Паліна Качаткова (№21)

Паліна Качаткова

_____________________
Жахлівыя рэчы.
Навэлы з нізкі "Маўклівыя сябры"

Працяг.
Пачатак
у «Дзеяслове»
№2 і №5.

Ровар для дарослай жанчыны
Красавік.
У красавіку яшчэ горш, чым заўжды.
Я гэта ведаю. Так яно і ёсьць. У красавіку прыходзяць кепскія навіны.
У красавіку сонца з неба пасылае шкодны ўльтрафіялет. А калі што здарыцца, ніхто не дапаможа.
Калі ніхто не дапаможа, то трэба самому нешта зрабіць. Можна спаць. У красавіку ўвесь час хіліць у сон. Душа імкнецца хоць бы часова пакінуць сваю абалонку – цела, каб зьмяніўшы форму і вобраз, наведаць розныя мясьціны, накіравацца ў іншы сьвет, адрозны ад нашага, сустрэцца з душамі памерлых. Так пад час трызьненьняў жывая душа адлятае на больш ці менш працяглы тэрмін і не сьпяшаецца вяртацца. Таму ў красавіку ня варта сумнявацца ў рэальнасьці сноў.
Што можа быць прыемнага ў красавіку? Тое, што вяртае да жыцьця.
Ровар. Варта набыць ровар.
Трэба набыць ровар на рынку ў ветлівага хлопчыка – прадаўца ровараў. Вакол яго іх шмат – вялікіх і маленькіх, “горных”. Рознакаляровых.
Хлопчык запытваецца:
— Што Вас цікавіць?
— Ровар для дарослай жанчыны.
— Вось два гэтыя ровары для дарослых жанчын, — вецер варушыць яго сьветлыя валасы.
— Чырвоны і сіні?
— Так.
— А астатнія?
— Яны не для жанчын, але калі вы хочаце...
Выбрала чырвоны.
— А як я яго адвязу дамоў?
Прадавец абяцае, што заўтра, роўна а дзясятай раніцы, яго калега, такі самы ветлівы хлопчык даставіць ровар, куды трэба.
— Ён прывязе гэты самы ровар? — дакранаюся да руля. — Ці такі самы але ня гэты?
— Гэты самы. Зранку ён будзе ў Вас.
Яшчэ раз дакранаюся. Мой ровар! Ноч ён пераначуе недзе тут на складзе, а зранку будзе ў мяне. Увечары, як сьцямнее, паеду на ім уздоўж каналу, на якім узімку дзеці катаюцца на каньках – вельмі прыгожа. Прыемна і радасна назіраць за дзецьмі на каньках на блакітным лёдзе каналу. А ў красавіку ад каналу цягне вясновай вільгацьцю, вада ў ім каламутная, дна ня бачна, але зьяўляюцца адбіткі ўсяго, што побач. і неба.
У красавіку сьвеціць шкоднае сонца, і з усіх бакоў дзьме здрадлівы ветрык. Паўсюдна. Нават у кватэры – ад неабачліва адчыненай форткі да вентыляцыйнага люку. Дакранецца да сурвэткі на лядоўні, варушыць яе.
Сталае ўражаньне, што нехта незразумелы і нябачны ходзіць за табой сьлед у сьлед. Крок за крокам. Ён не чужы, не, толькі я дакладна ня ведаю, хто ён. Зашапаціць, прашамаціць дзесьці за сьпіною. Павярнешся, а нікога няма. Адчуеш рух паветра, і быццам уздыхне нехта.
І вечаровы холад у красавіку. Такі ... як ніколі. Пранізьлівы. Зямля аддае зімовы холад. Усё, што пад зямлёй, адтайвае. Вецер хістае дрэвы разам з іх ценямі. Дрэвы рыпяць і стогнуць. Асабліва ўначы.
Красавік 2004, Менск

Русалкі
— Такое лета выдалася няўдалае. З самага пачатку. Хоць ты зусім не выходзь на бераг і не глядзі на ваду, — казала бабуля, — зачыняючы аканіцы сваёй спальні, вокны якой выходзілі на раку, якраз на месца здарэньня. — Дзьве дзяўчынкі ўтапіліся, — уздыхнула бабуля.
аканіцы шчыльна зачыніліся, і ў спальні зрабілася зусім цёмна.

