Архіў нумароў:

Віктар Карамазаў

_____________________ Чырвоная брама. Аповесьць. (Заканчэньне)	Палесьсе — што за планета? Калi кругамi ходзяць ценi, яны — таксама жыцьцё. Тое, што было калiсьцi, даўнiна? Магчыма. Але калi ценi гуляюць па нашых, разам з намi, абшарах, яны — наша жыцьцё. Кругамi несьлiся конi з коньнiкамi, i коньнiкi не былi бяззбройнымi, як i конi выглядалi зусiм ня клячамi. Палатно на мальберце стаяла з мiнулай зiмы. Вясною, улетку i ўвосень я бачыў яго час ад часу, заглядаючы да мастака, i заўважыў, як паступова на iм штосьцi мянялася. Мацней сьцiскалася спружына пагонi, гарачэлi конi, i рагатая здань, вакол якое кружыла пагоня, набывала ўсё больш выразныя абрысы старадаўняга замка. Адно поўня над замкам сьвяцiлася, як i раней, цьмяна, загадкава. Аднойчы я заўважыў, як па начных ценях насустрач пагонi плылi трывожна-барвовыя, нiбыта старавечная кроў, плямы, грэлi шэрыя постацi коней ды коньнiкаў, распальвалi iх немiнучай на тых кругах ваяўнiчасьцю. Агледзеўшыся, заўважыў, што чырвань накатвалася ня толькi на палатно, але на ўсё ў майстэрнi, сачылася ў паветры. Ад вокан? За вокнамi клалася зiма. Сьнегу яшчэ не было, але за ўсё зямное браўся чэпкi марозiк. На кволым цыганскiм сонейку ў шыбах iскрылася, пахрумст­ваючы, намаразь. Мы сядзелi на канапе i разважалi пра мастацтва. Я спытаў, узiраючыся ў незавершанае палатно: — Ёсьць i назва? — Блакiтная поўня Уладзiмiра Караткевiча. Гэтак хацеў назваць. А цяпер зьявiлася яшчэ адна — Ценi Гальшанскага замка. Якраз нядаўна я быў у Гальшанах, i тое, што бачыў там ад замка, не супадала з выявай на карцiне. Пацiкавiўся: — А вы былi ў Гальшанах? — Ну, як жа? Доўга хадзiў па замчышчы i навакольлi. Хацеў ня толькi ўбачыць тое, што засталося ад былой велiчы, але вокам i думкаю прабiцца праз стагоддзi ў даўнiну. Хоць тут у мяне ад вядомага рамана не шмат, больш ад паляваньня караля Стаха. Нам ад тых часоў застаўся ўсяго толькi зваблiвы подых гiсторыi. Чырвань плыла па палатне, з палатна сплывала ў паветра майстэрнi, гусьцела, адлiвала сiнiзною адвячорка, рабiлася пурпурова-трывожнай i зноў сьвятлела, празрысьцела. Я глянуў на акно — па шыбах гулялi срэбра i золата. Устаў з канапы, павярнуўся тварам да iканастасу: чырвоная брама пад сонцам ад акна была падобная на вогнiшча, ажно рама карцiны плавiлася ў чырванi, i цi не адсюль, цi не ад брамы яе чырвань у сонечным праменьнi рэфлексiравала па карцiнах-абразах, па майстэрнi, запальваючы нават i шэрыя таны незакончанай, на мальберце, работы. Пагоня прыкоўвала ўвагу — думкi вярталiся да яе. — З Караткевiчам былi добра знаёмыя? Мастак зрэагаваў адразу, як усё роўна тое, што я хацеў пачуць, ляжала блiзка ў памяцi: — Мы пазнаёмiлiся на Сьвiцязi... Была вясна, быў год 1967. ЦК камсамола сабраў на Сьвiцязi творчую моладзь. Прыгожае возера каго не натхняла? Была ахвота i ўладзе натхнiць маладых паэтаў ды мастакоў на сьпевы пра партыю ды камсамол. Прывезьлi Караткевiча, каб павучыў маладых лiтаратараў, як пiсаць оды. Прывезьлi Вашчанку — даверылi мастакоў. Першы дзень — знаёмствы, сон на беразе возера. А ранiцай разьвялi па семiнарах. Пайшлi чуткi, што Караткевiч сваiх выхаванцаў павядзе да старажытнай цэркаўкi. Вашчанка да яго: можа, i мастакам будзе цiкава? А той i рады вялiкаму гурту: цудоўна, стары, пой­дзем разам. Пайшлi. Шукалi занядбаную цэркаўку, а знайшлi прыгожы касьцёл i там людзей мора — сьвятар маладых, жанiха ды нявесту, бласлаўляе. А ў той час што было? Стаць пад вянец — як пад сякеру. Дазволу не давала ўлада. I раптам — вянец пры ўсiм народзе. Тут паэты з мастакамi i прыкiпелi: паэзiя! Вярнулiся на возера — сустрэў сам сакратар ЦК. Дзе былi ды што рабiлi не пытаўся: саксоты ўжо данесьлi i пра вянец, i пра паэтаў з мастакамi ў касьцёле. Пасьля абеду паклiкаў Караткевiча i Вашчанку да сябе ды кажа: зьбiрайце манаткi, сядайце ў аўтобус ды вяртайцеся ў Менск — тут вам ня месца. Я спытаў: — Прывезьлi i назад павезьлi? Не прадбачылi?.. Але ж звычайна служба ЦК прамашкi не давала?.. Мастак усьмiхнуўся, як не ўсьмiхаўся, напэўна, тады на Сьвiцязi, i падышоў да карцiн, што шэрагам, адна каля адной, стаялi ў масiўных рамах на падлозе, пачаў iх рассоўваць, пераглядаць. Дастаўшы адну, паставiў насупраць каля мальберту. Перада мною быў партрэт Караткевiча. Непакорны грабянцу чуб, тонкiя рысы маладога твару, востры позiрк вялiкiх задумлiвых вачэй за небакрай, а над галавою — iмклiвая, у хуткiм палёце, ластаўка. Ён мне глядзеўся тут такiм, як быў у свае самыя рамантычныя гады, калi пiсаў «Цыганскага караля», «Рамана Ракуту», «Каўчэг», а то, магчыма, i «Дзiкае паляваньне караля Стаха» — дасьвiцязянскае. — I сам як ластаўка... — А яна гэтакая птушка, — заўважыў мастак, — заўсёды пiльнуе сваё гнязь­дзечка. Як пiльнаваў сваё паэт. З гнязда вылецiць i да яго вернецца. Роднаму дому нiколi ня здрадзiць. Паэту гнезьдзiшчам быў замак за сьпiною. У высокiм аконным проймiшчы, з якога выпырхнула ластаўка, палала падобнае да вогнiшча сонца, ва ўсе бакi сыплючы чырвоным праменьнем. Мастак злавiў маю рэакцыю — заўважыў: — Дадому, у роднае, ён нас усiх вяртаў. Я гэтакiм яго ўбачыў, запомнiў i напiсаў. — З натуры? — Валодзi ўжо не было. Пiсаў па памяцi. Чырвонае сьвятло гуляла па твары паэта i па птушыных крылах. З майстэрнi мы выйшлi на лесьвiчную пляцоўку да лiфта. Выклiкаць лiфт не сьпяшалiся. Тут было вялiкае акно, i мы стаялi каля яго, з вышынi шостага паверху глядзелi на вулiцу, на горад. Сыпаў сьнег. Было адчуваньне, што памiж размоваю ў майстэрнi i прыпынкам каля лiфта прабегла доўгая пара году. Там зiхацела сонечная чырвань, тут — ляжаў белы сьнег. Гэтак у галовах сiгалi думкi — мастак зноў вярнуўся да размовы ў майстэрнi: — Ня ведаю, чаму ЦК прывезла Караткевiча, на што разьлiчвала, а як з мастакоў выбралi мяне — здагадваюся. Памiж выставаю з маiм iдэйна заганным нацюрмортам i Сьвiцязьзю прайшло паўгоду, i ў тым прамежку была адна падзея. Ды я ўжо расказваў... Мацнеў марозiк, сыпаў сьнег, было i сонечна, i сьветла ня толькi ад сонца, але i ад маладога першага сьнегу. Дадому ў гэтакае надвор’е я не сьпяшаўся, iшоў, гуляючы, вакол сябе чуў толькi сьнег, зiмы лагоду, а ў сабе — запiсаныя на нейкую там стужку ўспамiны мастака пра тое, як яшчэ да той вясновай Сьвiцязi ў Маскве на ВДНГ, абрэвiятуры добра вядомай у краiне саветаў, ладзiлiся днi Беларусi i з гэтае нагоды адкрылася вялiкая мастацкая выстава. Тады ў жывапiсе панавала жорсткая iерархiя тэмаў ды жанраў, узнагароду мог атрымаць твор, напiсаны пра Ленiна цi Кастрычнiк, цi пра гегемона — рабочы клас, на крайнi выпадак пра калгаснае сялянства. Увагi на пейзаж не зьвярталi, а нацюрморт iшоў самым апошнiм радком: нi прэмiяў, нi медалёў. I раптам — гром з яснага неба: медаль, самую высокую ўзнагароду, атрымлiваюць «Цыкламены». Упершыню ў краiне — за нацюрморт. А яшчэ i Трацьцякоўка зьдзiвiла: купiла з выставы ўсяго адну работу i тая работа — зноў «Цыкламены». Я тады спытаў: — Адтуль вярталiся i не хахлом, i не фармалам? Мастак задумаўся. У яго, як я заўважыў, была вартая iнтэлiгентнага чалавека звычка не сьпяшацца са словам, не выпускаць яго на волю наперадзе думкi. — Але пасьля Сьвiцязi абулi ў лапцi нацыяналiста. Апошняе ён вымавiў бяз жалю i бяз суму, як звычайнае ў нашым камунальным доме, яшчэ ўсьмiхнуўшыся, хоць усьмешка адразу i пагасла. Вясёлага ў тым было мала. Аднойчы, сустрэўшы Вашчанку пасьля падарожжа па Прыпяцi, Караткевiч, у захапленьнi ад вандроўкi, скажа: «А цi ведаеш, старычок, што тваё Палесьсе i не Беларусь, i не Украiна, i тым больш не Расея? Гэта — Палесьсе». Яны тады абдымуцца, па-маладому шчасьлiвыя: адзiн — што сам сабе адкрыў казачны край, загадку яго красы, другi — пачуўшы тое, што думаў неаднойчы ды не адважваўся каму-небудзь сказаць, нiбы ў той iсьцiне была ня толькi сутнасьць, але яшчэ — крамола. Ды i сумнiў тачыў мазгi — цi сапраўды так? — пакуль сваё насiў у сабе. Цяпер сумнiў зьнiкаў, калi адкрыцьцё аказвалася не адным сваiм: Палесьсе непаўторнае. Шмат раней, у Львове ды Кiшынёве, чуў голас сэрца: ты можаш спраўдзiцца адно як беларус. Калi ж вярнуўся ў Беларусь, узяў палiтру ў рукi, то ўбачыў, што мэта, якую выясьнiў сабе на поўднi — быць беларускiм мастаком, — мела патрэбу ў больш канкрэтнай формуле. Адна Беларусь — Браслаўшчына, другая — па Дняпры, Сажы, трэцяя — па Нёмане. А Нарачанскi край, Лагойшчына цi Белавежа? Тым больш Палесьсе — дзiва! Як фраза, вязьмо словаў, гучала прыстойна: беларускi мастак. Але якi ён як непаўторнасьць, на этнiчнай глебе, у мастацкiх творах? Штолета, калi заканчвалiся экзамены ў iнстытуце, з сям’ёю ехаў у Чыка­лавiчы i там бясконца пiсаў ды замалёўваў птушак, коней, дубы, дарогi, хаты, людзей. Усё бачыў i адчуваў як сваё, але яно было з пячаткай калектыўнай спадчыны, i тое, што пiсаў ён, пiсалi цi маглi пiсаць, як сваё таксама, iншыя. Хацелася ж такой натуры, каб на ёй ляжала ўласная пячатка, бо ведаў: мастацтва — не калгас, мастак аднаасобнiк, за гэта хоць ты яго на Салаўкi, як i было, а ён — асоба. «Цыкламены» падказвалi выйсьце: галоўнае ў карцiне не натура, а ты сам, тое, як ты натуру бачыш, — пiшы сябе ў натуры, свой шлях, сваё пачуцьцё. Але ж i гэта, як потым агледзеў, не выясьняла ўсё. Нацюрморт мог напiсаць усюды, нават ня будучы палешуком. Якраз тады, калi насiў у галаве той клопат, да рук трапiла кнiга Караткевiча «Сьвятло i золата дня». Чытаў i дзiвiўся: такое невялiчкае апавяданьне «Каўчэг», а як шмат у iм Палесься! Дых займала. Вясна — дык ледзьве не сусьветнае шаленства ў прыродзе, паводка — дык патоп бязьмежны, гулянка — дык у абдымкi з усiмi вёскамi i нават не па хатах, а ў чоўнах на вадзе, кахаць — дык не iначай, як кахае паляшук Юрка, у ваўчынай шапцы, з дзiкам на стале каханай, з абложанаю рысьсю ў яе ў нагах. Хто яшчэ бачыў гэтакае Палесьсе? Хто гэтак мог сказаць? А ён, паэт, мiж iншым, не паляшук. Тут — моц першага ўражаньня? Дык што тады рабiць палешуку, калi пяршак спажыты яшчэ ў маленстве? Аднойчы, прыехаўшы ў вёску, ляжаў на беразе ракi, глядзеў у неба, а там такая чысьцiня, такi блакiт, п’еш — усё недасыта. I раптам — воблака: усплыло з-за дрэваў i пайшло расьцi ўгару, нiбыта грыб вясновы, агромнiсты смарчок, калматы, маршчакаваты, валасаты, пасма на пасьме, яшчэ i на сабаку падобнае — пашчу разявiў i брэша, белымi лапамi грабе пад сябе сьсiнелы далягляд. Пальма? А верхам — хлапчук. I чуваць голас: «Сынок, куды ты?..» Згадаўся сон, як ён, малы, iмчыць па небе на Пальме, унiз на зямлю глядзiць, а там вёска, хата, мама стаiць каля чырвонай брамы, глядзiць у неба, гукае: «Сынок, вярнiся!» Ён вачыма ловiць унiзе рэчку Брагiнку, выган Дамаху, Раўкi — лясок, Татарскi брод — лагчыну, дубы, з зямлi падобныя да воблакаў у небе, на выгане — карову Машку, чырвоных коней — шэпча: «Садзiся, Пальма», бо ў Раўках грыбы, дадому iх трэба прынесьцi ў кашульцы. Ляцеў i сам дзiвiўся, што неба трымае яго i Пальму, як птушак. Маме тое пасьля сказаў, а яна за твар схапiлася рукамi: «Што ты, сынок, такое кажаш? У небе толькi Бог ды птушкi!..» А ён знайшоў што адказаць: «Дык я, мама, можа, таксама птушка?..» Даўно ня хлопчык, ён i тады гля­дзеў тымi вачыма на воблака, i не стрымаўся, каб не пасадзiць яго на мятровы квадрат кардону. Так i назваў карцiну: «Воблака». А напiсаў — падумаў: можна i цяпер, пражыўшы на Палесьсi паўжыцьця, пiсаць тым першым бачаннем, тым пачуцьцём? Карцiна сталася сваiм Палесьсем, бо хто яшчэ яе мог напiсаць? I ўсё ж, ня мог сказаць, як на яе глядзеў: «Маё Палесьсе». Розьнiца як быццам малая: маё цi сваё — i не малая. Маё — шмат большае за сваё. А што там — шмат?.. Праз колькi гадоў зноў вернецца да воблака, якое плыло над Чыкалавiчамi. Гэта ўжо калi памяцьцю ды ўражаньнямi ад маленства ўспомнiць сваю Красуню. Адкуль яна прыбегла ў ягонае жыцьцё? Дагарала лета сорак першага году. Немцы яшчэ не прыйшлi, а нашы пылiлi за вёскаю, адступаючы на ўсход i пакiнуўшы каля вёскi жаробачку: танканогую, трапяткую, масьцю як вылепленую з чарнёнага старога срэбра. Прывёў яе ў свой двор. А як вёску пачалi наведваць то немцы, то партызаны, схаваў у лесе. Сам рос, i жаробачка падрастала, дужэла. Прыйшоў дзень — ускочыў на яе. Узьвiлася, нiбы птушка, панесла, каб з сябе скiнуць блазна, а ён за грыву аберуч учапiўся i ўтрымаўся. А ўжо як немцы адступiлi за Прыпяць, падыходзiла наша войска, наладзiлi ў вёсцы, як на сьвята, гонкi на конях — не адзiн жа Гаўрыла хаваў скакуна ў лесе. Красуня ўсiх абышла. Ён тады даў ёй у зубы цуглi, i ўжо на фiнiшы ўзяў повад на сябе, забыўшы, што зацугляная. Жалеза як пеканула, дык яна зьлёту i прыкiпела капытамi да зямлi. Ён — праз яе. Грудзьмi аб зямлю храснуўся — кроў з роту. Ляжыць, а яна вакол кругамi ходзiць, галаву зьвесiўшы, вялiзным вокам косiць — столькi ў iм болю! А на ногi падняўся — заржала, радая, ажно ўсе, хто там быў, скаланулiся. Зноў на мальберт кардон паставiў, большы, як з першым воблакам, i яшчэ воблака паклаў, другое, падобнае на тое, хоць i паўтору ня даў. Быў тут i лес, Раўкi, была Дамаха, але бяз тых, на выгане, чырвоных коней. У паветры, на ўзьлёце ў неба, Красуня — жывое срэбра на фоне трывожна ўзьвiхураных зямлi ды неба, дрэваў i кустоў. Узьвiлася, як пад iм, у дзiкай радасьцi. А можа, у трывозе? Выганчык сьветлы, сонечны, а пад кабылкай цень i ў ценi плямка чырванi густой. Чыя кроў? Карцiну назаве нечакана: «Душы iмкненьне». Нечаканасьць — не выпадковасьць. Вандроўкi па Палесьсi, закаранёнасьць у iм давалi адчуваньне прысутнасьцi жывой душы ва ўсiм, што вакол бачыў, у тых самых дрэвах, воблаках, конях, птушках, i безумоўна ў Красунi, у Пальмы, у Машкi. Красуня загiнула ў дзень вызваленьня. Была ўжо восень. Зранiцы праз Чыкалавiчы на Прыпяць прайшла нямецкая вайсковая калона. Мужыкi, у кожным з якiх у той час жыў ваенны стратэг, загаварылi, што ўнюхаў вораг гарачы порах. А ўвечары зьявiлiся партызаны i загадалi вёсцы рыхтавацца да сустрэчы з вызвалiцелямi. Мацi пабегла па хатах шукаць самагонку — тут i чырвонаармейцы. Толькi выставiлi на стол пачастункi, як з усiх бакоў пайшла стралянiна. А гэта немцы, ранiцай адышоўшы на Прыпяць, да сваiх там не прабiлiся i павярнулi назад — завязаўся бой. Людзi зноў кiнулiся да лесу. Мацi пасьпела адчынiць хлеў, у якiм стаяла Красуня, каб не згарэла, бо ўжо гарэлi хлявы i хаты. Кабылка далёка i не адбегла. Калi чырвонаармейцы пагналi немцаў зноў на Прыпяць, людзi пачалi выходзiць з лесу, вёска датлявала ў вугальлi, Красуня ляжала каля хаты, а Пальма поўзала каля яе на жываце па чорным прысаку. падпаўзла да Гаўрылы, узьняла галаву — па белай поўсьцi з вачэй кацiлiся буйныя сьлёзы. Гэтакi край — Палесьсе. Тое, што недзе магло сысьцi за сон цi казку, тут было жыцьцём. Гаўрыла адчуваў гэта з гадамi ўсё мацней i верыў у тое, што Красуня мела яго душу, што Пальма плакала мамiнымi сьлязьмi, што ў каровы Машкi жыў бацькаў клопат, як пракармiць сям’ю, уратаваць ад галоднай сьмерцi. Што ж казачнага магло быць у карцiне, калi там воблака плыло па небе ў футры Пальмы, ляцела ў неба Красуня, нiбы птушка, а каровы з пашы вярталiся ў вёску, выцягваючыся ў нiтку, як далягляд зямлi, як Машка iшла па ральлi, цягнучы на сабе жалезны плуг? Тады, у першую пасьля вайны вясну, Машка заворвала ня толькi свае соткi, але i калгаснае поле — у ярме зарабiла ажно мех жыта. Зямлю арала i за Красуню. А Красуня раней за Машку прыйшла на палотны ў рамах i там нагадвала то коней Нептуна ў белай марской пене Лукаса Кранаха, то найдабрэйшага ды наймудрэйшага кентаўра Хiрона, то трапяткiх стаеньнiкаў Тэадора Жарыка. Мастак пiсаў Палесьсе. Вобраз роднага краю ўскладняўся, поўнiўся асацыяцыямi. Аднойчы ўбачыў на беразе Брагiнкi вятрак Пампея, i пачалiся варыяцыi на дарагую, з глыбiняў сэрца i радаводу, тэму. Першае захапленьне млынам, вольнай, як крылы ветрака ў свавольствах ветра, душой Пампея, багата чаго ўзварушыла ў памяцi. Спачатку вятрак стаў у карцiну адзiн, самотнiкам у прасторы памiж зямлёй i небам, затым, ужо на другой карцiне, адбiўся ў люстры Брагiнкi, сьвятло ягоных белых крылаў легла на ваду ды строму, пасьвiдраваную пячуркамi ластавак-беражанак, яшчэ на адной карцiне з ветраком зьявiўся хлопчык, з вады халоднай выскачыў, сядзеў на беразе, дрыжэў, зьвесiўшы са стромы голыя ногi, i гэта ўжо быў цудоўны аўтапартрэт мастака, яго маленства ў прадзедавым краявiдзе. Але i тут наўрад цi ўсё сказаў пра Пампея i вятрак. Яшчэ зьявiцца палатно: тыя самыя бераг ракi, вятрак — белыя крылы, над ветраком бусел раскiне, як i вятрак, крылы, таксама белыя, чыстыя, а пад iмi, пад небам усiх тых крылаў, раскiнуўшы, як бусел i вятрак, рукi-крылы, блазнуе хлопчык, нашчадак Пампея, ляцiць нырцом у рэчку маленства. Ужо тут, здаецца, усяго даволi, каб сэрца ўзрадавалася: маё Палесьсе! I толькi крытык прагугнявiць: цi не замнога асацыя­цыяў для адной карцiны? А чаго замнога? Крылаў — душы высокай? I зноў ён: жывапiс — не лiтаратура. Пакута пошуку дакладнай рысы i меры: то мала, то замнога — схапi птушку за хвост? Мастака хвалюе задума стварыць карцiну-эпас роднага Палесься. Але якiм шляхам? Шукаць у шматвобразных кампазiцыях альбо ў лакалiзаваным вобразе-сiмвале? Шукае з палiтрай — пэндзлем. Пiша нацюрморты, пейзажы, партрэты землякоў, тэматычныя карцiны. Хлеб — шлях таксама. Хто, вёскаю ўзгадаваны, яго ня славiў? А як пiсаць? Як пiшуць iншыя мастакi? Але ж тут — хлеб роднай хаты. Чым не такi, як у iншых? А хоць i тым, што выпякала мама: круглы, высокi, пастаўлены на белы ручнiк рубам, сподам — да сьцяны, часанага ды габляванага бярна, арыгiнальным ракурсам — хто гэтак яшчэ пiсаў? — франтальна адкрыўшы воку сферычна выгнутую верхнюю скарынку, нябесны, у мiнiяцюры, купал, па якiм, быццам вось толькi з печы, варушыцца, як на вулкане, сiнi агонь у водблiсках чырвонага па вохрыста-карычневых праталiнах, кранутых, для каларыту, яшчэ i зялёна-чорным бляскам. Два хлябы побач — два паўшар’i адной планеты, вылепленыя з зямных фарбаў, жывапiс пушчы, смарагдава-сiнiх балотаў i нават цi не ўспамiнам, з легендаў, Герадотавага мора. Усё дыхае зямной красой ды моцай, спрадвечнай таямнiцай родных нетраў i разам з тым — узвышана-лiрычнай песьняй. Сваiм хлебам мастак, здавалася, на поўнiцу выказваўся ў любовi да зямлi. Але ён зноў кладзе на стол у той самай хаце белы подсьцiл i на яго — зноў хлеб, той ды ня той, што быў, сподняй скарынкай унiз, а побач кладзе яйка, нiбыта з тых, якiя баба Сынк­лета любiла трымаць у прыполе як сiмвалы жыцьця, i ўсё гэта на фоне часанага бярна ў сьцяне глядзелася вясковым космасам, планетамi адной арбiты. Толькi цяпер на бёрнах былi ў чырвонай гаме прапiсаныя сукi, iх зрэзы-элiпсы, формамi падобныя на яйкi i на хлябы ў профiль — мастак як далучаў да яйка i да хлеба на белым подсьцiле яшчэ планеты. Плошча стала цёмная, падобная на падгарэлы спод хлеба, каб i яна дыхала зямлёю-чарназёмам, сьцяна ж над ёю — чырвона-сьвiтальным небам, усыпаным смалова-бурштынавымi пацеркамi. I ўсё гэта не Nature morte, як ахрысьцiлi жанр французы, ня мёртвая натура, бо тут сам рух у багацьцi адпаведных рытмаў, што ўтваралi чырвона-сiнiя разводы i расплывы па бёрнах, самой прыродай накрэсьленыя лiнii слаёнай хвоi, яе, калi яшчэ на коранi стаяла ў бары, янтарнаю смалою вылiтыя кругi жыцьця ды росту. Як манументалiст, мастак фармiраваўся, вядома, у Кiеве ды Львове, яго вучылi там Бакшай ды Сельскi, але, пры ўсёй да iх, майстроў, павазе, хiба не прырода Палесься сталася найпершай i самай плённай школаю манументальна-ўзьнёслага натхненьня ды мысьленьня? У вучэльнях падказалi, як чытаць прыроду, яе таемнапiс, як з фарбаў збудаваць прыгожы хорам. Калi ж вярнуўся да свае калыскi, далёка не наiўнымi вачыма ўгледзеўся ў не заўсёды сьветлае, часта замглёнае, а то i змрочнае хараство бацькаўшчыны, зьдзiвiўся: натура тая, што ў памяцi з маленства, але i не зусiм тая, цяпер яна стаяла перад iм, як скiнуўшы з сябе ўсе лiшнiя вопраткi, як выйшла на сьвятло дзе з зацемкаў, дзе са сьвятла падманнага, адпрэчыўшы драбноцьце, шэрань, а вартае ўзьнёсшы, узбуйнiўшы, высьвецiўшы. Тое ўсё, што бачылi вочы, класьцi на палатно ў фарбах не сьпяшаўся, адно для памяцi замалёўваў: тыпы палешукоў, твары ды постацi, вопраткi, абрысы выспаў, зьвiвы дарог i рэк, карункi ў дрэвах, воблаках. Дома малюнкi пераглядаў, выкладаў кампазiцыi, планы сшываў ды перашываў нiцямi рэк, дарог, прамянямi сонечнага сьвятла, выкройваў месцы то дубу, то каню, то буслу, то хаце, прастору жыцьця выбудоўваў то позiркам зьнiзу, як з-пад куста, то зьверху, нiбыта бусьлiным вокам, далягляды дзе падымаў, дзе апускаў, шукаў у кампазiцыях адзiнства вобразаў, дэталяў, плямаў i лiнiяў, выразнасьць i гармонiю, нават i просты пейзажык будаваў як складаную тэматычную карцiну. Гэтак працаваў яшчэ над «Цыкламенамi», але там шукаў канцэпцыю i метад, тут — iх сьцьвярджаў i разьвiваў. Вось план — пагорак, за iм — дарога, крытая сонцам, уздоўж далягляду, справа — зьбег у лагчыну, па дарозе — дубы, як верставыя слупы, волаты. А як iх волатамi зрабiць у малым фармаце? Дарогай пад дубамi пылуе воз — конь, дуга. Воз, конiка, дугу — садзiць нiжэй? Так — дуб вышэйшы. Ня тыя, што ў натуры, прапорцыi? Але ж цяпер i дуб — волат, i праўда не парушаная — конь з возам знайшлi другое месца. Гэтак i з колерамi: у iх нораў свой, а ў цябе, мастака, свой таксама. Восень шукае чырвань з охрай, у зелянiну — тон сiнi, фiялетавы. Ня тое ў натуры? Дык хай натура шукае iншых мастакоў: Ы, Ю, Я — скапiруюць. Лета — з алоўкам, з фарбамi. Пiсаў прыроду i людзей. Там i там шукаў i вылучаў характарнае, акцэнты i дэталi цэлага, драбiнкi вобразаў i тыпы — адна плынь. Вось натура: белы квадрат палатна i перад iм белы, як палатно, мастак. Што памiж iх i далей? Цiша? Пустэча? Ах — думкi? Пачуцьцi? Прадчуваньнi паядынку Дон-Кiхота з ветраком? Пляма чырвонай бронзы — восень на Палесьсi. Пляма блакiту ў небе — успамiн лета. Пасак сiнi — рака. Плямкi сьвятла — буслы зьбiраюць вырай. Дзе барвы з золатам хаваліся ў блакіце і блакіт шыўся ў барвы ды золата, сыходзіліся ў роздуме зямля і неба. Кропка сыходу завысака? А калі зямны рай ставіць на папа, каб як найбольш зямлю ўбачыць? Там — сыход, а тут — пярэдні край і мама. Першы дотык пэндзлем да палатна — мама. І каб не сумавала — цётка Кацёра побач. Як ім бяз дзядзькі Антося? І Антося — сюды. Кацёры як бяз брата ў лесавым плашчы, як вёсцы без лесьніка? І ён тут са сваім вечным рухавіком — веласіпедам. Сябра са школы Мікола Пугач — калгасны брыгадзір? Як без начальства? На баку, цераз плячо, афіцэрская сумка, а ў сумцы што? Не працадні — падман даўно падманутым. Такім, як цёткі з Пінску — яны і тут, хадзякі. У белых хусьцінках, фартушках, а твары, рукі не адмыеш ад вечнай бронзы — колеру сялянскай, пад лютым сонцам, працы. І яшчэ паляшучкі не чыкалавіцкія, з вандровак па Прыпяці, паілі малаком бадзягаў-мастакоў — як не аддзячыць? Прыбегла Пальма — на сваім рабочым месцы ў нагах. Сюды б яшчэ і Машку, ды Машка за ракой — на заднім плане. Яшчэ б — Красуню?.. Паставіў