Архіў нумароў:

Віктар Карамазаў

_____________________ Мастак і парабкі. Раман. (Заканчэнне)	Xто ў доме гаспадар? Яшчэ колькі дзён і начэй мастак не выпускаў з рук прывезеную ад бацюшкі кнігу. Як толькі за яе садзіў­ся ці адрываўся ад яе, дык і думаў, чаму бацюшка даў чытаць пра Малую Русь, калі прасіў пра Белую? Адчуваў у гэтым загадку не выпадковую, бо бацюшка не той быў чалавек, каб крок ступіць, не падумаўшы. Разам з тым не мог надоўга адарвацца ад кнігі, бо адчуваў у яе тэкстах руку нe толькі гісторыка, а летапісца. Што ні гетман, то пакручасты сюжэт жыцця, казацкай прагі волі, бясконцыя ў змаганні за яе ахвяры. Лёс Хмяльніцкага ад малых гадоў, калі яшчэ быў валанцёрам пры мужным бацьку сотніку Міхайле, да смерці, аплаканай народам, чытаў ды перачытваў, дзівіўся, як аддана служыў айчыне гетман, як рашуча вызваляў краіну ад чужынцаў, з якою моцнай верай у Хрыста гнаў з праваслаўных храмаў здрадцаў. Чытаў— задумваўся: калі тое адбывалася на Малой Русі, дык што тады рабілася на Русі Белай? Адна была дзяржава, Рэч Паспалітая, адзін на ўсю дзяржаву ў Варшаве сядзеў кароль, адзін быў сойм, была адна ад кароны ласка там і тут, у Малой Русі і ў Белай, але чаму ад тае ласкі ў Белай ціха, а ў Малой кроў бясконцая? Ці, можа, не было і ў Белай ціха? Што казаў Пракоп пра сваіх продкаў Хаму Войну і яго сыноў Яшку ды Цешку, калі Сапега, канцлер, сек мужыкам у Віцебску галовы, вешаў на шыбеніцах, панастаўляўшы слупоў рагатых у горадзе ды за горадам па бальшаках? За што чыніўся здзек з народа? Што мужыкі з-за веры ўзбунтаваліся і пад гарачую руку забілі уніята? А ці магло гэта адбыцца на Малой Русі, каб гетман вешаў сваіх казакаў? Там хіба не гетманы вялі ў бой за веру, спаконвечную сярод усходніх славянаў? Хіба не гнаў Сагайдачны здрадцаў з самой Сафіі ў Кіеве? Было на Белай Русі паўстанне мужыкоў з Вашчылам супраць паноў ды гандляроў-жыдоў? Там — не за веру, там — за волю і за праўду. А чым закончылася? Ужо гетман Радзівіл саджаў на калы ды вешаў на шыбеніцах сваё паспалітае людства. У суседзяў тое магло адбыцца? Магло, як гетманамі былі Перавязка, Барадаўка, Кушка, пастаўленыя на гетманскі пасад не казакамі, а магнатамі ды каралём у Варшаве. Але чым закончылася іх гетманства? Здрадца Перавязка ўцёк ад казацкага гневу за мяжу, Барадаўку казакі расстралялі, а Кушка быў павешаны. Там права самім выбіраць гетмана адстойвалі не толькі ў дамовах з каралём, але ў баях, і таму гетман заўсёды быў з казакамі, служыў народу, змагаўся за волю айчыны. Двойчы пры Хмяльніцкім Польшча абвяшчала Малой Рyci паспалітае рушанне, выстаўляла супраць яе па трыста тысяч войска на чале з каралём ды каронным гетманам. Гэтакага войска ў Хмяльніцкага не было, ён мог сабраць не болей за восемдзесят тысяч вольных казакаў, але ніводнай бітвы не прайграў, усіх, хто нёс у Малую Русь няволю, гнаў. І не чужынцы пісалі яму ўмовы міру, а ён пісаў, у тым ліку і Збароўскі мір: “Народ Малой Рyci з усімі яе абласцямі, гарадамі, сёламі і з усёй іх маёмасцю вызваляецца ад усіх прэтэнзій Польшчы на вечныя часы як народ вольны, самабытны і нікім не заваяваны”. А як годна трактат пачынаўся, гэтак годна і заканчваўся: “Межы Малой Рyci прызнаюцца ад Чорнага мора ды лімана Дняпроўскага на поўдзень па Днястры, ад яго вяршыні да ракі Гарыні, ад Гарыні да Прыпяці, адтуль Дняпром да Быхава, далей да Сажа і Сажом да павета Смаленскага. А вярхоўны гетман выбіраецца ў народзе вольнымі галасамі, і чужынцу альбо супраціўніку гетманам тут не быць ніколі”. Слава пра Малую Русь, вольную ды непераможную, гуляла далёка па Еўропе, і панаехалі сюды ад іншых краінаў урадовыя дэлегацыі з багатымі дарункамі, і кожны пасол ад сваёй краіны заманьваў казакаў да сябе ў саюз ды брацтва. Хмяльніцкі бачыў, што хоць краіна ў славе, але страты ад няспынных войнаў вялікія, шмат войска загінула, а з суседзяў, што дораць ды віншуюць, нямала тых, хто ўжо гострыць шаблі, не хоча мець побач Русь моцную, туркі з татарамі патрабуюць разам рушыць на княства Маскоўскае, каб забраць ханства Астраханскае, іначай пойдуць супраць Малой Русі Сабраў гетман вышэйшыя казацкія чыны, дэпутатаў ад усіх палкоў, спытаў, з кім быць у саюзе. Пратэкцыю Польшчы казакі адмялі адразу: сытыя яе хлуснёй ды здрадаю. Быць з туркамі ды татарамі? А коль­кі казацкіх дзетак яны выкралі і прадалі ў рабства? Ісці з Масквою? Тут выступіў генеральны есаул Багун: “Народ маскоўскі — рабства неключымае, там нічога свайго, усё Божае ды царскае, там чалавек — раб, нават вяльможы ды баяры называюць сябе рабамі царскімі, перад царом б’юць у зямлю ілбамі, людзі паспалітыя прадаюцца як быдла, выменьваюцца на сабак. Жыць з гэтакім народам — як кінуцца з агню ў полымя”. Задумаўся зноў Неўраў: што за народ — казакі? Суседзі-мужыкі, як мужыкі ў Лыскаўшчыне, у Грыбіне, у Красулі? Зямлю аралі, сеялі, касілі, дзяцей гадавалі. Але і ваявалі, бо не хацелі быць ні парабкамі, ні рабамі. Жыццё чым вымяралі? Хіба кавалкам? Воляй! Бо ведалі: не будзе волі — не будзе і кавалка, жыцця не будзе. А тут, у Лыскаўшчыне? За дзесяць гадоў хоць ад каго пачуў пра волю? Чытаў і разважаў пра волю тут і там. Давёў Хмяльніцкі, што шляху іншага няма, угаварыў казакаў хінуцца да Масквы. Што атрымалася? Час тую дружбу высветліў, але пазней, калі ўжо Мазепа быў за гетмана, а Пётр — царом у Маскве. Цар не хацеў мець побач моцную Малую Русь, вольнага казака баяўся больш за шведа ці паляка. Таму і загадаў Мазепу скасаваць усе вольнасці казацкія, а войска мець рэгулярнае, як у яго. Тут і наскочыла каса на камень. Хоць цар быў грозны, але Мазепа быў казакам: воля казаку — мамка родная, за яе — хоць і на смерць. Цар ухапіў Мазепу за вусы. Вусоў не вырваў, але Мазепа цара са свайго сэрца выкінуў: вусы ў казака — як тая воля. I як сышліся пад Палтавай войскі караля Швецыі Карла XII ды войскі цара Пятра, Мазепа абвясціў “нейтрал”. Гэта быў мудры палітычны крок гетмана, як мудрым было і слова яго да войска і народа: “Браты! Мы стаім паміж двух пропасцяў, якія нас праглынуць, калі не знойдзем шлях іх абысці. Манархі, што падышлі з вайной паміж сабою да нашых межаў, нясуць бездань зла сваім народам, а мы будзем цярпець ад іх абодвух. Яны абодва дэспаты, якіх не ведалі ні Азія, ні Афрыка, i тут мы павінны добра падумаць пра сябе. Калі кароль пераможа цара, мы немінуча будзем прададзеныя ў рабства палякам, дзе на троне яго любімец Ляшчынскі, і лёс наш зробіцца горшым за той, што мелі ад палякаў нашы продкі. А калі пераможа цар, то беды прый­дуць ад цара, які любіць уладу бязмежную, карае ўсіх як сам захоча, на нас гля­дзіць як на быдла і сваё дзярмо. Мы не павінны ваяваць ні са шведамі, ні з палякамі, ні з Масквою, а павінны ўсімі сіламі бараніць Айчыну ад тых, хто хоча яе зняволіць, і аб сваім нейтрале заявіць каралю і цару. Бо што гэта за народ, які пра сваю волю не дбае? Гэтакі народ — блудная морда, брыдкая ўсім іншым народам...” Неўраў сядзеў, чытаючы, як на гарачым вуголлі, і калі тое вуголле запякло нясцерпна, зноў усхапіўся. Усяго калацілі нервы, а ён іх супакойваў — хадзіў з пакоя ў пакой, кружыў вакол стала і паўтараў у думках, шэптам, як зноў чытаў ды перачытваў, ужо сваё: — Што ж гэта за народ, які не хоча волі?.. Як няма волі — ці ёсць народ?.. Ёсць проста морды блудныя?.. Ну, так... Сціснула грудзі. Паветра хапануў адкрытым ротам, на ўвесь бас зароў, нібы рвучы тую пятлю на горле: — Блудныя морды!.. Выйшаў на ганак, аддыхваўся, як доўга бег ці падымаўся на гару, вярнуўся ў дом, хадзіў вакол стала ў майстэрні, сеў у крэсла, падсунуў кнігу да сябе. Чытаў пра тую Русь, казацкую, а думкі зноў ды зноў пра гэтую ўзнікалі — Белую. Мазепа: хто ён і адкуль? Вальтэр пісаў, што з Літвы. А што Літва, як не Русь Белая? Дык ёсць на Белай Русі гэтакія людзі — раўня казакам на Малой Русі? Пра Мазепу было цікава ўсё. Як ён, літовец, быў настаўнікам у сям’і польскага караля, які быў эрудыт у навуках, які музыка, паэт, спявак, якая вольная была ў яго душа, як ён кахаў жанчын, як раўнавалі яго да сваіх жонак магнаты, як праглі над ім расправы, як аднойчы на свяце ў кара¬ля ён, моцна падпіты, быў вымушаны бегчы ў выпадковай казацкай фуры і коні занеслі на Русь Малую, у двор казацкага палкоўніка, як той палкоўнік упадабаў Мазепу, зрабіў настаўнікам сваіх дзяцей, пасля — казацкім сотнікам, як казакі, убачыўшы Мазепу ў баях, абралі сваім вялікім гетманам, і як яго, ужо старога гетмана, кахала насуперак сваім бацькам зусім маладая Марыя, дачка багатага і вядомага на Украіне Качубея. Чытаў усё гэта і думаў: як мог бы гэтакі ліцвін і гетман упрыгожыць і ўмацаваць сваю Літву! Не выпаў лёс? Мазепа і цар Пётр. Які двубой! Якую мудрасць ды сілу трэба было мець, каб выстаяць пад націскам цара? А пад націскам караля Швецыі? А пад націскам караля Польшчы? I ўрэшце, ці здраднік ён, Мазепа, як пісаў Пушкін? Каму ён здрадзіў, не стаўшы з войскам на бок Пятра пад Палтавай? Цару ці каралю, ці, можа, свайму народу? Пра тое сведчыць яго “нейтрал”: “Браты!..” Нейтрал у беларуса: абы ціха. А ў Мазепы — воля? Змагацца — дык за волю! Бо там, дзе змоўніцтва ды ціхата, хіба ёсць воля? У Лыскаўшчыне ціха пад панскім бізуном, і тое парабку — жыццё, а казаку — смерць. “Нейтрал” — змагання шлях, але не за чужое — за сваё, за свой народ, за сваю волю. Чым цар сплаціў Мазепу? Ён рушыў войскам з-пад Палтавы на Батурын — сталіцу гетмана. Мужчын садзіў на калы, калесаваў, паперабіў усіх жанчын і дзетак, у царскую сталіцу вывез немалы гетманскі скарб, арсеналы, ужо мёртвы горад спаліў ушчэнт. I нават тых крыві ды попелу цару падалося замала: пусціў свае палкі па ўсёй Малой Русі, каб рабавалі, палілі, знішчалі ўсё жывое. А што ж вольналюбівыя казакі? Уся іх бяда была ў тым, што бальшыня не разумела Мазепу, убачыла ў яго “нейтрале” пагрозу сваёй ваярскай волі і перайшла на бок цара. Гетман не перажыў гэтае здрады — не вытрымала сэрца. А цар? Ён скарыстаў казакаў і пад Лясной на Белай Рyci, i пад Палтавай. Там i там казакі разбілі шведаў, а цар іх перамогу скраў. I што ім даў за гэта? Прызначыў новым гетманам палкоўніка Палуботака. Раней самі казакі выбіралі гетмана, а тут ім выбраў цар, упэўнены, што Палуботак будзе за гэта служыць цару верай і праўдай. Цар памыліўся. Ён ведаў сваіх баяраў, як за царскую ласку рабіліся яго халуямі. Разлічваў, што і Палуботак будзе перад ім поўзаць на каленях. Але ён кепска ведаў казакаў. Палуботак прыйшоў са сваімі старшынамі да цара і запатрабаваў Грамату аб вольнасцях, адмены падаткаў, якія цар наклаў на кожны казацкі дом і двор. Ад гэтакай нечаканасці цар ускіпеў і паказаў казакам: на калені! Але ніводны гэта не зрабіў. Тады ён загадаў таемнай канцылярыі, створанай па ўзору рымскай інквізіцыі, караць гетмана і яго старшынаў агнём ды жалезам. Распаленай да чырвані шынай са спінаў здзіралі скуры, хто не вытрымліваў — тым адсякалі галовы, хто быў яшчэ жывы — валаклі да цара на суд. Заліты крывёю, абгарэлы Палуботак на тым судзе сказаў цару: “Чаму ты, гасудар, ставіш сябе вышэй законаў, караеш сваёй уладай? Мы просім для народа і Айчыны волі, патрабуем сваіх правоў, зацверджаных Дагаворамі, якія ты падпісваў. Кідаць народ у рабства ды валодаць рабамі ёсць справа азіяцкага тырана, але не хрысціянскага манарха. Нас чакаюць змрочныя цямніцы, але табе я, цар, скажу, што будзеш ты судзімы Богам за пагібель, якую нясеш народу”. Праз год Пётр сканаў. Калі на трон узышла яго супружніца Кацярына, яе першым загадам было вызваленне Палуботака з цемры Петрапаўлаўскай крэпасці, каб апраўдацца перад Богам і народам Малой Русі за здзекі, якія чыніў цар. Але гетмана ў крэпасці не знайшлі. Па сталіцы пайшла чутка, што ён разам з царом пакліканы на Божы Суд. Неўраў загарнуў кнігу, адсунуў ад сябе. Далей чытаць не змог: боль сціснуў сэрца. Выйшаў на кухню, у чыгунку знайшоў Парасчына заваранае зелле. Наліў у кубак, выпіў. Да галавы вярнулася думка: “А што было тым часам на Белай Рyci? Тады і пазней? Што тут хацелі мужыкі? За што змагаліся? Было паўстанне шляхты? А мужыкі за шляхтаю пайшлі?” Паўстанцу ўспомніў — Гіру. З пакоя выйшаў. Каля парога накінуў на сябе янота, на кухні ў газету загарнуў і ў торбачку паклаў два селядцы ды штоф, галоўку цукру, баханку хлеба. На рэчцы пад гарой спыніўся. Вада яшчэ не выйшла з берагоў, хоць снегу не было відаць. Спусціўся жвірыстай сцяжынай да алешніку. Лыскаўшчына канчалася і пачыналася Красуля. Ад краю вёскі віднелася пад шэраю страхой акенца Гіры. Пахіленыя варотцы былі адчыненыя. Усіх, калі хто ні ішоў, тут сустракаў ціхманы рабы кабель з закарэлымі, нібы ад вечных слёз, вачыма, але цяпер яго не было ні на двары, ні ў будцы, з якой, калі ён там ляжаў, тырчэў звычайна чорны, заўсёды, зімой і летам, у старым paп’і хвост. Неўpaў пераступіў цераз ланцуг, увайшоў, нібы ў яму ўваліўся, у малыя сенечкі. Праз дзірку ў страсе заўважыў светлы лапік неба: у тую дзірку шыўся сонечны прамень, і ад яго відаць былі адчыненыя ў хату дзверы. Спыніўся ля парога, паклікаў Гіру, упэўнены, што гаспадар у хаце. Але знаёмага глухога голасу, якім, нібыта воўк, той адгукаўся, не пачуў. Гукнуў яшчэ раз, ведаючы, што Гіра глухаваты. Не дачакаўшыся слова насустрач, пераступіў парог. Сабака, узняўшы насатую галаву, бліснуў жаўтлявым круглым вокам і марудна, без ахвоты, палез пад нізкі палок. Там лёг і ўжо адтуль глядзеў на чалавека. Убачыўшы старога на палку, Неўраў выставіў на пасуднік штоф, паклаў торбачку. Гіра ляжаў на спіне, прыкінуўшы ногі дзяружкай. Ён даўно ўжо не падхопліваўся адразу, калі ляжаў і хто-небудзь у гэты час заходзіў, а калі спаў, дык сон быў лёгкі, нібы ў птушкі, праз сон чуў чалавека. Неўраў прысеў на калоду паміж пасуднікам і палком, пачаў размову: — Дык быў я ў Друцаку. Заходзіў у царкву. Бачыў бацюшку. Цябе ўспомнілі. Бацюшка даў штоф, сказаў з табою падзяліцца. Я прынёс. І селядцы ад Хаіма. Любіш з лёкам? Уставай. Узяць па каліву пад селядзец нам строгі бацюшка дазволіў. Неўраў казаў нетаропка, спыняючыся праз два-тры словы, каб Гіра кожнае пачуў, падумаў, што адказаць. Але на гэты раз стары маўчаў. Неўраў устаў з калоды, падышоў бліжэй, паклаў далонь яму на рукі, счэпленыя, як ува сне, на грудзях. Яны былі халодныя. — Гіра? — спытаў і следам усклікнуў: — Ты што? Са мной жартуеш? Схіліўся над старым. Вочы былі адкрытыя, блішчэлі, нібы шклінкі. Прыўзняў за плечы. Галава баўтанулася, назад адкінулася. Апусціў старога на падушку, паправіў яе пад галавой і галаву на ёй, па твары правёў далонню, закрыў вочы, перахрысціў і ціха, пастаяўшы, выйшаў за парог. Ідучы дадому, нікога не спаткаў. Нікога і не шукаў, бо адчуваў смерць Гіры як смерць ўласную, як таямніцу. Але калі зайшоў у дом, насустрач з кухні выбегла Параска, усхваляваная, і ён падумаў, што яна ўсё ведаe. Хацеў спытаць, чаму не там, з нябожчыкам, але Параска ўсё роўна як абрадавалася: — Ну, дзякуй Богу. — За што ты Бога дзякуеш? — не зразумеў яе. — А тут Лупандзін вас пытаўся. Я разгубілася, куда мне бегчы, дзе вас шукаць. — Заходзіў у дом? — Прайшоў па ўсіх пакоях, як гаспадар. За стол сеў, пашлёгаў па халяве бізуном. А мне... I з дому не выскачыш, яго не кінеш, і з ім — як з лютым зверам у клетцы. — Што ён казаў? — Пытаўся вас. Абяцаў, што яшчэ зойдзе. Паперку на стале пакінуў. — Што за паперка? — А ці я ведаю? Параска прынесла тую паперку. Прачытаўшы першы радок, Неўраў убачыў, што гэта ліст да Лупандзіна. Адразу вярнуў Парасцы, каб паклала на месца, дзе ўзяла, зайшоў у майстэрню і тут на лаўцы заўважыў панскі бізун. Пастаяў над ім у роздуме, узяў, патрымаў у руцэ і павярнуўся да Параскі: — А гэта што? Яна падбегла: — Пан забыўся цацку? Неўраў строга глядзеў ёй у вочы, як быццам яна была тут у нечым вінаватая. — Ды не, ён цацку гэтую нідзе не забывае. Бо яна яго корміць. Знарок, можа, пакінуў? Што гэтым хацеў сказаць? Даў зразумець хто ў доме гаспадар? Неўраў рашуча храснуў дзеравяку бізуна аб рэзка ўзнятае калена, склаў два кавалкі ў адзін, абматаў сплеценай з вузкіх раменьчыкаў змяёю і шубнуў да парога. — У агонь!.. Разгубленая Параска ўтаропілася на знявечаны бізун. — Дык гэта ж панскі. — Тады... у брычку пану! — схапіў зломкі з падлогі, выйшаў на ганак і выкінуў на дарогу. Параска стаяла ля парога, сашчапіўшы на грудзях рукі, і калі ён вярнуўся, зачыніў дзверы, ужо не ведала, што сказаць. Ён скінуў з сябе янота, павесіў на цвік і, на яе не глянуўшы, прайшоў у майстэрню. Яна села на слончык каля акна кухні і прыслухоўвалася да кожнага гуку за дзвярыма. Чула, як ён хадзіў, спыняўся, зноў мераў крокамi майстэрню. Па кроках адчувала: хваляваўся. Устала, каб выйсці, супакоіць нейкім словам, і не адважылася, села зноў. Калі за сценкай моцна грукнула, нібыта ў майстэрні, зноў падхапілася. Але адчыніліся дзверы з сенцаў, грымнуў, нібы пярун, голас Лупандзіна: — Гаспадар ужо дома? — дзверы з кухні былі прачыненыя, і ў шчыліну яна ўбачыла, як мільганула жоўтая скураная куртка пана. Ужо з майстэрні яго пачула: — Як ваша здароўечка, Мікалай Васільевіч? Неўраў спакойна адказаў: — Не магу скардзіцца. — Вясна, як вы казалі неаднойчы, дае вам раўнавагу, сілы? А як гэтай вясною? — Гэтак і гэтаю. У руцэ пан трымаў зломкі бізуна, пляскаў імі ў далонь другой рукі і аглядаўся, як што шукаў у пакоі. — У вас тут цёпла, утульна. Параска гаспадыня слаўная. А мая Глафіра, як вясна, уся на нервах, быццам яе кусаюць блохі. Прынесла збан бярозавіку і кажа, што пяршак. Я бачу, што сама нібы пяршак, хмель плешча цераз край. Табе, кажу, трэба жаніха. Яна адразу: каго ж вы мне знайшлі? Знайшоў, жартую, ён будзе сёння, як сцямнее, цябе чакаць у маёй спальні. Успыхнула, нібы агонь на ветры: у вас ёсць Сцепаніда Мікалаеўна. Ды і за дзверы. — Вы для Глафіры пан. Пабрыкае і стане ў аглоблі. Тут, у вёсцы, пан — цар і Бог. — Але Глафіра не тутэйшая. Вы ведаеце. Навошта вёз сюды гэты агонь? Як учора з дому выскачыла, дык я і сёння яшчэ яе шукаю. — Але ж вы да мяне зайшлі не ў пошуках Глафіры? Лупандзін адчуў, што Неўраў не жадае падтрымаць ягоных жартаў, вясёлага ў тым, што пачуў, не бачыць, прымоўк на момант, узяў ніжэйшы тон: — Паноў тут шмат, а мастак адзін. На жаль, мастацтва разумеюць не ўсе. І мастакоў. Вось мой пляменнік. Паслухайце, што ён мне піша. Вы, бачу, не чыталі гэты ліст? — Не мог. Ён не належыць мне. — Я разумею вас. Але паслухайце. “Дарагі дзядзечка!” Бачыце, якая ліса? “Я вам пісаў пра сваё жаданне, а вы не адказалі, таму пішу яшчэ раз, што я з сям’ёй на гэтае лета хачу прыехаць у Лыскаўшчыну, у той ваш дом, які прыгожа стаіць на горцы, дзе сад, у садзе лазня, старыя ліпы, пчэльнік, дзе не відаць нямытых мужыкоў і дзе цябе самога ніякае мурло не бачыць. Там нібы на востраве, i гэта мне па сэрцы, як і маёй законнай маладзіцы, маім дзеткам, сабачкам ды коцікам. Чакаю вашага ліста, хоць ведаю, што вы не адмовіце і ўжо ў наступным месяцы я буду вашым жаданым госцем.” — Лупандзін паклаў ліст на стол і ўважліва глядзеў у твар Неўрава. Той быццам яго не чуў, глядзеў у іншы бок, у акно. — Ну, не ліса? — прамовіў пан, не звёўшы з мастака вачэй. — Як яму адмовіш? Сын майго старэйшага брата, а брат ужо адышоў, царства яму нябеснае. Цяпер Лупандзін чакаў, што скажа Неўраў. Той думаў. Раптам, яшчэ ўсё гледзячы ў акно, спытаў: — Вы мяне гоніце з дому? Рашучасць пытання была непрыемная Лупандзіну, які спадзяваўся на рэакцыю больш асцярожную i не разлічваў убачыць заўсёды ўпэўненага ў сабе мастака раздражнёным. — Ды-ы... вы павінны зразумець. Неўраў не хітраваў: — У нас з вамі пісьмовая дамова з пячаткаю дзяржаўнай канторы, згодна з якой вы дом перадалі мне на ўвесь мой час да смерці. Цяпер Неўраў рашуча паглядзеў у твар Лупандзіну. Хвалюючыся, той працягнуў руку да зломкаў бізуна, якія ляжалі на стале паміж ім ды мастаком, адчуваючы, што зломкі тояць небяспеку, калі мастак не ўтаймуе нервы. Гэтак ужо здаралася. Не з ім пакуль што, з іншымі, і вёска тое бачыла. Паспакайнеўшы са зломкамі ў руцэ, пачаў тлумачыць: — Я не спяшаўся адказваць на лісты пляменніка, але, як быў у Талачыне, заходзіў да суддзі. Нашу дамову ён перачытаў і знайшоў, што адбылася яна ў прысутнасці сведкі генерала Чарняева на тэрмін да смерці, але ў ёй дакладна не прапісана, да чыёй смерці, і тое, што і як прапісана, можна ў поўнай меры разумець як да смерці, прашу прабачыць, вашай і гэтаксама да смерці сведкі. А паколькі наш з вамі сябра Міхал Рыгоравіч пачыў ва бозе, царства яму нябеснае, то папера, як сказаў суддзя, страціла сілу. Яна ёсць, але яе няма ні для мяне ні для вас. Ёсць i няма. Мы яе з вамі маглі б перапісаць, заключыць у новым выглядзе. Але не цяпер. Вы разумееце, я не магу адмовіць пляменніку. У мяне таксама прынцыпы. Яшчэ ні ў чым яму не адмаўляў. Неўраў адчуў: пан усё сказаў, што меў сказаць і сёння, і раней, калі апошні раз прыходзіў, калі быў першы ліст ад сваяка, што ён, мабыць, не гэтай вясной, даўно ўжо выношваў думку, шукаў выпадку, каб выказаць нарэшце тое, што зараз выказаў. Лупандзін ужо стаяў са зломкамі каля парога. Неўраў паклікаў Параску: — У сенцах цёмна. Праводзь госця. Але праводзіць патрэба адразу знікла. За першымі дзвярыма ўжо грукнулі другія, з сенцаў на ганак, Параска ледзь паспела падысці да акна, каб убачыць, як пан сігаў ад ганка на дарогу, дзе стаяла брычка. Неўраў папрасіў Параску дастаць з камоды чыстую бялізну, усім чыстым заслаць ложак і заварыць мяту. Мяняючы на падушцы навалачку, тая апусціла рукі, задумалася. Яна даўно прызвычаілася да таго, што ён праз дзень мяняў бялізну ў ложку і нацельную, што раз ці два на тыдзень ёй трэба было перамываць бялізну і рукі пастаянна садзелі ад шчолаку, што тут і на сваім двары амаль заўсёды вісела бялізна на вяроўках ды жэрдках, сохла, што вёска адпускала жарты, быццам у яго доме яна абмывае брыгаду гарбароў, якія працавалі ў пана на сажалках, карчавалі ў лесе пні пад ляда, з тым звыклася, але не пераставала дзівіцца, як любіць ён усё чыстае, што пасля сустрэчы з панам ці нейкім непрыемным яму іншым чалавекам у яго ўзнікала абавязковая патрэба памыцца з мылам, апрануць чыстую сарочку, легчы ў чыстую пасцелю, а заўважыць недзе ў пакоі пыл, сказаць пра тое ёй, самому прайсціся па пакоях з мокраю анучай, венікам. Прынесла з двара дровы, запаліла ў грубцы, зняла з шастка пад столлю ў запечку пук мяты, кінула ў каструлю, заліла вадою, пераслала пасцелю, паклала яму чыстую бялізну. Ён доўга стаяў каля акна, глядзеў у бок вёскі. Падцёршы падлогу на кухні і памыўшы над шайкай рукі, Параска выйшла ў майстэрню, спынілася ў яго за спінаю, сказала ціха, але ўголас, які пан звер. Яе пачуўшы, ён вымавіў у акно, куды глядзеў: — Гіра памёр. Яна спалохана перахрысцілася. — Што вы сказалі? — А тое, што пачула. — Вы чулі ад каго? — Я ад яго прыйшоў. Бяжы. Там без тваіх рук не абысціся. — Чаго ж у вёсцы ціха? — А як павінна быць? Яна сумелася: — Ды я... падумала не тое, — слязу змахнула. — Праведнікі паміраюць ціха. Прайдзі па хатах, вазьмі маладзейшых жанчын. Ды не забудзь узяць маю бялізну. Невядома, ці сабраў ён на гэты дзень вузельчык. Бяры ўсё, што ў нас ёсць, што трэба. — Я толькі мяту залью вадой. — Ідзі. Тут я ўсё сам зраблю. Калі Параска выйшла з дому, Неўраў наклаў у грубку дроў і запалiў. Забыўшы пра ваду, пра мяту, сеў да агню на Парасчыну асінавую калодачку, і зноў думкі падкаціліся пра Гіру. Жыў побач чалавек, з усіх бакоў адкрыты, дзверы трымаў заўсёды, улетку і зімой, удзень і ўноч, без зашчапак і заткалаў, ані замка, ані кручка, хоць хто, свой ці чужы, заходзь у любы час, усё, што меў у хаце, нi ад каго не хаваў, але адышоў загадкаю. Пра тое ніхто не думаў, не падумае, нікога тое не ўсхвалюе, як не хвалявала, хто ён, адкуль з’явіўся, што бачыў за свой доўгі век, што перажыў, перацярпеў, нават і тыя показкі, што пра яго хадзілі, ніхто не варушыў, не зварухне, што праўда там і што няпраўда, нікога тое не зацікавіць, бо ў кожнага свая хаціна і свой хлеў, сваё свінчо і кураня, свой рот, свой чэраў, свае балячкі, свой гною воз, кавалак, жыў кожны сваім страхам, сваёю хітрасцю ды выгадай. Памёр чалавек? Пухам зямля. Хіба не памірае кожны? Засталася жыцця загадка? Дык жа загадкавае ўсё ў жыцці і кожны чалавек таксама. Жыцця загадку ніхто не ведае. Бог ведае. Яе можа спасцігнуць геній? Але і Леанарда, геній з геніяў, хіба спасціг загадку сваёй Джаконды? Знайшоў твар дзіўны, дзіўную ўсмешку, святло душы, а хіба прачытаў душу, тое святло? Калі б іх прачытаў, хіба стаяла б цэлыя стагоддзі чарга ўсяго чалавецтва да яе аблічча з пытаннем самым прымітыўным: хто яна — дачка патрыцыя ці прастытутка? Смерць Гіры прымушала думаць шмат пра што. Магчыма, мастак шукаў у сваіх думках супакаенне, апраўданне, што не дайшоў у Гіры, блізкім чалавеку, да глыбіні душы і памяці, да таго, што хвалявала? Сцямнела, пакуль пра Гіру думаў. Пагас агонь у грубцы, а ён і не заўважыў, як шэрым прысакам накрылася вугалле — ані агеньчыка. Як грубку зачыніў, тады пра мяту ўспомніў. Зайшоў у гасцёўню, запалiў на кандэлябры адну свечку і сеў у крэсла. Перад ім ляжала кніга ад бацюшкі, ляжала побач з ёю Біблія, але да іх не дакрануўся ні рукой, ні думкай. Адкінуўся да спінкі крэсла і зноў убачыў Гіру. Ці засталася перад ім свая віна? Гэта непакоіла. Пісаў партрэт, але сказаць, што напісаў, ці мог? Не мог. А ці напіша? Аж застагнаў — усярэдзіне сцялося, запякло. Думкi пра Гіру будзілі думкі пра Чарняева. Што іх яднала? Ён сам — мастак? Ягоная палітра? Няўдалы яе лёс? Ды не, які няўдалы? Жахлівы. Яшчэ адну вясну ўспомніў. Пражыўшы ў Лыскаўшчыне гады чатыры, быў расчараваны: ні тэм, ні сюжэтаў, ні вобразаў, якія б захапілі. І раптам — святло ўначы: генерал пакінуў вайсковую службу, вяртаецца ў маёнтак, у Тубушкі, каб тут, у працы на зямлі, у народзе, дажыць свой век. Да Неўрава тады прыйшла надзея, што ў суседняй вёсцы жыць будзе чалавек, роўны яму культурай, памкненнямі душы і сэрца, высокай жыццёвай мэтай, што будзе побач сябра, якога ведае Еўропа. З’явілася задума пісаць партрэт, нават сюжэтную карціну з генералам не абы-якім: імя — Свабода. Успомніліся Дэлакруа, яго “Свабода, што вядзе народ”. Карціна француза хвалявала не толькі жывапісным багаццем, але і зместам, ідэалам, які кружыў галовы ўсёй Еўропе. Дэлакруа — рамантык? Але і ў Неўрава ідэалы былі светлыя, высокія нават тады, калі пісаў цемру ды цемрашалаў. У француза Свабода — алегорыя, а тут Свабода — рэальны генерал. Hiбы сам Бог паслаў: там — сербам, тут — мастаку. І вось прыехаў Чарняеў у Тубушкі. Дні цёплыя стаялі. Сплыў снег, прайшлі дажджы, падсохла, зазелянела ўсё ў прыродзе, сяляне выйшлі ў поле сеяць. У новых пасля вайсковай службы клопатах быў генерал: завёз замежную тэхніку, сеяў па навуцы, клаў новую дарогу ў вёску, засаджваў вялікі сад, паставіў пры царкве на званарні гадзіннік. Шмат хто тады смяяўся з генерала, навошта гадзіннік, калі вёска спрадвек жыве па сонцы? А ён адказваў, што гэта падарунак дзецям, каб у школу не спазняліся. Пабудаваў і школу. За ўсё xaпаўся, засумаваўшы па вясковай працы, а тут яшчэ мастак, якому партрэт трэба пісаць. Сам у Лыскаўшчыну абяцаў наведацца, адсеяўшыся, ды падаспеў сенакос. Як адзвінелі косы, адстагавалі сена, падкацілася жніво. Прыехаў Неўраў у Тубушкі: “У вас, Miхал Рыгоравіч, то сяўба, то касавіца, то жніво, вы з хлебам будзеце, а як жыць мастаку, калі ён не пасее і не сажне на сваім палетку? З якім хлебам мяне пакінеце?” Ужо не было генералу куды адступаць: “Яшчэ тры дні — слова гусара...” Але на трэці дзень пасля тае размовы, ранкам, калі сяляне выганялі кароў на пашу, з Тубушак дакаціўся трывожны царкоўны звон — раптоўна, ад сардэчнага прыступу, абарваўся зямны шлях генерала. Неўраў тады якраз стаяў за мальбертам. З палітрай у адной руцэ і з пэндзлем у другой адышоў, спыніўся пасярод майстэрні і праз адчыненае акно глядзеў у сад. Дробны дожджык шапацеў у дрэвах. Адразу падумаў, што звон па нябожчыку. Праз нейкую гадзіну хтосьці адчыніў дзверы і, не заходзячы ў дом, сказаў: — Памёр Чарняеў. Азірнуўся: за парогам стаяла знаёмая жанчына. Яе адразу не зразумеў: — Які Чарняеў? Яна аж зазлавала: — Як гэта якi? Ваш сябра. — Абедзвюма рукамі адмахнулася ды i пайшла, не зачыніўшы дзвярэй. Выйшаў на ганак, яшчэ не ўсё разумеючы, а тут бяжыць запыханы, як бег доўга, Восіп. Лапцем за корань ліпы зачапіўся, грудзьмі на сцежку бразнуўся, а сцежка пад дажджом гразкая, стаіць на чатырох і коўзаецца, нібы п’яны, узняўшы галаву без шапкі, валасы рассыпаўшы, глядзіць знізу ўгору ды лямантуе: — Няма ўжо енерала! Пайшоў ад нас Міхал Рыгоравіч! Тады дайшло. Восіп завёў яго ў дом, ці ён Восіпа? На лаўку каля парога селі, адзін за аднаго трымаючыся. Восіп аддыхаўся, падхапіўся, пабег, нічога не сказаўшы, нібы яго певень дзеўбануў у адно месца, а Неўраў сядзеў, пакуль не прыйшла Параска. Давяла да ложка, прынесла цёплай грэчкі з малаком. Ён у мice нават лыжкай не боўтнуў, сказаў, каб аднесла мядзведзю. Яна яшчэ паплакала, хліпаючы ў рог хусткі носам, ды і з жанчынамі пайшла ў Тубушкі. Зусім сцямнела. Падняўся з ложка, падышоў, святла не запаліўшы, да акна, адчыніў, бо цяжка было дыхаць, паветра не хапала. Ноч была светлая. Поўня стаяла над садам у небе. Успомніў, куды пабеглі Параска з Восіпам, яго ўклаўшы. Зазлаваў на іх, апрануўся ды выйшаў на ганак. Вакол было ціха. Нідзе ніякага ні голасу, ні агеньчыка, быццам уся вёска была там, дзе генерал. Узышоў на сваю выспу. Хацелася таксама падацца ў Тубушкі. Пачаў углядацца ў сцежку пад нагамі, каб сысці асцярожна, не зачапіцца за які камень ці корань дрэва. I раптам пачуў, як закалола ў бок. Пастаяў, думаючы, што боль адпусціць. Але не адпускаў. Калі ўжо моцна калянула ў сэрца, аж заняло дыханне, вярнуўся ў сад, сеў на пень старой яблыні. Пасядзеўшы, паспрабаваў падняцца і не змог. Заўважыў каля ног сабаку, як чужога. І не абрадаваўся, і ад сябе не адагнаў. Над ім нагнуўся, руку паклаў на галаву. Сабака даверліва лізнуў руку — пазнаў па языку Каштана, узяў на калені. Той калаціўся, але язык быў цёплы і цёплыя былі бакі. Ноч грэліся адзін ля аднаго, а ўжо як пачало світаць, з’явіліся Параска з Восіпам. Два дні адлежаў — боль у сэрцы не адпускаў. На трэці дзень паслаў Вociпa да Пракопа, каб падагнаў фурманку альбо брычку. Прыехаў у Тубушкі, калі Чарняева ўжо клалі ў капліцы-склепе пад алтаром. Там развітаўся. Пасля смерці генерала доўга не мог падысці да мальберта. Нібыта нейкая жывая сувязь абарвалася паміж імі. Тым болем, які не адпускаў усё лета, зразумеў, што страціў са смерцю Чарняева. Часам здавалася, што ўсё. Параска бачыла і чула яго пакуты. Сама — ён тое бачыў — пакутавала і за яго: да сваёй хаты, бывала, не спяшаласл, баялася пакінуць аднаго, заседжвалася нават як не было чаго рабіць. Аднойчы ўзімку надвечар прыйшоў аднекуль, адразу ў майстэрню заглянуў. Яна, пачуўшы крокі, усхапілася з-за стала ды позна — заўважыў у яе руках кнігу Гогаля, калядную прозу, якую з Грыбіна прынёс Вoсіп. Здзівіўся. Спытаў: — Ты ўжо чытаеш Гогаля? Яна сумелася, схавала пад фартук рукі, быццам яны вінаватыя, але справілася са сваёй разгубаю і нават жартам адказала: — Ад вас навучылася. Але другое пытанне было хітрэйшае: — Пра што ж ты вычытала? — А як старая лётае на мятле па небе. У кнізе быў гэтакі малюнак, і здагадацца было не цяжка, што той малюнак яна ўжо бачыла. Яе кемнасць здзівіла Неўрава — прадоўжыў размову: — А што ж там за старая, каб на мятле па небе лётаць? Параска зірнула на столь у адзін кут, зірнула на столь у другі кут, як шукаючы тую старую, бліснула вачыма ў вочы мастаку, усміхнулася: — Баба Яга. Аж ён павесялеў: — Ну, малайчына. Чытаць кніжкі ўмееш. Пазней, як запалілі лямпу і пілі гарбату, яна папрасіла: — А вы мне пачытайце пра бабу Ягу? — Ты ж чытала? — злавіў на слове. Яна і тут туды-сюды