Для дома, які стаіць на беразе ракі, тапельцы — не навіна.
Начныя крыкі над вадой, усплёскі. Зранку вадалазы. Сьлёзы. Пытаньні: як і чаму?
А таму, што ідзе час, і гадзіньнікі ў розных мясьцінах адбіваюць хвіліну за хвілінай, пакуль не надыходзіць астатняя, і ўсё, што было заблытана, разблытваецца.

— Дык як ты даведалася пра ўсё?
— Вельмі шмат машынаў каля нашага дому сабралася. А пасьля гляджу: яшчэ машына – цягне трупавозку. Тут я выйшла за браму.
— Трупавозка?
— Міліцэйская машына, а за ёй цягнецца такі вазок – труну нагадвае.
— Вазок, як труна. Труна на колах? – перапытаў ён.
— Можа быць... Я выйшла на вуліцу, а тут жанчына з берагу бяжыць і крычыць: “Дзяўчаты ўтапіліся”.
— І што?
— “І што?” – гэта стандартнае пытаньне псіхааналітыка. Адказ — нічога. Я зразумела спачатку, што там зусім маленькія дзяўчынкі.... І такі жах мяне апанаваў. А пасьля ўжо кожны расказваў па-свойму. Дапляткарыліся да таго, што адна з іх была цяжарная. Другія казалі, што ў яе вялікі жывот, бо яна вады наглыталася.
— А як усё было?
— Адна плавала, пачала тануць, другая кінулася яе ратаваць. Крыку шмат было. Але ўсе, як звычайна, думалі, што яны весяляцца. Пішчаць.
— Пішчаць...
— Так, піск – гэта эмоцыі, якія нельга выказаць словамі. Тут, на беразе, не заўсёды зразумееш – ад чаго пішчаць, ад захапленьня, ці ад...
— Значыць лепей сыходзіць на дно моўчкі.
— Значыць лепей... Піск не дапамагае.
— І што іх адразу выцягнулі?
— Амаль адразу. Прыехалі медыкі, пачалі адкачваць і не адкачалі.
Прайшло некалькі дзён, і мы ўбачылі тым месцы хлопцаў, якія сядзелі ўсе ў чорным. Потым падняліся і па сьцежцы сышлі – моўчкі, адзін за другім. У той жа дзень бачыла я і жанчыну, якая прыйшла з півонямі і пускала іх па вадзе. У чорным строі. І камень у той жа дзень скацілі з гары на бераг – на купальнае месца. Мужчына з гары скаціў уніз камень.

Зусім халодны чэрвень. Моцны вецер. Няма цеплыні. Халодна. Позна ўвечары ідзем гуляць з Рокісам у старыя акопы – частка ўмацаваньняў Усходняга Валу, які Гітлер загадаў пабудаваць пасьля правалу аперацыі пад Курскай Дугой. Так вакол Оршы атрымалася тры лініі абароны — глыбока эшаланаваная абарона праціўніка.