у раму тых, хто ў сэрцы, з сэрца — у раму. І шмат, і мала — у сэрцы болей. Як усіх ды ўсё зьмесьціш? Абагульняць? У зорцы бачыць неба зорак? Ну, так. Дзядзька Антось — не сам жа па сабе? Колькі гэтакіх зухаў перапісаў пляменьнік у свае блакноты, на кардонкі, фанеркі? Заканапаціць у раму, як паўнамоцнага пасла вясёлых мужыкоў, даўно задумаў: чырвоная кашуля, нібы агонь, каўнерык белы, твар — бронза, як у пінскіх цётак, рашуча сьцятыя цяжкія, перад песьняй, вусны, нос — рубільнік, нібы ў вялізнай птушкі, кепка блінам — казырок на вочы, з-пад кепкі на патыліцы сівоцьце — мацёры певень. І кадык мацёры. А вочы — блакіт празрысты, нявінны. О, гэтая нявін­насьць! Вечны гуляка ды задзіра. Кроў закіпіць — кашулю, хоць і новую, ля каўняра — у кулачча, рукі — уразьлёт, з адной кашулі — адразу дзьве, распалавініць, каб не няволіла душы і цела, каб сэрцу і рукам прастору даць для радасных абдымкаў ды і для бойкі за праўду-матку. А жонцы — шытво ды сьлёзы. Гэтакі тып — свой усяму Палесьсю. Ды і Кацёра — дзе яе няма? У кожнай вёсцы: скупая радасьць і нескупыя сьлёзы. А цёткі пінскія? Хіба ня ўсюды і яны, дзе трэба апошняе аддаць? Карціна была напісаная. Сядзеў перад ёю і то глядзеў, то не глядзеў нікуды, заплюшчыўшы вочы. То бачыў палатно, а то — жывы абшар за вёскай: рэчку, ляскі — Высокае, Раўкі, Дамаху, Гарадзішча, за імі — Татарскі брод, дзе яшчэ продкі продкаў то ад татараў хаваліся, то войска супраць іх зьбіралі. Устаў з крэсла, узяў палітру, на пэндзаль накруціў фарбачку, зьняў карціну з мальберта, з другога боку прыклаўся пэндзлем да палатна і вывеў два слоўкі: «Маё Палесьсе». Вецер з-за Прыпяці гнаў хвалі адну за адной. Дзьмуў ня моцны, нават слабы, тварам ня чуўся, а хвалі падымаў, кідаў у бераг. У тым месцы, дзе стаяў мастак, бераг ляжаў пясчаны — пясок буйны, жвірысты. Пад вадою прыберагам нібы насыпана адшліфаванага каменьня — галышоў. І сонца, не патрывожанае ніводнай аблачынаю, стаяла ў паў­дзённым блакіце, праменьнямі гуляла з галышамі, высьвечвала з іх то бялюткія, то шэрыя, то чырвоныя, а то і паласатыя, як піражкі слаёныя. Стаяў па-над вадою, не заўважаючы, як дробныя хвалі цалуюць чаравікі, углядаўся ў гульню сонечных плямкаў пад вадою, па галышах, якія варушыліся, вадою ды сонцам перасоўваліся з месца на месца, драбнейшыя зганяліся ў плынь, зьнікалі, прыплывалі новыя, з іх выбудоўваліся новыя ды новыя малюнкі, фігуры. Нябачная рука зьбірала па колерах, памерах, адметных метах, якія меў кожны галышок. Каменьчыкі былі нетрамі Палесься, драбінкамі ці вапняку, ці граніту, і Гаўрыла, як неаднойчы, думаў пра тое, што гэта — ня пыл зямны, а найпрыгожы ды найтрывалы матэрыял, сам жэмчуг для мясцовае мазаікі. Прырода гэта ведала, а чалавек, хоць ласы на дармавіну, падняць жэмчуг з зямлі, з рачнога дна, ленаваўся. Галышам радаваліся вада ды сонца. — Творцам рухаецца зямля і сыплецца каменьне... Схамянуўся: голас сьвятара слаўнага гораду Турава? Дык ці ня сам Кірыл тут, на Прыпяці, сыпаў са свае длані жэмчуг?.. Яшчэ раней меў думку: каму-каму, а златавусту найпершаму сярод славянаў трэба і аблічча, і постаць вымураваць мазаікай, класьці ў іх ня смальту, а родны жэмчуг, падабраўшы яго па тону, колеру, фактуры. Дзе ўзяць выяву-вобраз? За даліною ў восем стагоддзяў, як жыў ды гаварыў з людзьмі і Богам златавуст, выяў час не пакінуў, але засталося неўміручае слова казаньняў, паэзія ягоных пропаведзяў, у іх адбітыя, як у рацэ сонца ды неба, натх­нёнае аблічча, агонь вачэй, чыстых і мужных перад людзьмі і Богам. Гэта шмат ці мала? Як і чым мераць? А дзе ёсць болей? У дагмаце іканапісцам? «Прэпадобны айцец наш Кірыл, епіскап Тураўскі, іжэ бліз Кіева, выглядам надсед, власы з вушэй, брада з Міколаву, але не курчаватая, простая, рызы сьвяціцельскія, у амофары, у руках кніга». Догма іканапісная — ня догма жывапісцу сьвецкаму? Ну, вядома. Шукаць далей? Адно пытаньне знаходзіла другое: дзе вобраз Кірылы бралі першыя іканапісцы? Адкуль браў дзіўна выразныя паўночна-рускія абліччы сьвятых для фрэсак Спаса-Прэабражэнскай царквы ў Вялікім Ноўгарадзе мастак зусім не славянскага паходжаньня, візантыец грэцкай крыві Феафан? Альбо як не заўважыць тое, што мадоны Леанарда да Вінчы ці Рафаэля маюць абліччы безумоўна італійскія, мадонны Гейнсбора — ангельскія, мадонны Дзюрэра — нямецкія, мадонны Сурбарана — іспанскія? Ці не таму гэта так, што мастак бачыць нацыянальны тыпаж мадэлі, з якое піша, калі ж мадэлі няма і піша па ўяўленьні — тыпаж хоць зборны, а ўсё адно нацыянальны? А тады да месца і яшчэ пытаньне: хто як этніч­ны тып Кірыла Тураўскі? Хто як не паляшук? Тут і пайшла праца: пошукі этнічных формаў чэрапа, рысаў твару, характару, зборы гістарычных зьвестак, дасьледаваньне Кірылавых казаньняў. Нарэшце — малюнкі, эскізы дэталяў, твару, постаці златавустага ў натуральную велічыню. І засталося знайсьці мур, сьцяну, прывезьці матэрыял, хоць галышы з рэчкі, каб працаваць далей. А дзе сьцяна, якая прыняла б аблічча айца сьвятога? Быць не магло, каб не знайшлася ва ўсёй дзяржаве. Нават у Рыме, вечным горадзе вечных мас­тацкіх шэдэўраў, ня ўсе сьцены — творы мастацтва. У нас ня так? Ну, вядома. Калі б для пралетарыя з гаечным ключом, то сьцяна знайшлася б, а тут — сейбіт сьвятога духу. Бегла вада па рэках, цёк час і разумнелі людзі. Дзе самі па сабе, а дзе ад Бога. Зьявіліся прасьветліны ў дзяржаўных галовах — сьцяну знайшлі і мастака ўспомнілі: працуй, натхняй народ на думкі высокія, пачуцьці глыбокія, учынкі праведныя. А сьцяна — Дом настаўніка ў Менску. Трон высокі — хто на яго варты? Кірыла Тураўскі быў безумоўна варты. Ён ня толькі даваў сваё аблічча, але падказваў пад росьпіс тэму: народныя асьветнікі. Каго паклікаў у свой гурт? Першадрукара ўсходніх славянаў Францішка Скарыну, вальнадумнага багаслова-рэфарматара Сымона Буднага, асьветніка ды гуманіста сярэднявечча Васіля Цяпінскага, найпершага сапраўднага паэта з Белай Русі Сімяона Полацкага, рэвалюцыянера-дэмакрата Кастуся Каліноўскага. А як спатрэбіўся працяг шэрагу прарокаў нацыі, настаўнікі ў навейшым часе, дык і яшчэ сабраўся гурт да гурта: Алаіза Пашкевіч, Максім Багдановіч, Яўхім Карскі, Якуб Колас, Янка Купала. Кожны — асоба, кожнаму дай арыгінальную выяву твару, постаці, душы. І каб усе разам былі ансамблем. Запрэглі геніі, захамуталі. Сам з радасьцю запрэгся. — Творцам рухаецца зямля і сыплецца каменьне... Творца — усявышні?.. Але ж і ты, зямны ды грэшны, назваўся творцам — будзь у Бога вартым і мастаком, і сынам. У цэнтры росьпісу паставіў тонда: сонца і прамяні сьвятла ядналі жывапісную прастору, агняна-сьветлым фонам высвечвалі постаці настаўніцы і дзяўчынкі — сімвал жыцьця, асьветы. На адным краі пано — энергічны Скарына з наймудрым заклікам: «Ня толькі дзеля сябе нараджаемся на сьвет, але найбольш дзеля служэньня агульнай справе», а на другім — Купала з кнігай душы: варты паэта адказ на подзьвіг першадрукара. Яшчэ мастак чараваў над эскізамі асьветнікаў, калі пад росьпіс прапанавалі Палац культуры заводу штучнага валакна ў Сьветлагорску. Тут — асьветнікі, там — прадзільшчыцы, ткачыхі: такія непадобныя стыхіі, тэмы, вобразы. І ўсё ж у Сьветлагорск паехаў: калі яшчэ надарыцца, каб пад твае пэндзлі — адразу два палацы? Ды і сваё Палесьсе — Чыкалавічы блізка. Хіба адмовіш землякам? Прыехаў, а сьцены — не пад росьпіс. Перакладаць? Як — ня ведаюць будаўнікі. Сам — і мастак, і дойлід, і прараб. Бурылі ды перакладалі і сьцены, і падлогу. Будаўнікам гэтакі мастак — костка ў горле. Намёк далі: — Не забывайце, што тут будоўля, цагліна можа скінуцца на галаву. Пачуўшы пра цагліну, усьміхнуўся. Успомніў пра яе, як сьцены вывелі пад росьпіс. А што пісаць? Пайшоў па заводзе. Шукаў і тэму, і вобразы, і каларыт. Зачапіўся за пра­зрыстыя, сінтэтычныя шарыкі, з якіх, нібы з кудзелі, высмыкваліся ніці. Шарык — сонца, ніці — сонечнае праменьне, якое лавілі ды прыручалі рукі ткачыхі. Тут — тэма? Зямная, але вяла ў космас. Зямля ды космас ядналіся чалавекам працы. Як жывое лона, кантэкст жыцьця зямнога, космас хваляваў заўсёды, а тут — такія арганічныя стасункі з зямлёю. Плошча для роспісу, прастора, прасіла, магчыма, большай, як даваў завод, насычанасьці паэ­тычнымі вобразамі, але хіба завод — мяжа дазволенага мастаку? У Сьветлагорску ён кватараваў у драўляным дамочку старога, якому было пад сотню гадоў і той сам быў ракой жыцьця, безданьню ўспамінаў: яшчэ будаваў тут першую ў краіне Васілевіцкую ДРЭС, ставіў апоры першых электралініяў, нацягваў правады пад першы электрычны ток. Успаміны старога давалі гістарычны зрэз тэмы, з глыбіняў усплывалі вобразы. Эпас прасіў сучаснай лірыкі? Хата старога стаяла ў садзе, а там — мора яблык і ў кожным — сонца. На хаце — бусьлянка і буслы, за хатаю — Бярэзіна і хлапчукі на конях... Але яшчэ быў Менск: сюды праводзіў і адсюль, з Бярэзіны, чакаў прыезду. Эскізы для «Асьветнікаў» былі гатовыя, калі на ідэалагічнай нарадзе выступіў першы сакратар ЦК кампартыі Машэраў і сказаў: шмат хто з мастакоў ды пісьменьнікаў узяўся славіць манахаў у сутанах ды расах як прарокаў Айчыны... У майстэрню Вашчанкі са сьвітаю зьявіўся міністр асьветы, які курыраваў работы ў Доме настаўніка. Агледзеў эскізы пад роспіс і, нічога пра іх не сказаўшы, разьвітаўся. Кірылу Тураўскага Вашчанка не паказаў — манахаў у эскізах хапала без яго. Насталі дні чаканьня. Нарэшце міністр паклікаў да сябе: — Эскізы вашыя мне спадабаліся, але я іх не падпішу. Мастак не зразумеў: — Вы прыпыняеце работу? Адказ быў нечаканы: — Я вам сказаў, што эскізы мне вельмі спадабаліся. Працуйце далей. Але... — Працаваць па незацьверджаных вамі эскізах?.. Гэтак і атрымлівалася: адказнасьць за работу мастак павінен быў цалкам браць на сябе. Надышлі восеньскія халады. Рыштаваньні пад росьпіс на сьцяне зманці­равалі, але Палац не падключалі да сістэмы ацяпленьня. У памяшканьні было сыра, халодна. Тэхніка росьпісу патрабавала пастаяннага падагрэву фарбаў, воску, каніфолі. А яшчэ давялося выгарадзіць рабочае месца шчытамі, завесіць плёнкаю, каб выпадковыя людзі, якія хадзілі праз памяшканьне, ня бачылі, як піша сваіх манахаў — злыя вочы ды размовы, якіх хапала, ня толькі псавалі настрой, але маглі спыніць работу. Электрычныя пліты, увесь час уключаныя, дымілі ад воску, фарбаў, у выгарадцы зьбіраўся смурод, які зьнясільваў мацней, як сама праца. На рыштаваньнях выстаяў усю зіму. Пачаўшы росьпіс увосень, закончыў работу вясною, як ужо з вуліцаў сагнала сьнег і ваду. Быў ушчэнт зьнясілены. З Палацу вывозілі на «хуткай дапамозе» — адразу ў бальніцу. А чым закончылася спрэчка вакол манахаў? Кірыла Тураўскі ў насьценны росьпіс ня трапіў. Яго партрэт на ўвесь рост мастак зрабіў асобна і перадаў у Дзяржаўную бібліятэку. Пра манаскія расы ў «Асьветніках» размовы аціхлі: што паробіш, калі айцы сьвятыя якраз і былі асьветнікамі народу? Загаварылі пра сьвятло ды колер, наколькі выразна ідэя, тэма, вобразы, нацыянальны каларыт выявіліся ў спалучэньні вогненна-чырвонага тону ў постацях асьветнікаў са спакойным белым, у якім, як водгульле чырвонага, прабіваліся глыбокія, нібыта аблачыны ў небе, вохрыстыя наплывы. Ужо ў энергічных малюнках кожнай постаці, у арыгінальных дынамічных ракурсах і кампазіцыях мастак заклаў ня толькі гістарычна-аргументаванае, але і сваё эмацыянальнае бачаньне як кожнай асобы, так і ўсяго асьветніцкага шляху на Беларусі. Працуючы над росьпісамі ў Палацах, Вашчанка ў той самы час выконваў яшчэ і вітражы для Дома кіно, ранейшага і сёньняшняга Чырвонага касьцёлу