вачыма павяла, сказаць знайшла што: — Я чытаю марудна, а ведаць хачу адразу ўсё. Тыя вечары з Гогалем Парасцы спадабаліся. А надышлі Каляды — надумалася зварыць куццю ды пагадаць. І што яму нагадала? Кабету маладую. Ён у яе спытаў: — Дзе ж ты ў Лыскаўшчыне знойдзеш маладую? Тут усяго тры. У Міцькі жонка баявая, Глафіра ў пана ды ты. У Міцькі адбіваць не буду, там малы хлопчык, Міхасік, яму патрэбныя мамка і татка. Глафіру пан з кіпцюроў не выпусціць. У цябе мужык таксама. Праўда, далёка, у шахтах, і дзеці павырасталі, тут, можа, і не вялікі грэх? Загуляліся ў падкіднога дурня, і калі Параска ўспомніла пра сваю хату, была ўжо поўнач. Выйшлі на мароз з цёплай хаты. Поўня свеціць, у вёсцы ціха, а свая хата, як па марозе бегчы, далёка. Хацеў Неўраў Параску правесці — яна не захацела, смеючыся: як малады — маладую? Тады сказаў іначай: без мамкі Восiп не памрэ за ноч, а тут гуляе ў цяпле за печчу яго ложак — навошта бегчы па марозе? На гэта Параска яму нічога не адказала. А што азначае, калі маўчыць жанчына, адмовы не дае? Ці не тое, што дае згоду? Вярнуліся да цёплай печы, селі за карты, прадоўжылі дурня шукаць. За Калядамі падкацілася масленка, у доме пяклі бліны, былі чарка са скваркаю. Увечары прыйшлі i Восіп, i Пракоп. Восіп доўга не заседзеўся, пабег да дзевак у Грыбін — яму там весялей, дзе скокі. Гулялі ўтрох. Пракоп, добра падпіўшы, дурняў нахапаў — за шапку ды за парог. А ў Параскі ў думках зноў тузаніна: — Восіп прывалачэцца выпімшы — ад яго храпу не заснеш. Што мог параіць? — У гэтым доме няма дзе спаць? А раніцой Параска, у печы выпаліўшы, сядзела на кухні ля акна, глядзела ў шыбку, як за акном світае, ды разважала хоць ціха, але ўголас, нібы сама з сабою раячыся, спадзеючыся, што ён спіць, яе не чуе: — Каб гэтак можна жыць. Хачу — там заначую, хачу — тут. А ён ёй — з-за перагародкі: — Чаму няможна? Хіба ты тут і там не гаспадыня? Стаілася, нібы яе няма на кухні. Але куды схаваешся? За твар схапілася рукамі: ну, забагацела — і панскія харомы, i мужыцкія. Былі як быццам жарты, але ў тых жартах знайшлі абое што хацелі. За кожным днём прыходзіў новы дзень, за днямі беглі поры года. Параска не пыталася ўжо ці можна ёй на ноч застацца ў панскім доме. А ён і не чакаў пытання, рабіў усё, каб і не чуць яго. Аднойчы, як не было яе ў доме, зайшоў за печ ды паглядзеў на ложак, што называўся Восіпавым. Калі на ім спаў Восіп, ложак не цікавіў Неўрава, сам Восіп думаў, што ў яго пад бокам, пад галавою. Цяпер падумаў: якая там падушка, што за сяннік, што за аўчына ў нагах, што за дзяружка? А праз якія дні прывёз Пракоп з Друцака аж дзве вялікія пярыны ды коўдру-пухавік, купіў, як прасіў Неўраў, у жыдоў, дзе гэтага дабра хапала: пер’е з курэй скублі штодня старыя і малыя. Смяялася Параска з тых пярын, але Восіпавы сеннікі павыкідала, сабе пярыну пад бок паслала, з другой падушак нарабіла. За тыя пярыны звязала Неўраву са свае воўны шкарпэткі адны і другія, карацейшыя і даўжэйшыя, рукавіцы, шалік. А па вечарах, калі запальвалі святло, пакуль у яе ў руках гулялі пруткі з вязаннем, ён чытаў уголас кніжкі. Прыйшла вясна. Сялянскі клопат мацней прывязаў Параску да свае гаспадаркі. Ужо да мастака як прыбяжыць, усё похапкам паробіць, у спешцы, ды і назад дадому. А ён, паспакайнеўшы за зіму, пачаў зноў думаць пра партрэт Чарняева. Аднойчы папрасіла паказаць малюнкі, якія рабіў з генерала. Дастаў з шафы, паклаў на стол. Яна, іх разглядаючы, сказала: — Я б у шафу не хавала. Калі б мне ваша маляванне ў рукі — ды фарбачкі, ды пэндзлікі, — задумалася. — Тады б што? — Намалявала б яго вочы. Як ён да нас, помню, сюды зайшоў… я выграбала з печы вуголле. Яго пачуўшы блізка, здрыганулася — ілбом у чалеснік. Можа, і лоб быў чорны, у сажы. З кухні — выйшла, а ён глядзіць, нібы на дзіва. Вочы запомніла, як блішчэлі. А ці была ў яго жанчына? — спытала раптам. — А як ты думаеш? Магла ў гусара быць жанчына? — Я не пра гусарства. Як жыў тут, у Тубушках, была? — Усё ў яго было. Былі і дзеці. Тады Неўраў падумаў і пра свае: было ці не было? Яна адчула тое — размову павяла ўбок: — Вам трэба маляваць партрэт. Хто намалюе, як не вы? Вы яго добра ведалі. Ваш сябра. А як не будзе партрэта, дык хто пасля ўбачыць, які быў добры і прыгожы? Хто тыя вочы ўбачыць? Яны ж у яго былі ад Бога, а тое, што ад Бога, не трэба забываць. Пра тое, што тады сказала, напэўна неаднойчы думала, бо неаднойчы і пасля нагадвала: — Калі вы сябра намалюеце? Не хочаце гэта рабіць? Ён ёй адказваў: — Хачу. Але... — А што — але?.. Вы князя малявалі, якога не бачылі. — Князя Галіцкага? Адкуль ты ведаеш? — А хіба не казалі? З той думкаю, сваёй і не сваёй, яе таксама, пачаў ён бачыць генерала ўсё часцей, успамінаць, якімі вачыма той глядзеў на пана, на мужыка, на жанчыну, як удалячынь углядаўся, калі стаялі на гарадцы ў Друцаку, які быў твар, як твар мяняўся, паветра чуючы, далёкае ў паветры рэха, водгулле, як ноздры хваляваліся, нібы ў каня. Чуў галасы праз водгулле, паводку з гор i з-пад гары, абвал камення, лаву, землятрус. Аднойчы раніцай уварваўся да Пракопа ў хату, з ложка падняў: запрагай каня — трэба ў Друцак ехаць! Той усхапіўся: а што гарыць там, у Друцаку?.. На той гары, сярод тых валуноў, на валуне, праседзеў дзень, чуючы часы далёкія. А як дамоў вярнуўся, павытрасаў з шафаў эскізы, замалёўкі, паперагледзеў, адклаў асобна тое, што было пра генерала і пра Гіру, пачаў думаць пра абодвух, як улавіўшы, што іх у гісторыі яднала. Шмат што тады з’ядналася ў вачах, у вобразах, у адчуваннях, часы ды палі бітваў, не блізкія паміж сабою, ваярства, усё ў жывапіс злілося, у палатно адно. Знясілеў ад міражоў ды мрояў. Шукаць яснейшага пайшоў да Гіры. Стары сядзеў ля печы на калодзе, трымаў у руках паміж каленяў качаргу. Гарэлі перад ім у печы дровы, агонь чырвоны вылятаў у твар, па ім гулялі, паміж чырвоных плямаў, сінія абрысы, цені, як быццам нейчая рука накідвала сінім алоўкам партрэт графічны па чырвоным грунце. Мастак прысеў каля парога, углядаўся ў Гіру, каб гэтакім запомніць і потым, вярнуўшыся дадому, выліць у эскіз. Гіра яго нібы не заўважаў. I раптам да парога чырвоным вокам кінуў — парушыў цішыню: — Задумаўся. Але я бачу, што ты прыйшоў. Адчуўшы, як Гіра засумаваў ля печы і меў ахвоту гаварыць, што мала калі з ім здаралася, Неўраў спытаў яго пра генерала, ці ведаў блізка, ці меў калі-небудзь размову з ім. I тады Гіра ўспомніў: — Сядзеў тут у мяне, як цяпер я сяджу, на гэтым маім пні, глядзеў у печ, у агонь, трымаў люльку ў руцэ, дымок пускаў то ў падлогу між калень, то ў печ. Смярдзючая ў яго была табака, не генеральская. Я гэта яму сказаў, ён усміхнуўся. А я сядзеў — як ты, каля парога. У чыгуне мыў бульбу, сабе і кабану, курам, сабаку. — Чарняеў зайшоў па нейкай справе? — А ён мне не казаў, чаго зайшоў. Можа, па справе, можа, пагрэцца. Зіма была. Вяртаўся з палявання ў Тубушкі. Паляваў, казаў, з Лупандзіным лicy, а ўзялі падсвінка. Прынёс і мне кавалак. Яшчэ і пляшку на стол паставіў. Чым ён мне падабаўся? А не хаваўся ад людзей. І людзі ад яго вучыліся, як жыць, не хаваючыся. Думкі ў Гіры пра генерала былі свае, хоць іх з яго вывуджваць было трэба, ужо самі не зляталі з языка. — Пра што была размова? Пачухаў галаву — успомніў: — А што мне генерал? Ён чалавек і я чалавек, мы роўныя ад Бога. Ён ваяваў, людзям нёс волю, а я таксама быў ні раб, ні парабак. У яго сваё войска, у мяне — сваё. Стаяў каля агню, каваў зброю. А як войску без зброі? Неўраў тады яму заўважыў, што Чарняеў ваяваў на Балканах за сербаў, даў ім волю ад туркаў. Гіра спачатку маўчаў, а як добра падумаў, адказаў: — Што ён герой у сербаў, я ведаю даўно. Але калі ён гэтак моцна быў там за волю ці свабоду, кажы як хочаш, дык чаму за тое самае не ваяваў ён тут, разам з сваімі мужыкамі? Ці наш мужык ужо сыты воляю? Я кепскага пра генерала не скажу. Ніхто ў нас з мужыкоў не скажа. Сарочку з сябе здыме — голаму аддасць. Але чаму ён гэтак, як за серба, за мужыка не ваяваў? Што ты, мастак, на гэта скажаш? Бо я не ведаю, што сказаць? Задумаўся тады i Неўраў. Пра тое ніколі не думаў. Але было пытанне. — А што генерал без войска? Яму трэба войска, — пачаў разважаць. Гіра не пагадзіўся: — Калі ёсць генерал, павінна быць і войска. — За мужыка паўстаць — ісці супраць цара, бо цар пана ратуе. А войска ў цара? — Тады навошта генерал? Ці ён у цара за парабка? Калі парабкам, тады які ён генерал? Яшчэ даўжэй думаў Неўраў, а што прыдумаў? — Ну, Гіра, моцную скабку ты мне ў мазгі загнаў. — Дык а што думаеш? Я быў таксама ў войску. I там, дзе быў, як у кожным войску, былі і генералы, і палкоўнікі, і мужыкі. Там усе былі супраць цара. А тады і войска, як усе — у адну дуду. Сваёй вайны не выйгралі, бо нас было мала, але цару даказалі, што і мы — сіла. — А хто гэта — мы? — спытаў Неўраў. — Ну… мы. Хто быў за волю. — А хто за волю быў? — дакапваўся Неўpaў. — Мы. Я ж сказаў. — Сказаў не ўсё. — Усё не ведаў i Чарняеў. Каб ведаў, дык, можа, былі б мы з ім у адным войску. Бог усё ведае. Іншую скабку з жывога цела вырвеш і рана загоіцца, а гэтую вырваць Неўраў не мог, хоць бачыў, што ўжо яна не пускала да мальберта, на якім стаяла палатно для Чарняева. Была думка спытаць у Гіры, ці пайшлі б мужыкі за сваім генералам, якія жывуць у Тубушках, Лыскаўшчыне, Грыбіне, Красулі, Круглым, Друцаку, і гэта не спытаў. Не паспеў. Бо Гіра тады раптам стрэліў, як з драбавіка, ёмкім зарадам: — Зямля і воля! Бачыш, як і што між імі. Зямля волі просіць, але няволіць мужыка. Калі мужык вольны, ён зямлю знойдзе. А як у мужыка ёсць зямля, ён ужо нявольны. Вясна прыйшла — трэба ўзараць, засеяць. Якая тады вайна, якое войска? Не ружжо трэба ў рукі, а саху. А там кароўка сцельная — дагледзець трэба. А там — свіння паросная. Лета — бяры касу ў рукі. А там, глядзіш, жніво — якія войны? Без хлеба хіба воля? — А сам ты, Гіра? Мужык, а ў войску? Хто прымушаў? — Ніхто. Быў кавалём і не было сям’і. Я молат на плячо — і вольны. Не сейбіт і не жнец, але заўсёды з хлебам, з салам і чарка добрая заўсёды. — Падумаўшы, дадаў: — Быў у мяне пан. Але я парабкам у яго не быў. Пан добры быў. Палкоўнік. Ён волі ад цара хацеў для свайго краю. I я быў з ім. Не парабкам, а вольным кавалём. Гэтак і жыў мастак у Лыскаўшчыне. То думка ўспыхвала і сэрца палымнела, каб працаваць з палітрай, замешваць на алеі фарбы ды кідаць на палатно, то полымя гасіла сцюжа, роспач — грымеў у доме бас: — Халопы!.. Парабкі!.. Як сэрцам вас пісаць?!. I дзе было шукаць ратунак? Хто даў разумную параду? Раней мог спа­дзявацца на Чарняева. А на каго цяпер?.. Была Параска?.. Яна, вясковая жанчына, не шмат магла сказаць пра жывапіс. Але ў малюнках, нават паспешлівых, калі там была вёска, усё бачыла, усё разумела сэрцам. Неўраў стаяў перад акном, глядзеў на сонечныя дрэвы, птушак. Чакаў Параску. Цвіркун прачнуўся Усю ноч імжыў дробны дождж, і раніцай вёска стаяла прыціхлая, няўтуль­на-мокрая ў сцямнела-шэрых драўляна-саламяных вопратках: ні твару, ні голасу. Але блізка да полудня з-за хмарак пачало выбліскваць белае, праз жаўтлявае мроіва, сонейка. Яно пакрысе яснела, залацілася, i Нeўpaў выйшаў з дому. Прайшоў праз сад, з леташняга былля збіваючы макрэчу сабе на ногі, спыніўся на пясчанай выспе і пачуў далекаваты, але ўсё бліжэйшы ды мацнейшы пошчак конскіх капытоў. Акінуўшы позіркам хаты ў лагчыне, заўважыў — чырвонага каня і на ім вершніка ў цёмнай бурцы, нібы без галавы, бо галава ляжала ў каня на шыі, хаваючыся пад конскай грывай ад імжакі, якая то аціхала, то сеялася зноў у твар. На сэрцы, як і ў небе, пасвятлела, бо Змітрака пазнаў у вершніку, пазнаў і Ворана, яго каня. I хоць конь з вершнікам імчалі па загуменні ў бок Грыбіна, Неўраў спусціўся са свае выспы на вясковую вуліцу, пайшоў да Пракопавай хаты. Спыніўшыся каля новай брамы, заўважыў Пракопа. Ён сядзеў пад шулам адчыненай канюшні на калодзе, трымаў на каленях сядзёлку і лямец, сшываў іх навошчанай дратвай. — Дзе коні, там і майстэрня конюха? — спытаў у настроі. — Ну, так, — адгукнуўся гаспадар. — Кравец як шые вопратку, павінен прымяраць на жывыя плечы. Неўраў прайшоў чыстым дваром, пераступіў падваліну ў варотах, агле­дзеўся. Па сценах віселі дугі, хамуты, сядзёлкі, аброці, жалезныя шыны з колаў, да белага бляску адшараваныя на камяністых дарогах, шмат падковаў. Над яслямі свяціла праз малую шыбку неба. — Але не бачу ніводнай жывой мадэлі? — На кабыле Паўлюк у Мугулёве. — А конь, Воран? — А Воран за тры дні даў вялікі круг. Змітрок браў у Друцаку ды Амсціславе падрады, па соль ездзіў у Воршу. Можа, яшчэ дзе калыміў, — не хаваючыся, адказаў Пракоп. — А вам патрэбны конь ці мае хлопцы? — Хацеў пабачыць Змітрака. Ён ужо вярнуўся? — Пад раніцу вярнуўся, але я з ім яшчэ не гаварыў. Каня паставіў, сам у ложак. А ці паспеў заснуць, не ведаю. Як я падняўся, ужо ні каня, ні самога. Ноч пад дажджом, шчэ не абсохлі ні конь, ні сам, а ўжо нямецкае сядло ўскінуў і паляцеў з двара. — Надоўга? — Відаць, у Грыбін. Там краля засумавала, трэба падвесяліць. Вось, збіў сядзёлку. Бацька падшывай. Сам голку ў руку не возьме. Толькі на каня ды з каня. А ў вас, можа, яму падрад таксама? — Ты ўгадаў. — Які ў мастака падрад, тлумачыць не было патрэбы, бо неаднойчы Пракоп меў той падрад. — Лямчык, бачу, яшчэ з маіх падсмажаных валёнкаў? — Яшчэ. Дзякуй за валёнкі. Пракоп перавярнуў сядзёлку ўверх лямцам, праткнуў лысую шкуру шылам, прасунуў следам за шылам шаршатку з навошчанай драцвінай, паклаў сядзёлку з шылам і шаршаткай на калоду, з нагруднае кішэнькі ў кашулі ўзяў перакладзеную ў шмат столак газетку, у глыбокай кішэні нагавіц нашкроб і высыпаў пад палец у газетку шчэпаць табакі-самасейкі, больш бляклых каранькоў, як з лісцікаў, пякучай, згарнуў цыгарку, сунуў пад губу. У руках ужо і крэсіва з’явілася з крамнёвым каменем ды ватнім трутам. Па камені чыркануў і прыкурыў адразу, ад першае іскры. Тым часам Неўраў, пакуль Пракоп закурваў, прымасціўся на пустую, з-пад казённага аўсу, перакуленую дагары дном бочку, дастаў з-пад крыса янота альбомчык, разгарнуў на калене, пачаў алоўкам замалёўваць, страляючы вачыма то на Пракопа, то ў альбомчык. Слядкі ад алоўка на паперы клаліся то ўроссып, то побач, след ля следу, след па следзе, цямнейшы па святлейшым, а месца кожнаму падказвала не адна мадэль, але яшчэ і думка, не менш за вока хуткая, хоць у той самы час мастак вёў гутарку без спешкі, як бы адразу, на розных хуткасцях, думаючы і пра адно, і пра другое. Адна думка, хутчэйшая, паслася там, дзе вока і рука з алоўкам, а другая, марудная, вяла размову ў іншым накірунку. — Як з’явіцца Змітрок, прышлі да мяне. Я бачыў, як паляцеў ён на кані ў Грыбін. Кроў у яго гарачая, у плячах разгарнуўся, каня любіць, на воя змахвае. — Ды любіць і каня. Зарос вахлак. На галаве — што грыва ў Ворана. З-пад грывы як тыя вочы бачаць. — А не бяда. Усё ён бачыць. I каня, і дзяўчыну. — Ды ўсюды паспявае. Кажу яму: калі шкадуеш часу, каб пагаліцца, дык гадуй бараду. А ён і барады не прызнае, бо старыць, кажа, і галіцца не любіць. Шчацінне як леташні сівец на балоце. Касу нагострыць, раз-другі правядзе, і ўжо кладзі жалеза на бабку, кляпаць трэба. Неўраў перагарнуў у альбомчыку старонку, пачаў маляваць Пракопа па-новаму, а тым часам вока заўважыла на ганку і Аўгіню, Пракопаву кабету: плечы ад луткі да луткі, галава вышэйшая за вушак. Што падумаў — тое і сказаў: — Не разумею мужчыну, які выбірае жанчыну на галаву вышэйшую, у плячах шырэйшую. На якую сваю сілу разлічвае? Пракоп не знайшоўся, што адказаць, і тады мастак зайшоў з другога боку: — Змітрок удаўся ў бацьку альбо ў матку? Тут Пракоп думку меў: — Плячыма ў матку, а хітрасцю ў бацьку. Яму знайсці падрад як мне раз плюнуць. А солі мех ускіне на плячо і адразу бярэ другі мех на другое, каб роўна, кажа, несці. Малюючы Пракопа з сядзёлкай, Неўраў замалёўваў побач i кабету. Жанчына заўважыла, што ён робіць, бо зноў ды зноў кідаў на яе вокам, схавалася назад у сенцы і дзверы моцна зачыніла, каб і праз шчыліну яе не бачыў. Неўраў альбомчык сунуў пад крысо. — Чаму, Пракоп, твая кабета хаваецца ад майго алоўка? Плечы як у вярнідуба, а страх адкуль? — Кажа, што маляваць чалавека грэх, яго палтрэт ад Бога. — Як жа так? Бог і курыцу стварыў, а яна кладзе яе, жывую, на калоду і адсякае галаву. Грэх ці не грэх? Дзве наступныя хаціны нічым не прывабілі. У першай свой век дабівала глухая бабуля, гадамі старэйшая, за Гіру, хоць ён, казалi, як тут з’явіўся, да яе сватаўся, а другая стаяла даўно без гаспадара з зашытымі дранкаю вокнамі, з-пад гнілой саломы скалячы збуцвелае клычча лагаў ды крокваў. З-за той паклычанай страхі мутна блішчэлі на вуліцу два акны, з якіх адно гаспадар называў сваім, Гараськавым, а другое Маланчыным, бо дачка Маланка, з якою ўдваіх жыў, пры тым акне ў хаце за печчу мела свой мост, дзе спала, і ўсё, што трэба ёй, рабіла. Там на круку пад столлю віселі начоўкі, якія яна, бывала, люляла, лежачы ці седзячы на масту, хоць тая люлька была напханая трантамі. Вёска што-кольвечы магла ўспомніць пра панскага парабка, які ці то жыў, ці то бываў у хаце, і што некалі ў люльцы ляжала Маланчына дзіцятка ад парабка. Парабак у вёсцы жыў нядоўга, мала чым запомніўся, і ніхто ўжо не мог сказаць, калі ды куды дзеўся. Не жыло доўга і дзіця. А хворая на галаву Маланка з таго часу ўсё люляла начоўкі. Затое яе бацька быў у вёсцы не з цёмных, галава варыла, гаспадарыць умеў, мог зрабіць нешта адмысловае, да чаго не даходзілі ні галавою, ні рукамі іншыя мужыкі, але калі быў маладзейшы перамудрыў, прадаў зямлю, якую меў, прадаў каня, быка, пакінуў хворую дачку з старой каровай ды зматаўся ў далёкі свет, як у капейчыну, каб знайсці лепшую долю. Недзе на нейкай пуцявіне спатыкнуўся і вярнуўся назад у вёску, праматаўшы грошыкі ад продажу зямлі ды каня. З чаго жыць, адбіўшыся ад зямлі, згубіўшы нават і мазоль сялянскі: перабіваўся з хлеба на квас. Але гонар меў — на жытку не жаліўся, вінаватага не шукаў, ні пана ні цара, ні ў кога нічога не прасіў, не пазычаў, хоць сам пазычыць іншаму любіў, як бы тым сцвярджаючы сваю годнасць, тое, што засталося ад ранейшай гаспадаркі: цяслярны ды сталярны струмант, на каня хамуты, сядзёлкі, аброці, шлеі, ад разбітых драбінаў колы, шворны, восі, атосы, нават кавалерыйскае сядло з-пад нейкага разбітага пад Лясной ці пад Палтавай шведа. Гэтым сваім багаццем быў у вёсцы камусьці патрэбны, а людзі з ім тады дзяліліся то кавалкам свежыны, то збанком малака, слоікам смятаны. Часам мог і пахваліцца, як хто спытае пра жытку, што ў чыгуне і на стале не пуста. Калі Неўраў спыніўся за Гараськавым плотам, той сядзеў пасярод двара на калодзе, як на кані, зусім лёгка апрануты: лапленая кашулька ды жаночая хустка на шыі, без шапкі, плеш грэў на сонцы, якое якраз выпаўзла з-за хмары, усміхаўся ці сонцу, ці драўлянай баране, што перад ім ляжала. У адной руцэ трымаў сякеру, у другой абчасаны клац, які далікатна кратаў абушком сякеры, памалу заганяючы ў крыжавіну бараны. Мастак паклаў альбомчык на слуп у плоце, прыгледзеўся да мужыка, выбраў момант, калі той павярнуў галаву і барану да ярчэйшага святла, і правёў алоўкам, не адрываючы ад паперы, лінію лба, носа, падбародка, пазначыўшы адразу той самай лініяй брыво над вокам. Нечакана Гараська адвярнуўся ад сонца. Быццам зазлаваўшы на яго за гэта, мастак склаў альбомчык і даў волю басу: — Драўляныя бароны выходзяць з моды. Гараська таргануўся і аж падскочыў на калодзе ад перапуду. Апусціў сякеру на барану. — Мода ў пана, а мужык за ёю не ўгоніцца. Чалавек ён быў мірны, пакладзісты, з усімі пагаджаўся, хоць мог часам ціхма зрабіць штосьці па-свойму, наадварот. Нідзе нікому на вочы не высоўваючыся, пільнаваўся сваіх двара ды хаты, а гаварыў паўшэптам, з хрыпатком, быццам заўсёды балела горла, шапялявячы праз дзіркі ў зубах. Калі даводзілася ўжьщь брыдкае слова, дык рабіў гэта саромеючыся, у кулак, каб іншыя не чулі. I пасміхаўся ў кулак, хаваючы ў ім нос і рот, а то і вочы. Як вымаўляў смялейшае, дык яшчэ і адварочваўся са жменяй каля рота, скрывіўшы губы, нібы не ён сказаў. — Пракоп хоча набыць жалезную барану, — працягваў размову Неўpaў, вострым вокам разглядаючы жвавы твар Гараські. Той ці шапнуў сабе, ці адказаў шэптам яму: — Хоча быць панам, а пазычае ў мяне драўляную. Неўраў не любіў Гараськавага шэпту, чуў яго як з цёмнага замшэлага дупла, у якім жывуць ужо не птушкі, а кажаны ці нават чэрві альбо шэршні, і заўсёды, яго пачуўшы, яму насуперак, нават на здзек, грымеў басам. Як і цяпер: — Сваёй няма ў Пракопа бараны? Гараська ажно сцяўся ад моцнага голасу, узняў вочы да неба. — Чаму? Я гэта не кажу. У Пракопа ёсць свая. — Дык што ж ты? — не сцішваў Неўраў голас, усё роўна як на судзе абараняў Пракопа. Гараська ледзь прыкметна, зноў у жменю, усміхнуўся і гэтак-сама, дробным макам, пралепятаў: — Сваю трэба самому даглядаць, а суседаву дагледзіць сусед. — Дык ён браў у цябе барану і пагубляў клацы? — Я гэтак не кажу. Браў Міцька. — Смялей загаварыў Гараська. — Яшчэ да снегу, увосень, як пераворваў поле. Там і кінуў. Зіму ляжала пад снегам, у лёд умёрзла, а мне сказаў, што скралі. А хто ламачыну мог скрасці? Цяпер, як гной вазіў на поле, прывёз і барану. Можа, падумаў, — зноў не забыў хітра хіхікнуць у кулак, — што і яму яшчэ спатрэбіцца? Паставіў каля варотаў і маўчок. А мне яна ўсё ж свая. Мне шкода рэчы. — Паднёс дубец, з якога вычэсваў клацы. — Якое гэта дрэва? Ці ведае мастак? Неўраў узяў дубец да носа: — Смала. Сасна? — Мацнейшае нават за дуб. — Тады ядловец. — Гэтакі зуб, калі добра паставіць, разваліць любы дзірван і не паддасца крэмню. А то Міцька як ідзе за наравістым быкам, дык пільнуе быка, а барана скача як захоча, збірае пад сябе карчы, каменне. Неўраў ужо не слухаў, што яшчэ плёў мужык, ужо разглядаў ягоны твар, каб пасля замаляваць па памяці. У ім штосьці было ад Міцькі, хоць з Міцькам, суседам, вялікай згоды не меў. Абодва ціхія, схаваныя, і тыя сховы выдавалі за жыццёвую мудрасць. Сама гэтая думка ніякіх пачуццяў, акрамя прыкрасці, у Неўрава не выклікала, і ён ужо адвярнуўся, адышоў ад плота, ды раптам зноў спыніўся, як не дагаварыў. — А чаму ў цябе няма зямлі, няма каня, няма каровы? Галава і рукі не горшыя, чымся ў іншых, а жывеш не як іншыя? Гараська гэтае нечаканае разважанне выслухаў як што сур’ёзнае, паклаў сякеру на барану, прайшоў праз двор да плота, за якім стаяў мастак, прыклаў далонь да рота і прашаптаў: — А на храна мне яны?.. Абы ціха. — Як гэта?.. — здзівіўся Неўраў. — Яшчэ я гэтага ад мужыка не чуў. Як у вёсцы жыць, калі свайго не маеш? — Але жыву? — заўсміхаўся. — I пан жыве — не арэ, не сее, а белы хлеб жарэ? — усмешка была доўгая, застыла на твары, нібы i ад сябе, i ад таго пана. — Дык у пана парабкі? — А ёсць і ў мяне парабак, — шапнуў Гараська і азірнуўся, як забаяўся, што хтосьці яго можа падслухаць. Няўжо, падумаў Неўраў, ён гэта пра хворую дачку? Аж схаладнеў ад тых слоў і сваёй думкі. Пра што было далей казаць? — Не разумею, — вымавіў. Гараська зноў руку прыклаў да рота, глянуў налева, глянуў направа, шыю чырвоную да Неўрава выцягнуў і яму ў вочы прашаптаў: — Абы ціха. Цяпер Неўраў успомніў, што ў вёсцы Гараську гэтак звалі старыя і малыя — Абыціха. Раней нават думаў, што гэта прозвішча. — А парабак твой дзе? — спытаў. Гараська паказаў пальцам на свой лоб, схіліўся грудзьмі на плот, тварам падаўся да мастака, нібы той быў глухі. — У мужыка за парабка ногі і рукі, а ў мяне — галава. Ён доўга гаварыць не любіў, два-тры словы — і ўбок. Бo з двух-трох слоў, бывае, не ўсё зразумееш, а ён якраз гэтага хацеў, каб да канца яго ніхто не разумеў. Мужык адвярнуўся да бараны — пайшоў далей і мастак. Ішоў ды думаў: чаму — абы ціха? Не хоча, каб яго думкі нехта чуў? А мастаку сказаў — даверыў? Не хоча, каб чулі мужыкі — не зразумеюць? Смяяцца будуць, а то і морду наб’юць за тое, што запанеў, зямля яму брыдкая, мужыка за дурня лічыць? I дадуць ад душы, бо заслужыў: што лыч варочаеш? Знайшоў сродак жыць па-панску: пазычыць на дзень сядзёлку — нясі, пазычыць барану — нясі. Штосьці ў гэтым для вёскі новае, а па сутнасці, дык і ён шукае парабка? Хоць і не скажаш, што не мужык. З тымі думкамі дайшоў да Міцькавай хаціны. Вapoтцы былі ў двор адчыненыя, быццам гаспадар насустрач адчыніў, хоць быў не з тых, каб адчыняць камусьці свае дзверы ці сваю душу. У двор зайшоў, спыніўся. Каля хлева стаялі драбіны на трох колах і на калодзе замест чацвёртага кола, знятага з восі. Адразу ўспомніў гэтыя драбіны з гноем у панскім полі, як іх выцягваў з гліны разам з быкам. Цяпер у драбінах на саломе ляжала рабая кошка з кацянятамі, выпрастаўшы лапы. Малыя туліліся адно ля аднаго, нібы ў градзе гурочкі, усе рыска да рыскі аднолькава размаляваныя прыродаю пад тыгранятаў. Іх было трое і кожнае глядзела двума выразна круглымі вочкамі з залаценькімі ў чорных зрэнках кропкамі. Каб не спалохаць цікаўную да яго персоны малечу, Неўраў асцярожна пасунуўся спіною да варотаў і адтуль пачаў замалёўваць кашачае гняздо ў драбінах. Ужо схаваўшы альбомчык, стаяў у роспачы: завітаць у хату ці прайсці міма? Хацелася ўбачыць Міхася, спытаць, чаму даўно не заглядае з малюнкамі, і нешта стрымлівала. Але якраз пасвятлела ў галаве: вырваў з альбомчыка аркушык з катамі, у куточку паставіў алоўкам дзве свае літары, хоць грамацеяў, каб іх зразумець, у хаце не было, прыкалоў на цвік, які тырчэў у дзвярах, і выйшаў на вуліцу. Сустрэчы ды размовы з Пракопам і Гараськам, ды яшчэ тое, што Змітрок, сын Пракопа, быў у вёсцы, прымусілі вярнуцца ў свой дом. Адразу, як зайшоў у майстэрню, падышоў да шафы, адчыніў абедзве дзверцы, злева і справа, павысоўваў шуфляды. Шафа была заваленая малюнкамі, акварэльнымі эцюдамі. Браў жменямі і выкладаў на стол. Усё выклаў — пачаў пераглядаць. Адбіраў тое, што рабіў з мужыкоў не толькі ў Лыскаўшчыне, Грыбіне, Красулі, але і у вёсках больш далёкіх, у полі, па дарогах, якімі шмат хадзіў у першыя гады, сюды прыехаўшы, на рынку ў Друцаку, на станцыі ў Талачыне. Усё, што замалёўваў, разам з акварэльнымі аркушамі клаў у адну кучу, бо яшчэ не ведаў, дзе, што і калі выкарыстае, наогул ці яны калі-небудзь спатрэбяцца. Шмат пра якія забыў. Але цяпер, як пабываў з хлопцам у Друцаку ды разварушыў у памяці тое, што ведаў пра часы Друцкага княства, як ажыла ў вачах постаць Рагвалода ў атачэнні вояў, людства друцкага, ужо іншымі вачыма і бачыў гэтае сваё багацце. Шукаў у ім канкрэтнае: твары ды постаці знаёмых і незнаёмых мужыкоў, знаёмых — найперш, жанчын таксама, каларытных, у нечаканых ракурсах, якія ўдаваліся, калі быў чалавек у працы, у размове, у глыбокім роздуме. Іншых, хто бліжэй, маляваў неаднойчы, шмат малюнкаў меў з Пракопа, Гіры, Параскі, Восіпа, Гараські. З адной мадэлі любіў рабіць адразу, за адзін сеанс, некалькі малюнкаў, мяняючы то ракурс, то святло, то фон. А то, працуючы з адной мадэллю, мяняў свой погляд на малюнак, адзін рабіў дакладны, як фотаздымак, у другім даваў сабе волю, мяняючы дэталі пад пэўны тып, характар, пад свае настроі. Вобраз князя запаў у думкі і душу раней, можа, як быў у Друцаку з Чарняевым. Работу адкладаў, бo не адразу мог выйсці на сюжэт, прастору, у якой найлепш глядзеўся князь. Пасля, калі ўбачыў яго на гарадцы, у акружэнні вояў, не бачыў, з каго тых дручакоў-вояў пісаць. Бо не знаходзіў мужыкоў, акрамя Гіры ды Пракопа, у якіх не жыў бы парабак, якім не ўсё роўна дзе і каму служыць. Агіда да халопства была ў крыві, магчыма, з маленства, ад бацькавага конюха Панцялея, які гаспадаром хадзіў па двары і ўсіх, хто быў не па душы, крыў басам: “Рабы, халопы вечныя!” Бас быў магутны. Па святах Панцялей спяваў у саборы, і на той бас, каб паслухаць, сыходзілася, як тады казалі, усё Замаскварэчча. Але, хоць Неўраў і не бачыў, з каго пісаць у карціну вояў, ён ёю жыў, бо блізкая была яму па духу. Ды і час Рагвалода, дванаццатае стагоддзе, быў не катом у мяху. Пісаў і адзінаццатае з Яраславам Мудрым — ведаў той побыт, тыя тыпажы, касцюмы, тую зброю. Дванаццатае пісаў з князем Раманам Галіцкім. Загадкаю не быў і Рагвалод, ягоны лёс на полацкім пасадзе, выгнанне з Полацка і шчырая сустрэча, як свайго, у Друцаку. Стварыць сюжэтную карціну з Рагвалодам — колькі эцюдаў трэба з натуры? А колькі трэба мадэляў, каб мець у эцюдах вояў князя? З каго пісаць яго самога? Жывыя дзе мадэлі? Былі малюнкі і эцюды з мужыкоў? А на малюнках: воі альбо парабкі? Хто, урэшце, мужыкі тутэйшыя, як не халопы панскія? Ці шмат хто з іх паставіць волю вышэй за міласціну пана? Пісаць з гэтакіх вояў?.. Лыжкаю бразнуў у місу, бульбу не даеўшы, усхапіўся з-за стала, забегаў па пакоях. Спыніўся, ударыў кулакамі ў стол: — А Рэпін запарожцаў з каго пісаў? Дзе браў бунтоўных, вольных казакоў? Хіба ў палках Хмяльніцкага, Мазепы, Сагайдачнага?.. Сеў зноў за бульбу з лыжкай у руцэ. I еў, і думаў. Больш думаў, пра бульбу забываючы. Яна то лезла, то не лезла ў горла. Убачыў Рэмбранта, яго стралкоў пад сцягам — “Стралковую дывізію”. Пісаў з якіх капралаў, афіцэраў? Хіба не ўзбунтаваліся гвардзейцы: чаму яны ў мастака не тыя молайцы, якімі сябе бачаць? Хацеў з ix кожны быць прыгожым, хвацкім, якім, можа, кожны і быў, але ў мастака свае законы і задачы. Ствараў не фотаздымкі і нават не галерэю партрэтаў, а тэматычны твор, даваў яму адно дыханне і ўсіх сваіх гвардзейцаў падначаліў адзінай волі. Бульбу не даеў, бо раптам здзівіўся: хіба мастак не можа парабка пераўстварыць у воя, убачыць воя ў парабку? Было ўжо не да бульбы: ці ёсць магчымасці ў пераўстварэннях формы, зместу сваёй мадэлі, калі мастак адкіне схему, догму, адчуе сябе вольным, апантаным? Мадэль — рэальнасць, праўда, але ж мастацкая праўда ў мастацтве большая, калі не ідала шукаеш — вобраз? Што ідал? Ідыёт. Мадэль трэба адчуць як цёплы воск у руках, адчуць над ёю сваю ўладу. Хіба сам Бог не вёў рабоў да волі? Бог рабства не цярпеў. Дык будзь, мастак, ягоным вучнем — рабі вояў з рабоў. Падумаў: што скажуць мужыкі, калі сябе ўбачаць воямі? Сябе па­знаюць? Спалохаюцца? Усё можа стацца. Але — не ўсё, бунт не падымуць, як у Рэмбранта стралкі. Бо ціхія, пакорлівыя. Mo нават на каленi бухнуць: як ёсць — хай будзе так. Гараська прамовіць са жменяй каля рота: абы ціха. Але ўсё ж будуць думаць: яны якія, як на карцiне — воі, ці як сябе даўно адчулі — парабкі? Будуць пакутаваць? Хай пакутуюць і бачаць нават тое, як здзекуецца з іх, парабкаў, мастак. Пакуты істоту чалавекам робяць, бо чалавек — не мех са скуры, з касцьмі ды мясам, ёсць у яго пакутніца-душа. Адчулі тое пэўна і запарожцы Рэпіна, бо не былі яны, усё ж, воямі Хмяльніцкага альбо Мазепы. А як пісаў Дэлакруа “Свабоду, што вядзе народ”? З каго ляпіў пасіянарную жанчыну, якой мадэлі даў у рукі вольны сцяг? Жанны д’Арк яшчэ таксама не было, не барыкады ў Парыжы былі падказкай мастаку і сцяга волі, і пасіянарыі. Мастак сваёй “Свабодай” выводзіў Парыж на барыкады, сам гэтага не ведаючы? Аднойчы раніцай прачнуўся — успомніў свае слёзы, як плакаў ва Ула­дзімірскім саборы ў Кіеве перад іконай Багародзіцы. Васняцоў пісаў з мадэлі, але як мог знайсці мадэль, каб гэтак узняла ў сваёй красе духоўнай вобраз Багародзіцы ды і самога мастака? Там безумоўна быў шэдэўр пераўстварэння жывога вобраза ў іканапісны. Задума апанавала мастаком: пісаць у дружыну князя вояў з парабкаў. Неяк усхапіўся з ложка — прашаптаў: — Вoсiп? — Прыслухаўся да цішыні і раптам басам на ўсю вёску, у акно адчыненае: — Ты чуеш мяне, Восіп?! Драбіны пралескаталі ў сенцах — кот шаснуў на гарышча. Запаліў лямпу. Абышоў з ёю пакоі, выйшаў у сенцы, там пасвяціў па закутках, шукаючы таго ката ці Восіпа, вярнуўся ў майстэрню, спыніўся і толькі тут дапяў, што новыя падрамнікі шукае: Восіп зрабіў ці не зрабіў? Калі зрабіў, дык дзе яны? Hi ў доме, ні