У цемры Рокіс зьнікае, а пасьля нечакана зьяўляецца і дакранаецца вільготным носам да рукі – гэта яго ласка. А потым зноў зьнікае ў высокай траве і ў цемры... Нямецкія аўчаркі па колеры здольныя зьлівацца з зямлёй, лістотай, травой і зьнікаць. Каб раптоўна і зусім бязгучна зьяўляцца перад табой.
Акопы асыпаліся, зарасьлі травой. Вяртаецца Рокіс, ён неспакойна і чуйна ўглядаецца ў бок ракі – штосьці там ня тое… Але я адчуваю толькі водар травы, вады, кветак. І страх.
Працягваю руку да сабакі:
— Хто там?
Рокіс сеў ля ног. Я гавару з ім.
— Паглядзі, як пражэктар ад катэджу асьвятляе той бераг. Нібы сцэну. Так, гэта сцэна. Жудасная сцэна. Залаты пясочак адсьвечвае пад плыткай вадой. Ён вабіць нават уначы. А ўдзень там добра бултыхацца: над жоўтым пясочкам вада празрыстая, а зусім побач вада цёмная – там глыбіня. Гэта ў рацэ. Цяпер паглядзі на бераг. Вытаптаная сьцежка спускаецца праз яр да вады. І вядзе гэтая сьцежка да месца, дзе ляжыць белы камень на траве. Белы пясок. Белы камень. І з гары падае чорны злавесны цень… Ведаеш, калі нехта патануў, усе даведваюцца, і адразу на беразе зьбіраецца шмат людзей…
Рокіс падымаецца на лапы і ўздымае вушы.
— Там па-мойму нехта сядзіць.
Я таксама заўважыла нейкі рух на тым беразе.
— Так, там некія людзі каля таго белага камня. Іх шэсьць. Можа яны зьбіраюцца зваліць камень у ваду? Не, яны сыходзяць. Яны, здаецца, нешта панесьлі. Так. Яны нешта панесьлі... Яны штосьці хацелі скінуць у ваду ці забраць? Дакладна. Нешта хацелі зрабіць. І можа яны сышлі і таму, што мы пачалі на іх глядзець. Яны сышлі. А мы засталіся. і і панесьлі штосьці цёмнае, даўгое… Жах які! – гэта мае словы. — Ты ведаеш, хто такія русалкі?! Гэта тапельніцы. Пакрыўджаныя на мужчынаў. Некаторыя з іх маюць ненароджаных дзяцей. Жывуць у вадзе і зрэдку выходзяць на бераг. Сядзяць на камянях, на дрэвах, расчэсваюць косы, могуць зачараваць, зацягнуць, заблытаць у сваіх валасах... Калі яны выходзяць на бераг, мала хто бачыць...
Рокіс раптоўна зрываецца з месца.
— Кот!
Ён заганяе ката на дрэва. Кот злосна зіркае на нас зялёнымі вачыма і шыпіць.
А пасьля застаецца толькі сон пра чэрвеньскую ноч. Салодкі, цяжкі сон ахоплівае нас, накрывае, як вечка дамавіны.
Орша, чэрвень 2003

