, не рэабілітаваны, з яго не знята кляймо “ворага народа”. І Жабрэцкі зрабіў выснову… Б а г о в і ч (унураны, нейкі час маўчыць; пасля выпрастаў спіну, прыпадняў голаў і ўставіўся паглядам кудысьці далёка-далёка). Значыць, адрынуты! Адзін з самых сумленных і самых верных ідэалам сацыялізма пісьменнік – адрынуты! Кругом і ўсімі! (Цяжка дыхаючы, колькі секунд маўчыць). В е р а. Не ўсімі, Барыс Міхайлавіч. Б а г о в і ч. Так! Мая родная сястрыца ў вёсцы ніколі ад мяне не адвернецца і не пабаіцца ніякага д’ябальскага кляйма. В е р а. Не толькі ваша сястрыца, дарагі Барыс Міхайлавіч. Б а г о в і ч (амаль крычыць). А хто яшчэ? Хто?! В е р а. Ну, прынамсі аднаго чалавека я ведаю… Б а г о в і ч (горка-іранічна). Аднаго чалавека… Ах, Вера-Верачка! Аднаго чалавека!.. (Амаль крычыць). Мне трэба, каб увесь народ паверыў і прыняў! Увесь народ! А вы – пра аднаго чалавека!.. В е р а. Барыс Міхайлавіч, і адзін чалавек – гэта не мала, калі ён з чыстым сумленнем і непахіснай верай. Не мала, Барыс Міхайлавіч, не мала! Можаце па сабе меркаваць: хіба гэта мала, калі ёсць такі чалавек і пісьменнік-патрыёт, як Барыс Баговіч? Ну што вы!.. Баговіч падхопліваецца, хапае Верыну далонь у сваю і горача цалуе, пасля яшчэ і яшчэ раз. Б а г о в і ч. Дзякую! Дзякую! Ніколі не забуду! Так, і адзін чалавек – не мала, зусім не мала, калі гэты чалавек – Вера Лосік. Дзякую!.. Дзякую, Верачка!.. (Парыўна абдымае Веру, горача абцалоўвае ўвесь твар – лоб, шчокі, губы і зноў моцна-моцна прыціскае да сябе). З а с л о н а 2001