ў сенцах. Занёс, можа, у пуню? Але ж падрамнікі стаяць павінны там, дзе цёпла, суха. Вярнуўся зноў да ложка. Стагнаў, рыпеў зубамі, на ўвесь свет злуючы, на тое не зважаючы, што яшчэ не раніца. — Куда ён іх схаваў? І дзе ўсе падзеліся? Hi хлопца, ні Параскі, ні падрамнікаў. Што робіцца? Як працаваць? Сeў за стол, падпёр голаў рукамі, заплюшчыў вочы. Пачуў: — Васільевіч... Узняў галаву: пакой заліты сонечным святлом і ў ім стаяў, ухмыляўся Восіп. Адразу не дайшло: адкуль ён тут і сонца? А рот ужо раскрыў: — Зрабіў падрамнікі? Твар Восіпа ў адзін міг змяніўся. Вочы заміргалі, як звычайна, калі быў нечым вінаваты ці дурнаваты пасля п’янкі. — Якія? — спытаў, як першы раз пра гэта чуў. — Хіба я не казаў якія? На сажню і на дзве. — Але ці ёсць у нас цёс на сажню? А на дзве? Гэта ж — о-го! Няма сухога. Ды і сырога нямашака. — Бяжы да Гараські. Там стальвага, гэблі. Не знойдзеш — шукай у Пракопа. А лепш спачатку да Пракопа. Там хлопцы будуюцца. Калі няма, тады бяжы да Гараські. У Грыбіне жывуць сталяры, ты іх усіх ведаеш. Шукай. Не ты будзеш плаціць. — У вас то спячка, то гарачка. — Была спячка, цяпер — гарачка. Не стой, як слуп. Бяжы! Восіпу нікуды бегчы не хацелася, былі свае думкі, куды ісці ці бегчы. Руку пад шапку сунуў, пашкроб патыліцу. Шапка звалілася з галавы на падлогу, з яе вылецела нібыта птушка. Неўраў яе заўважыў — нагнуўся, падняў з падлогі. — Адкуль гэта ў тваёй шапцы? Восіп здзівіўся сам, забыўшы, што клаў пад шапку. Змітрок з пошты прывёз, вам перадаў. — Казённы ліст?.. Ды ты не стой, бяжы. Каб у падрамніках былі распоркі, замкі на клінах. Са скрыпам-рыпам, без ахвоты, падаўся Восіп. Неўраў зайшоў на кухню, наліў малака ў конаўку, адваліў нажом лусту хлеба. Есці не хацелася, але трэба было замарыць чарвяка, каб пазней не бушаваў. Як Восіпа падварушыў, тады сам супакоіўся, стоячы з малаком ля акна, пра казённы канверт забыўшы, бо думка ўсё ж не пакідала: ці здужае цяпер, пасля зімовай спячкі вялікую сюжэтную карціну? Яе чакаў і яе баяўся. Да яе ішоў i ад яе адступаў. Пачаць было не хітра, а як давесці да канца. Пачуў, як нешта недзе цыўкнула. У грудзях ці ў галаве? I зноў. I зноў. Два, тры разы. Замоўкла. Але не ў грудзях, не ў галаве. З-пад печы? Стаіўся — баяўся дыхаць, каб не спужаць нясмелы гук. Зноў ён узнік. I раз, і два. I раптам шмат тых гукаў злілося ў адзін доўгі. Цвіркун прачнуўся — заверашчэў? Ён шмат гадоў жыў тут, пад печчу, як гаспадар у доме, усю зіму маўчаў, як спаў, увесну прачынаўся, і кожны раз знянацку. Неўраў заўсёды быў рады песні цвіркуна. Чуў у ёй сваё — цёплае. З ёю прыходзіла надзея на штосьці новае. Цяпер думаў пра новую карціну: няўжо ўдасца? Чакаў наступнай песні. I дачакаўся: залівіста заверашчэў цвіркун у доме. Пад тую песню раптам дзверы адчыніліся — зайшла Параска. — О, Божа мой! — спалохаўся ці ўзрадаваўся. — Куды хацелі бегчы? — спытала, парог пераступіўшы. — Цябе чакаў. Усё адразу. — Што ў вас адразу ўсё? — Ды ты... ты і цвіркун. Паслухай. Замоўк. Стаялі і маўчалі. Не чулі ані гуку. Яна ўжо пачала ўхмыляцца з яго дзівацтваў. Вось-вось не вытрымае — зарагоча. Ён ёй далонь — да рота, каб маўчала. I зноў заверашчэла. Параска рассмяялася. — А я ж падумала, што вы зноў птушак чуеце. — Гэта не песня? Вось... толькі што прачнуўся, як ты, можа, была ўжо на ганку. — Пачуў мяне? — Цябе гэта не радуе? — У мяне пад печчу гэтакая радасць ужо цэлы тыдзень верашчыць. Але не як ваш. Ваш заліваецца. А мой: цык-цык-цык — і ціха. Зноў: цык-цык-цык — і ціха, маўчыць, слухае, што ты яму на яго песню скажаш. Як вучыцца спяваць. — У цябе яна, жанчына. А ў мяне — мужык. — Давайце іх пажэнім? — Свайго прынесці да тваёй нявесты? — Лепш, можа, я сваю нявесту прынясу да жаніха. Вы іх песні любіце, хай пасабляюць пісаць карціны. — А што? Думка ў цябе добрая. Тым часам Параска заўважыла на стале канверт, узяла яго ў рукі, агледзела з усіх бакоў. — Цвіркун нацвіркаў ад сябра? — спытала. Цяпер Неўраў пра канверт успомніў. Надарваў, дастаў з канверта невялікую паперку, прачытаў і кінуў на стол. Перасмыкнуўся ў твары, як горкую пілюлю праглынуў. — Гэтакіх сябраў лепш не чуць і не бачыць. — Можа, ад Лупандзіна? — Амаль што. У суд валакуць. Яна сумелася: — Які вам суд? — Які можа быць суд? Царскі, панскі. Той, што ў Лупандзіна ў кішэні. Спяшае выгнаць з дому. Цяпер — праз суд. Значыць, сур’ёзна задумаў. Які ў нас сёння дзень? Учора была нядзеля? А суд праз два дні. На зборы часу не даюць. У гэты дзень Параска затрымалася ў Неўрава. Хадзіла па ваду, паліла ў печы, ставіла чыгункі ў печ з бульбаю, з крупою, насіла мядзведзю ды сабаку. Паснедаўшы з ім разам, прыбрала ў доме, пахадзіла з венікам ды мокрымі анучамі па пакоях, павыбівала на сонцы ходнікі, заслала чыстым ложкі, паперамыла на кухні посуд, у садзе на вяроўках ад яблыні да яблыні паразвешвала мундзіры, фракі, кафтаны, папоўскія рызы, вопраткі невядома якіх купцоў, князёў, баяраў, жаночыя ды мужчынскія світкі, мала ношаныя, акром адной, якая добра пасядзела на мужчынскіх плячах, — Гіравай. Яе пазнала лёгка, бо Гіра ў ёй хадзіў па вёсцы, калі быў маладзейшы. Прайшлася з дубцом па вопратках, павыбівала пыл ды на сонцы пакінула, каб вецер ды сонейка падсушылі з зімы. Неўраў тым часам з майстэрні не выходзіў, увагі на Параску не звяртаў, заняты малюнкамі ды эцюдамі, высыпанымі на стол, пераглядаў, адкладаў, а то ад іх адыходзіў, стаяў перад акном, глядзеў у сад падоўгу, пра штосьці думаў. Думаць было пра што — гэта Параска бачыла. Вярнуўшыся з саду, зайшла на кухню, села на слончыку ў сваім куточку і гуку не падавала, чакала, калі ён першым адшукае яе словам. Нарэшце паклікаў. Падхапілася, паправіла на галаве хусцінку, выйшла. Ён сядзеў, вачыма ўставіўшыся перад сабою ў сцяну. Спакойна папрасіў: — Пасядзі са мною. Калі села побач, ён у яе спытаў: — А дома печ халодная, жывёла галодная? Як супакоіла: — Я сёння рана падхапілася, з печчу хутка ўправілася. Некуды Восіп сышоў. Сюды ішла — яго не бачыла. — Я паслаў, каб рабіў падрамнікі. — Тады хай робіць. Падумаўшы, спытаў у Параскі: — Што мне параіш? А што яна магла параіць? Ужо неаднойчы раіла вярнуцца ў свой родны дом, адкуль прыехаў, дык жа не чуе гэтае парады. А што яшчэ? Пасобіць — чым? Аддаць сваё? Хай забірае: хату, свінню, карову, разам з шахцёрам-валацугам. Дык жа з яе гэтым багаццем зусім задушыцца. Сказала амаль тое, што раней казала: — Калі пан да суда дайшоў, кідайце гэты дом. Тут радасці ўжо не знойдзеце. Вам трэба супакоіцца і думаць пра сваё, каб працаваць. З панамі ды судамі спакой не знойдзеце. — Ну а куды ісці? Пад чый дах? — Калі свой дом нямілы, дык куды? У мужыцкі хлеў? — Пра які хлеў ты кажаш? — А ён аднолькавы ўсюды. Рот раскрыў, як штосьці адказаць хацеў, але і закрыў адразу, быццам раздумаў. Толькі паветра хапануў ротам, нібы ў апошні раз. Яна спужалася, стуліла плечы: сказала, можа, брыдкае? — У Грыбіне я ўсе хаты ведаю. Няма вам там нічога добрага. Як хата большая, дык дзеці, хворыя старыя. Усюды слепяцца — мала святла. Ды яшчэ п’янкі, вечныя згрызоты, слёзы, лаянкі. Жывёла зімою ў кожнай хаце. У Друцаку ёсць большыя дамы, дык жыдоўскія. Я там бывала. Наймалася падлогу мыць, рабіць у градах, насіла туды курэй, смятану, яйкі. Там як у цыганоў. Ніхто ціха не скажа слова. Вы ў тым кагале і дня не пратрываеце. Параска не казала абы-што, бо ведала жыццё ў тутэйшых хатах і тое, што трэба яму ў людзях, у доме. Ён раптам сам быццам знайшоў: — Тады я да цябе прыйду. Ад нечаканасці зарагатала, а ён сур’ёзна, завостранымі зрэнкамі, глядзеў ёй у твар, нібы рабіў з яе хуткі малюнак. Яна даўно ўжо ведала, як ён, малюючы, глядзіць на чалавека, дзівілася, як можа чалавек вытрымліваць выяду гэтакіх вачэй. Бывала, што думала: яны ад Бога ці ад д’ябла? Вось і цяпер уставіўся, хоць не трымаў у руцэ ні пэндзля, ні алоўка. Далонню твар закрыла. — Ці я адмоўлю вам? — прамовіла. Калі яе далонь спаўзла па твары ўніз, легла на шыю, пачула: — Я без цябе, Параска, не змагу. Hi тут, ні ў Грыбіне, ні ў Друцаку. Hiдзе. — Гэта я бачу. Мастаку патрэбная жанчына. Жыць без яе догляду мастак не можа. — Патрэбна мастаку? Тады не ўсё ты бачыш. Ты бачыш мае падрамнікі, мальберт, палітру. Маё нервовае шаленства. Маю старэчую дурноту. Яны тут, у вёсцы, камусьці смешныя, незразумелыя. Але яшчэ ў мяне душа. Таксама з псіхамі. Яна не кожную жанчану да сябе падпусціць. Неўраў падняўся з лаўкі, глядзеў у акно. Уверсе, дзе стаяў, над галавою, штосьці шкраблося. У той бок, на сонечныя ўверсе шыбкі, глядзела і Параска. У шыбках плавалі кавалкі золата і цені сінія ад іх драбіліся на пёркі пад сонечнымі лёзамі. Там стрыглі крылцамі, шкрабліся вераб’і. Абое нечага адтуль чакалі. Але не тое, што чакалі, чулі, і не адтуль, куды глядзелі. Пад печчу зноў заліўся песняю цвіркун. Зірнулі адно на аднаго, заўсміхаліся. — Ну вось, — прамовіла Параска. — Няўжо пакінем яго пану? — А мы ж дамовіліся, што пажэнім? — Дык я хацела свайго сюда прынесці. — Лепш я свайго злаўлю, з ім да цябе прыйду. У цябе вяселле справім. Параска рагатала ад душы: — Ну, пагуляем... Партрэт сялянкі Пра паперчыну з суда Неўраў стараўся не думаць, разважаючы па-старэчы спакойна: чаму быць, таго не мінаваць. Але яна калом сядзела ў галаве, і ўсё, што ні рабіў, атрымоўвалася не гэтак, як хацеў. То мітусліва апранаўся, выходзіў з дому, каб некуды сысці, у лес ці ў поле, то вяртаўся ў дом, нібы той без яго мог збегчы; ставіў на мальберт чысты падрамнік, браў у рукі палітру і адкладаў, зноў ды зноў пераглядаў малюнкі, па драбінах з сенцаў падымаўся на гарышча, за дзесяць год закіданае цёсам на рамы ды падрамнікі, кардонам, няўдалымі эцюдамі, злаваў і шкадаваў, што час на іх зглуміў, скідаў, каб спаліць, усё роўна як збіраўся пакінуць дом і замятаў сляды няўдалага ў ім жыцця. Спусціўшыся з гарышча, выйшаў на дарогу, што вяла праз Друцак, у Талачын, далекавата адышоў ад вёскі, спыніўся, агледзеўся, нібы хацеў убачыць хоць аднаго чалавека, але нікога нідзе не бачыў — крочыў далей. I ўжо стаміўся. Каб прысесці на камень альбо на нейкую калоду? Іх блізка не заўважыўшы, надумаў збочыць у цень пад дрэва, уздоўж дарогі з аднаго і з другога боку блішчэлі залітыя вадой канавы. Пайшоў далей і зноў спыніўся, задумаўся: чаму ідзе не ў вёску, не дадому, а ў процілеглы бок? Быццам вяла чужая воля. Павярнуў назад. Калі ўзышоў на сваю выспу, ужо ногі падкасіліся. Да ганка не дайшоў, сеў на вулей, і толькі тут, як пачало калаціць, ад холаду ці нерваў, убачыў перад сабою вопратку, развешаную на вяроўках, за ёю — вокны. Паміж вопратак вісела світка Гіры, побач — цёмны фрэнч галавы горада. Здзівіўся гэтакаму суседству. З вулля злез, схапіў дубец, якім Параска выбівала пыл з вопраткі, пачаў малаціць па фрэнчы. Выпырхнулі матылі, закурэў пыл, нібы Параска дагэтуль баялася яго трывожыць, не чапала. Малаціў, пакуль не абарвалася вяроўка, не пасыпалася на зямлю вопратка. Падняў Гіраву світку, зайшоў з ёю ў дом, сеў ля акна на лаўку, паклаў світку на калені, глядзеў у акно. Уся вопратка ляжала на зямлі пад дрэвамі, і тут першы раз падумаў, навошта і каму захоўвае гэта багацце? Трэба было аддаць у музей, тэатр ці мастакам, якім патрэбныя, а не аддаў. Як аддасі цяпер, калі няма тут ні музеяў, ні сябраў-мастакоў? Раскідаць па хатах, каб мужыкі ды бабы даношвалі? Але гэтае думкі спалохаўся: за кожнай вопраткай бачыўся чалавек, які яе насіў, ды не абы-хто, чалавек пэўны, са сваім тварам, быў нават да кожнай вопраткі сюжэт хоць у мастацкі твор, як пражыла яна ў кагосьці на плячах, як трапіла да мастака, на якіх сваіх герояў апранаў яе, у якіх карцінах вымалёўваў, якая які нораў выяўляла пад пэндзлем. Фрак Шчэпкіна! Як марыў набыць яго ў сваю калекцыю! I Шчэпкін зразумеў — сплаціў фракам за партрэт. А фрак Качалава! А генеральскі мундзір Чарняева? Як мог гэта абрынуць на зямлю? Раптам — дождж? А раптам — снег? Аж з дома выскачыў, быццам ужо з неба сыпалі ці дождж, ці снег. Падняў фрак Шчэпкіна, ускінуў на руку кіцель Чарняева, парчу, у якой пісаў князя Галіцкага. Падняў ды страсянуў і фрэнч, па якім заўзята малаціў дубцом, быццам у тым фрэнчы сядзеў жывы чыноўнік. А хто ў ім мог быць? Ды сам граданачальнік Томска, партрэт якога пісаў вучнем у адказ на замову купцоў ды свайго настаўніка Скоццы, ніколі таго начальніка не бачыўшы і нават не маючы фотаздымка. Прыслалі купцы фрэнч, па фрэнчы пісаў галаву, шыю, плечы, жывот вялікі. I трэба ж — угадаў? Аж сам здзівіўся. Як узнагарода за ўдалы партрэт, застаўся фрэнч. Хіба ж ён — не рэліквія? З вопраткаю на руках спыніўся каля ганка: хтосьці дарогай ехаў у фурманцы — звярнуў да дому. Знаёмы конь — Пракопава кабыла? Сам гаспадар пры лейцах? Ды не адзін — сын побач. Пад’ехаўшы, спыніліся. — Куды далёка, на ноч гледзячы? — спытаў, павесялеўшы, бо рады быў абодвум. — Ды вось прыехалі. — Калі да мяне, заходзьце ў дом. — Прасілі, каб сына прыслаў, як аб’явіцца? Дык я вам яго даставіў, — сказаў Пракоп. — Ужо ведаю, што Змітрок у вёсцы. Бачыў, як па дажджы імчаў у Грыбін да каханай. Выбраў па сэрцы ці па думцы? — Па сэрцы, здаецца, — заўсміхаўся Змітрок, кідаючы вясёлыя позіркі на бацьку, быццам пра гэта толькі што ў іх была размова. — Добра, што па сэрцы. Думка бывае хітрая, хлуслівая, а сэрца не схлусіць, скажа праўду. На баку ў Змітрака цераз плячо на доўгай шлейцы вісеў белы, з сырамаці, кашэль. Змітрок высыпаў з яго на стол лесавыя арэхі. Усе ўзялі па арэху на зуб. — Лузгунцы, — заўважыў Змітрок. — Леташні год быў на арэхі дужа ўдалы. Зіма не пераела, пакінула на строгі пост. Заўтра чысты панядзелак. Будзем чысціць, прыбірацца, у лазні мыцца, да Пасхі рыхтавацца. — Якраз на чыстку вярнуўся з аб’езду? Відаць, што гаспадар, — ухваліў Неўраў. — Як у Воршы жывуць? Усё ж Ворша — горад. — Кажуць, што наспявае вайна з японцам. — Пра тое ў газетах пішуць. — Калі пачнецца, без мужыка не абыдзецца. Хоць бы паспець адсеяцца, пакідаць у зямлю бульбу. А тут яшчэ надумаў прыруб да старой хаты ставіць. — Бачыў тваё бярвенне. Сам з сякерай? — Вугал кладзём з братухай. Але... кладу і думаю, каб маладзіцу ў новай хаце ўдавою не пакінуць. — Не каркай, — спыніў сына Пракоп. — Мы не ўгадаем, вайна будзе ці не будзе, — задумаўся Неўраў. — А жаніцца, калі на гэтым усё сышлося, трэба. Справа маладая, адкладу не церпіць. — Калі вайну, як людзі кажуць, развязвае цар, дык навошта нам гэтакі цар? Яму яна патрэбная, хай і ваюе са сваімі генераламі, а мужыка не чапае. У мяне галава сваім баліць. Пракоп на лаўцы заварушыўся, незадаволены думкамі сына, пекануў спадылба строгім позіркам. — А цар не твой? — Не мой, — рашуча адказаў Змітрок. — Яго я цараваць не ставіў, дык і не мой. — А каго ставіў? Круля варшаўскага? — I круль мне да ражна. Усе аднолькавыя, злева і справа. Прагнуць крыві мужыцкай. Мне свая кроў самому патрэбная. — Замоўкні! — грукнуў кулаком міма арэха ў стол Пракоп. — Па гарадах паездзіў, набраўся вошай за каўнер. Трэба ведаць, каго там слухаць. — Ніжэйшым голасам пажаліўся: — Вось вам цяперашнія дзеці. Што ад іх чакаць? Неўраў уважліва глядзеў у твар Пракопу. Калі і той на яго глянуў, нібы чакаючы падтрымкі, сказаў: — Шчаслівы ты бацька. Я табе зайздрошчу. Падняўся з лаўкі, абышоў вакол стала, каля акна спыніўся, глядзеў у сад. Спінаю чуў і бачыў, як госці кулакамі разбівалі на стале арэхі, і тое, пад тэмпераментны настрой, груканне, надзіва супакойвала. Вярнуўся да стала, сеў паміж іх, таксама пад кулак паклаў арэх, разважыў — ні за аднаго, ні за другога: — Усюды ёсць улада. Няма цара, дык ёсць кароль, а не кароль, дык цар. Не дай ім улады — самі возьмуць. Куды ад іх нам дзецца? І мужыкам, і мастакам. Змітрок і з ім гатовы быў на спрэчку: — Калі свая ўлада, дык хай дасць мужыку зямлю і волю. Пракоп усхапіўся хмарай, згроб з лаўкі шапку, больш слухаць не жадаў. Але як перадумаў, сеў зноў за стол. — Нe, хлопец. У мужыка сваёй улады не бывае, і волі табе не дасць ніводная ўлада. Зямлю, пабагацеўшы, купіць можна, а волю не купіш і за грошы. Бо волі ўсім не хапае, яе заўсёды мала. Калі яна ў пана ды цара, тады яе няма ў мужыка, а дай мужыку, тады не будуць цараваць ні пан, нi цар. Тут, паміж іх, вайна вечная. Бо як няма волі — няма і жыткі. Пракоп сядзеў ужо ціха, глядзеў, звесіўшы галаву, пад стол, там шапку ў руках камечыў, бо з Неўравым не мог спрачацца, а сын хоць і маўчаў, як бацька, слухаючы разважлівага мастака, ды вочы бліскалі ва ўсе бакі, агнём гарэлі. На лаўцы зноў крутнуўся, не жадаючы, каб заціхала спрэчка, спытаў: — А як тады быць мужыку? — Як быць? — развёў рукамі Неўраў. — У кожнага ёсць гэтая загадка. Як зможа кожны з нас. Жыць трэба сваім розумам, па сваіх сілах. Розуму ды сілы болей, як страху, тады жывеш як чалавек, а калі болей страху, як розуму ды сілы, тады будзеш быдлам. Ты гэта не бачыш? У Лыскаўшчыне розуму ды сілы мужыку хапае, каб цярпець. Тут страху шмат перад царом ды панам. Гэтакае і жыццё: абы ціха, абы пан не прагневаўся, — абы бульбачка зарадзіла, абы свайго хлебушка хапіла хоць да Калядаў, абы кароўка не здохла, абы свіння апарасілася. Што маўчыш, Пракоп? Не гэтак жыве Лыскаўшчына? I Грыбін, і Круглае, і Друцак. Куды тут са сваімі фарбачкамі ні кінуся, усюды бачу адно ярмо на ўсіх. А мужык працавіты, сумленны. Мне дужа прыкра бачыць яго на каленях перад панам. Ды хоць бы пан быў свой. А то ж са свету прывалокся і паласуе спіны бізуном. Сумна. Вельмі сумна. — Гэтак ад веку. Усюды, — прамовіў Пракоп. — Ад веку? — Неўраў паглядзеў на хлопца: — А сын што скажа? Toe, што і бацька? Той доўга не думаў: — Кожны век мае свой канец. — Чуеш, Пракоп? Твой сын не дурань. Ты за яго не бойся. Настае час, калі не толькі бацька сыну дае парады, але ўжо і сын бацьку. Гэта не бяда. Гэта шчасце. Ты кажаш: ад веку, усюды. А не, не ўсюды. Пaexaў да суседзяў, на Украіну, Рэпін, мастак, і што адтуль прывёз? Запарожцаў, казакаў, якія пішуць ліст турэцкаму султану, свайму ворагу. Там, на карціне, піруе воля казака, душа ды сіла, мужыцкі жарт ды здзек з султана. Магутныя постаці, фігуры, твары! Якія тыпы! Не мужыкі — арлы! Глядзіш на іх і думаеш: гэтыя сваёй волі не аддадуць ніякаму султану, хану ці цару. — Я хачу бачыць тую карціну, — сказаў Змітрок, не адрываючы вачэй ад Неўрава, быццам мастак мог паказаць яму тых запарожцаў. — Будзе час, убачыш. — Каб ён сюды прыехаў, той мастак. — І тут знайшоў казакаў? — А што?... Няма? — Ёсць у яго на палатне і наш казак. Да Здраўнева пад Віцебскам яшчэ ты не даехаў на Воране? — Не чуў такога. Вялікі горад? — Яго маёнтак. Там беларуса напісаў. — О-го! — Пракоп прачнуўся. — Такі, як мы? — Як Міцька. На яго падобны. — Свіное Вока? — Мужык як мужык. Малады, плячысты, як быццам не горшы і за казака. Але... — А што — але? — Некалі я спытаў у генерала ў Тубушках, па чым гусара можна пазнаць адразу? Па вусах? А ён мне кажа: не, вусы — яшчэ не ўсё. Па воку. Ёсць вока арла, яно вялікае, шальное, гарыць агнём. Гэта — вока гусара, казака. Пытаюся: а ёсць яшчэ якое? А ёсць яшчэ, кажа, свіное. Яно малое, схаванае ў сале, сядзіць там ціха, у шчыліне. Гэтакае ўбачу — скажу адразу і не памылюся: не гусар. — Дык гэтакае ў Міцькі, — зарагатаў Змітрок. Усе нашы мужыкі, як Міцька, ніцыя. Гэтак яны самі і кажуць, адзін на аднаго, што ніцыя. — Ну, не кажы, што ўсе. Глянь на мяне?.. Змітрок ва ўсе свае пукатыя бабіны глянуў на мастака: — Таксама ніцы? — Не, ты — арол. — А вы на нашага Васілька гляньце? Вочы — як у каня. I гэтакі шалёны, як Каштан. Змоўчаў Неўраў, але падумаў, чаму гэтак даўно не бачыў малодшага Пракопавага сына? Не ўгледзеў, як Змітрок сілай наліўся, за ім і Васілёк. Рacлі хлопцы, нібы грыбы ў лесе. Узяліся за арэхі зноў. Усе ўтрох грымелі ў стол кулаччам. Неўраў спытаў у Змітрака: — Ужо будзеш у вёсцы? Нікуды не паедзеш? Змітрок кінуў позірк на акно: — Тут цяпер самая работа. Мой камандзір на небе. То сонца, то месік. Начны рог змыліцца — збірай саху, бароны, насенне. Прыбудзе маладзік — едзь на кані ў поле. Пустога дня не знойдзеш. Каня ў хамут і сам у хамуце. — Яшчэ зямля ў баразну не гоніць, — супакоіў сына Пракоп. — А тыдзенъ пастаіць, як сёння дзень? Жабы заквакаюць— авёс сып у сяўню. Пасееш у гразь, дык будзеш князь. Каліна зацвіце — бярыся за ячмень. Як управішся да Тройцы — зародзіць. — Наша поле пад авёс нізкае, рана пакідаеш насенне — туманы рунь з’ядуць і колас не нальецца. Тады будзеш княжыць. Гэтакая і салома атрымаецца: счарнее — ні каню, ні карове. Цяпер, абаіх слухаючы, Неўраву падабаліся і сын, і бацька. Была спрэчка, але ціхая, як у гаспадароў, маладога-гарачэйшага і старога-цішэйшага яднаў агульны клопат. Падумаў: чаму няма ў вёсцы сварак? А таму, што свяціла нябеснае адно на ўсіх, супраць яго не пойдзеш, як хочаш есці, жыць. Яно ўсіх мірыць. Пракопа тым часам і тое хвалявала, чаго не зразумеў раней: — Дык чаму вашаму мастаку ўдаліся тыя казакі, а не ўдаўся беларус? Не тое вока яму паставіў? Змітрок зарагатаў: — Ты хочаш, каб Міцька пісаў ліст турэцкаму султану або маскоўскаму цару? Каб ён іх мацюгамі крыў? Неўрава ўжо хваляваў Змітракоў каляндар: — Праз тыдзень, кажаш, цябе я ад сахі не адарву? А ты ж мне патрэбны хоць дні на два. — Пра гэта бацька мне казаў. Дык я не супраць. Малюйце. Пракоп, нібы гусак, выцягнуў танклявую шыю: — О-го, палтрэт! Ён гатовы хоць зараз. — Магу i зараз, — Змітрок прыгладзіў пальцамі яшчэ малыя, але ўжо чарнявыя, з бляскам, вусікі, каб яны гэтак не тырчэлі ўбакі, як у бацькі. — Адклад не на лад. Хоць на сяўбе, хоць на палтрэце. Ці сёння ўжо позна? Апошнімі днямі, як пан узняў заваруху з домам, у галаве ў Неўрава думкі скалаціліся, а тут яшчэ падаспелі судовыя паперы — лад быў патрушчаны ў ім самім, у душы і ў думках: які цяпер ён будзе за палатном, у рабоце? Было — хоць адмаўляйся сам. А як ужо адмовіцца? — Не сёння, мабыць. Святло не тое. Сёння з табой, Змітрок, адвязем на новую кватэру прыгожую жанчыну. Яна тут у мяне. I везці недалёка. Якраз у цябе фурманка з сенам, не будзе мулка. Сын з бацькам загадкава пераглянуліся. — Якую жанчыну? Неўраў узяў хлопца пад руку, завёў у гасцёўню. Там спыніліся перад Венерай. — Бачыш яе? Сусветны эталон жаночае красы. Калі мастак гэта не адчувае, ён не мастак. Напруга з твару Змітрака сышла — заўсміхаўся. — Ды я чуў, што з бабаю глінянай жывяце. — Бяры падпашкі. Я не раўную. Венеру прывезлі да Параскi. Неўраў бываў у яе хаце не аднойчы, але ніколі не заглядаў у прыбудову, якую паціху, па бярвенцу, да хаты прыляпіў Восiп, наперад думаючы пра жыццё. Прыбудова пуставала, заваленая абы-чым, больш — смеццем, халодная, хоць ужо была накрытая, у ёй стаяла грубка, яшчэ не тынкаваная, не беленая. Прыбралi ў кутку, паставілі на емкую калоду гіпc. Тут і маўклівы, не ў гуморы, Bociп пажартаваў: — Ну, маці, збылася твая мара, каб я жаніўся. Сама, бачыш, прыехала, шукаць не трэба. — Без рук, без ног, якая гаспадыня? — забракаваў сваім сялянскім вокам Змітрок. — Затое не папракне, як чарку лішнюю вазьму. Параска сядзела збоку, усіх слухала, сама маўчала. Было ёй не да жартаў. Адчувала, што радасці ад нечаканай кватаранткі не прыбавіцца. Неўрава яе разгубленасць непакоіла, сам засмуціўся: ці паспяшаўся? Ды ўжо назад не павязеш. Каб надта не перажываць за тое, што зрабіў, у Параскі не заседзеўся, вярнуўся з хлопцам у фурманку, але і па дарозе, едучы, думка тачыла: усім даў клопату. А Змітрок дапытваўся: навошта было гэтакую красуню везці ў вёску, навошта яна Восіпу? Як растлумачыць, не ўспомніўшы Чарняева? Гусарыў не толькі ў войску ды на балях. Збіраючыся ў Тубушкі, зайшоў да мастака, убачыўшы Венеру, схапіў падпашкі ды ў мех: спатрэбіцца ў школе ў Тубушках, хай там вучыць дзяцей мастацтву. A чаму адвёз на новую кватэру? — Не ад вялікай радасці. — Што за бяда? — і гэта хацеў высветліць Змітрок. — Паперу з суда не ты прывёз мне? Перасяляцца трэба. Змітрок загарачыўся ўжо без смеху: — Каб у вёсцы было з кім, каб не адзін, я б цмоку нашаму знайшоў пятлю. Яна па ім плача даўно. Хай толькі падрасце братуха. Тут ужо і Неўраў за яго захваляваўся, як раней Пракоп: — Hiкому гэта не кажы. Нават бацьку, брату. Пачыналіся светлыя дні напярэдадні Пасхі, і Змітрок, сабраўшыся ў Друцак да сваіх купцоў па грошы за падрад, заехаў на кані да Неўрава: што прывезці ад Хаіма? Падумаўшы, Неўраў узяў кашолку, якую ў доме пакінула Параска, спяшаючыся, калі апошні раз прыносіла малако, сыры ды яйкі, паклаў у кашолку кнігу, што браў у бацюшкі, ды сеў да Змітрака ў брычку. Прыехаўшы ў Друцак, разышліся кожны ў свой бок: хлопец — да купцоў, мастак — да бацюшкі. У царкве ішла святочная літургія. Неўраў падышоў да матушкі, купіў таўсцейшых свечак, загарнуў у чыстую анучку, з адною ў руцэ падышоў да распяцця ля ўваходу, прыпаліў, паставіў да крыжа страсцей Гасподніх. Прайсці далей, каб паслухаць айца Максіма, было немагчыма, людзей стоўпілася — не прабіцца, і ён, пастаяўшы каля матушкі, папрасіў перадаць бацюшку кнігу з вялікай за яе ўдзячнасцю. Узяўшы кнігу, яна параіла дачакацца канца службы, але заўважыла, уздыхнуўшы, што ў бацюшкі нялёгкі дзень. Перад распяццем ён прачытаў посную малітву, якую памятаў з маленства, ды выйшаў з царквы на брукаваны пляц. Зайшоў у бліжэйшы немалы дом, за ім — у суседні яшчэ большы, але там і там бачыў, што не гэтак жывуць людзі, каб сярод іх яму знайшлося ціхае для працы месца. Гаспадары не адмаўлялі: прыходзь, жыві, — але ў дамах не пакоі, а катухі, не бачыў месца для мальберта, падрамнікаў, карцін, для шафаў з вопраткай і рэквізітам, трумо, сталоў і крэслаў. Было шмат вокан ды не было патрэбнага святла. Вярнуўся да царквы. Ля брамы стаяў сярэдніх гадоў мужчына ў чорным, як манах, адзенні — з ім загаварыў. Той аказаўся настаўнікам школы пры царкве — пачаў распытваць: хто ды адкуль. Жыў ён тут з восені, добра Друцак не ведаў, сам прыстойнага жылля не меў, абыходзіўся катухом у школе, параіць вольны дом ці хоць палову дома ў мястэчку не мог, але, успомніўшы, падказаў дом на беразе Друці, у які на лета прыязджае гаспадар з Варшавы, — сам хацеў там уладкавацца. Сябе на гэтай думцы абарваў — спытаў: — А ці не для вас айцец Максім прасіў мяне пашукаць у разумных кнігах пра рынак рабоў у Друцаку? — Пра тое ў нас з ім была размова. — Дык у Мугулёве ў манастыры я меў гаворку з адукаванымі людзьмі. Але ж тое рабства — далёкі час. Князь Глеб, які сядзеў у Менску на пасадзе, меў воўчы нораў. Палонных вояў ды і сваіх сялян прадаваў i меў з таго вялікія барышы. Суседзям гэтае барышніцтва не падабалася. Князь кіеўскі Уладзімір з князем чарнігаўскім Давыдам ды князем літоўскім Жывінбудам разбілі войскі Глеба, спалілі Менск, Друцак, Воршу, паперабілі гандляроў рабамі, вызвалілі нявольнікаў, а Глеба завезлі ў Кіеў, дзе ён і сканаў. — Тут княжыў Рагвалод, былы князь полацкі? — Гэта пазней. Прыйшоў спачатку Яраполк, сын кіеўскага Уладзіміра. Але тут не жыў. Гэтае месца звалася воўчым лагвом. Пра Рагвалода настаўнік больш нічога не сказаў, заспяшаўся ў школу. Неўраў яго яшчэ затрымаў, успомніўшы пра Міхася, спытаў, як уладкаваць хлапца, каб павучыўся ў школе. Настаўнік пацікавіўся, што за хлопчык, чый ён, параіў звярнуцца з гэтым да бацюшкі, які сам з вёсак падбіраў вучняў. Падышоў Змітрок — паехалі да крамы Хаіма. Гандаль вяла Хайка. Убачыўшы жанчыну за вагамі, Неўраў адразу ўспомніў, як яе яму хваліў Хаім, крактануў, нібы ад цяжару, паважыўшы тыя пуды, не менш — як дзесяць, і не паспеў схаваць сваю ўсмешку, жанчына яе заўважыла — спытала: — Што вам смешна? Быў вымушаны адкрыцца збольшага: — Успомніў Хаіма, як ён кахае вас. — А што? Мяне нельга кахаць? Я баба цёплая. — Тут і яна павесялела, какетліва павяла пухлым плячом, крутнула не меншым, як у добрай цялухі, задам. — Вы ведаеце Хаіма? — Хто Хаіма не ведае? — Дык, можа, скажаце, як вас завуць? Неўраў назваўся. Яна ў далоні пляснула, нібыта марыла даўно ўбачыць, усклікнула: — Спадар Неўраў?! Мне Хаім хваліўся, што вы ў яго бралі алей. А селядцы ці бралі?.. Як кажа Хаім, — цымус... — Яна ўжо клала селядцы на вагі. — I што яшчэ вам? — Цукеркі ёсць? І пернікі?.. Якраз у краму, грукаючы ботамі, зайшоў Змітрок. Глянуў у яго бок, Хайка адразу забыла пра Неўрава, ускінула рукі, у адной з якіх за галаву трымала тлустага селядца, з ім ледзь не выскачыла з-за вагаў. Змітрок заўсёды, як ехаў на кані праз Друцак ці ў Друцак, краму Хаіма ды Хайкі не абмінаў. У Друцаку заробак меў, капейчына ў кішэні вадзілася, і як было не заўважыць гэтакага хлопца? Хайка не пыталася, што яму трэба, сама ведала, і цяпер адразу выставіла гарэлку Царскую і гарэлку Казённую, на адзін бок вагаў кінула большую гірку, на другі паставіла глыбокую бляшанку пад селядцы. — Бяры, мой любы, бяры ўсё, чым я сёння багатая. Табе нічога не пашкадую. Адарву ад Хаіма і дам табе, гожы хлопец. Яшчэ ты не жаніўся? Ой, у мяне дзеўка прыгожая! Уся ў мамку. — А што ў яе ад Хаіма? — падахвочваў на вясёлае слова Змітрок. — Навошта ёй ад Хаіма? У мяне ўсё ёсць, што трэба і табе. Ой, смачны селядзец! Дзесяць фунтаў мала?.. Калі выйшлі з крамы ды вярнуліся да каня, Змітрок адразу развярнуўся ў бок Лыскаўшчыны, але Неўраў загаварыў пра дом, што падказаў настаўнік. Дом хлопец ведаў — паехалі туды. За мястэчкам падняліся на высокі бераг Друці. Драўляная хароміна на два паверхі з тэрасамі ды зашклёнымі галерэямі шыкоўна выглядала ў старых ліпавых прысадах. За ліпамі пад кручаю на ўвесь зарэчны поплаў раскашавалася вясновая Друць, вада стаяла да лесу на тым беразе. На момант Неўраў уявіў сябе ў доме — зайграла сэрца. I не было пытанняў, акром аднаго: — Дзе той чалавек? Змітрок аберуч ухапіўся за пранты жалезнай брамы. Забрахаў схаваны ад вачэй сабака. З ганка бакавой тэрасы сышоў сівы, з інтэлігентнаю бародкай, дзядок, паважны і нетаропкі, як сам уладальнік дома. Але ён аказаўся ўсяго толькі вартаўніком. Не адчыніўшы варотцаў, праз пранты брамы сказаў, што гаспадар прыедзе, як зацвіце ліпа, а цяпер лечыцца на водах у Еўропе. Калі ж дазнаўся, што перад ім мастак, палагаднеў: — Прыходзьце, як прыедзе гаспадар. Ён любіць гэты дом і мастакоў. — Нават ласкава паўтарыў з арыгінальным акцэнтам у голасе ці не самога, як падалося, гаспадара: — Прыходзьце, як зацвіце ліпа. Пан прафесар будзе ў гэты час абавязкова. З прыемнымі думкамі Неўраў вяртаўся ў Лыскаўшчыну. Ён добра ведаў, як блізкія яму мастакі любілі жыць у гэтакіх багатых дамах, іх цішыні, утульнасці, прыродзе, як хораша там пісалася Левітану, Каровіну, Сцяпанаву, маладзейшым Жукоўскаму, Бялыніцкаму-Бірулі, Багданаву-Бельскаму, як гаспадары дамоў, людзі звычайна вядомага роду, высокай культуры, шанавалі мастакоў, любілі жыць з імі побач, ганарыліся тым, што ў іх дамах ствараюцца творы мастацтва. Чаму ж Чарняеў не прывёз сюды? Ён гэты дом напэўна ведаў? Ці у той час, як разам прыязджалі, хоць і была вясна, не цвілі ліпы? Ад’ехаўшы ад брамы, Неўраў спытаў у Змітрака: — Калі прафесар, то ў якіх навуках? На гэта Змітрок яму нічога не адказаў, але ўспомніў, як аднойчы вёз гэтага прафесара ад цягніка з Талачына, як тут заносіў яго цяжкія чамаданы ў дом. На скрыжаванні конь хуткай рыссю пайшоў не сваёй дарогай. Змітрок рэзка ўзяў на сябе лейцы, вылаяў каня, колы заскрыгаталі на крутым развароце, падкінулі на прыдарожным раўку, і Змітрок замоўк. Маўчаў цяпер i Неўраў. Прыемна ўхмыляючыся, ён ужо бачыў сябе ў новым доме, у пакоях, абстаўленых старою, у цёплым тоне, мэбляю, на адмысловых карунках паркетнай падлогі, сярод прыглушаных часам карцін старых майстроў, грэўся той мэбляю, тымі карцінамі ля ізразцовых грубак ды камінаў, праз высокія, з цяжкімі габеленавымі шторамі вокны глядзеў на Друць, яе вялікую вясновую ваду, i ўжо не сумняваўся, што ў тых пакоях будзе прывечаны як госць жаданы, там будзе жыць і працаваць не толькі ў