Трафеі. Лялечны куток.
Пад старымі шатамі ліпаў сьвецяцца вокны веранды. Упарта і аднастайна крычыць за ракой невядомая начная птушка. Вакол лямпы лятаюць начныя матылі і, апаліўшы крылы, роспачна трапечуць імі і бегаюць па абрусе з выявай мапы Аўстраліі. Цёмны сад спавіты водарам язьміну.
Маці чакае нас у фатэлі з кніжкай у руцэ. Я здымаю з Рокіса ашыйнік і шворку, вешаю на цьвік. Рокіс ідзе на сваю канапу. Ён ужо немалады пёс і ня сьпіць на халоднай падлозе. Холад даймае яго. Чэрвеньскі, вільготны.
Зараз будзем есьці, трэба пачакаць, пакуль астыне сабачая ежа і падагрэецца мая.
Я сядаю да стала і пытаюся ў маці пра трафеі.
— Ці было ў нас нешта трафейнае пасьля вайны?
— У нас быў трафейны пёсік, — адказвае мама. — Можа быць мне памяць здраджвае, але па-мойму яго нам падаравала генеральша Набокава. Наш Марсік паходзіў ад нямецкага шпіца. Сабачка быў адданы на рэдкасьць. Маленькі, але плыў за мамінай лодкай з апошніх сілаў. Ведаеш, нашая мама мела лодку і плавала на ёй на той бераг купацца. Марсік плыў за ёю ўсю дарогу – толькі вушы бачныя былі і хвост пушысты, як у лісы. Людзі крычалі: “Ліса плыве!” А назад Марсік вяртаўся ў лодцы.
— А што яшчэ трафейнае?
— Цацкі. У мяне быў мішка. Я ня ведаю, адкуль ён быў прывезены, ці ў каго набыты. Яго звалі Гілька. Ён у мяне быў, пакуль я ва універсітэт у Маскву не паступіла. Я яго памятаю толькі з дзьвюма лапамі і адным вокам. Калмаценькі. Былі яшчэ лялькі трафейныя. Спачатку я ўбачыла лялькі ў сваёй сяброўкі Соні, у першым класе. Яе тата, напэўна, іх з вайны прывёз. З імі нельга было гуляць. Яны сядзелі на канапе толькі для прыгажосьці. На палічках канапных. І мы на іх глядзелі. Часам дарослыя дазвалялі іх здымаць, каб разгледзець бліжэй. А былі дзеці, якія мелі шмат трафейных лялек. Я ніколі не забуду, як трапіла ў адзін пакой. Там былі толькі лялькі. Асобны пакой для лялек. Мы жылі ў Барысаве, дзе стаяла армія, і мяне хацелі падружыць з генеральскай дачкой. У яе было піяніна і генеральша хацела, каб яе дачка паглядзела, як я іграю на піяніна, і таксама захацела вучыцца. Мы прыйшлі ў катэдж, пабудаваны немцамі падчас вайны для сваіх афіцэраў – высокі асабняк за плотам, дзе жыў генерал са сваёй сям’ёй. Там быў аграмадны хол. У яго мяне і прывялі ў госьці да гэтай дзяўчынкі. Я вельмі любіла лялькі. Берагла ўсіх сваіх – нават разьбітых і безгаловых. У пакоі стаяла вялікая аксамітная канапа. Чорная. І на гэтай канапе – безьліч лялек. Ты можаш сабе ўявіць? Уся канапа ў ляльках. І вялікія, і маленькія. Нямецкія лялькі, не савецкія. Хаця ўжо ішлі 50-я гады. Так што можа быць гэта і не былі трафеі самой вайны. Можа быць іх сабралі пасьля вайны ў Германіі.
А трафеі ў нашых суседзяў былі зусім незвычайныя. Мы жылі ў барачным доме, таксама нямецкім. Звычайны драўляны барак з двухпакаёвымі кватэрамі. Я памятаю, што ў пакоі ў суседзяў стаяла псеўдаготыка. Высокія крэслы – чорныя з разнымі сьпінкамі. Шмат посуду. Лыжачкі, кубачкі. На кожны дзень нараджэньня мне і сястры дарылі кубачак з лыжачкай... Яшчэ нашыя суседзі мелі вельмі шмат літаграфіяў у рамачках. Наогул мноства бытавых рэчаў. Адным разам яны пачалі скідваць з гарышча вялікую колькасьць карцінак ў рамачках. Чаму іх так шмат было? Ня ведаю. Яны хацелі знайсьці рамку для нейкага фотаздымку. Я з вялікай цікавасьцю назірала, але мама мяне прагнала: “Няма чаго глядзець”. А мяне тады ўразіла: адкуль столькі карцінак і навошта? Уяўляеш, у іх уся гэтая кватэра была завешаная нямецкімі карцінкамі. А яшчэ і на гарышчы — ворах іх. А самае цікавае было, калі ім даслалі куфар з нямецкім посудам. І гэты посуд альбо цалкам, альбо часткова пабіўся ў дарозе. І яны высыпалі ў яму каля нашага дому шкельцы неверагоднай прыгажосьці. Дзеці тады зьбіралі чарапкі. Але нам з сястрой бацькі не дазволілі лазіць і зьбіраць. Нямецкага посуду ў суседзяў, канешне, быў поўны дом. А яшчэ шмат дробязяў. куфэрачкі, скарбоначкі. Я памятаю нехта з іх падараваў мне такі маленькі драўляны куфэрачак. Я, як цяпер помню, падумала: “Як так? У адных людзей у доме столькі ўсялякіх рэчаў. А ў іншых дамах нічога няма”.