ў Менску. Тут ён фарміруе не асобныя, з каляровага шкла, кампазіцыі ў вокнах ды разетках, а складаную сістэму вітражных блокаў на тэму «Кіно і людзі», наскрозь прашытую ды сшытую сонечным праменьнем. Каб вітражным шклом выбудаваць шматпланавую мастацка-вобразную задуму, спатрэбілася, як у Сьветлагорску, даваць і ўкараняць свае арыгінальныя архітэктурныя ды будаўнічыя рашэньні. Зноў чуў: ня сунься не ў сваё. А дзе мяжа паміж сваім і не сваім? Дэкаратыўнае мастацтва і архітэктурна-будаўнічае аблічча ансамбля не існавалі паасобна — залежалі адно ад аднаго. Калі работы закончыліся, у касьцёл прыехалі Машэраў і старшыня Савета Міністраў Кісялёў. Падняліся на другі паверх і там, як потым скажуць сьведкі, разгубіліся. Дзень выдаўся пагодлівы, сонечнае сьвятло праз вокны з вітражамі напаўнялі залу плямамі ўсіх колераў вясёлкі, а пад стольлю ў сьвятле, адбітым ад чырвонай мэблі і залацістага паркету, вітражным шклом у чырвона-залацістай гаме казачна гарэлі плафоны. Машэраў схапіўся за галаву — усклікнуў: — Якая прыгажосьць!.. А мы ж хацелі зруйнаваць касьцёл?! Побач з ім стаяў Вашчанка. Машэраў глядзеў яму ў твар, усьміхаўся, а ў вачах былі і шчырая радасьць, і несхаваная віна, і ціхая ўдзячнасьць. Бывае, што і ўладу мастак ратуе ад злачынства. Росьпіс па сьценах палацаў і такі малы, у параўнаньні са сьцяною, фармат падрамніка на мальберце — кантраст ня толькі памераў ды формаў, але і бачаньня сьвету, прынцыпаў мысьленьня мастака. І як не разгубіцца майстру манументальна-дэкаратыўнага росьпісу, які, пакінуўшы на рыштаваньнях вялізныя пэндзлі і вёдры з фарбамі, становіцца ў майстэрні да мальберту з палітрай станковага жывапісца? Пра гэта Вашчанка выказаўся нечакана, але ўзважана: — Праца ў розных тэхніках — маё багацьце. Станковы жывапіс выхоўвае цяплыню пачуцьцяў, не дае зьбяднець насьценнаму. Манументальны жывапіс прывучае да маштабнасьці мысьленьня, выпрацоўвае кампазіцыйную дакладнасьць. А да ўсяго яшчэ — адны рэчы бачыш у малых, камерных формах, другія ў карціне, трэція на сьцяне, у ансамблі. І ўжо тут цікава, што стаяла ў яго на мальберце, якія пісаліся карціны ў той час, калі ён расьпісваў Дом настаўніка, Палац культуры? Ці ўплывалі і як уплывалі на станковыя работы настроі ды пошукі насьценных росьпісаў? Ёсьць у яго карціна «Сакавік». Год народзінаў — 1973. Вясна. Яшчэ ні зелянінкі, ні ставочка вады. Вясна сьвятла — найпершая ў прыродзе. Вёска пад сьнегам, а сьнег — шарпак вясновы, да бляску зацалаваны сонцам. Па гэтым бляску — шэсьце вясельнае. Вароты ў двор адчыненыя. Бацькі чакаюць маладую ды маладога з хлебам-сольлю на ручніку. Тут і сарока-белабока — разносіць навіну па вёсцы. Усё — сама ўрачыстасьць. Але не яна найбольш прываблівае вока. Здаецца, што гэта мастаку нават ня трэба і толькі таму вёска з яе сьвятам напісаныя фармальна-абстрактнай жывапіс­най мовай, падобнай на тую, якой расьпісваў сьцены. Ён прымушае нас заўважыць іншае сьвята вясны, сьвята самой прыроды: блакітна-залацісты тон сакавіцкага сьнегу, такое ж неба, яшчэ нясьмелую цяплынь паветра, абновы ў колерах і тоне. Вясна яшчэ не разгулялася, але ўжо сочыцца ў лазурным небе, праз пацяплелы шарпачок, праз усё, што ёсьць у вёсцы, — хаты, платы, дрэвы, ужо грэе і людзей, вясковае жыцьцё. Тут сакавік — ня толькі слова, назва месяца ды карціны, а сам сок, падобны на бярозавік, кляновік, які і адчыняе вароты вясельлю маладых, жыцьцю. Адміністратар выставы жывапісу гэта не зразумеў і назву карціны «Сакавік» закрэсліў, напісаў: «Март». Мастак заўважыў і абурыўся: які ж тут март? у Левітана — март, у Грабара — март, а тут — сам сок вясны, сакавік. Ня чуеце на смак ці тое, што па-беларуску, не па сэрцы? О, байструкі — ні глебы, ні каранёў, ні... сэрца! А за сокам «Сакавіка» зьявілася і жніво «Жніўня». Апошняя работа пісалася пазьней, калі яшчэ на сьцяне не астыла гарачая энкаустыка «Асьветнікаў» і сам Спас сыпаў дзяўчатам у прыполы ды кошыкі чырвоны бурштын яблыкаў, засыпаў сады і агароды, дарогі, ганкі, сьвірны. І зноў жа — ня яблыкі і не дзяўчаты чаравалі вока ды сэрца, а сьвятло ды колер, бурштын ды чырвань жніўня, які ніяк ня мог зрабіцца «августом». Сьвятло ды колер, каларыт — дамінанта хараства, настрою. Мастак шукаў сьвятло інтэнсіўнае, жывое. Шукаў яго на тынкоўцы сьценаў. Шукаў у вітражным шкле. Шукаў і за мальбертам, на палатне ў алейных фарбах. Усюды. Але ці толькі пошукі сьвятла і каларыту ядналі той, па сьценах, росьпіс з камерным жывапісам на палатне? «Балада пра мужнасьць» — станковы эпас. Вайну пісаў і раней. Ня мог не пісаць, бо перажыў. У яго быў свой вопыт вайны, а свой — жывы, пякучы. Жывое, як вада жывая, як рака, заўсёды шукае выйсьця. Для болю, назьбіранага ў сэрцы за вайну, выйсьце знаходзіў у пейзажах, эцюдах, нацюрмортах. А тут — эпас. Народ і пушча — узрушаныя вайной стыхіі. Яе і людзі, і прырода чуюць як канец сьвету, сьмерць. У гэтым адчуваньні яны яднаюцца: людзі ідуць у пушчу, якая заўсёды ратавала беларуса — ад голаду, ад рабства, ад вайны. Ідуць усе — як у бой: і хто са зброяй, і хто бяз зброі. І з імі разам — хвоі, прыгнуўшы зялёныя вяршыні, хаваючы пад імі ўсё жывое. Агром­ністы, складаны сьвет, падобны на ўстрывожаны мурашнік, сабраў мастак на плошчы палатна. Як гэты сьвет і выявіць у асобных тварах, лёсах, і ў той жа час зьяднаць? Складаная мастацкая задача патрабавала нетрадыцыйных сродкаў. Ня грэбуючы ўмоўнасьцю будовы, аўтар дае магчымасьць бачыць твор адразу з розных кропак. Пярэдні план — як з макушы хвоі; другі план лесу, зялёную пушчанскую сьцяну, — нібы спусьціўшыся з вяршыні хвоі на зямлю; яшчэ з ніжэйшай кропкі — далягляд, зьбег пушчы з небам, па якім з далечы, нібы ад Бога, да нас ляжаць раўнюткія і сьветлыя шляхі ратунку. Эпічны твор не ўзьнікае на адгалінаваньнях ад бальшака. Ён сам — бальшак. Ці скрыжаваньне бальшакоў. «Балада» — скрыжаваньне глыбокага філасофскага роздуму над жыцьцём і яго манументальна-ўзвышанага бачаньня жывапісцам. Тое самае скрыжаваньне, якое дало нацыянальнаму мастацтву «Асьветнікаў» і «Зямлю сьветлагорскую». Ён ня любіць шмат гаварыць пра свае работы, але ня супраць іх паказаць: глядзі, думай, разважай — ён будзе слухаць. Любіць назіраць за чалавекам, як той углядаецца ў ягоную карціну. Чытае адразу і яго, і сябе ў сваёй рабоце. Я шкадую, што ні разу ня бачыў яго з палітрай і пэндзлем у руках. Як толькі дзьверы адчыняю ў майстэрню — ідзе насустрач: рукі — для вітальных абдымкаў, поціскаў. Пытаюся: — Калі-небудзь ці выдасца выпадак: прыйду, а вы — з палітрай, з пэндзлямі каля мальберту? Ці пашанцуе мне?.. Ён усьміхаецца, як зразумеўшы маё нясьціплае жаданьне, падыходзіць да паліцы з кнігамі, знаходзіць там альбом, гартае. Гартаць спыніўся — што знайшоў? Мне падае альбом разгорнуты — на ўсю старонку аўтапартрэт. Я даўно заўважыў: аўтапартрэты ён пісаць любіць, для кожнага знаходзіў арыгінальную кампазіцыю, цікавы ракурс, невыпадковы фон, пісаў сябе то ў калядным сьне пад крыламі анёла, то на крыжы ў трыпціху трох Гаўрылаў, з арханёлам ды малым праўнукам, то хлапчуком у вёсцы. Гэты партрэт быў, можна сказаць, звычайны, традыцыйны, і фон як бы нейтральны. Ды толькі твар быў незвычайна сумны, спакутаваны — насьцярожваў. Я паглядзеў і, не зразумеўшы жэст з альбомам у адказ на маё пытаньне, альбом адклаў. Спытаў, каб не пакрыўдзіць мастака сваёй няўвагай да аўтапартрэту, ці ў майстэрні арыгінал. Ён мог быць, як я падумаў, і на сьцяне ў іканастасе, дзе маці, брат, жонка, баба Сынклета. Але яго тут не было. Ён быў у Трацякоўскай галерэі. Тады я пацікавіўся: — Калі вы гэты партрэт пісалі? А ён як не пачуў мяне. Я зноў узяў альбом у рукі, сам адшукаў у ім аўтапартрэт — быў там па­значаны і год: 1975. Я схамянуўся: хіба ня гэты твар мастака хацеў убачыць, слухаючы пра работу ў Палацы, прамерзлым і прасмуроджаным, над «Асьветнікамі»?.. На мяне глядзеў твар чалавека, які забыў, што такое сон, зьняможана-счарнелы ад бяссоньніцаў, але і засяроджаны на яму вядомай радасьці. Зьнямога ляжала на ацяжэла-нерухомай скуры, у глыбінях сініх вачэй, у зьзелянелых заценях-паўкружжах пад вачыма, у непаголенасьці ды непрычасанасьці зарана пасівелай шавялюры, ва ўпарта самкнёных ад нейкага цяжару вуснах і завостранасьці падбародку, але за ўсім за гэтым, як за вонкавым і малазначным, угадвалася жывая высакародная душа і там, у ёй, агонь натхненьня. Напружаны каларыт стваралі фактурнасьць курткі, нібы сатканай з пашэрхла-позьняга іржэўніку, пастозна-чарназёмнага «пад полем курткі сьвітара», шурпатасьць сялянскай нівы за Татарскім Бродам, лапінкамі ўгадвалася нават у твары. Зьлёгку чырвона-залацісты німб ад верхняга сьвятла ў шавялюры глядзеўся не німбам хараства ці сьвятасьці, а колам пакутаў. Чырвонага тону, які мастак любіў, было ня шмат, але ўсюды, у вопратцы і ў твары, як і за імі, у фоне, гулялі віхуры — адбіткі блізкага, як перад самым тварам, у самы твар, агню. Мастак нібы глядзеў у полымя, і тым полымем мне бачыліся яго «Асьветнікі». Партрэт быў у пояс — рук я ня бачыў. Але я бачыў чырвоную ў руках палітру — агонь любімых фарбаў. Я бачыў мастака чорнарабочым. Акварэльнае падарожжа Ад пясчанага берагу Случы, ніжэй Салігорску, адчаліла судзёнца, падобнае да рачнога катэру. Пад тэнтам, узьнятым ад сонца, плылі тры чалавекі: яна ды ён, мастак, у найпрывабных гадах і спартыўным выглядзе, ды сын-падлетак з мараю стаць мастаком, як бацька, а ўсе разам — Вашчанкі. Сямейны экіпаж выпраўляўся ў немалы шлях, пра што сьведчылі і вопратка, і посуд, і рыбацкія прылады, і акрамя таго — эцюднікі, планшэты, фарбы, рыштунак, без якога мастакі не мастакі, а звычайныя турысты, вандроўнікі. Лоцыяй на судне меўся быць альбом для замалёвак, запісаў. У ім сваё месца ўжо знайшоў і самы першы радок: «Месяц — ліпень, год — 1982». Лета выдалася пагодлівае, а ліпень — за ўсе месяцы цяплейшы. У ясным небе зьзяла сонца, нізкія берагі Случы хаваліся ў чаратовай аблямоўцы, на забурэла-зялёных сподачках лотаці пад чаратамі залаціліся гарлачыкі, пырхалі матылі, а надзвычай ціхая, быццам сьвятая, вада ў рацэ абяцала прыемнае падарожжа. І калі праз нейкую гадзіну, як адплылі, у неба ўзьнялося падазрона-шэрае воблака, расплылося ў фіялетава-сіняй цяжарнасьці, ніхто не падумаў, што выпадковая хмара можа прынесьці нейкую непрыемнасьць. А гэта якраз адбылося. Раптам ускруціўся вецер, нагнаў штармавую хвалю і змрок, тэнт падхапіла віхура і секануў дождж. Схавацца ад яго не пасьпелі ды і не было дзе. На беразе ні дрэва, ні хаціны, ні нават кусточка — роўнядзь лугоў ды палеткаў. Праўда, страх быў нядоўгі. Хмару вецер сагнаў і сам суняўся, вада супакоілася і зноў зазьзяла, як ні ў чым не вінаватае, сонейка. Ваду з катэру выплескалі, вопратку разьвесілі сушыцца на сонцы і паплы­лі, нібы пад ашмоткамі ветразю, далей. Наступны запіс мог быць такі: «Першае вадохрышча на Случы паспрыяла паглыбленьню падарожнікаў у паганскую веру палешукоў. У іх вачах шмат якія воблакі, выспы, дрэвы ды хмызы пачалі набываць абрысы жывых істотаў, а буслы, коні, чаплі, бабры і нават матылі ды стракозы паводзілі сябе так, быццам мелі разумныя боскія душы». За катэрам у вадзе бегла дарожка з блешнямі, і на дне катэра ўжо ўздрыгвалі першыя шчупакі. Малюнак двух з іх зьявіўся ў лоцыі. На паперы яны выглядалі ня менш прыгожа, як у вадзе: доўгія і лупатыя, заплытыя пад скураю тлушчыкам, пералівіста-срэбныя, з шырока растапыранымі, нібыта плылі ў натуральнае стыхіі, хвастамі. За шчупакамі ў лоцыі зьявіліся стракозы над касачамі з дзіўна