залатую пару ліповай квецені, але і зімою, калі гаспадар паедзе ў Еўропу на гаючыя воды, будзе пісаць у светлым доме цудоўныя, ад сэрца і душы, карціны. I тады яны абавязкова з’явяцца на буйнейшых сталічных выставах. Пра яго, як некалі, загавораць у прэсе і мастацкіх салонах, і ўсе прызнаюць, што Неўраў зноў на вышыні свайго таленту, што рана яго хацелі зрабіць усяго толькі дырэктарам славутай Траццякоўкі, ён зноў сярод лепшых у айчынным жывапісе, і гэтае адраджэнне адбылося ў прыгнечана-прыціхлай Белай Русі, у нікому не вядомай Лыскаўшчыне сярод парабкаў, дзе нават Рэпін шукаў і не знайшоў жывой мадэлі, каб выявіць духоўную красу і моц мужыка. I калі гэта ўсё яго чакае, то трэба дажыць да блізкіх дзён, як зацвіце ліпа. Доўга мог, едучы, маўчаць, бо на душы святлела ад прыемных думак. Але Змітрок, адкінуўшыся назад плячыма, напяўшы лейцы, раптам спалохаў усе думкі: — Тпрру-у!.. Стой, Воран!.. Прыехалі!.. Конь крута заламаў шыю ў бок напятай лейчыны, злосна бліснуў вялізным круглым вокам, і ў той самы момант гнеўным вокам бліснуў на каня Змітрок, напяўшы скуру на шыі ды сківіцах. Неўраў як глянуў збоку яму ў твар, штосьці не зразумеўшы, аж кінула, нібыта парывам ветру, ад хлопца: яшчэ не бачыў гэтакага прыгожага. А прыгажосць была ў сіле, рашучым тэмпераменце. Адразу думка ўспыхнула: партрэт! Глядзеў, каб запомніць. А ён ужо не ў брычцы, ужо за ёю па калені ў вадзе стаіць, пхае каня назад, з вады на дарогу. — Куды прыехалі? — Вада прарвала гаць на панскай сажалцы, дарогу заліло. Зноў пан абвінаваціць мужыкоў, што рыбкі захацелі на халяву, пусцілі на поплаў з сажалкі. З абодвух бакоў i лес стаяў камлямі ў вадзе. Зноў хлопец развярнуў каня. Звярнулі за залевай у лес, і брычка пакаціла між тоўстых падгалых хвояў па мяккай пясчанцы. Паспакайнеўшы, Змітрок сказаў: — Аб’едзем сажалку. — Пан, кажаш, зваліць віну на мужыкоў? — A ў яго за ўсё адказвае мужык. Круг быў хоць немалы, але конь хутка вынес да вугла панскай агароджы, праехалі і міма брамы з двума шэрымі львамі. Змітрок звярнуў пад хвою, спыніў каня. — Знаёмыя мужыкі, — саскочыў з брычкі на зямлю. Калі ехалі паўз агароджу ды браму, Неўраў глядзеў у той бок, дзе стаяў панскі дом, і не заўважыў, што з другога боку дарогі насупраць брамы пад маладымі хвойкамі стаялі мясцовыя сяляне. Яны і затрымалі Змітрака. Вярнуўшыся ад іх да брычкі, хлопец адразу ўзяў у рукі лейчыны, з горыччу сплюнуў пад ногі, з лейчынамі сеў у брычку. — Ці не прыйшлі да пана, каб павініцца за гаць? — спытаў Неўраў. — Гэтак і я быў падумаў. Але хочуць прасіць насення пад адпрацоўку на паншчыне, мазалём ды потам пасля разлічацца. — Дасць, думаеш? — Думаю, што не дасць. Цяпер пану настрой гаць сапсавала. Як не ў настроі, лепш не падыходзіць да яго. Я гэта ім сказаў. Але мужык наш як таўкач. А можа дасць?.. А можа, — тут ён увесь, як галава не варыць. Падумаць ды разважыць баіцца. — Ну дык паехалі. Ці таксама чакаеш пана? — А на храна ён мне? — Змітрок смаргануў лейцамі. З-за хвояў якраз насустрач выкаціла фурманка Лупандзіна, і хлопец, каб з ёю не сутыкнуцца на вузкай лесавой дарозе, спачатку здаў убок, потым зусім спыніў каня. Пан праехаў міма з лесніком і хартамі, якія беглі следам, прывязаныя да фурманкі, але, заўважыўшы мужыкоў, саскочыў на дарогу. Конь з лесніком ды сабакамі завярнуў у двор. Мужыкоў было чацвёра і ўсе ўжо стаялі на каленях перад панам, пазвешваўшы галовы, з шапкамі ў руках. Пан паклаў бізун крайняму на плячо — той падхапіўся на ногі, злавіў панскую руку з бізуном, спрактыкавана-хутка сунуўся ў яе тварам, руку і шапку прыклаўшы да грудзей. Пан павярнуўся да астатніх — усхапіліся на ногі яшчэ два, павыцягнуўшы шыі, злаўчыліся, каб пану чмокнуць у рукі. Трэці, маладзейшы, стаяў па-ранейшаму з узнятай на танклявай шыі галавою, круціў ёю ва ўсе бакі, нібы не заўважаючы перад сабою пана. — Што тут не бачылі? — не вытрымаў Неўраў. — Гані каня. Конь крута, ледзь не перакуліўшы брычку, вывернуў з бярэзніку і сыпануў адразу хуткай рыссю. Настрой лагоды пагас і ў Неўрава. Калі пад’ехалі да свайго дома, ён без лішніх слоў развітаўся з хлопцам, аднёс на кухню кашолку, зайшоў у майстэрню. На мальберце стаяў новы падрамнік, якога тут не было, калі ад’язджаў у Друцак. Узяў у рукі, уважліва агледзеў з усіх бакоў, быццам пра яго толькі і думаў, едучы. Палатно было добра прагрунтаванае. Восiп пастараўся, але — задумаўся — ці той памер? Прасіў рабіць на сажню, а гэты на палову сажні? Ці два прасіў? Той, што лягчэй, зрабіў? Ці, можа, цёсу не знайшоў на сажню? Вярнуў падрамнік на мальберт, адышоў да сцяны, сеў на крэсла і ўглядаўся ў белы квадрат палатна. Раней, у маладзейшыя гады, любіў глядзець на чыстае грунтованае палатно, яно будзіла ў душы светлыя і чыстыя настроі, прадказвала радасць, свята. Грунт клаў заўсёды светлы і не спяшаўся, паставіўшы падрамнік на мальберт, крыць падмалёўкам або наносіць малюнак. Колькі дзён нянчыў, нібыта маці любімае дзіця, абмацваў, абшоргваў далоньмі, грэў іх на палатне і грэў далоньмі палатно, прыручаў, шукаў паразумення, і калі ставіў на мальберт, адразу не хапаўся за палітру, пэндзлі. Прыглядаўся, лавіў на палатне плямы святла і ценю, чакаў іх руху, у якім яны гублялі свае, абстрактныя формы і ў формы іншыя, знаёмыя, збягаліся, прыдатныя да нечаканых ці ўжо прадбачаных кампазіцый. Тады і думка з’яўлялася не абстрактная — лавіла канкрэтны вобраз. I ўжо хацелася пісаць. Апошнія гады часцей было не так. Сядзеў перад падрамнікам, і чым даўжэй на яго глядзеў, тым мацней непакоіла адчуванне, што палатно не бачыць і не чуе мастака, што ён, мастак, бачыць перад сабой не палатно, а халодную сцяну, перасохлую тынкоўку. Душу і сэрца скоўваў страх. I неаднойчы дыялог глухіх заканчваўся тым, што хапаў падрамнік з мальберта і разбіваў ушчэнт. Сёння, калі зайшоў у майстэрню ды ўбачыў на мальберце новы падрамнік, спачатку быў разгубіўся ад нечаканай сустрэчы, потым, ва ўладзе паганага настрою, пачаў у думках ушчуваць Восіпа, нібы не гэтакі, як трэба, зрабіў падрамнік, і раптам адчуў іншае: добра, што Восіп змайстрачыў меншы падрамнік i не зрабiў большы. Пад большы цешыў думкі з князем Рагвалодам, на гарадцы ў аблозе полаўцаў ці русічаў, але там не было нічога ў галаве, акром агульнай задумы, карціну не бачыў ні ў кампазіцыі, ні ў вобразах. З каго пісаць эцюды вояў. I зусім іншыя настроі выклікаў меншы падрамнік, які стаяў на мальберце. Меншы заказваў таксама пад Рагвалода ды яго вояў, але сюжэт тут бачыўся больш лірычны, прасцейшы: з’яўленне князя са сваёй дружынай пад сцены Друцака на княскі пасад. Князь прыплываў па Друці, яго тут урачыста сустракалі месцічы, народ, які быў рады князю. Якраз з’явілася задума пісаць яго са Змітрака, на вояў скарыстаць эцюды з лыскавіцкіх мужыкоў. Цяпер глядзеў на палатно і ў яго прасторы бачыў Друць вясновую, разлітую, на ёй безліч лодак, з аднаго боку — княскіх, з другога — друцкіх, ладдзю, абавязкова белую, у ёй, на поўны рост, князя, за Друццю, на высокім беразе, сталіцу княства, абнесеную высокім тынам, над ім — крыжы і купалы сабораў, іх бляск і звон. Тут кампазіцыя складалася адразу, хоць плавалі яшчэ фігуры, яшчэ не ўдавалася прыкалоць кожную да свайго месца, фігуры ператвараліся ў плямы і ўсе яны былі размытыя, нібы глядзеў на іх праз слёзы ў вачах. Формы ўжо накратваў, але раптам здзівіўся: тры побач плямы былі падобныя на спіны мужыкоў ля панскай брамы. Спіны гарбатыя, прыгнутыя галовы хаваліся за імі і ўнізе, пад імі, тырчэлі плямы меншыя — тры пары: ногі, лапці? Аж скалануўся: навошта тут парабкі? Разгублены ўсхапіўся з крэсла, выйшаў на кухню. Цямнела. Вярнуўся зноў у майстэрню. У садзе за акном гусцела шэрань, гукала ноч. Глядзеў у цёмны сад, а бачыў тыя спіны, пад імі — лапці. І гэта пісаць у карціну? Колькі сюжэтаў, вобразаў ён перабачыў тут, у вёсках, за гэтыя гады. Ішлі, плылі на палатно калекі, жабракі, галодныя і хворыя, прыгнечаныя панам, як не адным — другім, не панам, дык падпанкам, — прасіліся на палатно. А ён іх гнаў ад палатна. Хіба за парабкамі сюды, у вёску, ехаў? Да луткі акна прытуліўся гарачым лбом, стаяў, адчуўшы яе холад. Заплюшчыў вочы. Нехта грукнуў на ганку. Прыслухаўся — ціха? Выйшаў на кухню і запаліў лямпу. Прынес яе ў майстэрню, на стол паставіў. Той самы грукат паўтарыўся. Узяў лямпу, выйшаў за парог у сенцы. Спытаў: — Хто там? Ніхто не адгукнуўся. Хацеў вярнуцца ў дом, ды запыніла прадчуванне чагосьці нядобрага. Адчыніў дзверы на ганак. У святле, якое лінула ад лямпы, убачыў перад сабой жанчыну — стаяла, прыціснуўшыся да сцяны. Не пазнаўшы, здагадаўся: — Параска? Яна рэзка павярнулася да яго, абедзвюма рукамі павісла на плячы. Пачуў і слёзы, і ціхі голас: — А гэта... я... Чуў праз усхліпы. Сказаў ёй і сабе: — Дык што стаім? Ідзі ў дом. Яна прайшла ўперад. Ён зачыніў дзверы на засаўку, на кухні паставіў лямпу на край стала, каб асвятляла і ў прыхожай. Не скінуўшы з галавы хусткі, як звычайна рабіла, зайшоўшы ў дом, адно адхінуўшы яе ад твару, Параска села каля акна. — Ты захварэла? — спытаў, хоць бачыў, што здарылася іншае, незвычайнае. Паклаў рукі ёй на плечы. Яна прыўзняла галаву, каб паглядзець яму ў вочы. Яе вочы блішчэлі мокрыя, але ціхія, як вінаватыя, лоб быў разбіты, у крыві, засохла кроў і каля носа, на губах. Сіні круг усхапіўся, прыпух пад вокам. Яна схавала тое вока пад хусткай, зноў адвярнулася, каб ён яе бяду не бачыў. Прынёс чысты ручнік, набраў у конаўку вады. — Здымі хустку, трэба змыць кроў. — Я сама. — Сама не бачыш. Змачыў ручнік у конаўцы, прыклаў да раны на ілбе, змыў кроў з ілба і з носа, з губ, прыклаў ручнік да сіняка пад вокам. Як усё гэта зрабіў, спытаў: — Цябе хто біў?.. — Сама. — Як ты магла сама? — Палезла на гарышча. Драбіны падкасіліся, я з іх загрымела. А ўнізе ляжыць калода. Я галавою аб яе. Нічога, зажыве. Вока цэлае, мазгі не выбеглі. — Ды гэта так, загоіцца. — А вы?.. Дзе цэлы дзень былі? Я прыбягала тры разы, а вас усё няма. І Восiп збег. Яна спяшалася адвесці размову ад сваіх балячак, ён гэта разумеў, але не думаць пра яе не мог і бачыў: не ў тым бяда, што падкасіліся драбіны. Але тады ў чым? — Была, кажаш, раней тут? — А вы не заўважылі, што на вокнах няма фіранак, паздымала, каб памыць, і што бялізна чыстая на ложках? З саду паперанесла вопратку, ляжала, як ветрам скінутая, на зямлі. Бялізну, якая брудная, забрала да сябе, пацыравала, развесіла сушыць. Ужо ж блізка Пасха. Як я пайду ў царкву? Што людзі пра мяне падумаюць і скажуць? — зноў захінула хусткай твар, заплакала. — Яшчэ той Восiп — дзе ён, валацуга? Пра Восіпа Неўраў не ведаў, што сказаць, загаварыў пра тое, дзе сам дзень быў: — Змітрок ехаў у Друцак, мяне з сабой узяў. Зайшоў там у царкву, каб бацюшку ўбачыць, а ў яго — служба. Параска заўсёды любіла распытваць, калі ён прыязджаў з Друцака, каго там бачыў, з кім і пра што былі размовы, пра бацюшку і пра царкву, але цяпер, хоць даў ёй гэту магчымасць, не ўхапілася, быццам не чула. У галаве было ўсё іншае. Ён гэта бачыў. Таму нават пра дом вялікі ды прыгожы не сказаў, хоць сказаць хацеў, хацеў спытаць, ці бачыла яна яго і, можа, калі-небудзь была ў тым доме, ведала гаспадара-прафесара? Хадзіла ж у іншыя дамы — насіла яйкі ды смятану, падлогі мыла, цыравала? Калі сабралася дадому і ён хацеў правесці, хутчэй выйшла за дзверы, яму не даўшы апрануцца, каб не праводзіў. Неўраў зашморгнуў на вокнах майстэрні шторы, зайшоў у гасцёўню, паставіў на стол лямпу, сеў у крэсла і глядзеў перад сабою на сцяну. Як толькі пачынаў тут жыць, ды і пазней, колькі гадоў вісеў на гэтай сцяне пейзаж галандскага рамантызму з пастухамі ды пастушкамі, са статкам кароў ды авечак, няўдалая копія з карціны невядомага мастака. Яе чамусьці зняў і аднёс Лупандзіну як яго каштоўнасць, а на гэтым месцы павесіў свой няхітры пейзажык, напісаны ў Красулі, з старымі пахіленымі лазенкамі на ручаі ў раўку, мабыць, што пейзажык спадабаўся Парасцы — пасля ёй падарыў. Сцяна без карціны выглядала пустою, сумнай. Сядзець перад ёю было халодна. Павесіў партрэт Параскі. Вісеў ён з год, пакуль не знік. Была загадка: куды падзеўся? Ніхто, акром яе ды Восіпа, тут не бываў, як не было гаспадара. Восiп прапажу заўважыў, спытаў, дзе партрэт, патыліцу пачухаў. Відаць было, што і яму прапажа нечаканая. А Параска зрабіла выгляд, што не заўважыла. Не магла не заўважыць. I вось тады здагадаўся, што гэта яе работа. Але ж і ў сваю хату забраць без дазволу не магла. Пачаў шукаць — знайшоў у камодзе. А-га, падумаў, не хоча, каб хтосьці бачыў ды пазнаў? Павесіў зноў. Партрэт зноў са сцяны схаваўся ў камоду. Больш не вывешваў: не хоча гэтага —не трэба. Але бывалі доўгія зімовыя вечары, калі сумна рабілася аднаму ў доме, і тады даставаў партрэт з камоды, вывешваў сядзеў каля акна ў крэсле ды глядзеў на Параску. Пра штосьці думаў, штосьці ўспамінаў, і ўжо як не адзін быў у пакоі. Цяпер зноў дастаў партрэт, абцёр далонню, павесіў на тую самую сцяну, на тое месца, на той знаёмы цвік. Сеў перад ім у крэсла і ўспомніў, як першы раз прыйшоў з Чарняевым у хату да Параскі. З Лупандзіным ужо была дамова наконт дома, Чарняеў хацеў пасобіць, як чалавек практычны, знайсці ў дом гаспадыню, а хата яе стаяла ў тым канцы вёскі, што бліжэйшы да панскага маёнтка, і таму, выехаўшы за браму з львамі, адразу і заехалі. Яна сядзела супраць парога за прасніцай. Чарняеў казырнуў, зняў з галавы вайсковую фуражку, прадставіўся, звякнуўшы шпорамі, прадставіў, як свайго сябра, мастака і перамовы вёў нібыта для сябе, а Неўраў як забыўся, што пра яго размова, быў ужо захоплены жаночым вобразам і толькі назіраў з-за генеральскага пляча за гаспадыняй, за яе водгукам на кожнае слова генерала. Шмат што ў ёй тады здзівіла, а болей тое, што не ўсхапілася на ногі, працягвала сядзець, доўга не выпускала з рукі кудзелю, як за яе трымалася, не адкладала верацяно, нібы сустрэча адбывалася з суседнім мужыком і гаворка ішла звычайная сялянская пра цяля ці свінчо, гуркі ці бульбу, быццам у хату кожны дзень заходзілі і мастакі, і генералы, як мужыкі ці бабы. Хоць генерал быў у параднай форме, пры ўсім баявым бляску, а яна з твару глядзелася зусім маладой жанчынай — магла б не толькі разгубіцца, але спалохацца. Пазней, ужо як вярталіся ў Тубушкі, пра тое паміж сабой вялі вясёлую мужчынскую размову і ўжо абодва дзівіліся жаночаму спакою падчас сустрэчы. Не без жарту Неўраў заўважыў: — Мой генерал на полі бою, мабыць, гэтак не губляўся, як перад вачыма гэтае сялянкі? — Не адмаўляюся, — згадзіўся з ім Чарняеў. — Але я ўпэўнены, што маладая сялянка і мастака ўразіла. Вы цяпер са мною ў Тубушках не заседзіцеся? I генерал не памыліўся. Праз дзень мастак быў зноў у Лыскаўшчыне — пісаў партрэт сялянкі. Баяўся згубіць захапленне ад мадэлі — спяшаўся. Цяпер ён зноў сядзеў перад партрэтам. Але не тыя, што раней, перапаўнялі думкі. Раней партрэт даваў надзею, што, напісаўшы яго ў першыя дні знаёмства з вёскаю, яшчэ напіша, жывучы ў гэтай весцы, нямала цудоўных партрэтаў ды карцін. Надзеі не апраўдаліся, і ён пытаўся ў сябе: чаму? Што ды хто вінаватыя? Вёска альбо мастак? Вялікая субота. Вялікдзень Першыя гады, як пачаў жыць у Лыскаўшчыне, Неўраў любіў бываць у Друцаку. Прыходзіў сюды пеша, павесіўшы на плячо то эцюднік, то планшэт, яшчэ і торбачку з неабходнымі ў гэтай вылазцы рэчамі. Тады ў мястэчку шмат чаго знайшоў, хоць і не бачыў дом прафесара, бо ніхто не падказаў заглянуць на ўскраіну мястэчка ў старасвецкія ліпы на беразе Друці. Пісаў ды замалёўваў гарадзец, равы ды берагі, рэчку Крывую, яе прывабныя крывулі па цячэнні, з дамкамі ды лазенкамі над вадою. Эцюды, каб у доме не займалі месца, збіраў на гарышчы. Пасля штосьці адтуль здымаў, паліў, незадаволены зробленым, лепшае адкладаў і пра тое забываў. Цяпер, вярнуўшыся, па драбінах, якія стаялі ў сенцах, падняўся на гару, бо ў дарозе падумаў, ці не пісаў дом прафесара, калі не сам дом, дык строму па-над Друццю ў ліпавай абсадзе. Ліпы, перабраўшы эцюды, не знайшоў і дом таксама, але прынёс у майстэрню эцюды з паводкаю на Друці, з гарад­цом ды кручамі, ірвамі, хатамі і лазенкамі. Развесіў на сцяне супраць вокан, у якія ўжо заглядвала сонейка, сеў за стол і разглядаў доўга, пакуль не пацяжэла галава, пакуль яна не ўлеглася, нібыта на падушку, на рукі, якія ляжалі на стале. А як прахапіўся, убачыў перад сабою не тыя эцюды, а чарнявую шавялюру Змітрака. Яго галава таксама ляжала на стале, а з-пад галавы тырчэла рука, сціскаючы ў жмені арэхі, частка якіх высыпалася на стол. Неўраў усміхнуўся гэтакай нечаканасці, узяў арэх, паклаў перад сабой ды грукнуў кулаком па ім. Не разбіў, але Змітрок ад таго выбуху пад вухам падскочыў. Вочы пралупіў і галавой кудлатаю затрос. — Ух ты, добра спім, — выдыхнуў, як ад цяжкой працы. — Маё ворыва старое, сцерпіць, а тваё наўрад, — усміхаючыся сказаў Неўраў. — Ці ты ўначы араў? Змітрок з усяго маху далонню грукнуў па арэхах, адразу сплюшчыў некалькі. Два паклаў перад мастаком, адзін кінуў сабе ў рот. — Было ворыва. З цёплай падушкі падхапіўся да першых пеўняў, а мне каманда: пачаў араць — гані далей, сваіх недаробкаў на іншага не пакідай. Куды дзявацца? — У строгі пост? Ну, грэшнік. — А я пашчу. Ару не емшы і не пімшы. — Які тады з цябе араты, калі не емшы? — Мая гаспадыня не скардзіцца. — Ну дык трэба з’есці бульбы. Не снедаў? — Бульбы з’есці можна. А разгаўляцца будзем заўтра. Сёння, калі не памыляюся, вялікая субота, пост строгі. А заўтра Пасха. — Мая бульба посная. З алеем, з рэдзькай. — У вас рэдзька і ў пост, і ў свята. Пакуль Змітрок даядаў цёплую, з печы, бульбу ды трушчыў арэхі, Неўраў, управіўшыся за сталом, выбраў яму ў шафе світку. Лепшай не знайшлося, як Гірава, падышла і ў плячах, і даўжынёю. Змітрок, праўда, карак спачатку пачухаў: — Бацька казаў, што буду ў вас князем. — Будзеш. Як добры князь, дык і ў світцы добры. Гадаў і мастак, якая вопратка да твару князю, да яго пасаду. Князь — не мужык, у яго свая і вопратка, і ўся, як Пракоп казаў, муніцыя. Вопыт работы з гістарычнымі сюжэтамі ды вобразамі быў немалы, хоць і пісаў у асноўным пазнейшыя часы, эпохі Івана Грознага, Барыса Гадунова, Пятра Першага, у адзінаццатае стагоддзе таксама заглядаў, да Яраслава Мудрага, у твор нішто з неба не браў, да кожнае дэталі, каб мела жыццёвую ды мастацкую вартасць, даходзіў дасканала, але ўлічваў яшчэ і нораў, псіхалогію героя, абставіны і момант. Світка з мужыцкіх плячэй для Рагвалода не бачылася выпадковай. Хоць ён і князь, але на пасад бралі мужыкі, як свайго па думцы і па сэрцы, ды ён і сам, як плыў да іх, хацеў сябе адразу паказаць сваім усяму тутэйшаму людству. Навошта жалеза на плячах ды галаве ў мірным падарожжы — кальчуга, шолам, меч? Хопіць таго, што побач воі, хоць сёння і яны на волі, як усе. Ніхто нікога не заваёўвае. Мастак паклаў на стол планшэт, аркуш чыстай, пад акварэль, паперы, паставіў пад руку і скрынку з фарбамі, глячок з вадою. Адышоў, каб бачыць мадэль усю адразу, адным імгненным позіркам. — Не камяней, князь. Ты жывы, вольны. Хоць у лодцы, плывеш па Друці, але і лодка — не мужыцкі човен, а ладдзя княская. Перад табой на выспе Друцак, твая новая сталіца, гудуць званы, цябе вітаюць, усё людства паспалітае на беразе і на вадзе, усе на цябе глядзяць, ты — іх надзея, князь і бог. Змітрок глядзеў у акно і мастака не бачыў. Яму здавалася, што той тое адно і робіць, што з ім гаворыць, за ім сочыць. Але мастак не толькі гаварыў, ён ставіў на аркушы натуру: спачатку вокам, потым алоўкам, клаў планы, лініі і формы, шукаў ім сувязь, дачыненні, усяму знаходзіў месца і аблічча. Нарэшце рукі апусціў, цяжка ўздыхнуў і адышоў у кут пакоя. Стаяў там і маўчаў. Змітрок не вытрымаў, — спытаў: — Не тое атрымалася? — Святло не тое, — прамармытаў, як на кагосьці злосны. — Мала святла? Але ж пяць вокан у пакоі? — Не тое, я кажу. Не тое! — грымнуў басам. Штосьці ў яго там грукнула, ажно Змітрок сышоў са свайго месца і не ведаў, як цяпер стаяць. — Я ўжо вольны? — Ідзі гуляй, калі стаміўся. Мастак быў раздражнёны. Змітрок падумаў, што ў нечым вінаваты перад ім. Выйшаў за дзверы, сеў на ганку. Неўраў таксама неўзабаве выйшаў. На плячы вісеў куфэрак з фарбамі, палітрай, пэндзлямі, з другога боку пад рукой быў у яго планшэт з малюнкамі. Усміхаўся, і гэта Змітрака бянтэжыла: у доме злаваў і гыркаў басам, а тут усміхаецца і басу не чуваць. Яшчэ і за плячо ўзяў, спакойна вымавіў, як лепшы сябра: — Пайшлі на сажалку. Дайшлі, спыніліся каля масточка. На ім жанчыны з панскай дворні любілі біць пранікам бялізну. Цяпер тут не было нікога. Неўраў паставіў Змітрака на масточку тварам да сонца і супраць ветру, што раскалыхваў чарот ля берага і той масточак, гнаў хвалі па вадзе насустрач. Світка пад сонцам блішчэла, ільняным срэбрам пералівалася на ўлонні сіняй вады і грыва доўгая на галаве ў хлопца глядзелася, як вецер уздымаў яе, гайдаў, назад адносіў. На хвалях пад масточкам гулялі святла адбіткі. Масточак плыў, здавалася, нібы ладдзя. — Каб нас пан не заўважыў, не прагнаў, — сказаў Змітрок. — Цяпер ён тут шукае мужыкоў, якія падкапалі грэблю. У двор да Свінога Вока заглядаў, вынюхваў. — Да Міцькі? Хай на вясну падасць у суд. — Вясна вясною, але мужык таксама рыбку любіць. Вада калі ідзе праз грэблю, рыба выходзіць на іх палеткі, у канавы. Валока Міцькава якраз насупраць грэблі цераз дарогу. — Не шанцуе мужыку. То пан яго з сякерай у лесе зловіць, то ў полі на патраве. Яшчэ і рыба. Ці падбіраецца да яго бабы? Маладая, гарачая. На гэтакіх пан ласы. — Да Нюркі? О-го!.. Яна — не тое, што яе мужык. Як качарга падвернецца пад рукі, не паглядзіць, што пан. — Цяпер нам не да пана. Неўраў спыніў размову не адно таму, што праца прасілася да галавы, да рук. Даўно заўважыў, хоць сказаць не мог нікому, што пан не гэтак пасе Міцьку, як яго жонку, адчуўшы, што ў мужыка не толькі свіное вока, але і вуха, прахлопае ім Нюрку, калі яе завудзіць на добрую нажыўку. Праўда, хай у Міцькі вока і свіное, але ўжо ці не заўважыў пана ў сваім агародзе? Калі мастак спытаў у Нюркі, чаму не заглядае Міхасёк, малюнкі не нясе, што адказала? Што ў мужыка знаходзіцца работа, як толькі сын збіраецца да мастака: то торбу пастушка павесіць на плячо, то пілу альбо сахор у рукі дасць. Неўраў здзівіўся, чаму ён сына не пускае да яго — якая тут бяда ці згуба? Тады пачуў і тое, што дом тут панскі, што пан у ім гаспадар. Задумаўся: пры чым дом? А як яна забегла першы раз, прынесла яйкі, па вачах заўважыў, што ўжо бывала тут і што цяпер, калі сюды пачне хадзіць сын, дык з ім, малым, пачне заходзіць і яна, з нагоды ці без нагоды. Пра тое Неўраў неаднойчы думаў, што жыццё ў вёсцы не тады пачалося, як ён сюды прыехаў, што тут сяляне, мужыкі ды бабы, жылі і да яго, жыў тут і пан, былі ў іх здаўна свае суды і перасуды, што на вачах ва ўсіх, а што і ў хованках, у кожнай хаце, у кожным чалавеку жылі таямніцы, на якіх і жыта каласілася, і бульбачка радзіла, і гаркатой палын буяў, асот калючы не выводзіўся. Жыццё плыве як і рака — і поверху, і на глыбінях, у ямах, якіх не бачыш вокам, круціць віры ў кожнай яміне. Цяпер клаў фарбы на кардонку і маўчаў, нібы нікога і нічога не бачыў, акром мадэлі, фарбаў і кардонкі. Змітрок прыцішыўся таксама. Але доўга стаяць на адным месцы, глядзець у адну кропку, як трэба мастаку, было сумна, млосна. Сабе казаў: цярпі, як захацеў быць князем. Вочы абшарылі ўсю сажалку, усе берагі і хаты па берагах, нідзе жывой душы не ўбачылі, ды раптам маладзіцу злавілі на процілеглым беразе. Яна стаяла з белай сумачкай у руцэ, з далоні другой рукою штосьці кідала на ваду. Твар пад капялюшыкам з шырокімі палямі здалёк нельга было разгледзець, але ўгадвалася летуценная прывабнасць хоць і па той задумлівасці, з якой стаяла над вадою, па тым, якая была ўся лёгкая ды стройная. Прайшла ля самае вады, нагнулася, узяла штосьці з-пад ног, зноў кінула. Змітрок здагадаўся, што збірала, кідала ў сажалку каменьчыкі, дзівілася, як па вадзе разбягаліся святлейшыя ды цямнейшыя кругі. Калі глядзела далей ад берага, то ўсё роўна як не на адну ваду, але і на масточак, дзе ён стаяў у белай світцы. Падумаўшы пра тое, спахапіўся, што не адзін, зірнуў на мастака, занепакоены, што той заўважыў яго ўвагу да жанчыны, і зноў здзівіўся: мастак таксама глядзеў у той бок, ужо выціраючы анучкай пэндзлі. Ён, праўда, паглядаў не толькі на яе, але і на яго, нібы шукаў, хто вінаваты з іх, што далей працаваць не змог. Але ж глядзеў з усмешкай, не злаваў. Быў нават ці не задаволены. Змітрок сышоў на бераг. — Стаміліся? — спытаў у мастака. — Ці ўжо святло не тое? — Святло — што трэба. Святло і цені. I ты добра глядзеўся. Якраз заўважыў прывабную жанчыну — я паспеў зрабіць. Яна ішла ўдоўж берага ад іх усё далей. Цяпер яны абодва глядзелі ёй у след. Ужо ў вёсцы Змітрок не вытрымаў, спытаў: — А хто яна? Прыехала, відаць, да пана? Неўраў пажартаваў, як лёгка жанчыны раняць яму сэрца, а хто — не адказаў. Адно таму здзівіўся, як яго вока Глафіры не пазнала. Хоць сам больш здагадаўся, як пазнаў, бо гэтакаю і ён яе раней не бачыў. Пераступіўшы свой парог, абрадаваўся новай нечаканасці: перад ім стаяла Марылька. Яна трымала ў руках разгорнутую белую фіранку, то за яе хаваю­чыся, то з-за яе ўсмешліва выглядваючы. Апусціўшы ўніз, прывіталася: — Хрыстос уваскрос! — Ужо? Ты гэтак яго чакаеш? — і ён ёй усміхнуўся. — Яшчэ зарана? — Паставіў на падлогу ля парога куфэрак і планшэт, абняў за плечыкі, пацалаваў у лобік. Яна павесіла фіранку на акно, з лаўкі ўзяла астатнія, панесла ў майстэрню. —Мама перамыла, адпрасавала, сказала, каб я развесіла на вокны. I ходнікі каб вытрасла. I каб памыла падлогу. — Даўно ты з Воршы? — Прыехала ўчора. Было ўжо цёмна. Тут вам прынесла малако, сыры. А яйкі несвянцоныя, хоць фарбаваныя. Мама пойдзе ў царкву, пасвенціць, тады яшчэ прынясу. — А мама пойдзе ў Друцак? — Збіраецца. Пакуль дзяўчынка развешвала ў пакоях чыстыя фіранкі, ён занёс у майстэрню куфэрак з фарбамі, планшэт, зайшоў на кухню, адтуль заўважыў у куточку каля печы чырвоныя чаравічкі. — Твае снегірыкі? — Якія?.. Дзе?.. — Ды вунь стаяць. Дзве птушачкі на сонейку. — Іх тата мне прывёз, снегірыкі, — зайграла вочкамі, упадабаўшы слоўка. — А паліцечка я сама купіла. Заробіла на фабрыцы і купіла. Вы яго не бачылі? — Дык тата ўжо дома? — паспешліва спытаўшы, спахапіўся: каб не заўважыла яго здзіўлення на вока вострая Марылька? — А паліцечка яшчэ не бачыў. — Ён тут ужо колькі дзён. Не тое Неўрава здзівіла, што з шахтаў вярнуўся бацька, бо Параска даўно казала, што прыедзе, чакала яшчэ на Дабравесце, калі нямала мужчын, якія блыталіся па гарадах у пошуках заробкаў, папрыязджалі на вясновае ворыва, здзівіла іншае — як усё супала: прыезд Парасчынага мужыка і тое, што яна сюды ўжо не заглядала, пачала хварэць? — А Восіпу што ён прывёз? — Штаны шахцёрскія. Восіп у іх дужа смешны. Шырокія, як маміна спадніца, і шмат кішэняў. Было б што ў кішэні класці. А мамцы прывёз пацеркі. Вось гэтак, тры разы на шыі, — рукою пакруціла вакол галавы. — Як у той цыганкі. Яшчэ, можа, я буду іх насіць. Мамка як з таткам паспрачалася, сказала, каб я насіла. — Дарагія? — знянацку спытаў пра тое, што не цікавіла. — А не сказаў, колькі плаціў. Можа, ніколькі. Сказаў толькі, што ўдалося знайсці. Можа, цыганку абдурыў? А можа, знайшоў дзе-небудзь, ды і ўсё. — Як гэта — ды і ўсё? — А як дзядзька Халімон знайшоў кашалёчак? У ім — рубель. Падняў, ды і ўсё. А што? Гэта ж ён знайшоў? — Але не сваё? — Было не сваё, а цяпер сваё. Яна зайшла ў гасцёўню, згарнула ходнікі, панесла за парог. Вярнуўшыся, сабрала і тыя, што ляжалі на падлозе ў майстэрні ды прыхожай. Прынесла вядро вады, наліла шайку, укінула дзяружку, якою Параска мыла падлогу, закасала вышэй локцяў рукавы сукенкі, падол, каб у нагах не блытаўся, заткнула за пояс, прыхапіла шпількаю, зліла з дзяружкі лішнюю ваду, яшчэ раз кінула на мастака вясёлымі вочкамі і басанож пашлёпала ў кут. Каб ёй не замінаць, ён выйшаў на кухню, там сеў на слончык і праз прачыненыя дзверы дзівіўся, з якім дарослым спрытам спраўлялася дзяўчо, якія зграбныя, нават прыгожыя былі ў яе рухі. Раней ён гэтак назіраў за Параскаю, лавіў, як мастак, пластыку рухаў, замалёўваў вокам у памяці, каб перанесці потым на паперу ці палатно, пакуль аднойчы не рызыкнуў пакласці на калена сшытак. Яна заўважыла тую хітрасць, нічога не сказала, але ўжо часцей паглядала на свае калені ды на спадніцу, каб у працы не трацілі прыстойнага выгляду. Тады ён перастаў хавацца са сшыткам, адчуўшы яе спакой і згоду. У сваім захапленні адчуваў захапленне паводзінамі звера ў лесе, калі ішоў за ім па следзе, на мушку стрэльбы не высочваў, а толькі назіраў за ім не менш драпежным вокам, як мастак. Цяпер пашкадаваў, што пры сабе, на кухні, не аказалася паперы ды алоўка. Дзяўчынка паўтарала рухі маці, хоць і была спрытнейшая. Пра тое, што заўважыў, рызыкнуў сказаць: — Ты робіш усё як твая мама. Яна спакойна разагнулася, лаўчэй падкасала пад пояс падол, каб не звісаў на каленях, строга, як дарослая, паглядзела на яго, выкруціла з дзяружкі ў шайку брудную ваду і адказала: — А я ж маміна дачка. Яе спакой і вытрымка здзівілі. — Ну, так, маміна. Гэта я і хацеў сказаць. А Восіп? — Татаў сын. Вы не заўважалі, як блішчаць у яго вочы, калі ўбачыць гарэлку? — Гэта ты дарэмна. Восіп у вас на гарэлку не драпежны, як іншыя. Прывёз я гэтымі днямі два штофы з Друцака, адзін даў яму, каб нёс дамоў на свята. А ён што зрабіў? Не ўзяў. Я штоф — у кашолку, а ён — з кашолкі. Я — зноў у кашолку. Восіп з кашолкай за парог, а я пасля гляджу — той штоф стаіць на пасудніку. — Ды ён казаў пра гэта мамцы. Але чаму не ўзяў? Каб гарэлка не трапіла на вочы бацьку, каб ціха было ў хаце. — Дык кепска зрабіў? — Я гэтак не кажу. Не кепска. Але ўзяў бы, калі б у хаце не было бацькі. Марыля пра ўсё казала не хаваючыся, як іншыя дзеці ды бацькі хаваліся з тым усім, што ў хатах рабілася, што думалі, як жылі, ён гэта за ёй заўсёды заўважаў і гэта яму падабалася, бо сам не любіў вёску таемную, хітрую, яе хованкі, маўклівасць, страх. З іншымі ад гэтае зацятасці не хацеў сустракацца, у гэтакія хаты ды сем’і не заходзіў, бо бачыў, як яны баяліся яго алоўка, пэндзля. Але цяпер нібыта штосьці не сваё прачнулася ў дзяўчынцы, верх узяло над шчырасцю: на яго не глянуўшы, каб у вачах чагосьці не прачытаў, нагнулася з дзяружкаю над шайкай, нервова яе крутнула, выціснула ваду, адышла, у падлогу гледзячы, да шафы, стала на калені, пад шафаю пачала размашыста, нібыта не дзіцячымі рукамі, выціраць падлогу. Заўважыўшы, як балюча яна зрэагавала на размову пра брата ды бацьку, Неўраў зноў раптам убачыў перад сабою ссінелы твар, слёзы Параскі. Няўжо ён біў Параску? Усхапіўся і выйшаў у сад пад яблыню. Калі супакоіўся і вярнуўся ў дом, Марылька дамывала падлогу. Хацеў спытаць пра маці, але яна ўжо не глядзела ў яго бок, рабіла ўсё маўкліва, ў глыбіні сваіх пачуццяў, душой, схаваная, як усе амаль заўсёды ў вёсцы. Гэтыя настроі ён не мог ведаць, хоць мог пра іх здагадвацца. Зноў выйшаў з дому, узышоў на выспу, глядзеў на вёску. Пракопава хата стаяла ў зацені ад ельніку на ўзгорку, цень быў трывожна-фіялетавы, з густою чырванню. Перад акном ад вуліцы на табурэтцы стаяла Пракопава кабета, трымала ў адной руцэ вядро і анучай, якая была ў другой руцэ, мыла акно. У фіялетавых валёрах была сама і фіялетавыя плямы зіхацелі ў шыбах. Яе малодшы хлопец, Васілек, сядзеў на вільчыку, як верхам на кані, бяліў вехцем комін. Ужо выбелены комін адбіваў фіялетавае святло. Неўраў вярнуўся ў дом і не ведаў, да чаго прыткнуцца. Схапіў за вушы ля ног дзяўчыны шайку, каб вынесці, выліць брудную ваду, ды не дала гэта зрабіць Марыля, перахапіла шайку танклявымі рукамі, сама панесла за парог. Тады ўзяў