— Лялькі. Магічны прадмет? Як і кожная цацка.
— Так яно і ёсьць. Усе гліняныя дзіцячыя цацкі першапачаткова былі паганскімі скульптурамі. Выкарыстоўваліся ў абрадах. У чорнай магіі, ты ж ведаеш, пратыкаюць лялькі чым-небудзь, калі хочуць нанесьці шкоду. Альбо наадварот. Маніпулююць лялькамі, маючы на ўвазе чалавека.
Лялечны тэатр таксама старажытны. І ў антычныя часы быў лялечны тэатр. Там лялькі ажывалі, гэта чараўніцтва такое было.
— Для мяне лялькі – нешта страшнае.
— Гэта ня толькі для цябе. Ведаеш колькі розных страшылак ёсьць пра лялькі? А фільмаў жахаў з лялькамі? Памятаеш фільмы, дзе ажываюць жахлівыя лялькі?
— Так, вось і ў мяне такое ўражаньне.
— Ня толькі ў цябе. Шмат хто казаў, што не любіў у лялькі гуляць. Нейкі час гэта нават модна было. Калі я вучылася ў Маскоўскім універсітэце, дзяўчаты любілі казаць, што яны “цярпець не маглі лялек”. Але, не, мяне лялькі ніколі не палохалі, наадварот, я іх шкадавала. Асабліва шкадавала паламаныя ці пабітыя. У 1958-59 гадах, калі мы жылі ў Барысаве, мне было чатырнаццаць, у мяне ў кішэні заўсёды ляжала маленькая лялька – з ёй я сябе адчувала лепей. І пасьля ўвесь час зьвяртала ўвагу на лялькі. Мне падабаліся этнаграфічныя лялькі, калі я стала дарослаю. Японскія –“для сузіраньня“. А калі я была зусім маленькая, то ў некаторых дамах таксама бачыла лялькі “для сузіраньня”, гуляцца з якімі было нельга...
— Ці можна сказаць, што лялькі былі прыкметай раскошы?
— Былі народныя лялькі... Самаробныя. Але ўсё ж лялькі былі прыкметай дабрабыту. Лялькі звычайна калі дарылі? На Новы год. Я памятаю, як мой аксамітны мядзьведь стаяў пад елкай, быццам бы ад Дзеда Мароза. Альбо тата набываў мне ляльку ў бальніцу. Ці на дзень нараджэньня. Калі я была маленькая, тата на кожны дзень нараджэньня дарыў каробку цукерак “Мішкі ў сасновым лесе” з такімі шчыпчыкамі, каб цукерку браць. І кожная цукерка ў папяровых карунках. Калі я была маленькая, захоўвалася старая яшчэ мода, каб дзеці мелі лялечныя куткі. У пакоі выдзяляўся куток для лялек. Гэта — старая традыцыя. Дзецям дазвалялі ў куце, за ложкам ці яшчэ чым-небудзь, на падлозе рабіць лялячныя куткі. Лялечная мэбля, лялечны посуд. Жытло для лялек. І гэта не прыбіралася ні ў якія куфэркі, а так і заставалася... Калі мы жылі ў Барысаве, мае лялькі жылі ў вялікіх скрынях. Калі мы ў Воршу ехалі надоўга, то я грузіла лялек у скрынку і везла іх з сабой. Канешне, вельмі мала было адзеньня і абутку для лялек. Але посуд быў і мэбля, нават печка, зробленая немцамі, – вялікая пліта, якую можна было па-сапраўднаму запальваць. Тата яе прывёз з Балбасава. Там палонныя немцы такія рэчы выраблялі, каб зарабіць. Мела таксама набытую ў краме савецкую маленькую плітачку. На рынках таксама часам прадавалі гліняны лялечны посуд. Былі і парцалянавыя лялечныя наборы.
Я не выкідвала бітыя і паламаныя лялькі, нават калі ў іх не было галавы, усё адно яны ў мяне жылі да самага канца. Самая першая мая цацка паходзіць яшчэ з тых часоў, калі ў мяне памяці яшчэ не было. Ведаеш, звычайна дзеці памятаюць усё з пяці гадоў... а да гэтага абрыўкі... Вось з гэтага часу быў у мяне Гілька – мядзьведзь. Гэта мая самая раньняя цацка. Потым у мяне быў яшчэ адзін мядзьведзь. Яго мне падаравалі ў пяць гадоў. Чорны, аксамітны. Ён менш мне падабаўся. Быў эскімос без галавы. То бок спачатку была ў яго галава, потым яна зьнікла кудысьці... Ліса ў сарафане. Вялікі заяц у клетчатых нагавіцах з дзіркай для хваста... вушаты, набіты ватай.