доўгімі ды вострымі крылцамі, падобныя на верталёцікі. Пад касачамі ды стракозамі запіс: «Прышвартаваліся да вольхі. Рака цячэ паміж лугоў. Цудоўная раніца. Сонечна. Стракозы бясконца шапочаць крыльлем над вадою, вельмі празрыстаю». Шчупакоў мастак замалёўваў з радасьцю, што вельмі прыгожа зіхацяць на сонцы, а са стракозамі было іначай. Спачатку, як прышвартаваліся, у хвіліну выключнай цішыні пачуў празрыстае, нібы ад фольгі, шархаценьне, падумаў, што шапоча трысьнёг, і ці здолее напісаць эцюд рэчкі з берагам, каб потым на яго глядзець і чуць гэтую мелодыю? Як дамагчыся гуку ў матэрыяле? Якімі фарбамі пісаць? Якія будуць гучаць? А потым заўважыў матыўчык чыста жывапісны: пёры касачоў, тарчма ў неба, і над імі воблачка стракоз. У вачах адразу ўспыхнула акварэлька, нібы напісаная. Быў пасьпяшаўся да фарбаў, але стрымала перасьцярога: бяры паперу і аловак, малюй, пакуль стракозаў ня зьдзьмуў вятрыска, а як будзе замалёўка — тады і фарбам воля. Гэтак і атрымалася. Ледзь пасьпеў замаляваць стракозаў над касачамі, як зрабілася ціха ды сумна. Спачатку пачуў цішу ды сум, а потым агледзеў, што стракоз над касачамі як не было. Супакоіўся, выйшаў на бераг, расклаўся з фарбамі, каб напісаць, што хвалявала, па малюнку ды памяці. І добра, што быў малюнак. Пад вольхаю і заначавалі. Мацільда з сынам паставілі на беразе палатку, прынесьлі з сенажаці сена, а ён, Гаўрыла, з прыемнасьцю ўлёгся ў катэры пад зорным небам. Ноч выдалася цёплая і ціхая, без камарэчы, сон шчодра аплочваў акварэльны аркуш, ад якога нават уначы чулася шапаценьне стракозаў і касачоў. Пішучы матыў, разьлічваў, што тыя згукі ўдасца захаваць у сонечнай празрыстасьці фарбаў, калі іх не замуціць на паперы ды сонейка ў крылцах не пагасіць. І не замуціў. І не пагасіў. І вось — слухаў, чуў. У падарожжы ня трэба іншых фарбаў, як акварэльная вада, што адгукаецца найтанчэйшым настроям прыроды. Прачнуліся як сонца ўзышло. Па рацэ плыў туман, прашыты яго пром­нямі. З той белай воўны вострымі, нібыта лёзы вядомай мужыцкай зброі, тырчэлі касачы. Стракозы спалі на збройных лёзах, прыцяўшы крылцы. Пад катэрам штосьці пялёхнула. Ці рыбіна, ці выдра? У той дзень зьявіўся новы запіс: «Праходзім праз бабровыя плаціны...» Плаціна за плацінай — нібы завалы франтавыя. Падплыўшы да яшчэ адной, глушы матор, выкідвай якар, скачы ў ваду ды разьбірай звярыную будоўлю, каб плысьці далей. А далей — зноў завалы. «Ужо трэці дзень, як у дарозе. Рака выбегла на забалочаныя гоні. Плывем на вёслах. Вада празрыстая, добра відаць дно, як па ім бегаюць рыбіны. Спрабавалі дарожыць, але згубілі блешню і на гэтым спыніліся. Рэчка рыбная. Была першая юшка. Прайшлі яшчэ адну бабровую плаціну. Прышвартаваліся да карча і тут заначавалі». Сьцямнела, вада пагасла, па берагах сплылі ў змрок хмызы і дрэвы. Там, дзе плаціна, нешта жывое бухала ў вадзе, пялёхалася, чаўкала. Калі з-за хма­раў выплыў паўкруглы месяц, у тым месцы, дзе разьбіралі плаціну, высьвецілася галава бабра — зьвярок плыў з таўстым сукам у зубах і галава блішчэла, нібы на ёй была жаўтлявая шапачка, а вада ад яго, нібы ад катэра, бегла ў бакі жаўтлявымі ды чорнымі шнурамі сьвятла і цемені. Калі месяц схаваўся за воблакі, зьнік і бабёр. Але ў тым месцы па-ранейшаму і бухала, і пялёхалася, і чаўкала, пакуль не заснулі падарожнікі. Калі ж прачнуліся, а сонца, аранжаваю плямай узышоўшы на даляглядзе, сагнала з рачнога люст­ра туман, убачылі, што плаціна, учора раскіданая, каб правесьці катэр, зноў стаяла на калах, быццам яе ніхто і не чапаў. Што засталося ў лоцыі пра раніцу? Замаляваная плаціна ды ўспамін пра згукі ночы. Баброў-будаўнікоў не было. Увечары, калі яны працавалі, мастак, захоплены відовішчам, забыў і пра аловак, і пра сшытак, і пра сябе як мастака. Там, далей у сшытку, з таго дня быў малюнак: парог хаты і на парозе — жанчына. І подпіс: «Парог. Памяць». Наступная старонка — тое самае: адчыненыя дзьверы ў хату, прыступкі, парог, на ім сядзіць жанчына, склаўшы рукі на прыполе. Адно ўжо іншы ракурс. Подпіс амаль той самы: «На парозе». Быў дзень — хадзілі ў вёску. Купілі прадукты. Вярнуліся. Што ў вёсцы ўсхвалявала? Парог хаты, жанчына на парозе? Так. Яна ў лоцыі буйным планам: пад хусткай вусны сьцятыя да болю, вочы прыпухлыя, абвісьлі рукі — не да працы. І подпіс: «У бабулі ўтапіўся ўнук. Цела не знайшлі. Яна ўжо два месяцы ходзіць на рэчку, шукае ўнука. Вяртаецца — ногі ў хату не ідуць. Сядзіць усё на парозе, глядзіць у той бок, дзе рэчка. Чакае ўнука». У той дзень катэр не адплыў ад плаціны, ад карча. Што не пускала? Бабры? Пра іх болей ні слова, ні малюнка. Затое твар жанчыны з прыпухлымі вачыма — то профіль, то анфас. Бяда старой не пускала? Але чым мог пасобіць мастак? Малюнкам? Словам?.. Малюе хату, двор. Малюе хлеў. Сьцяжыну з двара ў сад. У садзе — яблыні, за імі — плот вясковы, у калы. За плотам — лог. За логам — рэчка. Сьцяжынка берагам. І зноў той самы двор: раскіданыя дровы, панылая карова, сабака сумны. І зноў парог — жанчына ў хустцы, рукі на прыполе. Далей — сьцежка з двара на рэчку, чарот і асака пад берагам, вярба, пад ёю — чорны вір. І зноў — твар жанчыны... Кругі, кругі... Жанчына ў палоне кругоў бяды. Мастак кругамі ходзіць: парог хаты, двор, хлеў, сад, сьцяжына, рэчка, зноў парог, жанчына... І зноў — двор, хлеў, сьцяжына... Малюнак вёскі на ўзгорку, як на далоні. Хаты і вокны, хаты і вокны. І запіс: «Дзіўна прыгожыя ў нас людзі. Заўсёды дапамогуць. Бяз выгады для сябе. Бывае вельмі няёмка, калі трэба купіць ці малако, ці тварог, ці яйкі, а людзі ўсё даюць і не бяруць грошы. Як можна браць задарам? Ня возьмеш — крыў­дзяцца. І крыўдзіць чалавека нельга». Зноў — замалёўкі людзей вясковых. Жанчына каля варотцаў у цёплай куртцы. За ёю — карова, стажок сена, рог хаты з ганкам, акном, страхою. Дрэва над плотам. Пейзаж звычайны для вёскі. А твар жанчыны — скруха! Як у той бабулі, што чакае ўнука. Ня мілыя ні карова, ні стажок ля хаты, ні хата. Глядзіш на яе — думаеш: што ў хаце, што за жыцьцё?.. У рабочай вопратцы сядзіць мужчына. Відаць, што стомлены. З адной рукі зьняў рукавіцу, з другой як не пасьпеў — заснуў. Ногі ў цяжкіх, як гіры, ботах. Мастак замаляваў адну нагу, сагнутую ў калене, а ніжэй — дзьве, пару: падвёрнутыя, нібы ў мядзьведзя, насамі ботаў адзін да аднаго, нос у нос. І зноў ногі: адна на адной, бот на бот — выпрасталіся, адпачываюць. Такое вока ў мастака: дэталь схапіў, за ёю назірае, замалёўвае, і ўжо напэўна бачыць дэталь карціны. Дзе замалёўкі — там думкі, бягуць у галаве і на паперу кладуцца: «Ужо колькі думаў за дарогу і зноў думаю: цудоўны ў нас край, цудоўныя нашы людзі. Душы спагадлівыя, добрыя...» Але... «Падплываем да вёскі Панямоньне. Наплыўны мост. Катэр паставілі на шасі. Падышлі мужчыны, сказалі, што наперадзе яшчэ пяць гэтакіх мастоў. Параіўшыся, вырашылі далей не плысьці. Атабарыліся каля хутара Добраў. Бераг высокі, падыход да катэра складаны, але пейзаж цудоўны. Рака выгі­наецца падковай, і мы бачым яе ў абодва бакі. Хадзілі ў госьці да суседзяў. Мілыя людзі. Нас адарылі бульбай і малаком. Тут дача пісьменьніка і літаратуразнаўцы Калесьніка. Пазнаёміліся. Ён у гэтых краях партызаніў, расказваў, як іх атрад паліў у навакольлі па вёсках школы і маёнткі, каб не было прытулку нямецкім гарнізонам. Тут партызаніў і Янка Брыль. Гаспадары хутару таксама былыя партызаны». Але чаму Нёман? Плылі ўніз па Случы — заплылі ў Нёман?.. Куды далей?.. З Нёмана — у Прыпяць?.. «З Калесьнікамі разьвітваемся. Я падарыў эцюд «Хутар Добраў». Які цудоўны адпачынак! У гэтакіх сустрэчах мацнеюць сілы і любоў да роднага краю». Зразумела: у альбоме не адно падарожжа і запісы ды замалёўкі кожнага — не працяг папярэдняга, ранейшага, а на тых самых старонках, дзе было месца для занатовак-замалёвак, і атрымаўся нечаканы зьбег часоў, уражаньняў, геаграфічна несумяшчальных мясьцінаў, пейзажаў — цікава. Найперш тым, што аўтара, як мастака, вядзе ў падарожжы ня столькі думка, як настрой, прамень унутранага, з душы, сьвятла на жывую натуру, вобраз, колер, урэшце — на эцюд, карціну. Пад настрой і чарговы запіс: «На дзіва пустыя ў каларыце хмары па сьвінцовым небе, глухі хваёвы лес на даляглядзе, пясок сьсінелы, шэры ядловец ды хвойка скарлючаная на пярэднім плане. Стаіць, нахохліўшыся, самотны бусел — адзіная ў пейзажы сьветлая плямка. А калі больш дакладна — толькі кропка...» Настрой выразны. Не пісьменьніка — мастака. І філосафа: «Шкада, што адыходзім ад натуральнага жыцьця ў цывілізацыю, дзе чалавек губляе адзінства з прыродаю. І ўжо, як да яе дарвецца, хапае ўпохапкі. І цяжка дыхае. І душыцца». Паміж тым, ранейшым, і гэтым апошнім запісамі, як выяўленьне эмоцыяў выключна мастака, малюнак з дзяціную далоньку: рака ў зьвівах рэчышча, далёкі бераг — нізкі, блізкі — высокі, далёкі цёмны лес, а на пярэднім плане — скарлючаная хваінка. Тут усё сьвятлейшае, як там, дзе выпісана словам. Там больш эмоцыяў, літаратуры, а тут, у малюнку, больш натуры, у якой заўсёды ёсьць прадчуваньне жывапісу. А ўсё ж — куды плыў карабель? «Вёска Беражна. Пантонны мост. Лодку валаклі волакам. Дапамаглі два хлопцы, якія вудзілі рыбу. Прыгожыя і дужыя. У канцы вёскі былая сядзіба з прыгожымі алеямі з ліпаў, явараў. Чыя яна? Хто і калі яе разбурыў? Цяпер тут маглі быць цудоўны клуб ці школа». На гэты роздум падобны і наступны: «Цудоўная алея — былы маёнтак генерала Шчарскага, які партызаны спалілі ў 1942 годзе». Алея паўкругам на малюнку, за ёю далей вёска, а бліжэй да алеі, паміж алеяй і вёскай, пустка, папялішча. І не чытаеш, а чуеш сучасьніка: — Шкада... Звычайная мясьціна ў альбоме, дзе радасьць і бяда разам. І тут жа глыбокі, ад абуджанага пачуцьця, роздум, не абавязковы, магчыма, для іншага чалавека, але абавязковы для мастака: ці можа ён апраўдаць тыя разбурэньні? Ня можа. Але палілі партызаны, паліў атрад Калесьніка, паліў, выходзіць, і ён сам, пісьменьнік-гуманіст, якога тут, на хутары Добраў, пасьпеў палюбіць? Была вайна?.. І ўсё ж: ці можа такое апраўдаць мастак?.. Ён углядаецца ў зямное, а чуе неба: «Вянчайма, браты, нядзелю, дзень Хрыста ўваскрэсеньне, царыцаю дзён і з вераю ў новае зьвеставаньне прыносьма свае дарункі! Дамо хто што па здольнасьці ды моцы: хто міласьціну ды незласьлівасьць, хто цноту, хто любоў, хто веру праўдзівую ды зьмірэньне, хто псалмасьпеў, хто прыклад апостальскага вучэньня, хто малітву сэрца...» Мастак чуў голас неба, знаны ад тых гадоў, калі пісаў выяву Кірылы Тураўскага: «Не аб’яўляйся перада мною парожні ў дзень сьвяточны...» Чуў неба, а бачыў замчышча ў Тураве, Кірылаву абіцель. І бачыў магутны дуб на беразе вялікае ракі — стаяў высока, над пясчанай стромай, на самым яе абрыве, аж корані ручаіліся з-пад камля па строме да вады, у ваду і пад ваду сьцякалі. Прыпяць?.. Пакінуўшы катэр на рацэ, увесь дзень па Тураве хадзілі, дыхалі старажытным паветрам, а на ноч гледзячы — сышліся пад вячыстым дубам. Там, за Туравам, дубы ўсьцяж, хоць перад кожным фарбы раскладай. Гаўрыла спаў у катэры пад дубам, на вадзе, Мацільда з сынам — на беразе ў палатцы. Ноч выдалася ціхая, чуйна-напятая, нібы струна на грыфе скрыпкі. А што трывожыла? Горад, які побач, здань замчышча? Хмарна-чорнае, без знаку месяца, неба? Ці дуб над стромаю, над катэрам навіслы, апора неба, у якім і бачыўся, і чуўся златавусты? Усё было адзіным і неахопным. А ты — хто ты, малы ды грэшны? З вяршыні дуба голас грукатаў: «Дык прынясем Госпаду нашыя дарункі, бо не пазбавіць ён добрае долі таго, хто прыйдзе з дарункамі