ходнікі, якія яна вытрасала ў садзе, каб раскінуць там, дзе памыта, у майстэрні ды гасцёўні, але і гэта не зрабіў — яна спыніла: — Няхай падлога сохне. Праз хвіліну, забыўшы пра тое, што сказала, сама панесла ходнікі ў пакоі, раскінула, хоць фарбаваная падлога не сохла хутка, блішчэла вільгаццю. На кухні ён сеў, маўчаў і думаў, што гэтакае ўсё яго жыццё ў вёсцы, а вёска падобная на Марыльку, то адкрывалася перад ім, то зачынялася, хавалася ў немату, нейкую старэчую таямніцу. I гэтак, як цяпер з Марылькай, ён тут, у вёсцы, жыў, то святлеючы душою і думкамі, калі яна яму адкрывалася, то хаваючыся ад яе ў свой дом, як хаваецца ў свой слімак. Розніца паміж імі, вёскаю ды дзяўчынаю, была хіба толькі ў тым, што Марылька адкрывалася лёгка, па-дзяцінаму наіўна і безабаронна, не думаючы пра рызыку ці небяспеку, і замаўкала з горыччу, душэўным болем, у той час як вёска натуральна і доўга жыла, хаваючыся ў сваю саламяна-шэрую ракавіну, а калі адкрывалася, дык ненадоўга, адчуваючы ў гэтым стане небяспеку і нават страх. Само гэтакае жыццё гняло духоўна, як мастака, хвіліны натхнення ў працы ператварала ў попел, і тады ён адчуваў сябе не вольным мастаком, а заняволеным парабкам неміласэрнага лёсу. Побач з дзяўчынкаю, чуючы, калі нават не бачыў з кухні, кожны яе крок і рух, ён не думаў пра тое сумнае, і калі яна, дамыўшы падлогу і раскінуўшы па ўсіх пакоях ходнікі, мыла ў шайцы ногі, глядзеў на яе з кухні ўжо з ціхім захапленнем, як на яе, маладую, мог глядзець у свае сямнаццаць вёсен гожы хлапчына, падобны на Васілька, хоць думка ў галаве была ўсё ж не маладая — старэчая: вось — вечна малады эцюд. Калі Марылька ўжо стаяла каля парога ў чырвоных чаравічках і новым, з паясочкам, паліцечку, ён паклаў у Парасчыну кашолку прыгожую кардонку з шакаладнымі цукеркамі, якую прыберагаў, неяк купіўшы ў Талачыне на чыгуначнай станцыі, вынес дзяўчыне. Яна глядзела не на кашолку, а яму ў вочы, зноў усміхаючыся. Ён гэты позірк зразумеў і сказаў: — Ты прыгожая, як паненка. Угадаў і што сказаць, і як сказаць. — Я гэтакая пайду з мамай у царкву на ўсеначную. Толькі не ведаю, ці ў блізкую, ці ў далёкую. Як мама скажа. Застаўшыся адзін у доме, Неўраў адчуў, што стаміўся. Жаліцца мог і на ногі, якім ужо нялёгка было таптаць зямлю нават ля дома, і на галаву, якая лепшага не прыдумала, як марнаваць апошнія гады ў невяселай чужой вёсцы, і на душэўшую маркоту, але каму пра гэта скажаш? І не было каму, і годнасць мастака не дазваляла. Так, яна, годнасць, заўсёды трымала ў сваёй аброці. Ды і палохала не гэта — не гады. Гадоў Бог даў, не паскупіўся. Мог супакоіцца. Але за ўсё, што меў ад Бога і ад зямлі, як аддзячыў? Зробленае, вядома, застанецца. Але ж Бог вучыць быць шчодрым і шчырым да канца? Канец быў тут, у Лыскаўшчыне. Дык тут, цяпер, ці шчодры і ці шчыры перад зямлёй і Богам? Сіл не было дайсці да ложка — лёг у майстэрні на кушэтку, глядзеў перад сабой у акно. Вечарэла. Сонейка яшчэ свяціла, але праз сеціва галля ад яблынь даючы больш ценю, як святла. Вочы закрыліся, каманды не чакаючы, і ён заснуў. Кушэтка была цвёрдая, спіне ды бакам на ёй было мулка, прачынаўся, зноў засынаў. Як быццам прачнуўся ад знаёмага блізкага голасу, пазнаўшы Змітрака. Той пытаўся, ці не паедзе з ім у царкву. А ў якую? Як на кані, дык у Дрыбін? Нічога на гэта не вымавіў, нават вачэй не расплюшчыў, у твар хлопцу не паглядзеў. Той, пэўна, убачыў, што чалавек спіць, як цяжка напрацаваўшыся, пайшоў, паехаў. Тады ў галаве варухнулася думка, што ў Дрыбіне гэтай ноччу будуць Параска і Марылька, і калі б паехаў са Змітраком, то там убачыў бы Параску. Пашкадаваў, што не падняўся, як быў Змітрок: можа б, паехаў? Але яшчэ ўспомніў: хлопец казаў і пра званы, каб адчыніў акно, бо можа не пачуць, калі зазвоняць у блізкай Грыбінскай царкве. Падняцца было цяжка — зноў заснуў. Грыбінскі звон пабудзіў пад раніцу. Ляжаў на спіне, слухаў і думаў, што там ужо, мабыць, пачаўся Хросны ход. Па падлозе гуляў халодны вецер. Змітрок ці не сам адчыніў акно, калі заходзіў у дом. Занепакоены, каб не надзьмула ў старую, з хранічным радыкулітам, спіну, падняўся, зачыніў, але зноў адчыніў, стаяў каля акна ды слухаў, якія пругкія, важкія, раскацістыя ляцелі з Грыбіна начныя бомы. Зайшоў у гасцёўню, пад абразом Хрыста запаліў лампадку. На століку стаяла лямпа. Яшчэ раз чыркануўшы запалкай па карабку, прыпаліў пад шклом кнот, з лямпаю вярнуўся ў майстэрню. Кволы агеньчык нервова пагойдваўся пад шклом, і ад яго вакол гулялі плямы святла і ценю. Яны садзіліся, як матылі, на палатно, што стаяла на мальберце, і там стваралі свой мітуслівы, зменлівы малюнак, які то знікаў, то з’яўляўся. Ад Дабравесця, першага вясновага свята, вёска не паліла газы, зрэдку карысталася лучынаю ці каганцом, пачынала жыць па сонейку, і Неўраў не хацеў выбівацца з агульных жыццёвых правілаў, стараўся жыць як усе. Гэта не заўсёды атрымоўвалася, але газу таксама ашчаджаў. Цяпер было нават прыемна сядзець у паўзмроку, глядзець на кволы агеньчык і ўспамінаць перадвелікодныя вечары ў родным доме, маленства ў святы, маці ды бацьку, простых людзей, вясковых ды гарадскіх, у світках, цяжкіх плашчах з каптурамі на плячах ці галовах, у суконных пінжаках, кафтанах, доўгіх кашулях з каляровымі паясамі, якія ці жылі ў доме, пры двары, ці да бацькі прыязджалі з таварам, вялі з ім купчыя. У суботу, перад Пасхаю, чужых людзей у доме было мала, але збіраліся, рыхтуючыся да свята, усе свае. У пакоях ужо было прыбрана, чыста, на высокіх вокнах віселі новыя прыгожыя шторы, падлога і мэбля блішчэлі, усе хадзілі ціха, у мяккіх пантофлях, ніхто не казаў лішняга слова, размаўлялі шэптам. Ціха было нават на кухні, дзе шмат чаго варылі, пяклі, смажылі на блізкае разгавенне пасля строгага паста. Ні звычайнага ляскату посуду, ні павышанага голасу нават на катоў ды сабак, што соўгаліся пад нагамі, наравілі, як з галадухі, ухапіць кавалак. Зрэдку чулася: “Даруй мне, Божа...” Сталы ў гасцёуні былі ўжо засланыя чыстымі абрусамі, чысцінёю блішчэлі фарфор, шкло, крышталь, у пакоях плаваў водар асвечанай пасхі, на вялікіх талерках ды падносах ляжала шмат чырвоных яек, вэнджанага мяса, каўбасаў, печыва: крыжыкаў з макам, жаўранкаў з ізюмкамі-вочкамі, залацістых, у яечным жаўтку, колцаў, запечаных боханаў з вядомымі ўсім літарамі “І” ды “X” — само паветра смачна пахла ваніллю, гваздзікаю, лаўровым лістом, перцам, духмяным алеем. Уся тая смаката хавалася да разговінаў нават ад дзяцей, якім забаранялася блізка падыходзіць да кухні і сталоў, дзе ляжала шмат смакаты пад белымі ручнікамі. Калі якая жанчына спачувальна совала ў руку малому кавалачак, дык з ім трэба было хавацца, каб ніхто, Божа барані, не ўбачыў. Удзень усе, хто мог, клаліся спаць перад усеначнай, і тады ў доме было зусім ціха, але ўначы з суботы на нядзелю, калі пачыналася ці ўжо ішла літургія, калі ўсе пакутавалі за пакуты Ісуса Хрыста і чакалі радасці яго ўваскрэсення, у доме ніхто не спаў, нават дзеці, бо спаць у гэты час было вялікім грэхам. Трапіць у царкву на святочную службу хацелася кожнаму малому, але не ўсе бацькі асмельваліся пускаць дзяцей у тое стоўпішча вернікаў. Неўраў памятаў ноч, калі разам з бацькам стаяў у час святочнай службы зусім блізка ад кліраса. Калі бацька падымаў яго на руках, ён бачыў наперадзе хору свайго дваровага конюха Панцялея, магутны бас якога быў легендаю ўсяго Замаскварэчча. Вясною перад Пасхаю ды спевамі ў царкве Панцялей заходзіў у канюшню да бацькавага жарабка Арла і там будзіў свой бас, выцягваў ноту, якую ад яго патрабаваў дзяк, — наладжваў з Арлом спеўкі. Забратаўшы гарачага звера, адной рукою трымаў яго на кароткім повадзе, а другою даставаў пугаўём самае шчыкатлівае месца ў паху каня. Арол з магутным іржаннем узлятаў на дыбы, а Панцялей, трымаючы яго на цуглях, браў з ім разам тую ноту на ўвесь бас і з ёю пакідаў канюшню, лішні раз баючыся жартаваць з жарабком. Аднойчы перад усеначнай конюх успомніў, што коні за святочнаю калгатнёю засталіся не поеныя. Калі ён павёў Арла да калодзежа, хлопчык, ужо ведаючы, што зараз будуць спеўкі з Арлом, ускочыў у канюшню, за яслямі па драбінах залез на сенавал і там залёг. Конюх прывёў жарабка, заклаў у яслі сена, з дапамогаю аброці ды пугаўя наладзіў з Арлом спеўкі, давёўшы звера да шаленства, выйшаў з канюшні, зачыніў яе на ўсе жалезкі ды падаўся ў царкву. Арол у стойле кідаўся на сцены, дзіка хроп, грымеў капытамі, аж калацілася канюшня, і калаціўся ад таго страху з канём у адных сценах хлопчык. Выйсця з канюшні не было. Конь пацішэў, і хлопчык, перакалочаны, заснуў. А раніцай, калі маці ды бацька вярнуліся з царквы, усе з усяго двара сышліся ў гасцёўні, віншавалі адзін аднаго ды хрыстосаваліся, спахапіліся, што няма хлопца. Кінуліся шукаць па пакоях, у садзе, па двары, аблазілі кладоўкі, клеці, будовы і прыбудоўкі, якіх хапала ў гаспадарцы, — як кануў у ваду. Пабеглі ўсім табуном на рэчку. А тым часам Панцялей, вяртаючыся з царквы пазней за астатніх з мехам ахвяраванняў за прыгожы бас, вырашыў аднесці мех на канюшню. Адчыніўшы вароты, ён пачуў на вышках пад страхою дзіцячыя слёзы. Кінуў каня і мех з пасхамі, схапіў малога на рукі ды пашыбаваў з ім у дом да няшчасных бацькоў гасіць пажар. Успамінаць тую ўсеначную Неўраў любіў. Там былі радасць і страх — поўніца жывых уражанняў. Гэтак моцна з маленства не помнілася ніякае іншае свята. Мігцеў агеньчык у лампадцы. Неўраў падышоў да абраза Хрыста, пастаяў, як паслухаў і Госпада, і сябе былога, далёкага. Сеў у крэсла. У гэтакай перадсвяточнай цішыні ды адзіноце ён любіў чытаць Яна з Бібліі, пачынаючы ад яго першых радкоў: “На пачатку было Слова, і Слова было ў Бога, і Слова было Бог”. Гэтак, падумаў, мог сказаць або Бог, або паэт. Ян бачыўся вялікім паэтам. Чытаў далей і зноў спыняўся, вяртаўся ў сваё, далёкае ці блізкае, у пражытым шукаў і бачыў тое, што казаў Ян. Усё і ўсіхнае круцілася ў адзі­ным крузе, нават святое з грэшным, малое з вялікім. Чытаў і чуў: “Ідзі за мною”. I бачыў у слядах настаўніка свае сляды. Яны былі светлыя, але з крапінкамі крыві. Словам святла, любові, мудрасці Ян усё збліжаў, яднаў, каб свет адзіным быў, адным на усіх, бо гэтакая была дарога Госпада і да Госпада. Для Яна — як паэта, для Неўрава — як мастака. Адна. У Грыбіне званілі зноў. Падняўся, вярнуўся ў майстэрню. Спыніўся каля адчыненага акна: там, за акном, ужо світала. Звон адзваніў, замоўк, але і чуўся, нібы застаўся ў паветры. За садам, далёка, у шэрым паветры, хліпаў зыркі агеньчык. Знікаў і зноў з’яўляўся. Штораз — усё бліжэй. Следам за ім з’явіўся яшчэ агеньчык, пяты і шосты — ланцужком. Там лыскавіцкія вярталіся з царквы, у свае хаты неслі запаленыя ад агню святога свечкі, далоньмі прыкрываючы ад ветру. Неўраў стаяў каля адчыненага акна, углядаўся ў тую, з агеньчыкамі, светлую шэрань, як у штосьці вечнае і вечна новае, як у жывыя вочы свята, пакуль не пачуў галасы, спачатку мала выразныя, за садам, затым у доме, ад парога: — Хрыстос уваскрос! — дзявочы звон. Выйшаў насустрач, абхапіў Марыльку і Параску, з адною і з другою пахрыстосаваўся. Адчуваючы, што выглядае стомленым, сказаў, як у апраўданне, што ноч не спаў і ён. Звярнуў адразу ўвагу на твар Параскі, пахваліў: — Добра, што выйшла на людзей. Твар ужо чысты. Яна зірнула з насцярогай на дачку, як ён яе ў нечым выдаў. Тая пачула і дадала: — Твар чысты, што напудрыла ад печы крэйдай. Выгляд зрабіў, што шчырасці яе не зразумеў: — Бялілі печ да Пасхі? Абедзве зарагаталі. Ён ведаў, чым маладзіцы ў вёсцы падбельваюць свой твар, але і тое ведаў, што ў беднасці не прызнаюцца гэтак, як тут матулю выдала Марылька. Павёў, адразу да стала, на якім ужо стаяла прыгожая бутэлька з віном. Параска выклала з кашолкі свянцоныя чырвоныя яйкі, прыгожую пасху, вяндлінку, слоік з грыбамі марынованымі, меншы слоік з чырвоным ад бурачковага квасу хрэнам. Марыля прынесла з кухні сподачкі, відэльцы, лыжкі. Селі, разгавеліся свянцоным яечкам, а віно першаю пахваліла дзяўчынка, што лепшае за тое, якім яе частаваў у Воршы дзядзька Халімон. Маці павохкала, што дачка надта спяшаецца быць дарослай, за вочы з’ехаўшы, а тая адразу працягнула да яе кулачок з яйкам: — Хто каго пераможа, той і дарослы. Параска з яйкам падставілася, дачка, доўга не думаючы, дзеўбанула і пасадзіла мамчына. Усхапілася, вясёлая: — Ну дык хто з нас дарослы? Неўраву давялося яе асцярожна супакоіць: — Не храбрыся. Будзеш зусім дарослая, калі яшчэ і маё пасодзіш. Але цяпер я тваё паспытаю. Трымай. Марылька надта ўпэўнена паказала ў кулачку чырвоную дзюбачку, ён туды адразу сваім яйкам тыцнуў і тое правалілася. Дзяўчынцы гэта сталася такой вялікай нечаканасцю, што яна заміргала, гатовая заплакаць. Ён паспяшаўся расціснуць кулак. — Бяры маё цэлае. На далоні ляжала празрыстае, аж зіхацела, чырвонае шкляное яйка, і ў ім свяцілася штосьці зусім загадкавае. Калі яйка было ўжо ў яе ў руках, яна ў ім разгледзела двух светлых голенькіх дзетак, дзяўчынку ды хлопчыка: дзяўчынка хлопчыку працягвала ў ручцы яйка, а ён ёй — белую ружу. Твар у Марылькі зазіхацаў, нібы той казачны гасцінец на трапяткім святле. Яна выскачыла з-за стала і, перакладаючы яйка з далоні на далонь, закружылася з ім па пакоі. Паднялася Параска, як успомніўшы, што трэба ісці дахаты. Усхапіўся і Неўраў. — Паставім самавар, — прапанаваў. Самавар быў, але не аказалася вады — Марыля ўсю выліла на падлогу, як мыла. Дзяўчынка ўзяла на кухні пустое вядро і выбегла з ім за парог. Застаўшыся ўдваіх з Параскай, Неўраў спытаў: — Ён цябе біў? Гэта яго хвалявала ўсе апошнія дні. Яна тое ведала і цяпер не магла зманіць: — З драбінамі я прыдумала. — За што ён?.. — Не ведаю... — Чаму ты мне баішся сказаць, каб ведаў і я? — Да вас у дом не пускаў. — Скажы яму, што я ўжо стары чалавек і ў мяне ў галаве няма тых думак, што ў яго. Ці мне самому з ім пагаварыць? — Не! — скаланулася. — Не трэба. — Ён мяне не зразумее? — Размовы ў вас не атрымаецца. Ён будзе слухаць і маўчаць, а потым адыграецца на мне. Будзе яшчэ горш. — А як будзе, калі нічога не рабіць? — Яна не ведала, што адказаць на гэта. Ён спытаў: — Калі цяпер ты да мяне прыйдзеш? — Тут усё паробіць Марыля. — На трэці дзень Пасхі яна едзе ў Воршу. — Дык застаецца Восіп. — Мне трэба пісаць цябе. Яна адышла да акна, і ён бачыў, як выцірала вочы ражком чыстай фіранкі. На ганку пачуліся крокі. Неўраў адчыніў дзверы. З вядром вады на кухню прайшла Марыля. Самавар не налівалі і не распальвалі, бо Параска ўжо заспяшалася дахаты. Ён гэта бачыў і яе разумеў. Узыходзіла сонейка. У вокнах і па сценах пакоя запальваліся сонечныя плямкі. Неўраў адзін сядзеў за сталом, глядзеў на палатно, якое стаяла на мальберце. Яно бачылася не плоскасцю, абмежаванай падрамнікам, а прастораю ва ўсіх трох вымярэннях са сваімі далячынямі, глыбінёю. Гэтакае адчуванне палатна, яшчэ не крытага фарбамі і нават сецівам малюнка, з’яўлялася і раней, калі ясна і светла было ў майстэрні, у прыродзе за акном і на душы, калі былі добрыя эцюды і ён хацеў працаваць, а ўлада палітры рабілася мацнейшай за ўсе сумненні. Але чаму адчуванне палатна як прасторы абвастрылася цяпер? Ад адчування свята? Што ў майстэрні пабылі Параска ды Марылька? Што ў доме чыста, цёпла, што ўзыходзіць сонейка і ёсць настрой да працы? I думкі ў згодзе: настрой нельга згубіць? Ён выйшаў у сенцы. Яшчэ тут было змрочна. Пад нагамі валяліся падрамнікі, скінутыя з гарышча. Нагнуўся, сабраў іх у бярэма, вынес у сад пад яблыню. Вярнуўся, падабраў астатнія — таксама вынес. Запалкі ляжалі ў кішэні — прыпаліў трэсачкі і сунуў пад падрамнікі. Вогнішча разгаралася — падрамнікі былі сухія. Пастаяў над вогнішчам, ускінуў падрамнікі з запісанымі палотнамі на большы агонь і вярнуўся ў сенцы. Каля сцяны ляжала некалькі эцюдаў — адклаў, каб не спаліць, аднёс у майстэрню — зноў выйшаў у сад да вогнішча. Стаяў над папялішчам, глядзеў на абгарэлыя ласкуты ад палотнаў, на абвугленыя качарыжкі ад падрамнікаў. Лёгкі, з-за дома, ветрык падымаў над вогнішчам сівыя матылі, яны кружылі і ляцелі, знікалі. Душа развітвалася і з тымі матылямі лёгка, у лірычным настроі. З сябе дзівіўся: хіба раней не клаў пад сякеру, не трушчыў на калене і ў руках, не кідаў у агонь свае падрамнікі, эцюды? Лёс іх залежаў ад настрояў мастака, настроі былі розныя, былі шалёныя, але ж пасля, як іх знішчаў, на сэрцы не рабілася лягчэй. Было наадварот: астыўшы, шкадаваў панішчанае, нават маленькія няўдалыя эцюды. Яны чым вінаватыя? Той вінаваты, хто іх няўдалымі ствараў, псаваў. А сёння? Спаліўшы, супакоіўся? Адчуў палёгку? Пачуў знянацку: — Грэецеся? Аж здрыгануўся. За спінаю стаяў Змітрок, трымаючы торбачку ў руцэ, усміхаўся, нібы злавіў на нейкай грэшнай справе. Гэтак Неўраву адразу падалося. Маўчаў, як вінаваты. Але ў Змітрака думкі былі свае. Прынёс з-пад яблыні калодку, паставіў каля Неўрава, як запрасіў прысесці, прынёс другую, паставіў побач, сеў на яе сам. Тады і Неўраў супакоіўся. — Ты ўгадаў. Аднаму і ў доме на печы халодна. Цёпла тады, як не адзін. Ці як працуеш.. — Ніхто і не зайшоў пагрэць на свята? Не разгаўляліся? — Чаму? Госці былі. — Хто ды хто? — Параска з дачкою. — Га! Мы ехалі з царквы на адным возе. Пад выспаю яны сышлі з фурманкі, а не сказалі, што да вас, хітрунні. Хуткія вочы Змітрака спыніліся на невялічкай, як дзве мужчынскія далоні, кардонцы, што ляжала за краем вогнішча, прысыпаная попелам, абгарэлая. Падхапіўся з калоды, зрабіў два крокі да яе, падняў з зямлі, здзьмухнуў попел. — Дык гэта ж Вол?! За што яго паліць? О-го, быў чалавек! — падаў кардонку Неўраву. Мастак глядзеў, задуманы, у вогнішча. Як толькі на яго павеяў вецер і з-пад вугалля выскачыў агонь, яму ў ахвяру быў кінуў той эцюд, але перахапіў Змітрок: — Вы што? Вала ў агонь? Яго ніякія агні не бралі. Колькі гарэў, а не згарэў, у вірах тапіўся на Друці — жывы застаўся. Рукі былі — як клешчы ў каваля, гарачае жалеза голымі гнуў. Любое бервяно ўскіне на спіну — панёс. — Ты яго добра ведаў? — А як жа? Мы, пацаны, за ім, як хвост за яшчаркай, хадзілі. Усё чакалі, на чым яшчэ пакажа сваю сілу. — Але смерць і яго знайшла? — Той дуб зламаў бы і каня. Дуб на ўзлеску Неўраў ведаў, не раз пісаў. Пану спатрэбілася яго зваліць. А як, калі ніводная піла дабрацца не магла да стрыжака? Здужаць ніхто не браўся. Пан прыкаціў бочку гарэлкі: хто смелы? Тады да дуба прыйшоў з сынам Вол. Дзень цэлы шоргалі пілою, а дуб стаяў. Жалезныя кліны прынёс, у прапіл забіў — зноў адступіў. Прынёс ад каваля жалеза доўгае ды тонкае, загостранае, каб той стрыжак паміж кліноў дастала. А ўжо сцямнела. Узнялася навальніца, а Вол пад дубам. Маланка кахнула ў верхавіну ён і пайшоў вобзем ваўчком, і закруціўся. Вол пад дубам толькі паспеў прачнуцца, а ўжо адскочыць не паспеў. Былі ў Неўрава эцюды, напісаныя з Вала. Цяжка ён іх пісаў. Можа, таму не даражыў ніводным. — Горб быў вялікі ў мужыка, сагнуў яму спіну дугою. Твар вечна ў зямлю глядзеў. А мне ж патрэбны твар, не горб? Пісаў у профіль, то з аднаго боку, то з другога, а твару ўсё няма. А быў. Быў твар прыгожы. Нос, вочы — нібы ў каршука. Як гэты эцюд пісаў? А на каленях стоячы, каб знізу твар адкрыць. Сам Вол з мяне смяяўся: што ты стаіш перада мной, як перад панам? — А вы яму на гэта — што? — Кажу: ты — пан мой, я — твой мужык. — А ён? — Рагатаў, аж пырскаў слінай. Не па-людску. Захлёбваўся, душыўся рогатам. Трымаючы эцюд у руках, Змітрок сказаў, калі ўжо замоўк мастак: — Вол не гарбун. Там горба не было. Ён усё жыццё бярвенне на сабе цягаў у панскім лесе. Мазоль набіў на ўсю спіну. Дастаў з торбы бутэльку з царскай моцнай, ад Хаіма або ад Хайкі, паставіў на калодку, выклаў два чырвоныя яйкі, пасху, салёныя гурочкі, каўбаску. Дзве невялікія шклянкі, стограмоўкі, стапарыкі, паставіў на калодку, наліў. — Ну, з Богам? — перахрысціўся. Яйкам аб яйка стукнулі —узяліся лупіць. Неўраў спытаў пра бацьку, чаму не заглянуў. — Яшчэ загляне, як адаспіцца. Ноч не паспаўшы, разгавеўся і заваліўся. Святкуючы, трэба ўжо і пра поле думаць. Дажджу добрага няма, дні цёплыя стаяць, зямля перасыхае. Жук грукае па вечарах у шыбы лбом, незадаволены, што сейбіт сядзіць у хаце. Неўраў задумаўся. Тое, што сказаў Змітрок пра поле, пра жука, захвалявала. Сваё поле было і ў яго. Рупіла ехаць на Друць, там паглядзець на хлопца ў рэальным, як трэба для карціны, пейзажы, зрабіць эцюды. Цяпер як прымірыць гэтыя два полі, сваё з мужыцкім? Пакуль што не спяшаўся паказаць сваю трывогу, але не думаць пра яе не мог. — На збажыну ды бульбу год удасца? — спытаў. — Зіма была марозная — лета будзе цёплае. Быў снег глыбокі, дык будуць і дажджы. Тады зародзяць і збажына, і бульба. А будзе мужык з хлебам, дык, можа, здохне пан. — Пан любіць мужыка галоднага? — А нягож? У галоднага няма той сілы, каб падняцца з каленяў. Галодны перад панам не ходзіць, як чалавек, а поўзае, нібы чарвяк. А пану тады весела. Здзіўляла рашучасць хлопца, бо не гэтакія былі ў вёсцы іншыя мужыкі. Адчуў сябе гаспадаром? — Далёка глядзіш, Змітрок. Табе б на царскі трон? — Звалюся. Не хачу. Лепш стаўце князем у світцы. — Пастаўлю. — Неўраў хацеў сказаць, што гэта зробіць хоць заўтра на Друці, але адчуў, што тут згоды не знойдзе — свята. Спытаў: — Як будзеш княжыць? Пачуў адразу: — Дам волю мужыку. Але не ліпавую. Зямлю і волю. — Першы раз чую ў Лыскаўшчыне пра волю. Думаў, што тут і слова гэтакага ніхто не ведае. — Слова не кожны скажа, але ў няволі здыхае кожны. — Ад цябе я стогну не чуў. — У мяне ёсць конь. Яго завуць Воранам. Ён і конь, ён і птушка. І бяжыць, і ляціць. I тут, і там, — паказаў пальцам на неба. — Як вазьму лейцы, на кулак наматаю, казаць пра волю мне ўжо не трэба. Конь — мая воля. — Кажуць, што нас вывезе паравоз? — Не ведаю.. У мяне конь — мой паравоз. Куды яму скажу, туды і вывезе. — А я думаў, што вольны тут адзін Пракоп. — Бацька? — зарагатаў Змітрок. — Дзе трэба воля кулаку, там у яго воля языку. Вы Васілька вазьміце на пэндзлік, братуху. О-го!.. Малады, а ранні. Да яго без шворна не падыходзь. З ім пра волю не гаварылі? — Ты прывядзі яго сюды. Толькі без шворна. — Прывяду. Над прысакам пагаварылі, памаўчалі, і калі Неўраў, задумаўшыся, адвёў вочы ўбок, а потым штосьці хацеў хлопцу сказаць, яго ўжо побач не было. Як нечакана аб’явіўся, гэтак нечакана і знік. Што прынёс, разам з торбаю, пакінуў на калодцы, нібы яшчэ меўся вярнуцца, адно эцюд Вала забраў з сабою. Усё з калоды Неўраў перанёс у майстэрню на стол, дзе ад сустрэчы з Параскаю ды Марыляй стаялі бутэлька з віном і закускі, адзін сеў за стол. У галаве, пацверазелай ад выпітага, гуляла думка, і ад сябе яе ўжо не адпускаў: парабкаў Змітрок не любіў, як не любіў і пана, але ж эцюд Вала, згарбелага на паншчыне, зламанага пад панскім дубам, не даў спаліць? Мастак хацеў глыбей зразумець Вала ды Змітрака, тое, што іх яднала — панскага парабка і вольнага душою мужыка. Двубой Пасхі ды светлай сядміцы выдаліся сапраўды светлымі не толькі ад шчодрага сонейка ды незапозненага прылёту шпакоў, якія штораніцу зляталіся на старую бярозу ў канцы саду. Прачнулася і свая песня, даўно чаканая, каб выліцца на палатно. Хоць небяспека кружыла, яе адчуваў, але пра яе не думаў, гнаў ад сябе ўжо з палітрай у руцэ. З адною толькі думкай зладу не знаходзіў: з каго вояў пісаць? Каб не выбіцца з настрою, пачаў накідваць пэндзлем задні план. Там цяжкасцяў не меў. Падняў над Друццю гарадзец і сцены Друцака, царкоўныя крыжы, званарню, купалы, паклаў на цёмную ваду ракі іх светлыя адбіткі. Але жывапіс вымагаў працы адразу па ўсім фармаце палатна, класці мазочкі адразу ва ўсіх планах, гэтак шукаць гармонію таноў, адценняў, каб пасля не выявілася, што вобразы, дэталі, колер гучаць не спеўна, як у добрым саборным хоры, а паасобку, каб урэшце не рассыпалася на жывапісныя кавалкі палатно. Усё хацелася рабіць адным дыханнем. А што атрымоўвалася? Быў задні план, быў план сярэдні, было шмат лодак з друцкімі людзьмі па ўсёй рацэ, наперадзе свяцілася ладдзя князя Рагвалода, якога сустракалі месцічы, знайшоў мадэль для князя, былі з яе эцюды і бачыўся ўжо князь, ды не было мадэляў для блізкіх, буйным планам, вояў князя. З каго пісаць, калі навокал парабкі? З эцюдаў, раней напісаных у вёсцы? А хто, як не яны, на тых эцюдах? Адважыўся, нарэшце, рызыкнуў, адкінуўшы сумненні, і вымаляваў у ладдзі княскай, ля ног у князя, Вала. Фактура — не трэба лепшай. Нахіл даў галаве не той, што на эцюдзе, за галавой схаваў горб на спіне, прыўзняў і завастрыў сякеру-нос, даў барадзе больш згоды з носам: не Вол — арол! Сэрцам адчуў, што атрымаўся вобраз, і можна гэтак працаваць далей — мадэль пераствараць, па-іншаму, у згодзе з усёй карцінай, пераляпіць. Тады Гараську пасадзіў у карму ладдзі: адно вока прыплюснутае, нібы схаванае ад усіх пад навіссю брыва, пакрыўджанае ці вінаватае, хай сабе проста хітрае, нібы ўвесь свет убачыла дурнейшым за сябе, але другое глядзела востра, усё бачыла не толькі спераду, але з бакоў, нават адзаду, быццам у страказы, не вока — жаўток, што вылупіўся з яйка, каб страх на кожнага нагнаць. Тут сам успомніў, што вочы ў чалавека не аднолькавыя, хоць іх усяго два, у кожнага малюнак свой, свая напруга, свой колер можа быць, і гэта даў воку Гараські — звыш таго, што ў малюнку з бараной. Руку яго адкінуў вольна над вадою за бортам ладдзі, як ёю сеяў сейбіт золата, аж на грудзях чырвоная кашуля распаўзлася, павыпіралі косткі — усёй душой за князя. Тут і рука другая згадзілася ля рота. Але яна ўжо не шаптала тое “Абы ціха” — гукала, каб чуў князь воя за спіною. Гараська гэтакім у эцюдзе быць не мог, але тут — быў, і ўсё папраўдзе, бо тут — сюжэт, карціна, жыццё на поўніцу. Не даўшы памылкі і з Гараськам, узяўся за Свіное Вока — Міцьку. Вось дзе было цяжэй. Два вокі, святла — ні ў водным, свінячым салам заплылі абодва, а што за вой, калі не бачыць і пад носам? Думка ранейшая прачнулася: што возьмеш з парабка, акром яго сляпіцы? Пісаць — які ён ёсць? Ці не пісаць зусім? Шкада было ў ім чалавека і не было ахвоты парабкам рабіць. Зноў рызыкнуў: на самы нос ладдзі пасадзіў, на месца княскага дазорцы, які далёка бачыць: хай жмурыцца, высочвае ўсе падазронае, як шпік — і гэтакі патрэбны вой. З заплытымі вачмі свіння, можа, і недалёка бачыць, але мужык усё ж не свіння — вочы хаваць жыццё прымусіла. Намаляваў — задумаўся: як вёска паглядзіць на мужыкоў? Сябе той вёскай уявіў: ну, людзі абрагочуцца! Хто ў Лыскаўшчыне альбо ў Грыбіне, убачыўшы карціну, скажа, што Міцька тут — Свіное Вока, што Вол пад тым сваім ярмом і што Гараська — Абыціха? Мо хто і скажа ў вёсцы, бо сваіх пазнае, але ж карціна, як атрымаецца, паедзе ў царскую сталіцу, адтуль на ўсю дзяржаву можа прагрымець — там мужыкоў тутэйшых ніхто не ведае? Хай Стасаў тады скажа, што ў Неўрава — тэатр? У вёсцы трэба жыць, маэстра, —мастак адкажа, — жыццём, якое яно ёсць, а не тэатрам, твор жывапісу вывяраць і правяраць. Гэтак працуючы і ў працы супакойваючы сябе, свае сумненні ды перасцярогі, у старых эцюдах адшукваў фактурных мужыкоў у дружыну князя: хай бачаць сябе воямі і парабкі. Зайшоў Змітрок. Парад ім скінуў з карціны фартук: што скажа галава свяжэйшая, гарачая? Сачыў за хлопцам, сеўшы воддаль. Змітрок глядзеў — маўчаў, даўжэй глядзеў — даўжэй маўчаў. Тады Неўраў не вытрымаў —спытаў: — Дык што маўчыш? Забыў дома язык? Хлопец вусы развёў двума пальцамі, як рабіў бацька, калі доўга маўчаў і цяжка думаў, хвасты ім закруціў, зірнуў не вельмі смела на мастака, ніякавата ўхмыльнуўся. — Баюся сказаць няпраўду. Я ж не мастак. — А мне мастак тут не патрэбны. Ты як мужык скажы. — Вусы каб князю карацейшыя. — А можа, яны даўжэйшыя ў князя, як у цябе? Ён не стары, але старэйшы. Яго вусы даўжэй раслі. Неўраў усміхаўся, нібы казаў усё гэта з жартам. — Тады... ён на мяне падобны. Тут грукнуў кулаком у стол, зарагатаў. — Ды мне не трэба, каб князь быў на цябе падобны. Ён што, твой сын ці ўнук? Пішу я не цябе, а князя, і ты мне, як мадэль, даеш фактуру, святло ды цені, каларыт. Спытаў пра вояў. — Я ўсіх тут пазнаю — сказаў, падумаўшы, Змітрок. — А ўзяў бы іх, як князь, у сваю дружыну? Скрывіўся хлопец у твары, нібыта праглынуў нясмачнае. — Да дзевак не пайшоў бы з імі. — А чаму? — Якія ж гэта парубкі? Свіное Вока, Абыціха, Вол... Усе дзеўкі разбягуцца. Тут і мастак задумаўся: якія воі, калі ад іх, а не да іх шыбуюць дзеўкі? Тады, можа, і князь — не князь? Змітрок пайшоў. На адзіноце Неўраў дастаў з камоды партрэт Параскі, дзе яна сядзела з верацяном у руцэ за прасніцай. Пісаў, калі яшчэ ў Параскі не было Марылі, быў у падлетках Восіп, а ён, мастак, яшчэ не жыў ў Лыскаўшчыне, да вёскі прыглядаўся, гасцюючы ў Тубушках у Чарняева. Павесіў на сцяну партрэт, глядзеў то на Параску, то на князя — гадаў: яна пабегла б ад яго? Успомніў, як уталопілася ў генерала, вачэй адвесці не магла, забыўшы пра верацяно, кудзелю, калі з Чарняевым зайшлі ў хату. Дык ці не ўзяць цяпер з партрэта ў карціну, у ладзейку — з тых што князя сустракаюць на Друці? Цяпер на князя хай глядзіць тымі вачыма. Пачуўшы раптам незнаёмы грукат у сенцах, занёс партрэт у гасцёўню, вярнуўся ў майстэрню — тут ужо стаяў знаёмы чалавек у наваксаваных ботах, чорнай скуранцы, пад картузом з блішчастым, нібы шкліна, казырком — Іван, мужык Парасчын. — Га, нарэшце! — быццам абрадаваўся мастак. — А то прыехаў і не паказваеш вачэй. Дарогу сюды не ведаеш? Шустрым позіркам госць шарыў па майстэрні, як што сваё, забыўшы некалі, шукаў. — Няма часу. Трэба араць ды сеяць. Бульбу дасталі са склепа, трэба перабіраць, гнілой шмат. — Рабочы клас таксама хоча есці? — У шахту галодны не палезеш. Госць хоць казаў пра поле, бульбу, жыта, а думаў, як заўважыў Неўраў, іншае: хітрэй, як да размовы пра зямлю, бегалі вочы. Угадаўшы, куды цэляць і што шукаюць, сказаў: — Параска не хоча, каб я яе пісаў. Кажа, што старому мастаку лепш удаюцца партрэты дзядоў, бабуляў. А ты як думаеш? Госць недаверліва ўсміхнуўся: — Стары конь баразны не псуе. — Але, сам ведаеш, глыбока не арэ. — Яшчэ я гэта не ведаю. Трэба спытаць у бабы. Неўраў не чакаў стрэлу напрамкі. Думаў, што госць не рызыкне на жарт ці гумар з таемным дном, разлічваў на вясковую, што ў ім была раней, ніякаватасць ці разгубленасць, а ён гульню ў падкіднога не толькі падхапіў, але і сам пайшоў у наступ: спытае ў каго, як не ў жонкі? Трэба было даць задні ход. — Цябе я б напісаў. Ты новы чалавек. Не толькі ў Лыскаўшчыне, але, можа, у краіне. З краінай перабраў, сам спахапіўся. Ды слова — не верабей, не зловіш, у кішэню не схаваеш. Іван ужо не быў тутэйшым вахлаком, навуку жыцця прайшоў і мастака адчуў таксама, як і мастак яго. Не адказаўшы на замову пра партрэт, адышоў да шафы, зняў з яе стос кардонак і аркушаў з эцюдамі ды замалёўкамі, узяўся пераглядаць. Неўраву гэтакае свавольства не спадабалася. Забраў назад эцюды, паклаў на стол, узяў госця пад руку: — Хачу табе тут паказаць... Амаль што ветліва вывеў на ганак, звёў з ганка, правёў у сад да вулляў. — Бачыш, колькі тут пчолам хатак? Не ўсе гнілыя, а жывой пчалы ніводнай. Каторыя памерзлі, каторыя здзічэлі, паразляталіся, патрос іх і мядзведзь. Адным словам, няма гаспадара. Дзве-тры сям’і завесці б для пачатку. Ты з бацькам у Грыбіне пчалярыў — бяры ў рукі пасеку? Прадам карціну, выкупім у пана гэты дом з садам ды пчоламі. Будзе мёд — будзе і да мёду. Кідай тыя шахты? Іван маўчаў. Ён гэтакай размовы не чакаў. Хіба сюды ішоў, каб на партрэт набіцца? I навошта пчолы? Яму б разблытаць, хто тут жонка: наймічка ці гаспадыня? Хто ў дурнях? Можа, ён сам, яе мужык? Ехаў на свята, а запрэглі: вязі на поле гной, страха згніла — дай рады, са склепа бульбу падымай, станоўся за саху. Яшчэ і баба на два дамы: дзе яна жонка, дзе гаспадыня? Як дакапацца? Спытай — адкажуць? Гэтак і