І яшчэ – лялькі... Шмат галышоў. Маленькія галышыкі і вялікія. Быў вялікі галыш, але ён мяне нерваваў, бо я ня мела для яго адзеньня. Усіх прасіла пашыць для яго адзеньне, але ніхто ня шыў, толькі абяцалі. Адно з распаўсюджаных імёнаў для маіх лялек было Нона. Бо я ведала, што ў мяне была сястра Нона, якая памерала да майго нараджэньня, тата мне расказваў. І абавязкова адна лялька, якую звалі Ліда, як маму. Апошняя мая Ліда – лялька ў сукенцы з белым каўнерыкам і косамі, якую мне падаравалі ў дзесяць гадоў. Я папрасіла тату, каб ён мне набыў ляльку, якая прадавалася ў краме. Яшчэ была лялька Таня. Мне яе прынесьлі ў бальніцу, калі я цяжка захварэла. Мяне забралі ў бальніцу, думалі, што ў мяне менінгіт і рабілі пункцыю. Але гэта быў не менінгіт, а вельмі цяжкі грып. Я табе расказвала ўжо, што былі лялькі з глінянымі галовамі, але яны вельмі хутка біліся. А вось гэтая Таня, наадварот, ня білася: у яе замест твару была размаляваная цырата, а сама яна набітая ці то ватай, ці то пілавіньнем. Такая лялька вельмі доўга жыла. Памятаю яшчэ дарагія лялькі з керамічнымі галовамі і рукамі, вочы заплюшчваліся-расплюшчваліся і “мама” яны пішчалі, але лёгка біліся. У адной прыгожай лялькі вельмі хутка адбілася галава. Ты ўжо зразумела, што куды б я ні ехала, я заўсёды вазіла з сабою свае лялькі. І аднойчы я прывезла з сабой у Воршу такую лялечную кампанію маленькую. Там быў нямецкі, падараваны генеральшай, галышык (ужо больш сучасны, зроблены з матэрыялу, які падобны на той, з якога робяць лялькі цяпер). А яшчэ – самаробныя лялькі і проста савецкія галышыкі. І я ўяўляла яшчэ ў Барысаве, як я пасялю іх у дупле ліпы, і яны там будуць жыць. Я пасадзіла іх у дупло... А ў гэты час дзеці, што жылі ў бараку, стаялі на гары і за ўсім назіралі. Там была мая цяперашняя сяброўка Валя, яе брат ды іншыя дзеці. Яны ўсё бачылі. Потым я прыходжу, гляджу – няма маіх лялек. Але валяецца адзеньне. І я пайшла па гэтым адзеньні, спадзявалася, што выкінуць самаробныя лялькі ці танныя. Але чамусьці яны ні адну з лялек ня выкінулі. А адзеньне іх раскідалі па сьцежцы. Шкада мне было. Лялечкі маленькія... Галышыкі ў ванначках. Я пасьля, калі езьдзіла ў Венгрыю на экскурсію, убачыла такія лялькі на вітрынах у антыкаварнай краме.
Цацачныя зьвяркі рабіліся падобнымі да людзей — абавязкова ў адзеньні і на задніх лапах. Аднаго такого зайчыка мне тата набыў у краме, у Воршы, дзе цяпер кінатэатр “Перамога”. Там раней была плошча, а на гэтай плошчы — дарэвалюцыйны дамок, у ім крама, дзе ўсё на сьвеце прадавалася. Цукеркі-падушачкі. Тата пасадзіў мяне на прылавак у краме і купіў мне зайца ў клоунскім касьцюме. Потым, калі мы жылі ў Барысаве, адзін час з маёй сяброўкай мы захапляліся папяровымі лялькамі – з кардону, з паперы. Прычым, у маёй сяброўкі быў такі талент – маляваць. І мы зьбіралі кішэнныя грошы і набывалі часопісы модаў. І па гэтых часопісах малявалі лялькам сукенкі. І такіх лялек у мяне таксама назьбіралася шмат.
— Што з лялькамі здарылася пасьля?
— Калі я скончыла школу, іх зьнесьлі на гарышча. Я памятаю, што ўвесь час хацела з імі нешта зрабіць. А што пасьля адбылося, я ня ведаю. У мяне ёсьць цьмяны ўспамін, пра які я нават ня ведаю ці то гэта ўспамін, ці мая падманлівая памяць. Быццам я летам прыехала, і адна з маіх лялек валялася проста на вуліцы. Ужо так – пабыўшы пад дажджом. Яна, напэўна, доўга там ляжала. Гэта такі абрывачны ўспамін. Я нават ня ўпэўненая: бачыла гэта ці не. Ці чула пра тое, што іх раскідалі. А пасьля, мабыць, сабралі і зьнішчылі. Яны павінны былі неяк загінуць.

15 траўня 2005 г., Менск,
сьнежань 2005 г., Гомель.