веры...» І голас яшчэ вышэйшы, як не Кірылаў: «Хто мяне славіць — таго праслаўлю...» Божа!.. Дык з чым я, раб твой, да цябе прыйду? Што прынясу? Дары мае — што?.. Ляжаў, ня спаў, думаў, бачыў перад вачыма вёску, людзей вясковых, сябе на ральлі з сяўнёй, сябе на пашы, бачыў Высокі лес, Раўкі, Дамаху, Татарскі брод, нібыта там хадзіў, блукаў, шукаў. Бачыў вятрак Пампея, Брагінку вакол Чыкалавічаў, Прыпяць у пясчаных берагах, маму, бацьку, аперазанага калючым гулагаўскім дротам, бабу Сынклету з яйкамі ў прыполе, дзядзьку Алеся ў чырвонай кашулі, жанчын у белых вопратках, Красуню ды Машку пад старымі хвоямі, Пальму над вёскай у небе, у шлёмах ды кальчугах мільгацелі воі Грунвальда, у доўгіх сутанах непахісна стаялі манахі, якіх не пахаваў Машэраў, Сымон Будны ды Сімяон Полацкі вялі, тварам у твар, гутарку, стаяў на бруку ў Тураве златавусты Кірыла, сьвятар ды стоўпнік, над хатамі палешукоў узвышаўся чалом высокім і доўгімі, да плячэй, валасамі, на белых крылах з кніжкамі сьвятымі зьляталі з неба анёлы, кружылі вакол дзетак, у якіх ён бачыў сваіх дзяцей ды ўнукаў, і кніжнікі былі — Купала, Багдановіч, Колас, Цётка і Скарына, Яська з-пад Вільні трымаў над галавой «Мужыцкую праўду», каб людзі бачылі, чыталі. Яшчэ там было шмат дубоў і хвояў, буслоў і ластавак, усялякіх кветак. Усе ў залатых рамах. Сон? Ня спаў. Дары свае нёс Госпаду і думаў, і шаптаў: даруй, што мала... Бо голас адтуль, дзе шапка дуба, паўтараў: «Дамо па здольнасьці... сьпеў... любоў... малітву сэрца...» Спаў моцна, да золку — без прабуду. Прачнуўся, калі разьвіднела. Прыўзьняў спачатку над падушкай галаву, агледзеўся, сеў і глядзеў з-пад тэнта на рэчку, як калываўся, чапляючыся за берагі, кволы туман, плямамі сівы, шэра-блакітны, залацісты, ружовы. Адценьні колераў то загараліся, то гасьлі, пакуль угары, над галавою, нешта ня крэкнула, ды моцна, парвалася і зарыпела, застагнала. Зьверху, са стромы, сыпаўся ці жвір з пяском, ці то каменьне. Жанчына закрычала: — Ду-уб!.. Га-рык!.. Мацільда?.. Голас пазнаў не адразу, але тым голасам яго аж выкінула з катэра ў ваду. Ускінуў голаў: дзе яна?.. Па неглыбокай каля берага вадзе на жвір прыбярэжны выграбся, шукаю­чы вачыма ўверсе, на кручы, жонку, але найбольшым дзівам было ўжо тое, як з вялізным аскепкам мурагу, што адваліўся ад берага, з гары спаўзаў сам аграмадны дуб, і яго шапку зносіла аж на сярэдзіну ракі. Яшчэ не разумею­чы, што адбываецца, але адчуўшы нейкую сваю Пампею, землятрус, сьпіною, задам наперад, падалей ад бяды, адсоўваўся ад дуба, забыўшы пра катэр, але ўжо заўважыў у вышыні на кручы жонку з сынам. Вада кіпела-булькатала, камель з карэньнем, выварацень, завіс на строме, верх дуба ляснуўся ў ваду, загарадзіў рацэ дарогу, зялёным горбам, не зьмясьціўшыся ў рацэ, тырчэў з яе, вада па ім хадзіла, віравала, штурхала, нібы п’янога гіцаля, каб не ляжаў калодай, падымаўся, і ён устаць намогся, валтузіўся ў вадзе, соп, ды ўстаць ня мог і супакоіўся. А жвір з гары яшчэ ўсё сыпаўся. — Дзе катэр, Гарык?.. На вадзе катэра не было відаць. Там, дзе ён стаяў, цяпер ляжаў дуб, катэр як апынуўся пад ім. З-пад дуба штосьці белае ўсплыло, тузанулася, зноў патанула і зноў усплыло. Зьбеглі з берагу, знайшлі ў вадзе трос якара, паднялі якар са дна, і тады катэр сам, патузаўшыся, усплыў з-пад гольля дуба. Месца начлегу пакідалі наторапе, як хто гнаў. Але, адплыўшы, калі ўжо ня бачылі ні таго берагу, ні дуба, супакоіўшыся, пачалі гадаць: там валадарыў Бог ці д’ябал? Каб спаць пад дубам, які ўраньні на цябе абваліцца, самому выбраць гэткае месца — што, як не заварушка д’ябла? Але прачнуцца ў самае апошняе імгненьне, з-пад дуба выскачыць, калі ён ужо клаўся на твой бярлог — каго дзячыць? Ахоўніка па веры Гаўрыіла ці па жыцьці ахоўніцу Мацільду? Плылі як нованароджаныя. На дуб-самазабойцу, як і на ўсе па Прыпяці дубы, скаргаў ня мелі. Запіс у лоцыі зьявіўся палюбоўны: «Вось дзе вячыстыя палескія дубы...» Мастак малюе дубы. За дубам — дуб. Уражаньні наймоцныя ад пластыкі камлёў і кроны. Але як зьмесьціш асілка на паперы? Каб выявіць алоўкам хоць нейкую фактуру дуба, мастак бярэ яго да кроны. Камель — самая казка: вузлы і нарасьці вакол старых сукоў, жывых ці ўжо засохлых, вакол дуплаў, у якіх, як у хатках, сваё жыцьцё, кара шурпатая, лускатая, узарваная то стрэламі маланак, то маразамі, па шчылінах завараная вуграстым, як жалеза, швом-кіпнем, спавітая яшчэ паверх жгутамі, жгут на жгут, жыла на жылу, а там і нарасьці, як добрае кулачча, кап каля капу, а то і кап на кап, і чым ніжэй, тым і таўсьцей, у зямлю — як ногі-лапы дыназаўра. А то двайны камель, у адным аж два магутныя дубы — п’едэстал хоць для выявы Волі, хоць для Моцы, хоць каб Красу ўславіць альбо Гармонію прыроды. І зноў рубішча, як пасьля бою, раўнюткі сьлед магутнага мяча. Вой — дзед Мароз. Пакінуў дубу свой сьлед на вякі: хай дзеда-воя ведае. А яшчэ ж пярсьцёнкі-колцы вакол камлёў, абшмыгі, лядовага палону пацалункі, сьляды абдымкаў з крыгамі ў паводкі. Тут усе дубы з тае вясновай сечы сотні разоў выходзілі — таму і волаты-палешукі. Ствол ад камля бяжыць маразабоінай распалаві­нены ажно да футра кроны, нібыта сьпіна воя. І гэта — музыка. То гульбішча вясновага, то поля бою. Вясны і лета, восені, зімы. Усіх пор года мелодыі і рытмы, тоны і абертоны, акорды. Сімфонія і лірыка. Унізе, у камлях, як ад зямлі, з яе глыбінных нетраў, а ўверсе, у кучаравай кроне, з крыніцаў нябесных. Мастак гэта ўбачыў і пачуў. Схапіўшы музыку камлёў ды каранёў, адліўшы яе ў жывапісных ды графічных лініях і формах, ён раптам малюе вяршыню дуба, а на вяршыні, усяго адной, у небе, аж тры бусьліныя гнязды, ды і буслы ва ўсіх трох гнёздах: адны — дзюбы пазьвешвалі ўніз, высоч­ваюць, што там, на зямлі, робіцца, другія — дзюбы ўгару, там нешта выглядаюць. Унізе — эпас, уверсе — лірыка. Жыцьця — поўніца. І... нібыта яшчэ мала: зноў у лоцыі дубы. І зноў — нечаканая выява: магутны дуб, а камель ушчэнт выпалены агнём, зяўро вугальна-чорнае, стаіць махіна на скарынцы-забалані — ну, малайчына, пад гэтакім і выспацца ня­блага. А як яму зваліцца, калі пад ім, пад зяўром чорным, на фоне вугальным узьняўся да жыцьця найсьветлы парастак маладога дубочка? Ёсьць прыгажосьць зямная. Мастак яе ўбачыць — замалюе. Бо ён — мастак. А дзе аловак бясьсільны — там слоўка: «Лес сьсінела-чорны. Над лесам фіялетавая хмара. З-за хмары выпаўз жаўтлявы месяц. Поўня выбеліла краёчкі, як выкачалася ў муцэ, і гэтакая адбілася ў цёмнай вадзе». Тут і малюнак: ноч, за ракой лес, над лесам хмара, за хмарай поўня, адбілася ў рацэ. А гэта — без малюнка: «Стракозы, колерам берлінскае лазуры...» Ёсьць рызыка, калі слова алоўку не падмога? Але ж на падмогу яшчэ ў скрыні фарбы? І вось зьяўляюцца акварэльныя аркушы, з іх ёсьць такія, што маюць у лоцыі аналаг — замалёўкі. Хоць тая ж начная Прыпяць з чорным лесам, хмаркаю над ім, з поўняй над хмаркаю і поўняй у рацэ. Так лёгка ўявіць яе зьяўленьне. Як мастак расклаўся ноччу каля палаткі, ліхтар павесіў, каб у фарбачках не памыліцца, тым больш, што акварэль — не алей, памылкі не даруе, ня тую фарбу пакладзеш — не перапішаш, адразу трэба браць дакладны колер. І не прамахнуўся. Ноч ціхай цемені ды плямка белай, ледзь жаўтлявай поўні — тое пачуцьцё, што вызначана словам: «выпаўз месяц»— у танах кантрастных стан вусьцішы і таямніцы ночы, сховаў выпаўзка. Тут сховы самой паэзіі. Яшчэ аркуш — Прыпяць ураньні. Над вадою вохрыста-цёплыя касачы па сініх ценях, кожная кветка — істота вастрадзюбая, стракозы над касачамі ў залацістым сьвятле сонца. Быў гэтакі малюнак у лоцыі. Быў запіс назіраньняў за стракозамі ў касачах. Ды тое — на Случы, дзе не стракозы — стракозкі. На Прыпяці — што ні крыло, то сонца лужынка і само сонца. А вось дзьве птушкі ў рацэ ля берага — шэрыя чаплі. Адна стаіць у вадзе па калені, зьвесіўшы даўгую дзюбу, глядзіць у ваду, а другая побач — крыльле ўскінула, узьлятае. Такі лірычны і ў той жа час звычайны для падарожніка ў гэтых мясьцінах пейзаж: вада і чаплі. Чапля — ня бусел. Яна ня любіць лішніх гукаў, прысутнасьці людской. Яе стыхія — ціша і адзінота. Як і стыхія мастака. Яна, чапля, магла б яго шмат чаму навучыць. Як, скажам, на золку стаць у вадзе калі ня з вудай-дзюбай, дык з вудай-пэндзлем і прастаяць да вечару ў чаканьні свае калі ня рыбіны, дык фарбачкі. Як пашанцуе, у адно імгненьне выхапіць здабычу і зноў рыбаліць. Як і на гэтай акварэлі: адна ўзьлятае — ёй больш пашанцавала на рыбалцы, а другая, можа, будзе трымаць напагатове дзюбу ажно пакуль сьцямнее. А гэта што за акварэль? Чарада выспаў ці валуноў? Гарбоў, хлябоў, аблокаў?.. Зубры ішлі паўз лес. Адзін ля аднаго, бок каля боку — зубры і зубраняты. Краса і веліч пушчы. Цякла Прыпяць, плыў катэр і множыліся замалёўкі ды акварэлі. У лоцыі-альбоме зьяўляюцца назіраньні ня толькі за прыродай, жыцьцём на рацэ, але сваім настроем, за тым, як у прыродзе працуецца, за станам душы, думак, пра што думкі, як узьнікаюць ад назіраньняў за жыцьцём, як бягуць у пражытае, за рысу падарожжа, нават, бывае, вельмі далёка — у вечнасьць. «Праца не стамляе. Адчуваньні не прытупляюцца. Ёсьць жаданьне ўсё навокал бачыць, пра ўсё думаць». Гэта — як творчая радасьць. «Прышвартаваліся каля вёскі Зьбледнева. Дамы дабротныя і вялікая царк­ва ў расейскім стылі канца дзевятнаццатага стагоддзя. Ёсьць падабенства на Уладзімірскі сабор у Кіеве». Тут як ня ўспомніш і студэнцкія гады, сябе ў тым кіеўскім саборы побач з Прахавым? «Не магу зразумець разважаньні некаторых калегаў: гэта пішу для душы, а гэта для выстаўкі. На мой погляд, тут духоўная прастытуцыя. Я заўсёды пішу тое, што мне падказвае душа. Калі я пісаў штосьці ня тое, ня так, як трэба, дык толькі таму, што ў той час яшчэ ня ўсё ўмеў рабіць, ня ўсё разумеў». Вячэрні роздум? Ці начны? У хвіліны, калі ня спалася? «Вочы адпачываюць, а галава працуе». Уражаньні ад пражытага доўга хвалююць і адганяюць сон. «Тэма для мяне ніколі не вызначала вартасьці твора. Іх вызначаюць толькі высокамастацкія пластычныя якасьці». У назіраньнях за жыцьцём, прыродай, у працы зьяўляюцца думкі, якія зноў вядуць да працы і назіраньняў. «Начавалі на дзіўна прыгожым беразе. Хваёвы лес. Шышкінскія матывы. Бераг сточаны норамі, у якіх жывуць стрыжы. Сюды прыходзяць лісіцы. Зьверху раскапваюць зямлю і з нораў выцягваюць птушанятаў». Цікавае назіраньне натураліста. Але як яго пераліць у пластычны жывапісны вобраз? «9 жніўня. Сьпякота. Агароды палеглі. Бярэзіна пасьля таго, як у яе ўлілася Іслач, зьмянілася. Вада мутная, плынь ціхая, як у вярхоўі Нёмана. Лясы па берагах з абодвух бакоў, дрэвы вісяць над вадою, шмат таплякоў. Трэба добра кіраваць катэрам, каб не разьбіць вінт матору...» Але якім чынам з Прыпяці трапілі ў Бярэзіну? «11 жніўня. Вусьце Бярэзіны. Берагі высокія, па берагах шмат ядлоўцу. Трава выпаленая сонцам, пажоўклая, на гэтым фоне цёмна-зялёныя кусты ядлоўцу стаяць, нібы ракеты на старце. Гэта нагадвае фантастычныя бёклінскія пейзажы». Малюнкі берагоў з ядлоўцам. Адны дрэўцы паасобна, другія ў сямейных чародах. Кожнае — піка ў неба, вастраверхае. Што ні пейзаж — ракетадром. Па малюнках відаць, што мастак у захапленьні ад натуры. Малюе пейзаж за пейзажам. Дрэўцы замаляваныя то з катэру, то з берагу, дзе планам далёкім, дзе зусім блізкім. А вось у адным кусьце аж пяць вастрапікіх, нібы сапраўд­ныя ракеты, дрэўцаў, і стаіць гэтая купа на высознай кручы, па-над вадою. Выдатная кампазіцыя. Калі глядзіш на гэтакі малюнак, то шкадуеш, што тут ня быў, пейзажу гэтага ў натуры ня бачыў, і рады, што тут пабыў мастак і паказаў табе ў сваім малюнку тое, пра што ты не здагадваўся. О, немалая наша Беларусь! «...