ў судзе не бывае — ноч цёмная. Сюды прыйшоў — што знайшоў? Халтуру з пчоламі?.. Правёўшы госця, Неўраў вярнуўся ў майстэрню. Спыніўся на тым месцы, дзе ён стаяў са стосам замалёвак, наводзячы рэвізію, вачыма вакол сябе павёў і позірк затрымаў на дзвярах, адчыненых з майстэрні ў гасцёўню, на тым, што бачыў праз адчыненыя дзверы далей. Першае, што кінулася ў вочы, быў на камодзе партрэт Параскі. Іван яго не мог не бачыць. А калі бачыў, дык ці пазнаў, хто на партрэце? Напісаны даўно, на ім Параска маладая, але ж у вёсцы пра партрэт ніхто не ведаў, акром самой Параскі. Цяпер мужык падумаць мог, што ад яго хавалі? Гэта не засмуціла, бо не было сумненняў — не пазнаў. З падрамніка зняў фартук, накінуў на сябе, стаў да мальберта. Амаль усё, што бачыў на задуманай карціне, ужо ляжала на палатне: буйным пярэднім планам — князь і яго дружына, на дальнім плане — горад, сярэдні план — плылі насустрач князю лодкі з жыхарамі горада і сярод першых плыла ладзейка, меншая за княскую. З’явілася думка паставіць у ладзейку дзяўчыну ў тутэйшых строях пад вянком з васількоў ды жытніх каласкоў, з хлебам-соллю. З каго яе пісаць яшчэ не ведаў, але цяпер успыхнула, як вогніска на ветры: пісаць Параску. Яна ўжо не дзяўчына? Але ж і князь не парубак? Хай будзе маладзіца, прыгожая сялянка. Адну загваздку — з кола, другая — у кола: як пісаць, калі шахцёр не выпускае з хаты? Гэта — адно, а яшчэ — гаспадарка, трэба араць, сеяць, ды яшчэ праца каля хаты, у агародзе? Мужык — за саху, а жонка — з мастаком на пленэр? Гэтак не атрымаецца: і мужык, тым больш раўнівы, павесіцца, і куры засмяюць. Сама Параска, каб гэта ёй сказаць, жахнулася б. Дык што рабіць? Не трэба коней гнаць? Адкласці працу? Перачакаць? Куды адкласці — што наперадзе? Хоць з тым судом і з домам? Ён сам, мастак, дзе заўтра апынецца? Зноў узяў партрэт Параскі, паставіў перад мальбертам. Выйсце: пісаць з эцюда? Не тая, што трэба для карціны, пастава, вопратка? Але той, што трэба, твар, пагляд, тая душа, што трэба, схаваная пад вопраткай, выразная фактура. Хіба мала? Да згоды прыйшоў у думках, але ведаў, што выбар робяць не адны думкі, нават менш — думкі, галава, разлік, больш — сэрца, у сэрцы — пачуццё, настроі. Хіба не сэрца выявіла і тую думку, што вось да гэтае Параскі, якую дзесяць гадоў назад убачыў і напісаў, пачуцці горнуцца, можа, мацнейшыя, як да сённяшняй. Чаму? А і не дзіва: былі там першыя ўражанні. Гэтак падумаўшы, перасцярогся: крыўды за тое, што Параска апошнім часам не заглядала ў дом, ён мець не мог. Гэта, вядома, перажываў, але і разумеў, апраўдваў — жанчына, маці берагла сям’ю і не лічыцца з воляй мужа не магла, хоць бачыла, што воля ў яго шалёная і не ад розуму. Цяпер магчымасць завяршыць карціну даваў эцюд. Раніцай Змітрок адбіў ад працы ненадоўга, настрой не пагасіў, але следам за ім наведаўся Іван. Часу і ён забраў не шмат — адно збіў з думак. Час выкраіць лягчэй, а як вярнуць настрой? Стаць да мальберта і працаваць? І сапсаваць, калі няма настрою, працу? Аднёсшы сёрбала мядзведзю і сабаку, вярнуўся ў дом. Ускінуў на сябе янота, усцягнуў на ногі боты, зняў стрэльбу са сцяны, сунуў руку ў кішэню футра, намацаў два заўсёднія патроны, павесіў стрэльбу на плячо і выйшаў да звяроў. Каштан аблізваўся, а Топа яшчэ вылізваў у шаечцы. Калі абодва паднялі галовы, глядзелі яму ў вочы, даў цукру са жмені Топу, кавалак даў Каштану. Зняў Топу з ланцуга. Дарога з вёскі вывела на бальшак, з аднаго боку якога блішчэла панская сажалка, з другога боку стаяў малады чысты бярэзнік. Выйшлі да таго месца, дзе вада прарвала гаць, затапіла дарогу. Гаць пан аднавіў, але дарога, дзе праз яе бегла вада, заплыла глеем, ляжала гразкая. Каштан глей абышоў па прыдарожным мурагу, за ім прайшоў і Неўраў. Топа адстаў, бо плёўся без ахвоты, спыняючыся пад кожным кустом і дрэвам. Бярэзнік за дарогай яшчэ стаяў у вадзе, і Неўраў звярнуў, пайшоў вышэй па выспе, далей спыніўся, каб дачакацца Топы. Мядзведзь любіў самастойна выбіраць сабе пад лапу сцежкі і тут, не здрадзіўшы сваёй натуры, схітраваў: звярнуў з дарогі ды рушыў цераз канаву, нос утапіўшы, пачуўшы ў вадзе рыбу. Хутка выскачыў на бераг — у пашчы блішчэў пругкі шчупак. Вечарэла. Над лесам зніжалася сонейка. На выспе ляжалі крыжам, адна каля адной, дзве сухія бярэзіны. Неўраў над імі спыніўся і глядзеў у бок падлеску дзе мог зашыцца Топа. Дрэвы на сонейку залаціліся, голле было ўжо вохрыста-ружовае, апранутае ў лёгкія, рухомыя ад кожнага павеву ветру, светла-зялёныя вопраткі, і ўся тая нябесна-сонечная чысціня адбівалася ў блакіце вады паміж срабрыстымі стваламі дрэваў. Загледзеўшыся на цёплую прыгажосць, Неўраў не думаў пра Каштана ды Топу, але заўважыў, як у адным месцы вада пазмрачнела, захвалявалася, пайшла кругамі, і з таго віра вынырнула круглая галава мядзведзя. Пазнаў не адразу. Яна была ўтыканая з усіх бакоў бліскучымі доўгімі голкамі, як у жанчыны пад рукамі клубок нітак, а калі пазнаў, дык здагадаўся, што голкі — сонечнае праменне. Галава падскоквала над вадою і разам з ёю падскоквала гарбатая спіна мядзведзя, футра якога было ўжо не цёмна-бурае, а залацістае, у плямках нябеснага блакіту і вяснова-зялёнага кобальту. Спачатку мастак з цікавасцю глядзеў на той малюнак са зверам, на яго танец у вадзе, а потым занепакоіўся, што не звер, як павінна быць, пільнуе гаспадара, а ён звера. Ведаючы, як Топу падабаецца пялёсканне, адчуў што гэтая лазня ў яго можа расцягнуцца надоўга, што ён з яе можа не хутка вылезці, можа самому давядзецца лезці ў ваду, каб яго адтуль выманіць. І ўсё ж пайшоў далей, з выспы на выспу. За бярэзнікам пачынаўся малады хвойнік, у ім Неўраў заўважыў хуткі, як ад вялікай птушкі, цень. Падумаў, ці не там ужо Топа, але ад вады было далекавата, каб перабегчы гэтак хутка. Пайшоў цішэй, зноў ды зноў кідаючы вачыма ў бакі. Заўважыў чалавека. Але ці мала хто мог хадзіць па лесе? За прасекаю спусціўся ў лагчыну, перасек шырокі прагал, падняўся на лясны ўзгорак са знаёмай старой зямлянкай, скіданай з ужо трухлявага бярвення. Далей быў роў — выйшаў да яго: на дне — вада, вышэй — каменне. Некалі тут пралягала слончына цяга — сюды прыходзіў. Знайшоў нават плоскі, як стол, камень, на якім неаднойчы сядзеў са стрэльбай і без яе, чакаючы сваю слонку. Сеў і цяпер. Камень быў цёплы, нагрэты сонцам. Паклаў стрэльбу на калені, прыслухаўся — адразу і пачуў. Але не слонку гэтым разам. Азірнуўся на трэск галля, як пад цяжкімі ботамі. За спінаю стаяў Іван. — Гуляеш па лесе? — спытаў. — Прыйшоў паслухаць слонак, — адказаў Іван з намёкам на тое, што ведае, чаго сюды прыходзіць мастак. — Без стрэльбы не ўпалюеш. — Гэта як хто. Адзін не ўпалюе і са стрэльбаю, а другі без стрэльбы знойдзе здабычу. Неўраў ужо здагадаўся, што Іван тут не выпадкова, што за спінаю, як ішоў, матляўся паміж дрэваў яго цень. Сачыў, ішоў па следзе? Іван падняў з-пад ног галіну, з-за халявы бота дастаў малую шахцёрскую сякерку з круглым молатам замест абуха, пачаў зачэсваць галіну. Відаць было — сякерка вострая. — Іншы паляўнічы возьме любога звера, гэта так, без стрэльбы і без сякеры, голымі рукамі, — сказаў Неўраў. — Я гэтакіх ведаў. Але яшчэ ніхто не браў рукамі, нават з сякерай, на цязе слонку. Іван заткнуў сякерку за халяву бота, бліжэй падышоў да Неўрава, паклаў руку на ствалы, спытаў, з усмешкаю зірнуўшы ў вочы мастаку: — А можна патрымаць у руках? — Патрымай, калі ахвота. У ствалах няма патронаў. Сам падаў стрэльбу. — Якое ж паляванне без патронаў? — Да свайго часу павінны ляжаць у кішэні. — А можа, цяпер той самы час? — Пакуль што слонкі не чуваць. — А наша слонка не там, — ён пальцам паказаў на неба. — Яна даўно ўжо тут. — Тут — гэта дзе? — Гэта не там. Гэта тут, — паказаў пальцам у зямлю. Хацеў зарагатаць, не атрымалася: гігікнуў па-дурному. Расшпіліўшы на грудзях скуранку, зняў з галавы шахцёрскі картуз, павесіў на ялінку, адышоў ад мастака, узвёў куркі, ускінуў стрэльбу, пацэліў у сароку, якая пералятала, шчабечучы, з хваіны на хваіну, шчоўкнуў затворам. Неўраў яму сказаў: — Не шчоўкай, як не заражаная. Не збівай байкі. Сарокі на суку ўжо не было. Іван павёў стваламі вакол сябе, наставіў на мастака, зноў шчоўкнуў. Неўраў жарту не зразумаў, але ўбачыў, што жарт быў сумыслу, што гэтым чалавек хацеў сказаць. Ды ўжо і ён удакладніў: — Дзе тут? А тут. Яна тут паміж намі. — Цікава! — здзівіўся Неўраў. — Цікава, — адказ быў без здзіўлення. — Дык у чым справа? — Неўраў дастаў з кішэні два новыя, з латуневым бляскам, патроны, працягнуў на выпрастанай далоні. — Якраз два. Адзін твой, другі мой. Ты гэтага хочаш? — Іван маўчаў. — Ну, выбірай. Той стрэльбу апусціў, звесіў галаву, спадылба разглядаў патроны, напружана маўчаў. Выбар быў за ім. Сам напрасіўся. — У маёй бабы не можа быць двух мужыкоў, — як выціснуў з сябе патрэбнае яму ў гэтую хвіліну апраўданне. — А ў іншых? — Да іншых які мне клопат? Ён падышоў бліжэй, выставіў руку, каб узяць патрон, але узяў не адразу, пакутліва гадаючы, каторы выбраць, каб не прамахнуцца, і выбраў, нарэшце, не бліжэйшы, а той, што блішчэў далей, быццам яму падсунуты не лепшы. Патрымаў у пальцах з недаверам. Неўраў заўважыў яго разгубленасць. — Што задумаўся? Думаць трэба раней, як ідзеш на паляванне. Запозна думаць — гэта смерць, — разважыў змрочна, як бывалы паляўнічы, і працягнуў насустрач рукі са сціснутымі кулакамі. — Яшчэ раз выбірай. У адным патрон, у другім пуста. Угадаеш, дзе патрон, — страляеш першы. Не ўгадаеш — першы я. Іван маўчаў. Пра гэтакія правілы, можа, не ведаў, але сказаць супраць не мог нічога. На ілбе выступілі кроплі поту. Страхам адчуў, што справа дрэнь і ходу назад няма. Але на што разлічваў? Што запалохае мастака? Па левым кулаку ўдарыў — патрончык у ім бліснуў. Аж горача зрабілася: не абы-што выйграў — жыццё. Але яшчэ мацней збянтэжыўся, бо раптам уявіў, як ён цяпер застрэліць чалавека. Насмерць? А як іначай? Калі застрэліць, то насмерць, іначай у гэтых гульнях не бывае? Неўраў той гіблы страх убачыў — з усмешкаю глядзеў на мокры лоб. Іван змахнуў пот рукавом. Твар у яго быў злосны. — Вунь… бачыш хвою? Пад ёй станоўся і адтуль палі. Патрон і стрэльба ў тваіх руках. Паміж намі дваццаць крокаў. Я зайца белага зімою па белым снезе кладу за дваццаць крокаў на хаду. Ты гэта памятай. Прамажаш — я не прамахнуся. Іван таптаўся на адным месцы, глядзеў у зямлю, маўчаў. Ён штосьці хацеў прыдумаць, сказаць, але ніякая думка ў галаву не ішла. Цяпер маўчаў і Неўраў, як даючы яму на тую думку, што не давалася, яшчэ хвіліну. — А можа... Штосьці падумаў? Але замоўк. — Што можа? Ну, гавары, смялей. Няма табе чаго сказаць. Калі б ты быў мужык, рабіў бы па-мужыцку. Кулак у цябе ёмкі, на бабах прамашкі не даеш. — Іван тут бліснуў на мастака вачыма, але адразу іх схаваў пад чорнымі брывамі. — Задумаў ты па-панску? Ці па-гарадскому? Ну, як задумаў, то і пачынай. Хай будзе і тут па-твойму. Іван быў вымушаны стаць пад хвою. Пераламаў стрэльбу, каб у ствол патрон закласці. Спытаў: — У які ствол? — У трэці. Не зразумеў: — Тут усяго два. — А трэцяга ўжо няма? — працягваў здзекі Неўраў. — Дык гэта я яго згубіў. Стралок ты, бачу, адмысловы, табе хопіць і двух. Кладзі ў любы. Цяжка думаючы, той даўгавата соваў патрон у ствол, а Неўраў глядзеў чэпка, падганяў, хоць рабіў выгляд, што падбадзёрвае, падказвае, як што рабіць: — Ды не забудзь перахрысціцца. Бог не шкадуе нехрысцяў. Не глянуўшы ў бок мастака, Іван перахрысціўся, аберуч абшчаперыў стрэльбу, падняў да падбародка, прыладзіў ложа да пляча, а сківіцай не прыкладаўся, як нешта яшчэ думаў, нечага чакаў. Прыклаўся. Стаяў, як слуп, не варушыўся, цэлячыся, як і не дыхаў. Нібыта прывід, раптам паміж стралком і мастаком узнік мядзведзь. Адкуль узяўся? Спачатку на чатырох, але даў дыба, на задніх лапах рушыў да стралка, сярдзіта рохкаючы, нібы кабан. Стралок голаў ускінуў, мядзведзя ўбачыў перад сабою, і стрэльба грохнула, нібы сама, ад перапуду. Стралок шаснуў у ельнік. Стрэльба ляжала на зямлі. Топа стаяў над стрэльбай. Ён гроб пад ёю кіпцямі, каб узяць на лапу, але ўзяць не мог — адкінуў ад сябе і рушыў да Неўрава. Ведаючы, як не любіў Топа парахавога смуроду, Неўраў ужо трымаў у жмені цукар — сунуў спажыву ў пашчу звера. Як сябры, абняліся. Калі ж Топа пачаў ізноў тачыць нос у кішэню, адкінуў яго галаву ад сябе, падняў стрэльбу з зямлі, абцёр далоньмі ад пяску, дастаў са ствала гільзу, заклаў у ствол новы патрон з кішэні. Чорны шахцёрскі картуз вісеў на ялінцы. Ад стрэлу ён падскочыў, як жывы, і пакаціўся па зямлі. Ускінуўшы стрэльбу на плячо, Неўраў падаўся з лесу на дарогу. У доме ля парога ён зняў з сябе янота, ускінуў ля дзвярэй на вешалку, прайшоў у майстэрню, там абцёр стрэльбу мяккай анучкай, павесіў на сцяну, дзе ёй належала вісець заўсёды, падышоў да мальберта. Зняў з карціны фартук, сеў перад ёю за стол і глядзеў на яе пахаладнелымі вачыма, як на штосьці не ім задуманае і напісанае. Глядзеў і думаў: чаму ён тут, у гэтай вёсцы, каму ён тут патрэбны? Заплюшчыў вочы, нібы заснуў. Рука ляжала на стале. Яна нервова ўздрыгвала, сцішалася і зноў уздрыгвала. Адчуў ёю паперу і яе скамечыў у кулаку. Потым расплюшчыў вочы, кулак расціснуў. У руцэ ляжаў скамечаны канверт. Здзівіўся: што за ён? Паклаў на стол і параўняў далонню. Канверт быў запячатаны. Рог надарваў, у дзірачку прасунуў палец, разарваў далей, дастаў паперку. На ёй быў чорны штэмпель, арол дзяржаўны з дзвюма галовамі — дзве, у два бакі, вострыя, нібы нажы, дзюбы. У лісце паведамлялася, што суд разгледзеў іск гаспадзіна Лупандзіна аб вызваленні дома ў вёсцы Лыскаўшчыне, які належыць яму на правах уласнасці, жыльцом дома гаспадзінам Неўравым, які карыстаўся правам на дом часова па згодзе і ўмовах дагавору абодвух бакоў, і што пасяджэнне суда адбылося пры адсутнасці падацеля іска і жыльца дома з прычыны таго, што яны не з’явіліся. Неўраў адклаў ліст убок і глядзеў на сваю новую карціну. Потым падняўся з-за стала, узяў ліст, падышоў да грубкі, адчыніў дзверцы і сунуў паперу ў грубку. Каля парога накінуў на сябе футра, капялюш і выйшаў з дому. Мужычок шчаслівы Раніцай нечакана з’явіўся Восіп. Адразу завітаўшы ў майстэрню, быццам яго тут даўно чакалі, сеў за стол, зняў з галавы, паклаў перад сабой шахцёрскі картуз, падпёр рукою падбародак і, не зважаючы на гаспадара, які сядзеў насупраць, пільна, жмурачы вочы, глядзеў на стрэльбу, што вісела на сцяне, усё роўна як яна павінна была выбухнуць і ён чакаў таго выбуху. Неўраў сачыў за напружаным тварам Восіпа, пазіраючы і на знаёмы картуз. — Носіш бацькаў? — спытаў. Хлопец параўняў верх картуза, глянуў праз яго на сонца ў акне, кінуў на стол і зноў, нічога не кажучы, глядзеў на стрэльбу. Неўраў узяў картуз, абмацаў на ім дробныя дзірачкі. — Яшчэ новы, сукно царскае, шынельнае, а моль ужо стачыла. — Не моль, а драбавік, — праз зубы выціснуў з сябе Восіп. — Бацька не начаваў дома. Гэта ўсхвалявала і Неўрава. — Учора ён да мяне заходзіў. На галаве быў гэты картуз. Пагаварылі, і ён пайшоў. А дзе ты яго ўзяў, калі не бачыў бацьку? — Знайшла ў лесе Нюрка. У каго яшчэ ёсць драбавік, акрамя як у вас? У пана, у ляснічага, у лоўчага? Ёсць у Грыбіне ў мужыка, які рабіў вам цёс на падрамнікі. — Думаеш, хтосьці страляў у бацьку? — А што мне яшчэ думаць? Учорашнія жартачкі абарочваліся вялікай непрыемнасцю, якую ніхто не мог прадбачыць. Калі ў лесе Неўраў сутыкнуўся з бацькам Восіпа, а пасля смехатуры з двубоем разышліся, разлічваў, што ўсё закончылася карысным для фанабэрыстага Івана перапалохам, і ведаць, што адбылося, ніхто не будзе, акром дваіх ды мядзведзя. Але ж — картуз. Ён аказаўся таксама сведкам і сведкам небяспечным, бо ўжо загаварыў. Навошта траціў на яго патрон? Сам-насам гэтак разважаючы, усміхнуўся нечаканай думцы — падняўся з лаўкі: — Надзень картуз на галаву. Цяпер скажы, як з драбавіка можна прабіць верх картуза, які сядзіць на галаве? Той, хто страляе, павінен, калі ў лесе, залезці як вышэй на дрэва, не на абы-якое, на блізкае, каб стрэліць зверху ўніз. Ні мяне, ні пана, ні ляснічага на дрэва не загоніш. А ўзлезці трэба загадзя і там чакаць, калі яшчэ твой бацька прыйдзе пад тое дрэва. Ці яму загадаеш, пад якім дрэвам стаць? Восіп, як ачмурэлы, затрос галавою. — Тады... не ведаю. — Дык і я не ведаю. Яшчэ ці знойдзецца той дурань, каб чалавеку ў чарапок стрэліць драбнюткім бакасіным шротам. Ты паглядзі на макавыя дзірачкі ў картузе. Хто мае стрэльбу, той ведае, што бакасіннік у гэтакай мокрай справе як мёртваму прыпарак. Ідзі ў Грыбін. Ды не шукай там драбавік, не смяшы людзей. Лепш бацьку пашукай у сяброў. Пайшоў Восіп ужо не гэтакі хмурны, як прыйшоў. Неўраў узяў у рукі палітру, але і тады, як супакоіўся ў размове з хлопцам, настрою да працы не было. Адклаў палітру на падваконнік, выйшаў на кухню, з-пад лаўкі выцягнуў кош з бульбаю, у бульбе знайшоў дзве яшчэ не зусім звялыя рэдзькі, аблупіў буйнейшую, сцёр на тарцы, лыжкаю ўтаптаў у глечык, накрыў сподкам. Зноў грукнулі дзверы ў сенцах. Зайшоў Змітрок. — Да вас там мужыкі. — Што яны хочуць? — Каб да іх выйшлі. — А самі дзверы адчыніць не могуць? Дык пакажы ім, як гэта робіцца. Зайшлі тры як быццам сарамяжлівыя мужыкі, хаваючыся адзін за аднаго. Змітрок спыніўся за імі на парозе. Як толькі Неўраў паказаўся з кухні, усе тры сталі на калені, перахрысціліся, як да іх выйшаў Бог. Мастак сурова глянуў паверх чорных, без шапак, галоў на Змітрака, быццам гэта ён ім даў каманду. Хлопец у гэты момант адвярнуўся з хітра схаванай у вусах усмешкай, нібыта ён тут ні пры чым. Яго ўсмешка яшчэ мацней узлавала Неўрава: сам, крэкчучы, апусціўся перад мужыкамі на адно калена, войкнуў ад болю, бо нага дужа не хацела згінацца, рукамі абапёрся аб падлогу і, асцярожна падабраўшы пад сябе другую галёнку, стаў на другое калена. Глядзеў на мужыкоў, на кожнага па чарзе, лавіў сустрэчны погляд і не мог ніводнага злавіць, бо ўсе тры, пазвешваўшы галовы, глядзелі пад сябе ў падлогу. З хвіліну маўчалі. Нарэшце Неўраў спытаў: — Ну што? Дакуль, як бараны, будзем стаяць? Змітрок узяў за каўнер бліжэйшага, прыўзняў, аж той храпнуў, бо світка балюча ўрэзалася пад горла. Сказаў бадзёра ўсім: — З каленяў падымайцеся, браты-сяляне. Ён падышоў да Неўрава, пасобіў стаць на ногі, ведаючы, як той пакутаваў імі ўсю зіму. Мастак ужо смяяўся, нібы з сябе, з свае нямогласці, аберуч хапаючыся за крыж. — Ну вось, таксама ракам пастаяў. Прымусілі. А цяжка. Як вы гэтак усё жыццё? Сяляне маўчалі. Неўраў зайшоў на кухню, паклікаў Змітрака, даў яму місу з рэдзькай, акраец хлеба і селядзец на сподку, каб нёс на стол у майстэрню, сам узяў штоф з гарэлкай, нож, відэльцы. За сталом мужыкі сядзелі нібы штыкі, не гнуліся, як ля парога, шырэйшымі глядзеліся ў плячах. Наліўшы ў кілішкі, мастак спытаў пра шапкі, бо, як у дом зайшлі, трымалі ў руках. З-пад стала павыцягвалі рукі з шапкамі, кожны паклаў сваю побач на лаўцы. Кулакі леглі на стол. — Дык адкрываем пасяўную? Ці вы ўжо разгавеліся і за Хрыста, і за ўрод на полі? Мужык старэйшы, сівы ў скронях, смялейшы, заўсміхаўся, вакол агледзеўся, як скінуў з сябе нялёгкія вярыгі, другі, таксама пасмялеўшы, яго ўсмешку прачытаў уголас: — Было, што разгавеліся. А трэці, маладзейшы за абодвух, прамаўчаў. Усе былі з Грыбіна, іх Неўраў з твару ведаў, але як зваць успомніў аднаго, старэйшага: — Пятрок, здаецца? — У-га, Капуста па-вясковаму. Петракоў у нас шмат, а Капуста адзін. І Качан адзін. — А хто Качан? — А я, — ледзь чутна адазваўся мужык у гадах сярэдніх. — Браты? Змітрок падсыпаў дробнага смеху, як гароху: — Яны і пану гэтакія. Капуста запазычыў, а Качан адрабляе. — Дык адрабіў? — спытаў Неўраў. — Сваю патраву. А як папрасіў пана, каб даў, чым адсеяцца, той кажа: не адрабіў. Ды як жа гэта так? Тры дні ставіў гаць на сажалцы — мала? А ён пытаецца: і за пчаліны рой, які злавіў ды прапіў? Яго, кажу, не я лавіў, не я прапіваў. А хто? Капуста. Дык пан на гэта: ведаць не хачу, хто з вас Качан, хто з вас Капуста, з адной грады абодва — адрабляйце. І ці яму дакажаш? — Дык хто Качан і хто Капуста? — заблытаўся ўжо і мастак. — Я Капуста, — сказаў Пятрок. — Завінаваціў пану? — Ніякіх пчол не ведаю. Яму былі патрэбныя парабкі лес карчаваць, а я з хрыбтом зіму качаўся на печы — ні стаць, ні сесці. Ледзь з хаты вылез на вясну. Дык ён прышыў мне пчол. — Я цябе бачыў ля панскай брамы, як чмокаў пану ў руку. Што атрымаў за тое? — А дулю атрымаў. Шчэ добра, што не бізуна. — Ну, мужыкі, цяпер я разумею, што вас прывяло. Але ж я свой палетак засяваю фарбачкамі. Чым вам магу пасобіць? — Ды мы б купілі. — Ёсць грошы? Якая тады бяда? — Каб жа яны былі. Неўраў паглядзеў на Змітрака: — А ты таксама ў пана просіш? — Навошта ён мне. — Адвярнуўся, як ад размовы, яму прыкрай. — Дык, можа, пасобіш мужыкам? — У бацькі ключы ад свірна. Хай з ім гавораць. Калі грыбінскія пайшлі, Змітрок застаўся. Неўраў бачыў, што з мужыкамі ён сустрэўся каля дома выпадкова, пра тое, з чым яны з’явіліся, не ведаў, меў штосьці сваё і тое штосьці выклаў адразу. Цяпер ён вяртаўся з Талачына, і там меў непрыемнасць сустрэцца з земскім судовым спраўнікам, які раней бываў у Лыскаўшчыне, калі пан судзіўся з мужыкамі за межы ў полі, тады спраўнік задумаў узяць Пракопа ў сведкі, заходзіў у хату і бачыў у хаце Змітрака. Сустрэўшы яго цяпер на вуліцы, учапіўся ды завёў да суддзі. Спачатку хвалілі, які ў Пракопа спраўны ды прыгожы сын, казалі, каб собіў суду ў цяжбах з мужыкамі, рос годным у паны, а потым падсунулі паперу, каб падпісаў, што згодны сведчыць па справе аб высяленні мастака з панскага дома і быць за панятога. Уратавала думка: чаму павінен быць дурнейшым за свайго бацьку, які заўсёды ад гонару ісці супраць сваіх людзей адмахваўся? Сказаў, што іхнюю паперу прачытаць не можа, таму не можа і падпісаць, каб не прамахнуцца. Былі населі, як ваўкі на козліка, маўляў, як гэта чытаць не можаш, калі чытае бацька? Дык тое ж, упёрся тады рагамі козлік, бацька, а сын яшчэ да бацькі не дарос. Не паверылі, але і хітрыкаў мужыцкіх не знайшлі як абысці — адпусцілі. Ён шапку хутчэй на галаву ды за дзверы, і гнаў каня ўсю дарогу, каб не нагналі. Тут Неўраў задумаўся. Спытаў, калі прыедуць высяляць. Змітрок гэта не ведаў, але вока бачыла і вуха чула, як быў у судзе, што доўга збірацца не будуць. Гэтак і сказаў. Пра тую судовую справу мастак апошнім часам не думаў, быццам яна магла сама па сабе згубіцца, усе думкі былі пра работу за мальбертам, і тое, што цяпер паведаў Змітрок, не ўсхвалявала моцна — адказаў без эмоцый: “Ну хай сабе едуць”. I загаварыў нібы зусім не пра судовую справу: пра самога Змітрака, яго новы прыруб да хаты, калі паставіць і ці думае загадзя, што маладую жонку трэба прывесці не ў пустыя сцены, што адразу спатрэбяцца сталы, шафы, ложак, крэслы, бо хоць ён і мужык, але ж не абы-які, на палок ці падлогу маладзіцу не пакладзе. — Як прывяду жонку, тады зраблю і ложак. Цяпер трэба адсеяцца, — практычна і проста адказаў Змітрок. Неўраў — за сваё: — Бярэш прыгожую дзяўчыну, дык трэба прывесці ў прыгожую хату. Ты ж не бядак і не скупеча, каб спаць з ёю на дошках? Навошта рабіць мэблю сякераю, калі ёсць фабрычная? Размова Змітраку была нечаканая, але стрэліў адразу: — Прадаяце сваю? Адразу адказаў і Неўраў: — Ты не пытайся. Ты купляй. Хлопец быў кемны, не маруда і на кані, і без каня, з сякерай і са словам. Хоць чуў не тое, што чакаў, але ведаў загадзя, што адказаць: — Чаму б і не? Як па кішэні?.. — А я ў тваю кішэню не заглядаю. Падганяй каня ды вязі. Хоць і трумо. Маладзіцы любяць бачыць сябе на ўвесь рост. Змітрок павесялеў, бо гэтакая прапанова зусім здзівіла. — Вы кажаце, нібы аддаяце задарам. — А хіба мы з табою чужыя людзі? Насыплеш грыбінскім бедалагам мех збожжа — і квіты. Хлопец пачухаў за вухам. — Вы, можа, вяртаецеся туды, адкуль прыехалі? Нечакана спытаў, але і падказаў — гэта Неўраў адчуў адразу. Апошнім часам ён усё ж задумваўся над тым, чаго за ім ніхто не заўважаў, нават Параска: як будзе ён, мастак, пры ўсёй сваёй годнасці, не абы-хто і ў сталіцы, вымушана пакідаць дом дробнага вясковага пана? Яго тут выкінуць як нейкага бяздомнага бадзягу ці сабаку, які не мае права на дах над галавою? I выкінуць услед яго падрамнікі, эцюды, напісаныя і недапісаныя, малюнкі, мальберт, палітры, фарбы, пэндзлі, нават і фракі Шчэпкіна, Качалава, мундзір Чарняева, парчу князя Галіцкага, мужыцкія світкі ды лапці? І мундзір граданачальніка іх не спалохае. Ужо не забаяцца вопратак баярскіх, патрыяршых, царскіх. Пагромчык учыняць і футра здымуць з Топы. Каштан, магчыма, уратуецца. Стары, нікому не патрэбны, не на ланцугу — збяжыць. Яшчэ і чутку пусцяць, што незаконна жыў у панскім доме. Хто ён такі? Мастак? А дзе яго карціны? Што як мастак пасля сябе пакінуў? Попел? Ну, так: пакінуць трэба попел. Каб не капаліся ў эцюдах, у малюнках, у вопратках. Што лепшае — па мужыках разнесці, астатняе — спаліць. Забраць з сабою мальберт, партрэт Параскі, палітру, фарбы. А куды ехаць — якая розніца? Галоўнае, каб чулі, што едзе ў родны дом, у сталіцу царскую, бо слова гэтае ўсіх пужае: у сталіцы — цар! А можа, там мастак з самім царом — вась-вась? Цяпер ён весялей глядзеў у вочы хлопцу. Быў рады, што не забыў Змітрок, адкуль родам, што нагадаў пра тое, падказаў — нібы ўратаваў: вяртаецца туды, адкуль прыехаў. Чаму б і не? Сказаў і Змітраку з незразумелай усмешкай — ад смутку ці ад радасці: — Куды ж яшчэ мне ехаць, калі не ў свой дом? Як лёгка са Змітраком дамовіўся прадаць трумо за збожжа, гэтак лёгка і аддаў. Назаўтра ўранні браты пад’ехалі да ганка, вынеслі трумо з дому, паклалі на фурманку ды павезлі. Усё адбылося хутка, проста, без ваганняў, сумненняў. Але пазней, як быў адзін у доме, зайшоў у пакой, глянуў на тое месца, дзе трумо стаяла, на голую, пад светлымі шпалерамі, сцяну, і аж слязіна з вока пакацілася, спаўзла на бараду. Убачыў мамін пакой у родным доме і гэтае трумо між вокан, ламберны столік перад ім і крэсла, у якім яна, бывала, сядзела, вышывала ці вязала, ці шыла, ці чытала кнігу, ці ліст каму пісала. Ён, хлапчук, калі хацелася да мамы, дзверы прачыняў, глядзеў спачатку праз шчыліну ў трумо, якое стаяла за дзвярыма, у ім бачыў яе адбітак. Яна, яго пачуўшы, таксама глядзела ў люстра і заўважала ў шчыліне дзвярэй, гукала да сябе. Ён да яе заходзіў, клаў на калені галаву, яна цёплай далонню гладзіла, а то, бывала, адклаўшы нейкую сваю работу, штосьці цікавае яму казала ці чытала. Далонь яе заўсёды была цёплая, той цеплыні хапала, каб праз хвіліну шчаслівым выбегчы за дзверы. Пазней, калі мамы нястала, а ён быў ужо дарослым, мастаком, ды і яшчэ пазней, нават і тут, у вёсцы сярод чужых лясоў, балот, спыніўшыся каля трумо, бачыў у ім сябе і маму. Мог доўга перад трумо стаяць і грэцца тымі ўспамінамі. Гэтак адседзеў вечар. Наступнай раніцай, калі прачнуўся, пачуў блізкі ў доме голас. Тады ў ложку ўспомніў, што меліся прыехаць судовыя чыны. Расплюшчыў вочы і слухаў зноў. Пазнаўшы бубненне Восіпа на кухні, гучна, на ўвесь дом, спытаў: — Ты з кім там, Восіп? Той адказаў: — Знайшоўся бацька. — Жывы? — Без галавы ад перапою. — Хлопец падышоў да Неўрава. — Надзеў яму картуз на галаву, а ён яго зняў і не пазнае. Пытаюся, што там за дзіркі, нібы з драбавіка хто смалянуў. Вочы вылупіў — не разумее. Паперамацаў дзіркі, за галаву схапіўся: ці на месцы? Павесялеў, што на месцы. Пайшоў я да Пракопа прасіць каня, каб гной на поле пад бульбу везці, з канём вярнуўся, за вілы ўзяўся, чую ў хаце грукат. Я туды. А бацька ўжо з сякерай лётае, шукае мамку. Паразбіваў гарлачы, макатры. Мамка ў агародзе, капала пад грады, баялася зайсці ў хату. — I ты яго баішся? — Моцна, зараза, б’ецца. — Дай вілы ў рукі, каб гною пакідаў. Пацішэе. — Дай яму вілы, дык не будзеш ведаць, куды ад іх бегчы. Хаваць трэба і вілы, і сякеру. Восіп пашоргаў у печы, аднёс у шаечцы мядзведзю і сабаку. Пакінуў на кухні, на стале, гарлачы з малаком і знік. Неўраў хацеў спытаць пра маці, ды не паспеў: чакаць яе ці не чакаць? Параску на карціне пасярод Друці ладдзя чакала. Чакалі палатно і фарбы. Але доўга не мог чакаць мастак. Адчуванне, што момант, каб выявіць задуму, вобраз, з’явіўся, як дар Божы, рабіла яго шчаслівым, нягоды лёсу і абставіны з судом, панам, домам знікалі ў гэтых адчуваннях, як міражы, але палохала, што момант, калі яго цяпер не скарыстаць, можа таксама ператварыцца ў тло, у міраж. Як гэтакае адбываецца, ён ведаў, бо і ў яго, як у кожнага мастака, неаднойчы паміралі цудоўныя задумы, ненапісаныя і недапісаныя вобразы, карціны. Адчуванне і дару Божага, і згубы дару блукала ў жылах і кроў то ледзянела, нібы перад апошнім штуршком сэрца, то загаралася, паліла. Калі Восіп пайшоў, выйшаў з дому і Неўраў. Ад ганка падняўся на выспу ў садзе. З яе відаць была ўся вёска. Яшчэ не цвілі яблыні, але слівы ды вішні стаялі скрозь у квецені. Яны раслі па межах, уздоўж платоў, і межы, цяпер бялюткія, выразна дзялілі вёску на большыя ды меншыя сады, падворкі, агароды. Вярнуўшыся да ганка, заўважыў пад крайняй яблыняю незнаёмы мех, на дзірках ды на латках, не пусты. Адкуль ён тут? Падышоў, узяў за хахол, патрос: цяжкі, нібы з каменнем. Развязаў: дык сапраўды каменне белае. Кавалак патрымаў у руцэ, потым другі. Першы нічога не сказаў, але другі спалохаў: плячо Венеры? Аж звон пайшоў па галаве. Усё з меха вытрас на зямлю: разбітая, у кавалках гіпсавага друзу, ляжала перад ім багіня. Быў полудзень.. Свяціла і добра грэла сонца, калі выйшаў за вёску. У адзін бок ішла мужыцкая, гуртавая, паша, ужо зазелянелая, у другім баку стаяў бярэзнік з хвойнікам. Нешырокая паша паміж рачулкаю ды лесам далей межавала з панскім лугам, і тут пан неаднойчы браў ваўкоў. Егеры выганялі шэрых з лесу, а ўжо на пашы пан пільнаваў верхам на кані з хартамі. Хартоў пускаў наўскач, за імі імчаў сам. Ваўкам не было куды дзявацца. Яны ляцелі спачатку па мужыцкім лузе, потым па панскім, і ўжо там была забава пану, калі зграя хартоў наганяла шэрых. Але цяпер мастака прывёў сюды не ўспамін тых паляванняў з панам. Ён бачыў перад сабою канцавую ў вёсцы хату: спыніўся каля плота і глядзеў у вокны, чакаў, хто тут яго заўважыць — Параска, Восіп ці Іван? Кавалак гіпсу ад Венеры ляжаў у кішэні. Калі надумаў сюды ісці, гіпс у кішэню сунуў як неабходнасць, сведку ў размове. Але цяпер, убачыўшы Параску пасярод двара, гіпс выкінуў з кішэні, звярнуў у адчыненыя варотцы. Параска трымала перад сабою начоўкі з маладой крапівай — паўкругам месяца на ёй блішчэла сечка. Паставіла начоўкі на калоду, выцерла аб фартук рукі. — Дзень добры, Мікалай Васільевіч. — Спакойна, ветліва, прыязна ўсміхнулася. — Зойдзеце ў хату? І тое, што адразу ў хату завяла, і тое, што спакойна ды ласкава на яго глядзела, здзівіла, бо ведаў, што адбывалася ў хаце — хваліцца не было чым. Калі зайшлі, ён у яе спытаў: — Ты, бачу, адна? — Мае на полі. Узялі кабылу ў Пракопа, павезлі гной. Сянні хочуць ячмень пасеяць. — Ты ім не пасабляеш? Адразу яна не адказала. Прынесла, на стол паставіла гарлач з малаком, наліла ў кубак. — Самі справяцца, не зломкі. Сусед паехаў пасабляць. Неўраў вальней уздыхнуў. Сеў ля акна за стол, узяў кубак у дзве рукі, колькі глыткоў адпіў і зноў глядзеў ёй у вочы. — Ты не кажы мне пра яго. I не кажы, як табе цяжка. Я ўсё сам ведаю. І тое, што кажуць людзі, і тое, чаго ніхто не скажа, нават і ты не скажаш. Чужое ярмо ў вёсцы мала хто заўважае. Бо ў кожнага яно сваё, з сваім кожны звыкаецца і тады чужога не бачыць, не адчувае. Яно бывае ад вока схаванае, але душыць. Хтосьці з ім мірыцца. Бо людзі не аднолькавыя. — Вы хочаце спытаць, калі да вас прыйду? Ну, так, ярмо. Што адка­заць? Зманіць баюся. Цяпер не ўсюды мая воля. Вы бачыце. Але прыйду, як будзеце чакаць. — Я кожны дзень чакаю. Але ёсць дэспат