зьліліся рэкі — зьмяніўся колер вады. І настрой мяняецца. Пейзажаў і мой. Была паэзія, цяпер — больш прозы. Вада змутнела — дна не відаць. Жыцьцё пад вадою зрабілася падводнай таямніцай». У лоцыі шмат пра надвор’е, яго капрызы. «Будзе навальніца. Атмасферны ціск нізкі. Кінула браць рыба. Настрой паганы». «Прычалілі да берага. Пайшоў дождж з маланкамі ды громам. Аж праліў­ны. Падарожніку ён непатрэбны, але патрэбны селяніну. Зямля даўно просіць вільгаці». Гаворыць не мастак — селянін. «15 жніўня. Начавалі на дзіўна прыгожым беразе каля вёскі Латышы. Адкуль назва, ніхто ў вёсцы ня ведае. Жывуць адны беларусы. Злавіў кілаграмовага ляшча. Хвост давялося адсекчы, каб рыбіну зьмясціць у пячурцы для вэнджаньня. Атрымалася смаката!» «16 жніўня. Неба завалаклі хмары. Да абеду пасьпелі з Косьцем напісаць па эцюду. Потым пайшоў дождж. Абедаць давялося паасобна, хаваючыся. Як дождж аціх, я вудзіў рыбу. Мацільда адпачывала ў палатцы. Прадукты засталіся на беразе непрыбраныя, і нехта прыбраў паўслоіка масла. Мясцовыя людзі гэтага ня зробяць». «17 жніўня. Зьняліся з якару. Фарватар складаны. Частыя перамелы, камяні ды таплякі. Косьця ўжо даволі спрытна вядзе лодку. Рэльеф зусім зьмяніўся. Берагі высокія. Ідзем як па каньёне. Чакаем выйсьця ў Шчару. За вёскаю Галубай нам сказалі, што да Шчары 12 кіламетраў, аднак ішлі мы яшчэ чатыры гадзіны і толькі ноччу, у 22 гадзіны, увайшлі ў Шчару. Шчара сустрэла праліўным дажджом». І нават Шчара пацякла ў Прыпяць? Ці Прыпяць прыблудзіла да Шчары? Цікавая замалёўка: на вадзе пад дажджом лодка, у ёй — дзьве побач галавы пад тэнтам, мужчынская і жаночая, як пад адной коўдрай, у змроку гэта падобна і на капу сена ў лодцы, а пад лодкаю цень, і цень таксама за лодкай, ужо на тым беразе ракі, пераходзіць у цемень ночы, у цёмны створ начнога неба, абапал якога на даляглядзе сьветлыя, у тоне лодкі, тэнтакоўд­ры і твараў пад тэнтам, бліскавіцы. Ёсьць кампазіцыя, малюнак, раскладка сьветлых ды цёмных, апраўданых надвор’ем, плямаў, і ёсьць іх варыяцыі. Нават у залеву мастак нагледзеў, вывучыў і замаляваў цікавы начны сюжэт, убачыўшы ў ім будучую карціну, і шукаў найбольш выразную кампазіцыю. Лодка — каўчэг ратунку. Рэальны эпізод перарастае ў твор мастацтва, сюжэт інтымна-камерны — у выразны сімвал з глыбокім філасофскім зьместам. «Плывем па Прыпяці далей на ўсход. Па берагах — дубы, дубы... Да самай Пцічы будуць нас вітаць і праводзіць». Як быццам у Прыпяць бягуць Случ, Нёман, Шчара, Бярэзіна, Пціч, Дняпро і ці ня ўсе астатнія рэкі Беларусі. У Прыпяць іх вадаспад?.. Бо тут зямля Гаўрылы Вашчанкі?.. Ён паварочвае сюды, у родны край, усе рэкі і дарогі?.. «Прышвартаваліся і начавалі ў тым месцы, дзе Пціч уліваецца ў Прыпяць. На нашым беразе стаялі палаткі геолагаў. Да глыбокай ночы яны варылі юшку, вячэралі, частавалі юшкаю нас, расказвалі пра нетры Палесься, адкуль тут столькі рэк і балотаў. Аказваецца, што пад намі, палешукамі, агромністае гранітнае плато, той самы крэмень, з якога продкі здабывалі агонь і які ў нас валяецца па ўсіх дарогах і які, хоць малы драбок, мудры чалавек не адкіне, ня зглуміць, а прынясе ў дом, настоіць на ім ваду, гарэлку, лекі, настоямі на крэмені сябе прамые, ачысьціць ад хворасьцяў. Кажуць, што гэтае крамянёвае плато, калі прыкласьці рукі, дасьць беларусам нечуваныя багацьці, шчасце, бо крэмень — ядро зямлі, яе магніт, жыцьця падмурак. Бог нам яго даў, каб жылі ды не тужылі, а мы?..» Зноў у лоцыі замалёўкі краявідаў. Дарогі ляжаць па ўзгорках, палетках, бягуць у адным напрамку, а паміж іх — хвоі. Ідзе дарогаю жанчына з вялізным клункам на сьпіне. Сьпіна, клунак, пад імі — таўстыя ногі. А твару не відаць. Як і няма. Яе ўвесь твар — у цяжары, які на ёй, яе згінае. Наступная старонка — зноў жанчына з клункам. У профіль. Трэцяя сядзіць на аграмадным клунку, падпёршы галаву рукамі. Стамілася. Шырокі твар пад хусткай, рукі ды ногі таўстыя, моцныя, што ні ўзвалі — па сілах. Крамнёвая паляшучка? Але падбілася. Ідуць дзьве жанчыны побач, нясуць аднолькава вялізныя клункі. Ногі падгінаюцца, але нясуць. Яшчэ адна з клункам стаіць, абедзьве рукі сьціснула ў кулакі пад падбародкам на перавязі. Галава ад стомы — набок, вочы сьвету ня бачаць, за­плюшчаныя. Няма сілы ні далей ісьці, несьці цяжар, ні скінуць яго з сябе, бо як прыкіпеў. Пад малюнкам — запіс: «Учора, як цямнела, прышвартаваліся пад масточкам. Месца прыгожае. Заначавалі. На сьвітанку выйшаў на бераг, каб зрабіць малюнак Пцічы. Падняўся на ўзгорак. Было яшчэ расяна і ціха. Дарога — вільгацьцю прыбіты пясок. А за дарогаю лагчынка і зноў узгорак, дарогаю аперазаны, і за ўзгоркам — вёска: дахі нізкіх дамоў, вербы, бусьлянка на бліжэйшай вярбе, бусьлянка і на вярбе далей. Буслы ў гнёздах стаяць у белых фраках. Гляджу на вёску, а чую блізкае — пялёхае: вада — не вада, птушкі — ня птушкі. Азіраюся і бачу, як па дарозе ў мой бок ідзе жанчына, са­гнутая пад ношкай на сьпіне, а ношка вышэй галавы, шырэйшая за плечы. Галаву ў хустцы зьвесіла, як конь у баразьне, у дарогу нагамі ўпіраецца, сапе і мяне ня бачыць. А я яе напругу чую, як смыляць яе жылачкі, сваім жыльлем чую, твар пад хусьцінаю бачу загарэлы, блішчасты ад поту, кулакі масластыя пад падбароддзем на рагах посьцілкі, і маму бачу ў жанчыне, як яна раніцай нясе з поля сьвірэпу ў посьцілцы, набраўшы, пакуль мы, дзеці, яшчэ спалі. Бывала, прывалачэ не сьвірэпу дык атаву, не атаву дык крапіву, не ў карыта дык на подсьціл, з плеч на двары скіне, на клунак сядзе, рукі на каленях — крыж-накрыж, аддыхваецца. І пакуль я пра маму думаў на тым узгорку, незнаёмая жанчына міма прайшла. Тады я толькі ўспомніў, што ў мяне ў руцэ альбомчык, разгарнуў: пачаў жанчыну замалёўваць, ды і ня так яе, са сьпіны, як клунак на сьпіне. А тут зноў чую — пя-лёх, пя-лёх. Вачыма кінуў па дарозе ў два канцы: ідуць у мой бок яшчэ дзьве босыя, з гэтакімі клункамі. Іх пачаў замалёўваць з твару. Як наблізіліся, мяне заўважылі, паздароўкаліся, я адказаў, рукі з алоўкам ды альбомам апусьціў, адчуўшы, што жанчыны каля мяне прыпыняцца, але яны, паздароўкаўшыся, прайшлі міма, нават і не зьвярнуўшы ўвагі на тое, што я раблю, на мой альбомчык. Тады мае ногі самі пайшлі за імі сьледам. Ідучы, пачаў замалёўваць постаці жанчын са сьпінаў. Ішоў ды маляваў то адну, то другую, то абедзьвюх побач. А за лагчынаю спыніўся, каб малюнак паправіць, узяць больш дакладна лініі ды штрыхам сьветлацені, галаву ўскінуў, дзе там натура, і ўбачыў хату. Захапіўшыся малюнкамі, жанчын, аказваецца, давёў да вёскі, і ўжо яны схаваліся за хатаю, а я стаю і ў тую вёску няма сілы зайсьці. Не той сілы, што ў нагах, а той, што ў грудзях. Крыжы, бачу, на вокнах, што ні акно, то крыж-накрыж, і дзьверы з ганка ў хату — крыж-накрыж. Прайшоў у вёску: крыжы, крыжы... Стаяў ды ўглядаўся: куды я трапіў? куды пайшлі жанчыны? куды, каму панесьлі клункі? Тады Чыкалавічы ўбачыў. Там, у маёй вёсцы, хіба ня гэтакія крыжы ды клункі? Пад клункамі хіба ня гэтакія сярод крыжоў жанчыны? Аж сэрца заняло ў грудзях...» Крыж-накрыж Зіму ён хварэў. Аднойчы я наведаў яго і ўбачыў, што на мальберце замест легенды Гальшанаў з пагоняй стаіць яшчэ большы памерам падрамнік. На палатне — вясковая вуліца, хаты, пазабіваныя дошкамі вокны, на другім баку вуліцы слуп з абарванымі правадамі, на правадах зачапілася і вісіць нібыта прасьці­на з расшкуматанага ложка, падобная да белага ветразя. Як прасьціна здалася ветразем, дык адразу і слуп падаўся мачтаю карабля, а паколькі слуп стаяў моцна пахілены, як ля зямлі падсечаны, дык і карабель разам з вулі­цаю, хатамі, платамі набок хіліўся, быццам у Бермудскім віры цярпеў крушэньне. А пад ветразем, пад рэштай плота сядзела вялікая прыгожая лялька, і яе блакітныя вочы глядзелі мне ў вочы, пыталіся: дзе тая дзяўчынка, што любіла з ёю гуляць? Мне прыгадалася молада-ўпэўненая дэкларацыя мастака: «Жывапіс павінен сьцьвярджаць прыгожае...» Але адразу пачуў і думку, яго таксама: «Мастак павінен быць заўсёды сучасны...» Паміж імі, першай, аднойчы занатаванай, і другой, пазней выказанай, ляжала гадоў трыццаць жыцьця ды працы ў мастацтве, і гэты прамежак часу іх абедзьве вытлумачваў, а першую яшчэ і апраўдваў. Лялька з-пад плоту глядзела на мяне вачыма жывога сучасьніка, і я, забыўшы, што гэта лялька, губляўся, ня ведаючы, што ёй адказаць на пытаньне пра дзяўчынку. За год да выбуху ў Чарнобылі яму страшэнна захацелася пабыць у вёсцы з малодшым сынам, паказаць сваю радзіму. Было адчуваньне: або цяпер, або ніколі. Сын якраз скончыў школу, паступіў у інстытут, да заняткаў і ў яго, і ў бацькі выдалася дзён дзесяць вольных, і яны паехалі. Што ў вёсцы зьдзівіла сына? Як шмат у яго радні. Кожны дзень ішлі ды ехалі сваякі, каб пабачыцца, дзьверы не зачыняліся ад раніцы да ночы, і як хто ў хату — на стол гарэлка, пачастунак. Сын узмаліўся: сап’юся, бацька, як адсюль зьбегчы? Выехалі праз пяць дзён, бо на дзесяць сілы не хапіла. А яшчэ што ўразіла? Як памірала вёска. Ужо тады хаты праз адну стаялі пустыя — крыжы на вокнах. Толькі і размова: паехаў з вёскі той, паехаў гэты. І амаль усе па шчасьце ехалі ў Чарнобыль на атамную станцыю. Бо блізка і там за працу плацілі. Чалавек жа меўся зарабіць, каб жыць... Мы гаварылі пра тое, што нашыя людзі вастрэй прадчуваюць бяду, як радасьць, бо вопыт бяды ў нас нашмат большы за вопыт радасьці. — Але Чарнобыль хто прадбачыў? — спытаў я. — Мы яго чакалі і нават прысьпешвалі, — адказаў ён. Спрадвечная дарога ў вёску да зямлі як да жыцьця ператваралася ў дарогу з вёскі, ад зямлі — да жыцьця, і гэта было для вёскі ня стратаю Івана ці Мар’і, а стратаю самое сябе, самапахаваньнем. Мастак, селянін ад роду, адчуў гэта як страшэнную катастрофу. У яго ёсьць, тады ўжо была, карціна: ляжала дрэва, сьпілаванае ў пні, а за тым пнём стаяла безьліч пнёў ажно да далягляду, і зрэз кожнага пня блішчаў д’яблавым вокам. Усе разам пні зьліваліся ў шлях, а над тым шляхам разлягалася неба, дзе воблакаў было столькі, колькі пад імі пнёў, кожнае здавалася адбіткам пня, і з кожнага воблака сачылася пагроза сьмерці, якая таілася ў кожным пні на зямлі. Зямля ад неба мела тую ж ласку, якую засявала на сваіх аблогах, і пнямі брукаваны шлях вяртаўся з неба на зямлю тым самым брукам сьмерці. Пісаў дарогі, больш прасёлкавыя, у вёскі ды з вёсак, шмат дарог, як быццам пракладаў, каб людзі імі вярталіся ў вёскі, ці ўжо, зьнявераны, выводзіў з вёсак? А па дарогах стаялі хаты, слупы, крыжы, дрэвы, камяні. Усё роўна як сам блукаў па тых дарогах і спыняўся: вось — перад хатай, вось — перад дрэвам, вось — перад крыжам. І ўглядаўся, і думаў. З гадамі думка мастака станавілася ўсё больш трывожнай ня толькі там, дзе бачыў і пісаў, але і ў прадчуваньнях. Сучаснасьць, натура, рабіліся падмуркам прадчуваньняў: куды ідзем і што нясем? што нас наперадзе чакае? Маладое, яшчэ ад першае ў жывапісе настаўніцы Яблонскай, крэда — пісаць і славіць прыгажосьць зямную — хвалюе мастака, як і раней хвалявала, але прыгожае ўсё часцей не мела згоды з рэальным днём, які ён бачыў, пісаў. Як прымірыць іх? Яго, як маладога, чаравала прастора зямлі, вады і неба роднага Палесься, ён гэта пісаў, даваў карціне назву радочкам з верша незабыўнага Уладзіміра Караткевіча «Паміж Дняпром і крыкам жураўліным», у ёй адкрываў звонкія глыбіні хараства прыроды, але ўсё тое хараство было ўжо з мазочкам трывожнай чырвані ў