і ў мяне. Ён, як усе дэспаты, доўга чакаць і дараваць не любіць. З ім жывеш — не ведаеш, калі на дыбы ўсхопіцца. Неўраў упарта глядзеў ёй у твар, штосьці шукаў у ім, у яе вачах, чаго раней не бачыў, не ведаў. Яна рабіла выгляд, што не заўважае яго пранізлівага позірку, які мог і душу дастаць, але адчувала, што ён шукае. — Ваша работа гэтакая, як мая доля. Тут воля, тут няволя. Я разумею, паміж іх і вам нялёгка. — Раптам змяніла і настрой, і голас, лягчэй сказала: — Змітрок хваліўся, што князя пішаце з яго? — Калі ён табе хваліўся? — А як падвозіў з Друцака, з усеначнай. — Бачыш, не ўтрымаўся. Хоць я прасіў маўчаць. — Той самы, змоўчыць. О-го, Змітрок — князь друцкі! Як крылы вы яму прышылі. Дзе тут не пахваліцца? — Дык вось баюся, каб не заўчаснай была радасць. — А што? Нядобры з яго князь? — Здаецца, што князя ў ім знайшоў, не памыліўся. Але князь без князёўны — няпоўны князь. Не разумееш? — А што тут разумець? — як абурылася Параска, аж рукі вырвала з ягоных рук, кулачча сціснула, у стол грукнула. — Ёсць і князёўна. Танюха ў Грыбіне. Дзяўчына гарная. Усе бабы кажуць, што быць вяселлю, як адсеюцца. Можа, на Купалле. — Хай дае ім Бог шчасця. Але яе знайшоў Змітрок. А тут — мастацтва. Тут павінен знайсці мастак. — Самі казалі, што ў мастацтве як у жыцці. — Ну, так, як у жыцці. Але і больш за тое — як у мастацтве. Прымоўкла расчараваная Параска. Дайшло і не дайшло. Не ўсё зразумела ці не ўсё пачула? Зрабіла выгляд, што і пачула, і зразумела: — Дык, можа, вы ўжо знайшлі? — Знайшоў. — Сакрэт? — Цябе знайшоў. Параска пырснула ад рогату. — Прыйшлі, каб насмяшыць? Мастак зноў схмурнеў. Абвіслі над вачыма бровы. — Прыйшоў прасіць. Яна зноў насцярожылася. Што даць магла? Гарлачык малака, дзясятак яек? У дубовай бочцы мочаных яблык? Але па гэта ён не прыйдзе. Бочка ўжо на паграбні памытая. Спытала: — Што трэба ад мяне? — А ты не зразумела? Не пачула? — Пачула. Але... яшчэ раз. — Скажу. Я ўсім усё дарую. Твайму Івану, суду, пану. Хоць сёння пакіну панскі дом. Усё пакіну, сваё і не сваё. Але мне трэба дапісаць карціну. Яна — мой лёс. У мастака нічога даражэйшага не бывае, як апошняя, недапісаная карціна. Толькі яна адна мяне ці апраўдае, ці пахавае. — Ужо ж напісалі? — У ёй няма цябе. — Якая ж я князёўна? Мужычка. Баба. — Толькі твае тут вочы могуць глядзець на князя так, каб ён на гэтай зямлі застаўся і бараніў як кроўную, сваю. Як ты глядзела на Чарняева і на мяне, калі мы першы раз зайшлі ў тваю хату. Не памятаеш той сустрэчы? — Вы не дасце яе забыць сваім партрэтам. Але цяпер вам, можа, лепш пісаць Глафіру? Прыгожая і маладая. Хоць якому князю. Падумаў: папракае? Але адразу і адкінуў думку: не можа хітраваць Параска. Чаму і сапраўды не напісаць Глафіру? Успомніў, як на яе глядзеў на сажалцы Змітрок. — Прыгожая? — нібыта пагадзіўся і ў той жа момант рашуча адказаў як і Парасцы, і сябе ратуючы: — О, не! Глафіра вабіць і адпужвае. Сустрэне цёпленька, адпрэчыць холадна. I мастаку, і князю краса трэба дабрэйшая, тутэйшая. У кожнага народа яна свая. Ты з іншага народа, як Глафіра. Цар кажа, што тут і там — адзін народ? І пан Лупандзін кажа тое. Але цар скраў гэты народ і выдае за свой. Мастак — не царскі паслугач. Яна маўчала, схіліўшы галаву, глядзела ў стол, баялася ўзняць вочы. Калі ж ён выказаўся і замоўк таксама, устала з-за стала, спынілася каля акна і праз акно глядзела на дарогу, што за гародчыкам вяла ў поле. Як хвалявалася не толькі за яго, але і за сябе, за сваю хату, за сям’ю. Быў гэтакі ўжо час, калі сын з бацькам маглі вярнуцца з поля. Ён гэты неспакой адчуў і падышоў, стаў побач. — Ты больш нічога мне не скажаш? Узняўшы галаву, яна глядзела яму ў вочы — ён здзівіўся: твар, у вачах пачуцці, думкі былі кропля да кроплі тыя, што памятаў з не блізкай першае сустрэчы. — Я прыйду, — прамовіла ўжо без таго спакою, якім сустрэла, прывяла ў хату. — А вы мяне чакайце. Яна, вядома, памятала, як пад гарачую руку ён у печы паліў свае эцюды, на вёску злуючы, на мужыкоў, што не такія, якіх хацеў тут бачыць, як шкадавала тыя эцюды. Нібы пра тое, ёю перажытае, ён нагадаў: — Ці дачакаецца карціна?.. Трывогу Неўрава адчула. Яна была не проста вялікая альбо малая — у тым шэрагу быць не хацела і не магла, і вяла туды, дзе выспявала альбо яго ўсё, альбо яго нічога. Параска змаўчала. Што абяцаць — не ведала. Ён з-за стала падняўся і выйшаў за парог. Вярнуўшыся дадому, адразу зняў з мальберта фартук — зноў сеў насупраць незакончанай карціны. Яшчэ да Пасхі ён не вельмі верыў у тое, што з парабкаў напіша вояў князя. Але як рызыкнуў, за колькі дзён накідаў постаці і твары Вала, Гараські, Міцькі. Тады і князя лёгка ў ладдзю паставіў, бо ў князя верыў, адчуўшы яго ў Змітраку. Гадоў прыбавіў — не састарыў. Даў твару і ад Ворана — ці не бывае гаспадар падобны на свайго каня? Дакладней, Воран даў князю сваё вока: агонь — не вока. Тое, што бачыў у каня на гаці ў залеву, як з Друцака вярталіся ў вёску. А як Змітрок у ладдзі з’явіўся, дык і братуха з ім — ля княскіх ног. Дзе ж месца хлопцу-валанцёру, як не ля князя? А ўжо тады Пракопу знайшлося месца. З ім, як з мадэллю, працаваў даўно і неаднойчы, усё адчуваў: фактуру, каларыт, натуру. У карме сядзеў — усё хітрым вокам бачыў вакол сябе ды князя. Глядзелася і люлька на губе адвіслай, нібы падвешаная, і лбіна з высокай лысінаю на адной парабале з гарбатым носам, нібы ў вешчуна-прарока, і вострыя, нібы цвікі, вочы-спарышы, адно прымружанае ў ценю пад брывом калматым, у ім заблытанае, другое з халодным цвярозым бляскам пад ускінутым брывом. Хто быў ён? Княскі казначэй? Сядзеў, як гаспадар, аблёгшыся на куфар, распісаны пад срэбра-золата. Але мацней за ўсіх здзіўлялі-радавалі парабкі. I не таму, што ўдаліся больш за князя ці за воя на карме, за валанцёра. Дзесяць гадоў атручвалі жыццё мастаку сваёй маўклівасцю, прыніжанасцю, пакорай перад панам, шэрымі думкамі і тварамі, палітру выбівалі з рук, ператваралі ў попел узвышаныя думкі і пачуцці халопскім страхам. I вось — што атрымалася на палатне? А тое, што спраўджвалася ахвота даць ім магчымасць адчуць сябе не парабкамі — воямі. Было пытанне: калі баяцца прамовіць слова, дык ці асмеляцца ўзняць меч на ворага? А напісаў — нібы сабе таксама прамыў вочы: і парабак уздыме меч — вой не памёр у ім, жыве. Святло ды колер, фарбы мелі сілу, каб у парабку прачнуўся вольны чалавек. Убачыў — акрыяў. Не мог ужо адысці ад палатна. Цяпер палітру браў у рукі — думаў пра Параску: дык прыйдзе ці не прыйдзе? Сказала, што прыйдзе, — спяшаўся сябе суцешыць. Але трывога заставалася: як прыйдзе, то калі — каб не спазнілася? Зноў адкладаў палітру, выходзіў з дому, кружыў вакол яго, па садзе, у ліпах. Вяртаўся — кружыў па доме. Спыніўся перад мальбертам — глядзеў на палатно. Сядзеў у ладдзі, на борт схіліўшыся, на меч руку паклаўшы, Міцька: чым не вой? Ажно дзівіўся: чаму тут, у вёсцы, бачыўся Міцька парабкам? І Таўкачом. І Свіным Вокам. Меч іншым мужыка рабіў? А калі вілы ў руках — таксама зброя? Чаму, успомніўшы напісанага Рэпіным беларуса, згадаў адразу Міцьку як Свіное Вока? Шырокі, круглы твар і дробненькія вочы-шчыліны — за гэта? Што твар у два тоны: зверху — лоб і палова носа — светлыя, як сонейка не бачылі, а ўнізе — шчокі, сківіцы, ніжэйшая палова носа — цёмныя ад сонца? Ну, што ж, мужык у шапцы зіму і лета, ад шапкі цень на твары — не бачыць сонца. Вока ў мастака вострае: два колеры заўважыў і прачытаў адбітак двайной душы, дваістай думкі. I парабак, і вой. Там — скажа, тут — змоўчыць. То ўзбурыцца, то сцерпіць. З куста высунецца, і ў куст схаваецца, як лесавы, балотны чалавек. У адным — два. Гэтакія і вочы — як у чалавека і як у свінні. Нібыта спяць, але ўсё бачаць. Гэтакая і доля: то цёпла — то халодна, то сытна — то галодна. Злавіў мастак дэталь і мужыка ўбачыў праз яе знутры і звонку. Дык гэта — Рэпін, рэаліст. А Неўраў — не рэаліст таксама? За княскаю ладдзёй плыла яшчэ ладдзя, у якой стаялі адным гуртам, адзін ля аднаго, нібы скала, яшчэ тры воі ў шаломах ды кальчугах, з цяжкімі мечамі, — Качан, Капуста, Восіп. Апошнім Восіпа пісаў. Не мог забыць і тым пакрыўдзіць хлопца. Глядзеў на мужыкоў і ўсміхаўся: цяпер хай думаюць, як далей жыць — ці ў пана парабкамі, ці воямі за волю? Пад вечар, вярнуўшыся з поля і адагнаўшы кабылу, зноў зайшоў Восіп. Лапці на нагах былі ўжо не тыя, у якіх таптаў з сахою поле, ужо новыя, абшытыя сырамаццю, але і ў іх далей парога не пайшоў: сеў на парозе, голаў звесіў, быццам конь стомлены. Неўраў пацікавіўся, як з бацькам адсеяўся. — Пад бульбу зямлю пакінулі, астатняе пусцілі пад ячмень. На нашым глінішчы ён добра родзіць, — загаварыў, як без ахвоты, Восіп. — Мамка хацела купіць альбо пазычыць жыта, хоць паўвалокі яравым засеяць, але бацька маўчыць, злосны, яму быццам не трэба, дык і яна рукой махнула — з’ямо і шэры хлеб. — Чаму ж вы не сказалі мне, што няма жыта? — Ат, ладна. Абы прайшоў дождж. Другі дзень неба хмарыць, а ні расіны. Восіп яшчэ сядзеў на парозе, вачэй не падымаў, і Неўраў па ім бачыў, што не затым з’явіўся, каб пахваліцца, колькі чаго пасеяў, у думках ці на сэрцы саднела іншае — таму сваёй размовы не навязваў, падтрымліваў ягоную, каб хлопцу выказацца да канца. Дастаў з печы чыгун, наліў у кубак малака, з кухні спытаў: — Можа, са мною павячэраеш? Як удваіх, дык знойдзецца і чарка. Прычына ёсць — ячмень пасеяў. Запрашэнне да стала Восіп прапусціў міма вушэй — тут тое і сказаў, што прывяло: — Навошта вы сюды прывезлі бабу? Ад гэтакага нечаканага пытання Наўраў ледзь камяком не падавіўся, хутчэй прагнаў у горле малаком. — Якую бабу? — Ну як якую? Гліняную. — Гліняную? — Я дакрануўся да яе — халодная. Тут Неўраў рогат не стрымаў: — Халодная?.. Ну, сапраўды! .. — Ужо як рогат адпусціў, сказаў, як гэта ўсё здарылася: — Яна была мая і не мая. У Маскве стаяла ў маёй майстэрні, але прыйшоў Чарняеў і папрасіў, каб я яму прадаў. А мне тады была ахвота займець у сваю калекцыю ягоны генеральскі фрэнч. Прадаць, кажу, не магу, але як рэч на рэч, то можна: я вам — Венеру, а вы мне — фрэнч. Гэтак і зрабілася мая багіня ягонаю. Ён і прывёз сюды. Хай, кажа, у тваім доме пастаіць, бо ты жывеш адзін, а ў мяне раўнівыя жанчыны, рамонт — двор прахадны. Як пабудую школу дзеткам, яе там і паставім. — Дык школу ён пабудаваў. Працуе. — Агульнай граматы. А марыў яшчэ пабудаваць мастацкую, хацеў, каб я ў ёй вучыў дзяцей мастацтву. — Вы ж адчынялі школу ў сваім доме? — Хадзіў па хатах, збіраў дзяцей, а мужыкі іх не пусцілі. Рабіць, казалі, трэба ў гаспадарках, няма на маляванне часу. Каб быў жывы генерал, была б і гэта школа. Улада мужыку — ці пан, ці генерал. Мастак — не ўлада. — А я думаў... — А што ты думаў? — Ды я пра тую бабу. Вы прабачайце. Неўраў адчуў цяжар на сэрцы ў хлопца, які яму язык то звязваў, то развязваў, тачыў сэрца. — Я бачыў, што ты мне ў мяху прынёс. — Мы тады з мамкай у хляве з каровай начавалі, як бацька бушаваў усю ноч. Жанчыну вашу вывалак у двор, на камені, што каля ганка, сякерай трушчыў, абухом. — Ты не бядуй. Усё ж не жывая. З-за печы Неўраў вынес янотавае футра, даў Восіпу, каб апрануў. Той хоць не здагадаўся, навошта футра, як ужо цёпла, але прасунуў рукі ў рукавы, зашпіліўся. Мастак агледзеў з усіх бакоў, сказаў: — Дзесяць гадоў насіў і не ведаў, што шыты мой янот па тваіх плячах. Дык і насі. Я памятаю, як ты казаў мне, каб я табе яго аддаў, як буду паміраць. Усміхаўся Восіп сарамяжліва, хаваючы твар у каўнер. — Дурны быў. Малады. — За дзесяць гадоў паразумнеў, вядома. — Зімой у вёсцы ці ватнік, ці аўчына. А гэтакага футра ні ў кога тут няма. Яно мне спадабалася. Аўчына цяжкая, а янот лёгкі, не чуеш на плячах. — Дык і насі. Яшчэ не паміраю, але хачу аддзячыць за ўсе твае турботы. Што без цябе я б тут рабіў? Восіп і рады быў футру, на якое вока даўно вастрыў, і веры даць яшчэ не мог, што збылася мара. Разгубіўся: здымаць ці не здымаць? Каб не памыліцца, не трапіць у дурні? Гузікі на сабе то расшпільваў, то зноў зашпільваў. Неўраў заўважыў на тых гузіках няўпэўненыя рукі, падышоў бліжэй, сам зашпіліў, пасцёбаў далонню па плячах, сказаў: — Хай мой янот табе паслужыць. Правёў хлопца ў майстэрню, падышоў да мальберта, зняў з карціны фартук, як запрасіў і Восіпа, каб на карціну паглядзеў, на якой яшчэ сябе не бачыў, ды і астатніх мужыкоў. Сам кідаў вокам то на карціну, то на хлопца. Звесіўшы голаў, той усё яшчэ глядзеў на футра, мацаў у пальцах касцяныя гузікі, расшпільваў і зашпільваў. Нечакана для мастака прамовіў тое, пра што думаў: — Пракоп, як я вяртаў кабылу, сказаў, што вы збіраецеся ехаць у Маскву, каб там памерці. Ці праўда? Неўраў жахнуўся: спытаць пра гэта футра падказала? Але чаму карціну ён не заўважае? Сваіх вясковых мужыкоў на ёй не бачыць? Нават сябе не пазнае? На князя не глядзіць — на Змітрака? Яму вышчыкваць гузікі з пятліц на футры цікавей? Зноў фартук злосна ўскінуў на карціну. I ўсё ж яшчэ чакаў: папросіць, каб фартук зняў, ці не папросіць? Восіп усё футрам цешыўся: зашпільваў ды расшпільваў. Не папрасіў. Ад хлопца адвярнуўшыся, спытаў цераз плячо: — А мамка ведае, што я збіраю чамаданы? — Нічога не казала. Неўраў падышоў да акна. На падваконніку стаялі бутэлечкі ды слоікі са шкіпінарам, алеем, лакам, фарбамі. Заўважыў з-пад гарэлкі штоф. Узяў — не пусты. Над галавой ускінуў і адным дыхам пераліў, што ў ім было, у горла. Гаркава ўсміхнуўся: цяпло пайшло гуляць па жылах — палагаднела і на сэрцы. Дзесяць гадоў глядзеў з надзеяй у гэтае акно. Святло з яго заўсёды першымі знаходзіла мальберт, палітру, мастака, карціну на мальберце, яднала іх, адно з адным мірыла, было ўсё, што трэба ў час работы на падаконніку, у сподках — рэдзька, яблык, селядзец, штоф з царскай моцнай, нават і кавы кубачак, часцей ужо халоднай. Адсюль глядзеў у акно, чуў блізкіх вераб’ёў. Яны яго таксама чулі праз шыбкі, чакалі з рукі гасцінец. Цяпер не чуў ні Восіпа, ні вераб’ёў. Не бачыў, хоць у акно глядзеў, ні яблынак, ні ліп, ні той старой бярозы, што ўзвышалася за садам, збіраючы ўранні і па вечарах шпакоў з усяе вёскі, ні шэрых стрэх вясковых пад чорнымі альбо чырвонымі, там-сям пабеленымі комінамі — усё за акном было засмужанае, невыразнае, прыціхлае, хоць і была яшчэ не ноч. Не ноч. Але ўсё спала. Жывога — анічога. Ні чалавека, ні сабакі. І ўсё ж — нешта жывое адскочыла ад ганка. Мастак убачыў блізка і не зразумеў. Размытая ў бэзавай смузе пастава з’явілася пад ліпаю, спынілася, крутнулася. Мужык у расшпіленым тулупчыку, матляючы крыссём, як птушка крыламі, з калматаю чарнявай галавой, без шапкі, трымаючы яе ў руцэ, прабег далей, спыніўся, вакол сябе агледзеўся, нібы каго баяўся, а мо кагосьці наганяў, пад футрам бліскаючы лапцямі. Неўраў азірнуўся, ведаючы, што Восіп стаяў тут, у яго за спінай. Яго ўжо не было. Ужо бег там у расшпіленым тулупчыку між дрэваў, разгублены ад шчасця. Бег мужычок у тулупчыку і за саньмі. У санях сядзела жанчына пажылая ў чорным, высока ўгару ўзняўшы два пальцы. Натоўп людскi стаяў абапал, хрысціўся двума пальцамі i ўжо спалоханы, разгублены з тым знакам апантанай веры. Бег мужычок у тулупчыку i там, i тут. Там — па снезе, тут — па зямлі вясновай, цёплай. Задумаўся ў змроку Неўраў: як добра жыць з сябрамі па мастацтве побач. Каб быў тут Сурыкаў Васіль Іваныч, спытаў бы ў яго: ”Вы мужычка свайго i зразумелі, i выпісалі вунь як — не прамахнуліся, а я свайго ніяк не зразумею. Воем раблю яго ў князя, хоць ён i парабак, кладу яму ў руку меч, а ён на гэта ўвaгi не звяртае, бяжыць у іншы бок, шчаслівы неданоску з барскага пляча. Як зразумець яго?..” Зыход Пра Bociпa мастак у гэты вечар думаў доўга. У змроку думкі не разбягаліся, быццам не бачылі, куды iм бегчы, дзяўблі ў адну кропку: як хлопца зразумець? Можа, Лупандзін усё ж меў рацыю — мужык далёкi ад мастацтва? Лёг у ложак — сон не браў: у галаве ўсё тое самае — пра вёску, карціны, Bociпa. Адно другому патрэбныя ці не? Paней, як жыў у сталіцы, не хістаўся: каму пicaў, як не народу? І гэтак думаў не ён aдзiн: пісаць народ i для народа — вышэйшай мэты не было. А дзе народ? Вядома, у вёсцы — мужыкi: яны ўcix кормяць. Ісці ў народ было — як у храм: святая справа, i ён, мастак, гэтай дарогаю ішоў. Прыйшоў — што ўбачыў, чым тут натхніўся, што зачаравала? Нават i найбліжэйшы з ycix Восiп, якi дзесяць гадоў пражыў у доме, paбiў падрамнікі, нацягваў i грунтаваў палотны, з палітрай бачыў мастака штодзень, яго пакуты ў рабоце ведаў, нават i ён задумацца прымусіў: цi трэба мужыку мастацтва? Штосьці шкраблося на гарышчы, шастала, як нехта вытрасаў пыл з вопраткі, хадзіў там, спатыкаўся. Калі пацішэла, расплюшчыў вочы: у начным пакоі светла было ад поўні ў акне за верхняй шыбкай, па сценах слізгалі цені, быццам ад птушак. Цені і гукі непакоілі. Мастак адкінуў коўдру, усхапіўся, падышоў да акна, хацеў зашморгнуць цяжкую штору, але звярнуў увагу на вялізную пляму святла між яблынь, падобную на белую прасціну. Па ёй поўзалі і куляліся, раскінуўшы крылы, дзіўныя нязграбныя птахі. Крылы то выпростваліся, то падгіналіся, складваліся ў колькі столак, былі непадобныя на птушыныя сваімі формамі. Каторыя спаўзалі з прасціны ў цень, зліваліся там з цеменню, знікалі, а на святло, на тую прасціну, сыпаліся новыя — чуваць было, як чмякалі, вішчэлі, нібыта мышы. Кажаны? Успомніў, як колькі год таму, зімою, змятаў іх на гарышчы венікам у мех з-пад стрэх, як неаднойчы па вечарах, калі цямнела і было цёпла, вясною, заўважаў іх у садзе — лёталі між дрэваў. Але ж цяпер іх там не бачыў, калі скідаў падрамнікі. Удала хаваліся? Альбо не заўважаў, думаючы сваё? Ці ад штораў на вокнах, як зашморгнуў, ці, можа, што поўня ў небе сплыла за хмары, гукі над столлю заціхлі, чуліся зрэдку, падобныя на тое, нібыта кот на непагоду аб дрэва тачыў кіпцюры. Цені ўжо не лёталі, але візгат у вушах стаяў. Можа, вішчэла не на гарышчы, не ў садзе за акном, а ў галаве — чутае раней? Як пацішэла, як тыя мышы супакоіліся, заснуў і спаў да раніцы. Калі прачнуўся, падышоў да акна, адкінуў шторы, убачыў паводку сонечнага святла. Аж заняло ў грудзях ад захаплення, аж слёзы зашчымелі ў вачах. Ускінуў на сябе халат, схапіў з камоды эцюд Параскі, выйшаў у майстэрню і прыкіпеў да падаконніка перад мальбертам — глядзеў то на эцюд, які трымаў у руках, то на незакончаную карціну. Новы дзень абяцаў новы настрой, святло ў прыродзе будзіла святло ў душы. Мацнела адчуванне, што задоўгія сумненні, знясільваючыя думкі, як без Параскі дапісаць карціну, скончыліся — трэба пісаць з эцюда. Іншага выйсця не бачыў ды і не было ўжо дзён, каб лепшага чакаць або шукаць, а метад — пісаць з эцюда — быў звычайны і надзейны, у любым выпадку не памылковы. З гэтымі думкамі адразу як памаладзеў. Зайшоў на кухню, памыўся пад рукамыйнікам, наліў з гарлачыка ў большы кубак кіслага малака, адваліў ад бохана лусту. Лёгкага снедання хапала, каб працаваць. Ручніком выцер вусы, расцёр адна аб адну рукі, сагрэўся і падышоў да мальберта. Праз паўгадзіны раней прадуманы ў эскізах малюнак Параскі ў ладзейцы, меншай за княскую, з хлебам-соллю, быў на палатне і бачыўся ўжо ў колерах. Якія фарбы класці на палітру, не гадаў, бо каларыт даваў эцюд. І грэў настрой. Эмоцыі лавіў не толькі тыя, што сэрца чула з памятнага дня, калі рабіў эцюд. Спрыяла і святло. Яно было сугучным з тым, у якім на сажалцы пісаў Змітрака на вобраз князя. Пэндзаль лётаў па палатне лёгка, як пры святле поўні па сценах, і ў акне пакоя лёталі цені кажаноў. Ці доўга працаваў, не мог сказаць, бо не адчуў, што час бяжыць, штосьці мяняе. Час як спыніўся, зачараваны мастаком, чакаў, калі ўжо спыніцца мастак. Мастак спыніўся. Не затрымаўшы позірку на палатне, на зробленым, ускінуў на яго рабочы фартук, схаваў карціну ад сябе, бо тое, што зрабіў, цяпер павінен быў убачыць цвярозым, нават халодным, вокам. Трэба было астыць і супакоіцца, каб у тым, што атрымалася ў экстазе, не памыліцца. Блізка грукнула, рыпнула. Мастак выйшаў у прыхожую. Дзверы ў сенцы былі прачыненыя, за парогам у паўзмроку высвеціўся жаночы твар у светлай хустцы. Адразу не пазнаў, але заўважыў вочы, выразны неспакой ці страх у іх. — Што там стаіце? — спытаў спакойна. — Калі ўжо дзверы адчынілі, дык заходзьце ў дом. Можа, не выганю. Жанчына асцярожна пераступіла парог, перахрысцілася. — А я хіба перад вамі вінаватая? Яна адкінула з галавы на плечы хустку — пазнаў Нюрку. Хацеў ёй усміхнуцца, як сваёй, вясковай, блізкай, ды тое хаценне апярэдзіў іншы настрой: — Сама ведаеш, што вінаватая. Яе вострыя, хоць і дробныя вочы зрабіліся яшчэ вастрэйшыя, нібы цвікі, яшчэ драбнейшыя. — Дык вы скажыце ў чым? Я, можа, адкуплюся. Цяпер ён заўважыў у яе ў руках палатняную торбачку. — Не, — як здагадаўся, што ў торбачцы. — Цяпер ты яйкамі не адкупішся. — Дык, можа, чым іншым? — А іншым, Нюра, таксама, бо я ўжо стары. Яна кемліва ўсміхнулася, але і сумелася, а ён тыя зрухі ў душы жанчыны заўважыў і глядзеў у вочы, як што без жаласці з яе вымаў, знутры. Яна яго ўпартага пагляду не вытрымала, спытала, схіліўшы галаву: — Няўжо цяжкая мая віна? — Цяжкая. — Дык вы скажыце? — А ты мне адкажы, чаму даўно не бачу ў сваім доме твайго мастака? Кажуць, што не пускаеш да мяне? — Тут не мая віна. У мяне ёсць гаспадар. — А што Міцьку не падабаецца? — Пра гэта ў яго пытайцеся. — Я ў яго спытаю. Я з ім пагавару. Ён падышоў, узяў з рук торбачку: — Дык угадаў? Прынесла яйкі, каб адкупіцца? Дабрэй усміхнуўся, і ў яе настрой палагаднеў у тую самую хвіліну. Вочы забегалі, павесялелі. — А то адразу напужалі. — Яйкі я забіраю, калі яны ўжо тут. Буду думаць, як мне з табою разлічыцца. Аднёс яйкі на кухню, адтуль запечкам выйшаў у гасцёўню, вынес, на стол перад жанчынаю паставіў штосьці ў мяху. Мех расхінуў— у ім быў прыгожы, з лакавым роспісам, куфэрак. Яна ахнула, у ладкі пляснула: — Што гэта? Адкінуў века. — Тут кубачкі з алейнымі фарбамі. Пэндзлі. Палітра, Папера. Кніжкі. Трэба, каб прыйшоў Міхась. Яму я пакажу, як чым тут карыстацца. Хай твой мастак расце, малюе. — І гэта ўсё за яйкі? — Гэта за талент. Сына трэба вучыць. У школу яму трэба. Хлопчык здольны. Паеду ў Маскву і яго з сабою забяру, там настаўніка знайду. Хай вучыцца. Мастаком будзе. Жанчына рот раскрыла, паветра, як тапелец, жадна хапанула, ад перапуду вымавіла: — Божа барані! Яшчэ што скажаце? — Пасля скажу яшчэ. Пакуль што хопіць гэтага. — Тут у двары авечкі, свінні, гадуецца цялуха. Пастух свой патрэбны. Старая ўжо не бачыць, ён у нас уся надзея. Вы гэтак нам, пра школу, не кажыце. Схапілася за хустку, ускінула на галаву, у пятлю гузікам патрапіць не магла, бо рукі калаціліся. Не зашпіліўшыся, схапілася за клямку ў дзвярах, ды раптам штосьці ўспомніла, зноў зачыніла дзверы. — Ад страху была забылася, чаго прыйшла. — Ах, торбачка? — пасобіў успомніць. Торбачку з кухні вынес, яйкі ў місу пераклаўшы. Яна ад яе рукою адмахнулася, але ўзяла. — Ды не, не яйкі і не торбачка. — А што яшчэ? — Глафіру бачыла. Цяпер ужо ён зніякавеў, пачуўшы пра Глафіру, падумаўшы адразу і пра Змітрака, і пра карціну, і пра думку, каб напісаць Глафіру, як не ідзе Параска. Але пры чым тут Нюрка? — Дык што Глафіра? — Ішла я, значыць, з поля. А мне Глафіра напярэймы, з-за дуба выскачыла. Я ледзь яе пазнала. Без хусткі, распатланая. Схапіла за плячо: “Вой, Нюрачка!..” Гэтак ніколі не казала мне, блізка, бо што я ёй, не з панскага двара. Прыехаў, кажа, суддзя з Талачына, ці, можа, не сам суддзя, памочнік, але з суда, судовы спраўнік там, ці што? З панам паехалі страляць курапатак. Чакаюць кагосьці яшчэ адтуль, можа, самога суддзю. Збіраюцца, каб заўтра быць у вас у доме. Глафіра прасіла, каб я гэтак сказала, што будуць высяляць вас. Ну... дык я сказала?.. — Сказала. Не хвалюйся. Калі жачыну супакоіў, і яна пайшла, сеў ля парога на лаву, адкінуў галаву да сцяны, задумаўся. Пра судовых выканаўцаў ды высяленне з дому вялікіх хваляванняў не адчуў, думаў пра Глафіру, бо на чакаў, каб гэтак за яго перажывала панава пакаёўка, ды яшчэ ў гэты час, калі ён пану быў як скулка на далікатным месцы. Сама, вядома, у дом не магла прыйсці, але і тое, што падпільнавала Нюрку, бабу языкастую, не пабаялася таго, што гэта будуць у вёсцы ведаць усе, а як усе, дык і пан, рабіла яе загадкай незвычайнаю. Навошта рызыкавала сваім жыццём у панскіх пакоях? Каб папярэдзіць пра бяду? Каб у яго быў час падумаць і, магчыма, прыдумаць, што рабіць? А што ўжо зробіш? Не пойдзеш, як мужык тутэйшы, з павіннаю да пана, не станеш на калені, не чмокнеш у руку. Хай будзе гэтак, як пан задумаў. Але — Глафіра? Яна — за пана ці супраць пана? Гэтак і аддаляўся ў думках ад яе, і зноў вяртаўся. І нават тое ўспомніў, што казала Параска: Глафіра сустрэла б князя на карціне не горш за рабыню? Аж скалануўся ад нечаканай думкі: Параска — хіба рабыня? З лавы ўсхапіўся, выйшаў у сад. Пачуў, як рохкаў нечым незадаволены Топа. Вярнуўся ў дом, узяў у кішэню цукру. Мядзведзь яго чакаў — адразу засоўгаў носам у рукі, у адну, потым другую, нос сунуў у кішэню і ўжо адтуль не выняў, пакуль не схрумкаў там увесь цукар. Зняты з ланцуга, даў гапака спачатку на адной задняй назе, потым на другой, пярэдняй лапай абхапіў гаспадара, ківаючыся, нібы сп’янелы, і раптам адскочыў, як баючыся зноў сесці на ланцуг, выйшаў на дарогу. Неўраў, нібы цяпер ужо сам на ланцугу, падаўся следам. Каштана не было другі дзень. Сабака і раней, бывала, знікаў на колькі дзён, але тады яго знікненне гэтак не трывожыла мядзведзя, як гэты раз. Цяпер быў Топа нібы разгублены: куды ісці і дзе шукаць? За вёскаю звярнуў з дарогі на мяжу, пастаяў, галаву звесіўшы, і далей не пайшоў, вярнуўся на дарогу. Неўраў пачухаў за вухам, супакойваючы, але звер раздражнёна фырскнуў і павярнуў назад у вёску. Калі мядзведзь зноў сядзеў на ланцугу, мастак зайшоў у дом. Там быў ужо Восіп — стаяў на каленях перад адчыненымі ў грубцы дзверцамі і соваў бярозавы кругляш. — Замёрз? — спытаў, павітаўшыся. — Вецер павярнуў ад шведаў, з мора. Там яшчэ зімна. Каб не прынёс начою снег. Неўраў зайшоў у майстэрню, прыбраў са стала мех з куфэркам, які выстаўляў перад Нюркаю, паставіў на падлогу, прыўзняў над мальбертам фартук, але не зняў, адразу перадумаў, здымаць перад Восіпам на гэты раз не захацеў, павесіў на карціну зноў, каб ён яе не бачыў. Сеў за стол. — Што ты там робіш? — спытаў у хлопца, які сядзеў на кухні. — Прыкурыў, пускаю дым у грубку. Спаць хота, вочы зліпаюцца. Тухлянка адбівае сон. — Ты спаць ідзі сюды. Але тухлянку там пакінь. Яе смуроду не магу цярпець. — Падумаўшы, дадаў: — Вазьмі ў буфеце штоф, кілішкі, селядца. Восіп усё прынёс не марудзячы, на стол паставіў і паклаў. — Садзіся. — Як Восіп сеў, спытаў: — Ты хлапчуком служыў у пана? — Лазу сек, вазіў, ставіў з дзядамі гаці. Паліў у печах. — Глафіру добра ведаеш? — Тады яе шчэ не было. Яе пан пазней прывёз, калі я быў у вас. Казалі, што там, адкуль прыехала, прыслужвала ў маёнтку ў старога пана. — Што яшчэ кажуць пра яе? Восіп паціснуў плячыма: — Не чуў, не ведаю. — Яна мужычка? — Дваровыя яе не любяць. Кажуць, што з перцам. Як што не па ёй, дык носам чмыхае. І на дваровых дзевак, і на пана. — А Змітраку падабаецца. — Бо сам бывае з мухамі. Прасіў учора каня пасадзіць бульбу — не даў. Кажа, што яшчэ рана. Прасіў сёння — кажа, хай дзень кабыла пастаіць, па людзях зацягалася. Дык гэтак і кажы адразу, што кабыла зацягалася. А то вучыць, калі бульбу садзіць. — А можа, і праўда, што рана. Зямля халодная. — У яго халодная, чорная, а ў мяне пясок. Нічога большага пра Глафіру ад Восіпа не пачуўшы, Неўраў размову тую спыніў, але тое, што пачуў, яму было цікавым, бо перчык у ёй сам заўважаў, адно не мог пакуль сказаць, які ён там, салодкі ці пякучы. Хто мог пра тое ведаць? Змітрок ды Восіп маладыя. Ведаў пан, але ж цяпер не падкаціцца. Мог сам мастак адчуць старэчым носам? Скруціў са штофа вінт, наліў у кілішкі. — Што маці сказала пра янота, як на табе ўбачыла? — Яшчэ скажа. Бо доўга прыглядалася. — А ты сказаў ёй, што я збіраю шашкі ў мяшкі, што навастрыўся пакінуць вас? — Сказаў. — Дык што яна? — Яны абое, бацькі, як між сабою не гавораць, дык слова лішняга і мне не скажуць. Ісці дадому няма ахвоты. — Ты не перажывай. Ёсць зерне, жорны — мука змелецца. — Неўраў падняў кілішак. — За што? — Глядзеў у твар хлопцу. Той патрымаў кілішак у руцэ ды і кульнуў, нават і слова не сказаў, як злосны на ўсіх. Паклаўшы селядца на хлеб, Восіп жаваў без ахвоты, спадылба пазіраючы на мальберт. Там пад фартукам стаяў падрамнік, ім зроблены, а што на палатне — яшчэ не бачыў. Хацеў убачыць? Надоечы мастак яму зняў фартук з палатна — глядзі. А што атрымалася? На палатно глядзеў — янота бачыў? Тады на хлопца не мог не зазлаваць. I моцна. Але цяпер падумаў: сам вінаваты — з футрам падсунуўся. Хлопцу трэба да дзевак бегчы — што даражэй: спраўнае футра на плячах альбо карціна ў хаце? Як думаць ды гадаць пра гэта, калі сам, сын купца, у маладосці не хадзіў у засаленых ды лапленых мужыцкіх ватніках? Учора сляпіцам у вачах быў янот, а сёння ўжо вачэй не зводзіць з фартука — пад ім бачыць карціну. Але пад фартук, не маючы дазволу, не зазірне, нават калі б і быў адзін у доме. За гэта Восіпа цаніў і паважаў, цяпер — як мог не ўважыць? Адкінуў усе сумненні — паказваць ці не паказваць? — падняўся з-за стала, падышоў да мальберта. Якраз і Восіп падхапіўся, не ведаючы, што мастак задумаў, выйшаў на кухню. Чуў, як ён там варочаў у грубцы качарэжкаю махныткі, як падкідаў на іх паленцы — стаяў, чакаў. Ужо самому хацелася ўбачыць, што раніцай зрабіў на палатне. Яшчэ раз ляснулі на кухні дзверцы, загуло ў грубцы. Мастак паклікаў хлопца да сябе. Той падышоў, спыніўся з другога боку ад мальберта. Неўраў яму сказаў: — Глядзі сюды. Зняў фартук. Восіп уважліва глядзеў на карціну — маўчаў. Адыходзіў ад яе і падыходзіў зноў то з аднаго боку, то з другога. Неўраў кідаў вачыма то на яго, то на Параску. Маўчалі абодва. Нарэшце мастак сеў за стол. І Восіп сеў. Ужо за сталом глыбей уздыхнуў, як скінуў з сябе цяжар: — Дык што? Я пазнаю. — Каго пазнаў? — Ну, Змітрака. О-го, князь!.. Што трэба. І Пракоп, і яго меншы, Васіль, як вылепленыя, жывыя. А Гараська — Абыціха?.. Ды і Таўкач нішто — Свіное Вока. Прыгожы атрымаўся Вол — ваяка хоць куды!.. — Вочы ў Восіпа забегалі па палатне. Ад смеху пырснуў: — і без мяне не абышліся? Во, раб Божы! Ці вочы не зусім мае? Свіныя, як у Міцькі... — Калі пазнаў, дык значыць — ты. А вочы? Як перап’еш — якраз. У Міцькі бровы лысыя, а ў цябе — што прусакі. З-пад іх як глянеш — не падыходзь. Цяпер абодва рагаталі. — Што ты ўсіх пазнаў, мяне суцешыла, — прызнаўся Неўраў. — І грыбінскіх, Капусту з Качаном. — А тое, што не ў сваіх вопратках? Ты сам — як вой стаіш. Гэта не бянтэжыць? — Дык а чаго? О-го! Прыгожа і па праўдзе. За глотку мужыка схапі, дык ён таксама схопіцца за нож альбо сякеру. — Ты гэтак думаеш? Не забаіцца? — I думаць няма чаго. Мужык калі ціхі? Як сыты. Няма хлеба, дык ёсць бульба, няма бульбіны — ёсць бурак, капуста. Чаго мужык не дабярэ на сваім полі, тое скрадзе з панскага. Вунь сажалкі — чые? Вядома, панскія. А з іх карасікі і ў мужыка бываюць на стале. Восіп разгаварыўся. Цяпер ён ведаў, што казаць. Але вочы яшчэ ўсё бегалі па карціне, штосьці патрэбнае яму шукалі. Абшарылі на ёй усе закуткі. — А мамка мая дзе? Самі казалі... Гэтага ад яго мастак чакаў і не чакаў. Чакаў, што, убачыўшы карціну, пра мамку абавязкова скажа, і не чакаў, што там, заўважыўшы жанчыну ў ладзейцы, у ёй не пазнае мамку. Як не пазнаць, калі пісалася з эцюда, які абое ўпадабалі —і Восіп, і Параска? Збянтэжыў мастака. — Ну як няма? Не бачыш у ладзейцы? — Жанчыну бачу. Але не мамка. — Гм-м!.. — мастак задумаўся. — На мамку не падобная? А можа, сапраўды... Ён раптам зразумеў: пісаў з эцюда, гэта так, пісаў Параску, сябе да гэтага прымусіў, душа з прымусам не мірылася, душою не хацеў ён паўтараць эцюд, пісаў і тое, і не тое, як быццам тое, але сябе падманваў, бо клаў не тое на карціну, што адчуваў у Парасцы на эцюдзе — хаваў пачуцці, у хованкі з сабой гуляў. На што разлічваў? Што будзе на карціне вобраз, але эцюда не паўторыць? Хаваў ад князя і карціны Парасчыну душу? Сабе яе прысвоіўшы і князю не жадаючы аддаць? Хіба пра гэта скажа Восіпу? А што яшчэ сказаць? Сылгаць? — Не мамка твая гэта? — задумаўся. — Не, не яна. Ты мамку ведаеш. Ты яе сын. Не можаш памыліцца. Не. Жанчына тут ніякая. Абстрактная. Тут проста постаць. Фігура. I гэтак на карціне быць не можа. Мяне ты разумееш, Восіп?!