аблачынах. Тады, як напісалася карціна, да Чарнобылю, мазочак можна было і не заўважыць, заўважыўшы, сьпісаць на схоны дня, захад сонца, але Чарнобыль даваў мазочку іншы акцэнт і сэнс — сэнс прадчуваньня і акцэнт бяды. І ўжо здавалася, што гэта там, у той самай прасторы, мастак пісаў «Боль на стагоддзі»: блакітны, з-пад птушыных крылаў, з прысмакам стронцыю ды ёду, дождж на раскошу траваў і кветак, радыяцыйную залеву, пад якою і кропля чырвані ператваралася ў чырвоную, як кроў, паводку. Аднойчы ён пад’едзе да роднай вёскі — спыніць калючы дрот. Праз сьцяну дратоў, што ўзьнікла паміж ім і вёскай, будзе ўглядацца ў злавесна-абноўлены пейзаж маленства і заплача ад болю, што родны кут ня пусьціць да сябе. Сябе адчуе ў тых дратах. І бацьку, ягоны боль, у дратах ГУЛАГу. І напіша «Смутак» — чыкалавіцкую жанчыну, паляшучку, якая праз сталёвыя драты глядзіць на родную сялібу. Ад тых дратоў дарога застанецца толькі ў адзін канец, назад, ды сэрца з лёсам ня зьмірыцца, і мастак зноў сюды прыедзе, ужо не адзін — з людзьмі кіно. Сяброў будзе цікавіць бяда, яе ўся, напоўніцу, мера, яны будуць рабіць сваё, здымаць бяду на кінаплёнку, а ён будзе шукаць па вёсцы хоць нейкія драбочкі былое радасьці жыцьця. Яны сваё, што трэба, знойдуць, а ён — не. Яны будуць здымаць кадры да фільмаў «Адлучэньне» і «Смутак», а ён — углядацца ў роднае і ўжо чужое. Вось котлішча — стаяла хата, што з мамай, братам Міколам і дзедам Міхасём ладзілі адразу пасьля вайны на папялішчы. Калі ўжо брат забраў маму да сябе на Украіну, у хаце жыла з дачкою чужая бабуля. Потым яны пераехалі ў суседнюю вёску і хату з сабой павезьлі. А вось старая таполя, на ёй заўсёды была бусьлянка. Цяпер таполя ўсохлая, ані лісьціны, бо плюшч аблытаў, высмактаў з яе ўсе сокі. Вось сад, які пасьля вайны, прыехаўшы з вучэльні, сам садзіў, дзічкі з лесу прыносіў, прышчэпліваў. Сад і цяпер у яблыках. А наймацней зарадзіла любімая, бяз назвы, чырвоненькая. Пайшоў далей — уся вёска ў яблыках. І нікому не патрэбныя. Сьцежак няма, пазарасталі, платы паваленыя ці ветрам, ці якой бядою, гнілі ў траве, у крапіве вышэй за чалавека, саламяныя стрэхі паправальваліся, кроквы тырчэлі з саломы, падобныя на рэбры мёртвых істотаў, дзе быў шыфер — кроквы ды латы, бо шыфер пазьдзіралі марадзёры. І вокны, дзьверы, дзе былі мацнейшыя, павыдзіралі з хатаў. Няма дзьвярэй ды вокнаў — туды, у дзіркі, палезьлі зьдзічэлы вінаграднік, хмель, ажно праз стрэхі павыбіваліся да неба. А самае жахоцьце — мёртвая цішыня. Ні галасочку. Як ад’язджалі, ужо цёмначы, на другім канцы вёскі агонь у хаце бліснуў і патух. Быў нехта, запаліў, ды патушыў хутчэй, каб сябе ня выдаць. Ціша, аж сэрца замірае, і яшчэ паветра — чужое, пустое, мёртвае. Толькі з аднаго хлява праз выламаныя вароты дыхнула яшчэ ня выпетраным гноем. Зайшоў у хлеў — пуста, але па сьлядах-ямках было відаць, што дзікі жылі. Ішоў і думаў: за што вялікай, амаль на чатырыста двароў, вёсцы гэтакая кара? За якія грахі? Спытаў, можна сказаць, несьвядома, як чалавек пытаецца заўсёды, калі бяда: за што? А як падумаў ды ўспомніў, што адбывалася ў вёсцы і да вайны, і ў вайну, і пасьля вайны, дык і язык не варухнуўся, каб апраўдаць. Не было за што? Хоць і царкву ўспомні — якія зьдзекі! Спачатку зрывалі з яе крыж. Знайшлі бязбожніка, напаілі, у даху зрабілі дзірку, яго — у тую дзірку з вяроўкаю, залез на купал, вяроўку на крыж накінуў — звалілі крыж. Мужык і сам зваліўся. Мядзьведжая хвароба ўклала, панос звычайны, паляжаў з тыдзень — і пахавалі. З царквы зрабілі клуб, каб дзеці ў ім грашылі, але яшчэ ня дурні былі бацькі — скакаць у царкве іх не пусьцілі. Прадалі царкву на цэглу ў суседнюю вёску. Пачалі бурыць і не ўзялі ніводнае цагліны — рассыпалася на друз. У тых руінах дзеці ў вайну гулялі — вайна аж два разы агнём выкаціла вёску. Паставілі там, дзе царква стаяла, школу — школа згарэла. Паставілі новую — а ўжо і дзетак ня стала ў вёсцы, ня стала каго вучыць. І вось — за дрот калючы вёску пасадзілі. Позна, цемначы, пакідалі Чыкалавічы — загразьлі ў калюжыне. Спачатку жартавалі: вёска не пускае. А як пабузаваліся пад коламі ў гразі ды адчулі, што пасобіць няма каму, навокал пуста, мёртвая зямля — куды і жарты па­дзеліся. Уражаньні ад той паездкі на гады прывяжуць мастака да мальберта. У трагедыі Чыкалавічаў ён ня толькі ўсьвядоміць, але сэрцам, да болю, адчуе трагедыю ня столькі асабістую, нават і роднай вёскі, як усяго Палесься, Айчыны, сьвету. Увесь сьвет убачыў і адчуў у трагічным вобразе сваёй, ім выгадаванай, яблынькі. Да сьлёз усхвалявала, як яна яго сустрэла гарою найбуйных чырвоных яблыкаў, а ён, з маладосьці ведаючы яе мядовы сок, узяў адзін з усёй раскошы, у руках патрымаў і не паклаў на зуб, паклаў у кішэню, як нейкую не для ежы рэч, ведаючы, што ў ім ужо ня мёд, а стронцый. За садам жоўтай сьмерцю стаяла і ня рухалася, як прывязаная, хмара. А ён тое пісаў. І яблынку, і ўсю, здаецца, чырвань яблыкаў, і хмару — сьмерць. І не сылгаў нават у назьве карціны: «Зона стронцыю». А ці лёгка было гэта сказаць, ведалі толькі ён сам ды Бог. Як толькі яны ўдвух ведалі і тое, якою мераю пакут мастак разводзіў на палітры фарбы, калі пісаў «Зорку Палын». Там — воблака, плыло над вёскай, як быццам з тых, што бачыліся ў маленстве то Пальмай, то Красуняй, былі падобныя на Машку, на яе вымя, у якім насіла з пашы малако. Было і тое воблака нібыта вымем, але не з малаком, з атрутаю, як яблыка ў «Зоне». Атрута была разьлітая і па дарогах, якімі жанчыны з вёсак выносілі свой скарб у посьцілках («Сыход»); у паветры надмагільных бярозаў і хвояў, да якіх людзі несьлі яшчэ адну дамавіну («Адмучылася»); пад небам «Чарнобыльскага рэквіема», пачуўшы і ўбачыўшы які, цьверазелі ня толькі крамлёўскія сейбіты чарнобыльскай бяды, але і Парыж, які яго бачыў на выставе; праменіла з вяночка дзяціных чарапоў-галовак вакол мадонны беларускага Палесься («Выбух»). Боль ды гаркоту ліў з сэрца. А як выліць, калі бяздоньне? Пісаў з натуры, але пісаў і тое, што не ўкладалася ў канкрэтныя абрысы, абстрактны роздум, у ім таксама шукаючы ачышчэньне ды прасьвятленьне. У канкрэтным не сустрэўшы, уяўляў у абстрактным. Браў чалавека галяком, каб не хаваў сваё аблічча ў вопратках, такога, які ён ёсьць, голым азадкам садзіў на ўзвышак зямной планеты, зьверху над ім вывешваў круглы, нібыта кратэр вулкану, космас і прымушаў абарыгена думаць, сябе рэальна суадносіць з усім сьветам, з зямною і касьмічнаю прасторай. Чыніў над галяком суд? Не — самасуд. І не чыніў, а толькі падказваў, даваў магчымасьць самаачышчэньня. Што ж ён, галяк? На самасуд згадзіўся? Маўклівага як прачытаеш? Даў твар — убачыў, што маска: няма ёй веры. Твар змыў, пакінуў формы галавы, як зьмесьціва мазгоў, і рукі, ногі — нямко. Убачыў над галяком касмічную расколіну, як папярэчыну крыжа, — павесіў на яе, над галавою, вянок. З лаўра або церна? Было пытаньне: дай лаўр — адчуе сябе богам, убачыць церн — сканае ад страху, а навошта? Сьплёў разам і церн, і лаўр — даў выбар. І што галяк выбраў? Згарнуўся, уціснуў галаву ў плечы, твар, якога і не было, — бацнуў на калена, а мастаку ў вочы — круглая плеш. Калоціцца, вядома: душа раба. А што найбольш жахлівае, як ня раб? Дзе ж прыгажосьць? Як адшукаць яе сярод рабоў? Ці крэда — славіць прыгажосьць — было часовым, у маладосьці, калі па белай лесьвіцы ў неба вяла Тацяна Нілаўна, даючы ўрокі рамантызму, каб у суровыя пасьля вайны гады яе падлеткі ня страцілі смак да жыцьця ў радасьцях ды колерах па­літры?.. Аднойчы настаўніца прыехала ў Менск, знайшла яго майстэрню. Сядзелі за сталом і пілі каву. Вялі размову пра мастацтва, жывапіс. Яна была ўжо ў гадах далёка не маладых, а ён — далёка не юначых. Яна паміж глыточкаў кавы глядзела яго работы, а ён, забыўшыся пра каву, чакаў, што скажа пра іх настаўніца — ці ёсьць расчараваньне вучнем? Сказала нечакана: — Мне ў цябе цёпла. А ён тады падумаў: гэта — пра чырвоную палітру? Заўважыў: — Палітру я не выбіраў. Мне яе ў рукі дало Палесьсе. Вы ці бачылі нашыя паляшуцкія ручнікі? Чырвонае па белым. І чорнае па белым. На гэтае пытаньне яна яму адказала праз паўгода, а ў той вечар, пакідаю­чы майстэрню, устала з-за стала і доўга стаяла перад «Чырвонай брамай», якая вісела на сьцяне ў яго прыватным іканастасе. Прайшло паўгода. У Кіеве быў пагодлівы дзень красавіка. За сьпіной прымоўк, нібыта спыніўшы ў бетонных берагах сталічны рух, Крашчацік, а ўперадзе з-пад ног угару вёў белы мармур вясковым сонцам памытай і адпаліраванай да бляску лесьвіцы. Гаўрыла з Мацільдай падымаліся па лесьвіцы вышэй і яшчэ вышэй, і ён у гэты час ня думаў, куды вядзе іх белая дарога. Але прыступкі скончыліся — апынуліся на белым мармуры пляцоўкі. Ён сказаў: — Калі мы былі маладыя і гэтай лесьвіцай Тацяна Нілаўна вадзіла нас, жаўтаротых мастакоў, мне здавалася, што лесьвіца — да сонца, і што настаўніца дарэмна спрабуе давесьці нас на тую вышыню. — Вунь і яна. Ён угледзеўся перад сабою і ўбачыў знаёмы ўваход у музей мастацтва. Дзьверы былі адчыненыя і праз іх з лона музею на белы мармур пад нагамі праменіла малінавае сьвятло. Абапал стаялі ў чорных фраках людзі, а найбліжэй, на малінавым фоне ды на фоне чорных фракаў стаяла ў белым Яблонская з букетам чырвоных ружаў. Ён быў пайшоў насустрач, але ў гэты час да ног на белы мармур зьверху зьляцеў зялёна-залацісты ліст каштана. Над ім схіліўся, падняў і паклаў, як дарагую рэч, у нагрудную кішэню свайго параднага пінжака. У Нацыянальным музеі сучаснага ўкраінскага мастацтва адкрывалася выстава мастака беларуса Гаўрылы Вашчанкі. P. S. Агромністы чырвоны бык імчаў па небе з захаду на ўсход. Пад прагнымі малавыразнымі вачыма ў шырокай лбіне блішчала незямная зорка і два магутныя рогі над ёю ў сваім адзінстве здаваліся злавесным маладзіком у небе. Але найбольшай нечаканасьцю карціны была прыгожая ў натуральным выгля­дзе дзяўчына. Яна сядзела на сьпіне быка з расьплеценай ільнянаю касою, з якой на стрэчным ветры выбілася і ляцела белая стужка. Вакол быка з дзяўчынай плылі аблокі, а пад імі — палеткі, лясы, азёры. Калісьці Зеўс, вышэйшы бог з усіх багоў Алімпа, ператварыўся ў быка і выкраў цудоўную Еўропу, дачку фінікійскага цара Агенора, і Міжземным морам памчаў у свае палацы на Алімпе. Загадка гвалту стагоддзі хвалявала мастакоў. Сюжэт пісалі і Рэмбрант, і Рафаэль, і Тыцыян, з бліжэйшых нам — Сяроў. Кожны, вядома, і бога-быка, і Еўропу бачыў па-свойму. У Сярова на невялікай адлегласьці ад Зеўса па моры плыў дэльфін, пільнуючы напэўна ж не быка — Еўропу. Каб ратаваць?.. І вось — сучасны беларускі варыянт вядомага сюжэту. Год? 1997. Як сьведчыць японскі каляндар, быў год чырвонага быка. Яго драпежны нораў якраз адчулі беларусы — пачаўся гандаль: краіну прадаваць кавалкамі ці цалкам? Хто ж Зеўс, што паляваў не на старэнькую Еўропу — на маладую Беларусь з белае стужкай у касе ільнянай?.. Мастак у майстэрні зьбіраў сваю чарговую выставу. Адныя карціны апранаў у рамы, другія браў пад шкло. Былі такія, з якімі клопату вялікага ня меў: краса прыроды кожнаму па сэрцы. Але стаяў на подыуме гвалтаўнік. — Куды яго?.. — У раму, — сказаў я мастаку. — А потым? — На выставу. Народ хай бачыць, ведае, думае. — Выстава адчыніцца і зачыніцца. А далей куды? — Прадасьце. — Хто купіць?.. Людзі зьбяднелі. Галодным не да карцінаў. — І ёсьць багатыя. — Але багатым непатрэбная Беларусь. Ім патрэбныя прастытуткі. — Падорыце самому зеўсу?.. — Але наш зеўс ня бог. — Бугай калгасны... Пра бугая мастак ня думаў доўга. Ён адчуваў сябе дэльфінам.