— Аж грымнуў раптам басам, нібыта Восіп быў тут у нечым вінаваты. — Не прыйдзе твая мамка — не будзе і карціны! Ты гэта разумееш? Не будзе ні Змітрака, ні яго бацькі, ні Міцькі, ні Гараські, ні Капусты з Качаном!.. Цябе, Восіп, не будзе… Восіп у гэта не мог паверыць: як не будзе, калі ўжо ёсць карціна і на карціне — ён? І ён быў рады, што гэта — ёсць. Ёсць ён... Вачыма заміргаў, нібы дзіця. Мастаку зрабілася шкада хлопца. Цяпер бачыў яго не тым, якім ён быў учора ў футры, як бег дахаты, каб мамцы паказаць сябе ў барскім тулупчыку. Тут ён ужо не мог вачэй адвесці ад карціны, якая ўзвышала яго, радавала. I гэта радавала мастака. Хіба не гэта хацеў зрабіць сваёй карцінай — узвысіць, з каленяў падняць на ногі мужыкоў? Тут ён убачыў, што яднае мужыка з мастацтвам. Мужык хацеў у мастацтве сябе ўбачыць не халуём, не парабкам, а чалавекам, воем, і гэта было тое, чаго не зразумеў Лупандзін. Карцінаю ўсхваляваны, усхапіўся Восіп: — Дык я, калі мамка не прыйдзе, прывяду вам дзеўку. Маладую, прыгожую. Шчырасць хлопца радавала, але прымусіла ўсміхнуцца. — Мне маладую?.. Ну, ты расшчодрыўся. — Дык Глафіру пішыце! Во, маладзіца! — падняў угару вялікі палец. — Глафіра, як ты кажаш, з перцам. — Дык знойдзем і без перцу. Можна падмазаць Нюрку?.. Залішнія гаданні Восіпа Неўраву не спадабаліся. Ад іх хітнуўся зноў да штофа: — Мы вось… яшчэ па чарцы, тады прыдумаем што-небудзь разумнейшае. Іначай тут не выблытацца. Але пра гэта Восіп як не пачуў: — Пайду прывяду мамку. Я хутка. Выскачыў за парог. Неўраў ведаў, што і Восіп не прывядзе Параску ні цяпер, ні пазней, дарма пагарачыўся, дарма і ён, мастак, яго не ўтрымаў. У гэтым настроі ранішняя работа за мальбертам, даўшы светлую надзею, цяпер здалася марнай, і нават папракнуў сябе: навошта паказаў карціну хлопцу? Каб пачуць тое, што сказаў? Што ў ладзейцы не яго мамка — абы-хто? Дык хіба сам гэта не адчуў? Калі не адчуваў, як працаваў, на нешта спадзеючыся, дык жа павінен быў адчуць халоднай галавой, без Восіпа. — Гу-у-у! — загуў басам, выдыхаючы з сябе цяжкое, нібы гнёт, паветра, якое сціскала грудзі. Накінуў на карціну фартук і, не жадаючы яе ўжо бачыць, схапіўся за галаву, падышоў да ляжанкі, паклаў галаву на чарэн, тварам у цёплую аўчыну, застагнаў, нібы паранены звер, але прымусіў сябе замоўкнуць, расплюшчыў вочы — глядзеў на белую кафлю. І тады падумаў, што ў кожнага сур’ёзнага мастака ёсць запаветная работа — ці то карціна, ці то эцюд, ці то малюнак, — якую ён хавае ад усіх, нават часамі ад сябе, баіцца яе часта бачыць, баіцца на яе лішні раз дыхнуць, каб не пагасла ад лішніх рук, вачэй, дыхання, са сховаў дастае, каб дакрануцца як да святыні, уратавацца духам. Была ў яго святыня — эцюд Параскі. Калі б гэта быў звычайны эцюд, цяжка не было б з карцінай: чаму ж не пісаць з эцюда? Цяжар і немагчымасць гэтае работы былі ў тым, што тут не радавы эцюд — святыня-таямніца, з якой не мог зняць копію. Неяк, не ўчора і не сёння ўранні, яшчэ раней, калі надумаў гэта зрабіць, пачуў голас душы, што тут — злачынства. У чым яно? Вочы Параскі, якія засталіся ў эцюдзе, грэлі душу і сэрца, хіба мог аддаць камусьці іншаму, хоць нават князю Рагвалоду? Тады, калі задумаўся пра гэта, убачыў перад сабою не карціну, не эцюд, а Багародзіцу — ікону, абгорнутую светлым ручніком, — у яе тады спытаў: “О, Маці Бога нашага Ісуса! Ты гэта ведаеш, бо ты жанчына. Скажы, ці можа твая сястра зямная, тутэйшая, хоць і рабыня панская, сваю душу аддаць двум мужыкам? Ці можа, яе аддаўшы аднаму, пасля аддаць другому? І хіба можа мужчына, які яе душою валодае, аддаць гэту душу другому, хоць нават князю слаўнаму?” Пачуў ці не пачуў ён слова Багародзіцы, калі яе ўбачыў? На гэтае пытанне меў права сказаць: адчуў, што ўратаваўся. Ад здрады. Тады, у той дзень, адклаў палітру. А сёння зноў яе ўзяў. Забыўшы Багародзіцу? Палітру ўзяў ад ранку, а праз паўдня схапіўся за саломіну: пісаў, але не напісаў? Тут — Восіп сведка. Ён, сын Парасчын, не мог зманіць: не мамка на карціне. Пачуўшы гэта, разгубіўся, а потым супакоіўся і нават адчуў радасць: як добра, што Параска з эцюда не легла ў карціну. Карціна мастаку была патрэбная і больш за тое — была ратункам. Ён спадзяваўся: удасца — уратуе. I не было памылкай, калі адчуў: эцюд мог уратаваць. Але... Эцюд!.. Ён у душы застаўся б ці памёр? — Ну, не-э! — прачнуўся бас. — Я знішчыў бы яго!.. Эцюд Параскі стаяў на камодзе. Мастак углядаўся ў яго, разгублены. Не ўсё ў ім зразумеў? За дзесяць год — не ўсё? А што — не ўсё? Усхапіўся з крэсла, зайшоў у майстэрню. З карціны на падлогу скінуў фартук і застыў на месцы. Глядзеў на новую карціну, углядаўся прагна, штосьці ў ёй шукаў. І раптам скалануўся, схапіў са стала нож і ўзняў яго над галавою. Памкнуўся да карціны... Дзверы ў сенцах рыпнулі, адкінуліся, ляснулі, нібы ад моцнага парыву ветру. Ён апусціў руку з нажом, прыслухаўся. Яшчэ раз ляснулі… Нож кінуў на падлогу і выйшаў за парог. Сонца яшчэ вісела за садам, заблытанае ў голлі яблынь. З-пад выспы, з боку вёскі, у сад выкатвалася шапка. Адразу здалося, што вяртаўся Восіп. Але чаму з-за выспы, не сваёй дарогай? Як шапка выкацілася вышэй — пазнаў Пракопа. Адразу палягчэла. — Сам Бог, мабыць, паслаў? Пракоп падышоў бліжэй, агледзеўся, сказаў: — Нічога добрага вам не прынёс. — Ужо тое добра, што сам прыйшоў. Пракоп наблізіў твар да твару мастака: — Забегла Нюрка, шапнула па сакрэту, што суддзі талачынскія прыехалі, начуюць у пана, раніцай будуць у вас. Ёй Глафіра прагаварылася. — Ведаю. Нюрка ўсяму свету звоніць па сакрэту. — Дык што яны прывезлі? — Сам ведаеш, нічога добрага. Гасподняга суда я не баюся. Хоць грэшны, але ўсё жыццё сеяў святло і праўду, не цемру і не хлусню. Дык ці мне баяцца панскага суда? Ідзі, Пракоп, дадому, запражы каня ў фурманку, пад’едзь сюды з каторым сваім хлопцам. Змітрок не ўсё ў мяне забраў, што я паабяцаў. Калі сцямнела, прыкацілі Пракоп і Змітрок. Селі за стол, пачалі дамаўляц­ца, што сын ды бацька возьмуць у сваю хату. Размова не ішла аб продажы — была патрэба хоць што ўратаваць. Дзень-два назад здавалася: хоць усё хай выкідаюць з дому, хай шалеюць на папялішчы, абы не згубіць святло ў вачах ды на палітры. Усё нажыўное, акром душы. Але цяпер падумаў гэтак і не гэтак: куды падзець мальберт і фарбы, карціны ды эцюды, планшэты з малюнкамі і рэквізіт, што ўсё жыццё збіраў не аднаму сабе — сябрам, жывапісу. Як з дому павыкідаюць вопраткі, дык гэта ж — нібы саміх Чарняева і Шчэпкіна, князёў і мужыкоў, якіх пісаў ці марыў напісаць. Як будзе сам на гвалт глядзець? А ці перажыве? Ці сцерпіць сэрца? — Змітрок?!— аж шыю выцягнуў праз стол насустрач хлопцу, блішчастымі ад слёз вачыма, чырвонымі ад недасыпу ўставіўся, шукаючы спагады. — Бяры ўвесь гардэроб, усе вопраткі князёў, баяраў, генералаў, купцоў і мужыкоў. Сабе што кінеш, астатняе раздай па хатах. Там сукны царскія. Дзе людзі перашыюць, а дзе і гэтакія зносяць, будуць як генералы ды князі. Мне захаваеш фрак Шчэпкіна ды світку Гіры. Ды яшчэ фрэнч Чарняева. Ты ведаеш, як я гэта збіраў? Мае кішэні трэслі о-го як! А што і па-сяброўску аддавалі. Купецкае — ад бацькі. А Шчэпкін даў як узнагароду за карціну. Чарняеў — за Венеру. Шынелі ды мундзіры ёсць ад Верашчагіна. Хто ён такі? Вялікі наш мастак і вой вялікі. Як вой — заўсёды ў першым ланцугу з палітрай і вінтоўкай, на кулаках ці на штыках — першы. А бой заціхне, ноч — тады хоць у дождж, хоць у мароз , ён зноў на полі бою. Пакуль каманда пахавальная збярэ ды пахавае мёртвых, ён там, у мертвым полі, збірае пластуном яму патрэбныя ў батальным жывапісе зброю, шынялі, мундзіры. Усё прымацуе да сядла, сам — на каня і да сваіх акопаў. — Марадзёр? — Мастак вялікі. Батальнага мастацтва без рэквізіту не створыш. Хто як збірае, а ён — у баі. Угаварыў хлопца забраць і шафу, у якой захоўваў рэквізіт. Шафа была вялізная, але ўтрох вывалаклі з дому, паклалі на фурманку ўверх дзверцамі, паўнютка набілі вопраткаю. Гасцей правёўшы, вярнуўся ў дом, хадзіў з пакоя ў пакой, месца не знаходзіў, дзе прыпыніцца. Па-новаму, не як раней, адчуў сябе ў доме. Яшчэ стаялі свае крэслы, сталы, канапа, буфет, ложак, а ўжо як не свае, баяўся да кожнай рэчы дакрануцца. Былі і не былі, яго і не яго, рэальныя і ўжо як здані схаладнелыя. Спыніўся перад мальбертам — таксама здань? Сарваў фартук з карціны, прыжмурыў вочы, угледзеўся ў жывапіс на палатне, рукою дакрануўся, пакратаў фарбы, дзе — ужо сухія, дзе — яшчэ сырыя. Крануў ладзейку пальцамі — як вылеплены дойлідам рэльеф. Зноў, як учора, залапатала на гарышчы. Зноў штосьці непакоіла і кажаноў? Але ж у вокнах не было таго святла, якое іх будзіла? Ноч выдалася цёмная. Узяў лямпу, з ёю выйшаў у спальню, святло паставіў на ляжанку і сеў на ложак. Распрануўся, залез пад коўдру. Пачуў, як нехта ціха, нібыта крадучыся, зайшоў у дом. Быццам была ўжо раніца. Падумаў пра тых, з суда, людзей, якія святла чакалі, каб да яго прыйсці. Звесіў ногі з ложка. — Ты, Восіп, тут? — спытаў. Ніхто не адгукнуўся. Нямоцным голасам пазваў: — Ідзі сюды. Восіп выйшаў з-за печы, стаў спінаю да цёплай ляжанкі. — Мамку не бачыў. — Дзе яна ходзіць ноччу? — Ня ведаю. — Што бацька кажа? Ён ведае? — Лыка не вяжа. Пад лаўкаю ляжыць. Мамка ці не пайшла да кумы ў Грыбін. Яна і тую ноч там начавала. — Ты, можа, галодны? — спытаў у хлопца. — У печы чыгун з бульбаю. Даставай, нясі на стол. Там селядзец і ўсё астатняе. Калі Восіп выйшаў на кухню, падняўся з ложка Неўраў. На плечы ўсцягнуў халат, зайшоў у майстэрню. Пасля чаркі мастак трымаў у руцэ ля рота селядца за хвост, з ім быццам гаварыў па душах, а глядзеў у твар Восіпу, доўга глядзеў, як пішучы яго партрэт. Той хацеў адвесці ад сябе цяжкі і чэпкі пагляд ва ўпор, але не ведаў, як гэта зрабіць, губляўся і сам адводзіў вочы. Нарэшце, пасмялеўшы, спытаў, чаму мастак яго разглядае, што ў ім шукае вострым вокам, пад пэндзаль ці пад аловак. Нішто ад гэтага пытання не зварухнулася ў старэчым твары, адно ледзь прыадкрыўся рот, каб слабым голасам прамовіць: — Гляджу я, Восіп, на цябе, нібыта на ўсю вёску. Ні ў чым перада мной ніхто ў ёй не вінаваты. I я ні перад кім ні ў чым не вінаваты. Аднолькавыя мы ў сваіх грахах прад Богам. А што ёсць пан, ёсць суд, дык тое ўсё — не вёска. Не ўсё мог Восіп зразумець, словы былі як быццам простыя, але сядзела ў іх загадка, якую не галавою, а душой адчуў, і тое, што адчуў, сагрэла, а больш зрабіла слабым ды мяккім, як слова бацюшкі ў царкве з амбону. I гэта захацелася сказаць — сказаў: — Вы... як у царкве на споведзі. Неўраў пагадзіўся. — Даўно ахвота мне пабыць на споведзі. Я бацюшку казаў. І ён мяне чакае. — Ну дык чаго ж?.. Зноў Неўраў глядзеў у твар хлопца ружовымі, як ад агню, вачыма. Зноў Восіпу няўтульна рабілася пад тым паглядам — як выціснуў з сябе: — Халодна нешта ў доме. Падняўся з-за стала, пайшоў на кухню. Неўраў глядзеў на тое месца, дзе сядзеў Восіп, нібы яшчэ ўсё бачыў хлопца. Ці, можа, як сам прызнаўся, вёску бачыў? У грубцы было халодна, цёмна, і Восіп, паклаўшы ў яе дроў, другі раз распаліў. Сядзеў каля агню, глядзеў у яго, падкінуўшы паленцаў, потым падняўся з калодкі, падаўся за печ да ложка. Мастак стаяў каля акна. Зноў ззяла поўня, выплыўшы з-за хмар. Яна, як і надоечы, як сыпаліся кажаны, высвечвала кожную галінку на дрэвах, белым агнём запальвала ў халодным вогнішчы прысак ды галавешкі. Думалася: што тут чакае — поўня жыцця ці поўня смерці? Заўважыў зноў эцюды на падлозе. Яшчэ не ўсе спаліў? Каму іх пакідаць? Падняў адзін, другі: на іх — вясковыя кабеты, але ўсе, хоць маладзейшыя — таксама старыя з выгляду. Магчыма, з гэтых лягчэй было б знайсці кабету ў ладзейку? Калі б, вядома, не Параска. Яна ўсіх адшыла, потым — сама адшылася. Таксама — характар, таямніца. Падняў з-пад ног эцюды, занёс на кухню, скінуў пад дзверцы грубкі. Дровы дагаралі. Браў, не выбіраючы, адзін эцюд, другі, біў кожны аб калена, кідаў у агонь. У нейкі зрэдку ўглядаўся, успамінаў жывога чалавека, каго пісаў, сустрэчу з ім, размову. Што прываблівала? Фактурная краса ды сіла, душы загадка, слова шчырае, дзяркатае, прычэплівае. Іншых пасля бачыў, каторых — праз колькі год, ужо не знаходзіў ні тае шчырасці, ні той прываблівасці. Маладая краса ў вёсцы хутка завядала ў цяжкой сялянскай долі, у пакоры, у страху. Яшчэ адзін эцюд узяў у рукі: на ім была кабета ў чырвонай кофце. Пазнаў Нюрку. Стаяла босая пад саламянаю страхою, рыжавалосая, кудлатая, хустка ляжала на крутых плячах. Трымалася рукамі за бакі і рагатала. Грудзі — ёсць узяць за што — наперад, у вачах — агонь. І не такія вочы дробныя, і не калючыя, як сёння бачыў, блішчаць, нібы падмасленыя. Баба — агонь? Пісаў мазком густым, шырокім, клаў фарбы, нібыта пекар — цеста, не шкадуючы, з тым самым, што і ў яе, агнём. — Ха-ха!.. — зарагатаў. — Быў рады пісаць сцерву? — Углядаўся ў яе ашчэраны шырокі, нібы ў жабы, рот, у зубочкі дробныя і рэдкія. — Разнесла па ўсёй вёсцы, што суддзі панаехалі, што мастака, нібы бадзягу, гнаць будуць з дома панскага. Ёй весела — забегала па хатах? Ты чуеш, Восіп?!. Ёй, сцерве, весела!.. А хлопчыка ад мастака хавае. У яе Міцька вінаваты. Баіцца мужыка — Свіное Вока?.. А пана не баіцца? — заскрыгатаў-захрупацеў зубамі. — Гу-у-у!.. Восіп прачнуўся ад грукату ў доме. Усхапіўся з ложка. Ціха, крадучыся, каб не пачуў і не заўважыў мастак, выйшаў на кухню — яго там не было. Праз шчыліну ў дзвярах зазірнуў у майстэрню — убачыў і пачуў, як там мастак куляў кілішак за кілішкам пад вусы, як усё бубнеў, а то зрываўся з таго бубнення, басам кідаў, нібы каменнем: “Халопы!.. Парабкі!..” — за галаву хапаўся моцнымі, нібы пруты, пальцамі, сціскаў яе, як баючыся, каб не рассыпалася, хаваў твар за далоньмі і тады маўчаў. Калі зноў раптам усхапіўся, абедзвюма рукамі згроб некалькі з-пад ног эцюдаў — падрамнічкі захрабусцелі ў руках, як трэскі, Восіп хутчэй нырнуў за грубку, зноў лёг пад коўдру, накрыўся з галавой. Гэтакага мастака і раней баяўся, хоць мала калі гэтакі бываў. Бег тады з дому, як і Каштан ад Топы, калі той быў раз’юшаны. У гэтым былі падобныя — мастак і мядзведзь. Стоячы каля грубкі на каленях, мастак даломваў апошнія эцюды, усе кідаў у агонь, ужо ціха. Ужо зрэдку Восіп чуў яго бубненне, стогны, размовы з самім сабою. Калі зрабілася зусім ціха, адкінуў коўдру з галавы, ляжаў ды прыслухоўваўся. Не чуючы ніякіх гукаў, вылез з-пад коўдры, сеў на ложку, глядзеў перад сабой у цемень. Святлейшая пляма праплыла насупраць, як за акном, па шыбах. Тады ён стаў на ногі, рукамі мацаючы з аднаго боку сцяну, з другога — грубку, прайшоў на кухню, знайшоў на прыпеку агарак свечкі, намацаў карабок з запалкамі, запаліў і зноў паставіў на прыпек свечку. Стаяў — зноў слухаў цішыню. Зноў узяў свечку, з ёю праз гасцёўню выйшаў у майстэрню, спыніўся пасярод пакоя. Смярдзела газай. Падлога была засыпаная бітым шклом, у шкле валялася лямпа. Блішчэла мокрая пляма, на ёй ляжаў кухонны нож — ад свечкі блішчэла шырокае і доўгае лязо. Калі агледзеўся, здзівіўся, што не было на месцы шафы. Вялізная, цяжкая, куды магла падзецца? Магчыма, яе ўжо не было тады, калі сядзелі за сталом? Адразу, як не ўбачыў шафы, падумаў і пра мальберт з карцінай — мальберт стаяў на сваім месцы, але не было карціны з князем. Гэта мацней, як што іншае, захвалявала Восіпа: куды мог знікнуць? З падлогі падняў фартук: ён быў скамечаны, мокры, смярдзеў той газай, нібыта ім падлогу выціралі. А хто мог выціраць, як не мастак? Тут усё — яго работа. І карціна? Куды схаваў? Навошта? Ад каго? Не ўсё разумеючы, Восіп адчуў, што тут, у доме, пакуль спаў, адбылося штосьці незвычайнае, жахлівае. Са свечкай выйшаў на ганак. Было і тут навокал ціха, і ветру як быццам не было, але ён, выпадковы, павеяў з-за вугла, з-за сенцаў, і свечку пагасіў. З глыбіні саду, адтуль, дзе жылі Каштан і Топа, бліснуў агеньчык, цьмя­ны, нібы за шклом схаваны, у ліхтары. Ліхтар вісеў у сенцах на сцяне, з ім мастак калі-нікалі выходзіў з дому па начах, дык, можа, і цяпер з ім быў у садзе? Што-небудзь здарылася з мядзведзем ці сабакам? Ці вынес ім чаго ў шаечцы? — Васільевіч! — не моцна, як баючыся свайго голасу, гукнуў у той бок. Агеньчык у садзе амаль адразу пагас. Але там свяцілася чыясьці постаць — нібыта мастака, высокая. Постаць загайдалася, пачала набліжацца. Ліхтар застаўся там, дзе быў. З-за блізкіх дрэваў выйшаў Неўраў. — Што здарылася? — спытаў усхваляваны Восіп. — Што-небудзь з Топам? Не захварэў? — Няма каторы дзень Каштана, Топа перажывае. Ды і шкада сабакі. — Прыбяжыць. Не першы раз знікае. — Ну так, не першы раз, але ўсё бывае. Сабака ціхі. Шкоды нікому не чыніў. Тое, што Неўраў апаражніў штоф і не быў п’яны, Восіпа не здзівіла. Стары быў яшчэ пры ўсім сваім, ад гэтакага цяжару мог жаліцца адно на ногі, а галава ўсё памятала, вока ўсё бачыла, язык абы-што не малоў, мог больш чаго, як звычайна, сабе дазволіць дома, у майстэрні, тут страху мог нагнаць на ціхую ды цёмную душу, пакарыстацца цяжкім, але не брыдкім, словам, а як выходзіў за парог, дзе б ні прыпыніўся, у вёсцы ці ў лесе, губляў нават свой бас, цішэў-мякчэў, як у царкву зайшоўшы. Тады ўжо з кожным яму хацелася размовы ціхай, ад душы. — Ноч, Восіп, а я адзін. Гэта — справядліва? Тая ноч была з поўняю ў небе, мне было лягчэй. А гэтая поўню паказала і назад схавала ў торбу. А я не крот, каб жыць у цемені. Я мастак. А мастаку трэба святло. Ён усё і ўсягды павінен бачыць. Усю дзяржаву і ўвесь народ. Я ведаю, што ты пайшоў да мамкі. I добра, што вярнуўся. Параска ўжо спіць? Хай спіць. Будзіць не трэба. Прыйдзе на тое дзень, ён пабудзіць. Гэта яго работа, а не твая. А цяпер ноч. Я ліхтар запаліў і лыжы навастрыў. Мая дарога роўнай не бывае. Мне трэба святло. — Куды вы навастрыліся? — А я ўсё табе скажу. Ідзі за мною. Як Майсей казаў? Ідзі за мною. І Бог гэтак казаў — ідзі за мною. I я табе кажу — ідзі за мною. I не бойся. Неўраў зрабіў тры крокі да ганка, спыніўся, схапіўся за плячо Восіпа, пайшоў далей, за Восіпа трымаючыся. Падняліся на ганак. Зноў спыніліся. Восіп заўважыў у цёмным кутку мех, чымсьці напханы пад завязку. — Што гэта? — спытаў. — А тое, што трэба аднесці ў блізкі двор. — Мастак прыўзняў мех, глянуў у вочы хлопцу. — Ён не цяжкі. На ганак Міцьку аднясеш? Паставіш — і назад. — А што тут? — Не бойся. Куфэрак з фарбамі, палітра, пэндзлі, падрамнічкі малыя, якія ты рабіў. Іхняму хлопцу, Міхасю. Мастак расце, трэба пасобіць. Зверху шынель. Сукно таўстое, цёплае. Хай хлопцу перашыюць. Я Нюрцы казаў. Яна ведае. Калі яе ўбачыш альбо Міцьку, скажаш, што я паслаў. Адтуль можаш ісці дахаты. Восіп узяў мех на плячо, сышоў з ім з ганка. Спыніўся, азірнуўся на мастака, як што сказаць забыўшы. — А мамка ў мяне спытае?.. Неўраў глядзеў на неба, як неба слухаў, з небам гаварыў. — Скажы ёй, што мой цягнік у Талачын на станцыю прыходзіць раніцай, як сонейка падымецца над лесам. Восіп глядзеў на мастака на ўсе вочы, нібы не разумеў, што той казаў. Занепакоіўся: — Куды вы цягніком надумаліся ехаць? Мастак усё яшчэ глядзеў на неба. — Ідзі, Восіп, ідзі. Вунь зараз месяц з-за хмары выплыве, табе пасвеціць. Ідзі. З богам. Восіп вышэй падкінуў на плячо мех, падняўся на выспу, з яе пачаў спускацца да вясковых хат. Ужо ногі, галава, мех, плечы былі за выспаю — зноў азірнуўся. Неўраў цяпер убачыў белы, як блін, круглы, падобны і на поўню ў небе, твар, усё роўна як першы раз яго ў вёсцы бачыў. Твар мутна бліснуў і пакаціўся пад гару. У далёкім канцы вёскі халодным горлам прахрыпеў певень. Восіп спыніўся, здзіўлены, чаму яго Чубаты будзіць вёску не сваім голасам. Але калі той самы пяюн другі і трэці раз пракрычаў з прысвістам, нібы ў глячок са шчылінай, пазнаў суседавага калчаногага бандзюгу. Яшчэ адзін, нясмелы, пяюн даў голас і захліпнуўся, нібы гарошынаю падавіўся, з Пракопавага двара. Павеяла цёплым, з коміна, дымам. Сабакі ў гэты час, як прачыналіся пеўні, звычайна маўчалі. Міцькаў кабель, калі Восіп узышоў на ганак, нават з-пад ганка не вылез, не цяўкнуў. Хлопец пад дзвярыма скінуў з пляча мех, у бліжэйшым акне заўважыў кволую, ад лучыны, светлую плямку і ціхім крокам паспяшаўся з падворка на вуліцу. Поўня свяціла яшчэ высака. Трывожна шчымела сэрца. Восіп спыніўся, агледзеўся і пайшоў далей. Вуліца вяла ў канец вёскі, дзе за выганчыкам стаяла яго хата, але ён збочыў у цень ад старой бярозы, што на выспе, падняўся да яе і выйшаў да дома пад ліпамі. У майстэрні гарэла святло. Заходзіць нагоды не меў, ды і мастак казаў, каб ад Міцькі ішоў дахаты, але непакоіла, чаму ён ноч не спіць, што ўначы ўсё ходзіць, усё шукае? У сенцах быў павярнуў назад, але намацаў клямку, прыслухаўся, дзвярэй не адчыняючы, ці ёсць хто ў доме, і адчыніў, нібы насуперак думцы ісці дахаты. Зайшоў адразу ў майстэрню. На стале стаяла кандэлябра, гарэлі свечкі, а карціны на мальберце і цяпер не было. Тут Восіп здагадаўся, што павяло яго на выспу, у дом: дзе ўсё ж карціна? Яна ўжо моцна хвалявала. Пакуль хадзіў да Міцькі, мастак быў у майстэрні. Падлога была падмеценая, падцёртая, ні шкляння не было на ёй, ні лямпы, ні кухоннага нажа. І не было нідзе карціны. I стрэльбы на сцяне. Яна заўсёды вісела разам з паляўнічым рогам, трубою на дыване, цяпер — адна труба вісела на ланцужку. Кухонны нож ляжаў ад краю на стале. За ім стаяў знаёмы куфэрачак у чырвоным аксаміце. Века было адкінутае, пад ім блішчэлі латуневыя гільзы. З прыскрынка дробнымі вочкамі блішчэлі пістоны, у другім ляжалі шэрыя, з лямцу, пыжы, у меншым кубачку быў порах, у большым — буйны шрот. Яшчэ стаялі кубачкі са шротам, драбнейшым і буйнейшым, а на стале, побач з нажом — два патроны з кулямі на звера буйнога, мядзведзя ці кабана. Усё гэта Восіп бачыў у мастака раней, як той збіраўся ў лес на паляванне, але цяпер здзіўляла іншае: навошта расклаўся сярод ночы, калі збіраўся да ранішняга цягніка? Ці ён пажартаваў з тым цягніком? Не захацеў казаць пра паляванне? Дык дзе ён сам? Восіп выйшаў з дома. Неўраў стаяў зусім блізка пад ліпаю ў ценю, без ліхтара. Ледзьве яго заўважыў. Спачатку пачуў: — Усё зрабіў, што я прасіў? — Зрабіў. Аднёс. — Не бачыў Нюрку альбо Міцьку? — Нікога. — Ну дык ідзі дахаты. Мамка, можа, не спіць, чакае сына. Не ведае, дзе ходзіш поначы. Восіп маўчаў, пераступаючы з нагі на нагу, як гэта, калі хваляваўся, рабіў мядзведзь. Хацеў спытаць у мастака пра карціну, пра стрэльбу, дзе яны, хацеў пачуць і пра цягнік, бо верыў і не верыў пра яго, ды адчуваў, што тых яго пытанняў мастак чуць не жадае, на іх ён не адкажа — паўторыць, каб ішоў дахаты. Неўраў узняў да неба твар. — Чуеш? Праляцелі качкі з сажалкі. — Падышоў бліжэй да Восіпа, паклаў на плячо руку. — Табе я ноч скамечыў. Прабач. Ідзі адпачывай. Неба было і месячнае, і зорнае, і ўжо над лесам за выганам пачынала залаціцца ад яшчэ не блізкага сонечнага вогнішча, калі Восіп спыніўся перад сваёй хатаю. Схапіўся аберуч за слупкі ў фортцы, агледзеўся. Ішоў хутка, дзе ішоў, дзе ўподбег шыбаваў — сэрца калацілася. Куды было спяшацца? Глянуў у двор — убачыў маці. Яна стаяла пад хлевам, глядзела на яго, рукамі на грудзях трымаючыся за канцы хусціны, і толькі цяпер падумаў, што да яе спяшаўся. Адкінуў фортку, адразу, не зачыняючы, падышоў, зірнуў ёй у твар і вочы апусціў. Маўчалі абое, хоць кожны з нецярплівасцю чакаў нейкае слова да сябе. Яна бачыла, што сыну трэба памаўчаць, каб штосьці цяжкае адхлынула ад сэрца, каб супакоіцца. Але не вытрымала: — Дык што там? — А тут што? — Тут тое самае. Як ён там? — Не спіць. — Прыбягала Нюрка. Сказала, што ў пана з Талачына чыны судовыя. Панаехалі яго высяляць. — А Нюрка іх бачыла? — Глафіра сказала. Ён гэта ўжо ведае. — Мне не казаў. Дык што рабіць? — А што ты зробіш супраць іх? Што робіць ён, калі не спіць? — Паліць карціны. — А Бог ты мой!.. — здрыганулася Параска. — Шмат спаліў? — Можа, усе. І тыя, што былі ў доме, і што на доме. Скідаў з гарышча. — А новая, што з князем? — Як раніцай там быў, стаяла. Я ж пра яе табе казаў. А цяпер не бачыў. Быццам ужо няма ў доме. — Я вінаватая?.. У тым баку, дзе вёска, моцна гахнула, нібы з гарматы, ажно абое здрыгануліся. — Гасподзь мой! — Параска перахрысцілася. — Што гэта? Глядзелі адно другому ў вочы. — Нехта смалянуў з драбавіка, — прамовіў Восіп. — Можа, тыя, што панаехалі да пана. Яны ж, як куды едуць, там хочуць і справу сваю зрабіць, і пагуляць, пастраляць. А пан якраз цяпер на качак, на курапатак ходзіць. Васільевіч, можа, таксама? — Табе казаў пра гэта? — Куфэрак паляўнічы на стале стаяў, века было адкінутае. Можа, патроны набіваў. Стаяў у садзе, слухаў, куды на жыроўку лятуць качкі. Можа, цяпер там з панам? — Што ты, сынок, таўчэш? Ён з панам цяпер не пойдзе. Ідзі ў хату. Параска зняла з галавы хусціну, зноў накінула на галаву, завязала. Выйшла за фортку. — А ты куды? — спытаў Восіп. — Ідзі глядзі бацьку, як прачнецца. Я — у дом збегаю. Туды і назад. Не забаўлюся. Ты ж бацьку не кажы. Яна адразу, ужо спяшаючыся, выйшла на сваю, праз лес, карацейшую сцежку, якой заўсёды хадзіла да мастака. Восіп не паспеў ні спыніць, ні параіць, каб пачакала, як сонца пачне ўзыходзіць. Ісці ў хату не хацелася — прысеў на прыступку. I не сядзелася. Зайшоў у сенцы, узяў медную конаўку, з вядра зачэрпнуў вады, два разы глытнуў, як зноў грымнула ў тым самым баку з таго драбавіка. Кінуў у вядро конаўку з недапітай вадою, выйшаў на ганак і застыў на адным месцы, быццам чакаючы наступнага стрэлу. Наступнага, трэцяга, не было. Куды ісці? Як разгубіўся. Выйшаў за фортку — спыніўся. Трывога, якою поўніліся грудзі, гнала на сцежку, якою пабегла маці, але і ад сваёй хаты не адпускала. Другі стрэл Параска пачула, калі ўжо мінала малады хвойнік, увайшла ў стары лес. Там спынілася. Першы стрэл гэтак не ўстрывожыў, як гэты. Мо таму, што тады стаяла ля сваёй хаты, з Восіпам. Свая хата, якая б жытка ў ёй ні кацілася, заўсёды супакойвала, а лес заўсёды непакоіў нават цішынёю, вусцішшу. У ім загадак больш, як у вёсцы альбо ў полі. У полі ці ў хаце чалавек мог быць адзін і адчуваць, што ён адзін, але ў лесе, калі нават вакол нікога не чуў, не бачыў, тачыла адчуванне, што не адзін, што ёсць у ім не толькі людзі, але звяры ды птушкі, жывуць удзень і ўноч у ямах, дуплах, гушчары, якіх вока не бачыць і вуха не чуе, што тут жыцця загадкі скрозь. Сэрца гнала, каб ішла хутчэй, а ногі нямелі. Часам здавалася, што сцежку згубіла, не туды бяжыць — спынялася азіралася. А выйшла з лесу — здзівілася: зусім светла. Спусцілася за пашаю ды хвойнікам у равок, да Гіравай хаціны падышла — сэрца сціснула. За плот узялася дзвюма рукамі, пастаяла, пакуль боль адпусціў, а ўжо ля дома блізка пад ліпы выйшла — зноў сэрца спыніла. Ад сваёй хаты бегла — ні пра што не думала, абы хутчэй дабегчы, а прыбегла, на вокны глянула — завагалася: як у дом зайсці? Стаяла, нібыта вінаватая, — Васільевіч спіць ці не спіць, чакае альбо не чакае? У сенцы ўвайшла, клямку пачала намацваць, не знаходзіла, а як знайшла, спачатку дзверы прачыніла, каб толькі зазірнуць цераз парог, і ўжо як там не ўбачыла нікога, парог пераступіла. Невядома з кім павіталася, бо ніхто на адказаў. Прайшла на кухню. Калодачка пад лаўкаю ляжала, а ўсё астатняе на месцы, падлога падмеценая, посуд памыты. Затое ў майстэрні ахнула: ніколі не было, каб гэтакі закіданы быў стол, каб пад сталом ды па ўсім пакоі гэткі гамуз — патрушчаныя шкло, падрамнікі, раскіданыя анучы, замалёўкі, бутэлькі пад нагамі, пэндзлі, смурод гарэлкі з газай. Няма ні шафы, ні крэсла, з якога мастак падоўгу разглядаў свае карціны, ні кушэткі, якая ратавала, калі сіл не хапала дайсці да ложка. А дзе мальберт і новая работа з князем? Мальберт стаяў, але не на святле перад акном, а ў цёмным закутку. Была на ім карціна — не тая? Параска падышла бліжэй — аж разгубілася: у раме на мальберце яна сама — яе партрэт. Спужалася, хутчэй выйшла за дзверы, з сянец — на ганак. З’явіўся, нібы зваліўся з неба, Каштан. Адразу кінуўся на грудзі, пачаў хапаць пашчай за рукі, лізаць іх цёплым языком, вішчэць, то прысядаючы, матляючы хвастом, то скачучы. З ганка саскокваў і бег у сад, вяртаўся, зноў хапаў за рукі. — Ну што, Каштанчык? Чаго ты хочаш? Нічога ў мяне няма, нічога з сабой, дурніца, не прыхапіла. Ці ты галодны? Ці без мяне сумуеш? Што калоцішся? У сад вядзеш да Топы? Ну пойдзем, пойдзем да яго... Параска сышла з ганка. Сабака вёў у сад, але і цёрся ёй аб ногі, не даваў ісці. Зноў вёў — яна ішла за ім. Перад лагвом крокі за тры-чатыры спынілася, прыслухалася, як гэта заўжды рабіла, падыходзячы да Топы. Яго дыханне чула нават, калі спаў, бо і ў сне ціхі не быў, соп ці гуў у нос, нібы ў трубу, уздрыгваў, звякаў ланцугом. Але цяпер стаяла і не чула, як быццам не было яго. Ні дыху і ні гуку. Яе, можа, пачуў — дыханне сцяў ды прыслухоўваўся? Захвалявалася, спужалася. Хацела павярнуць назад, каб узяць мядзведзю ў доме цукру ці дачакацца Неўрава, але якраз Каштан ушчаміўся паміж ног, балюча выцяў у нагу, ад ног скочыў уперад. Яна як вымушана, як у яго на шворцы, зрабіла крок, адразу і другі. Ствол яблыні адсунуўся ўбок, з ім разам у той бок адсунуўся засохлы куст агрэсту, адкрылася вачам лагво, засланае шэрым ападам леташняга лісця, зрудзелым сенам, сушняком, у нос дало смуродам звярынай лёжкі — Параска ўбачыла мядзведзя. Ён ляжаў на баку вялізны, як і не Топа, выпрастаны, паклаўшы галаву на лапу, нібы спаў. З лапы тырчэлі доўгія і таўстыя, як пальцы чалавека, кіпцюры, цёмныя, блішчастыя на ранішнім святле, вострымі канцамі — у шырокі лоб, усё роўна як у звера балела галава і кіпцямі ён намагаўся вырваць з галавы той боль. Каштан падскочыў да мядзведзя, вострай мордачкай сунуўся ў яго разяўленую пашчу — пачаў вылізваць кроў, якая сачылася з пашчы ў чырвоную, пад галавою, лужынку. Убачыўшы тое, што робіць Каштан, Параска войкнула, закалацілася, аберуч схапілася за дрэва. Ногі падкасіліся, але ў гэты момант яна адчула чыесьці моцныя рукі, якія ўзялі яе падпашкі, не далі ўпасці, як тыя рукі павялі, нібы панеслі, праз сад. Ужо ў доме яна адкрыла вочы і ўбачыла перад сабою Змітрака. Доўга глядзела яму ў твар, як не пазнавала ці не ўсё разумела, маўчала, потым спытала: — Дзе Васільевіч? Змітрок стаяў перад ёю ў светлай зрэбнай кашулі, падпяразанай вераўчакай, глядзеў ёй у твар і як не чуў. Адной рукою трымаючыся за хлопца, другой — за падваконнік, Параска апусцілася на лаўку, і толькі цяпер з вачэй лінулі слёзы. Яе ўсю закалаціла. Схапіўшыся за твар далоньмі, яна ўголас заплакала. Над вёскаю ўзыходзіла сонца. Мастак ляжаў у садзе каля лагва побач з мядзведзем, накрыты Змітраком сваёй мужыцкай світкай. Сонечнае святло прабівалася праз голле дрэваў і першы яго прамень ласкава гуляў па твары, рабіў яго светлым, прыгожым. У голлі яблыні, на саменькай вершаліне, злавіўшы на дзюбу драбінку сонечнага святла, высвістваў свой ранішні матыўчык шпак. Гэтак у Лыскаўшчыне пачынаўся яшчэ адзін дзень вясны — 3 мая 1904 года. Пасля стрэлу Тыя два, адзін за адным, стрэлы на панскай выспе ў вёсцы мала хто пачуў, бо вёска яшчэ спала, яшчэ ў ёй мала хто прачнуўся, але рэха дайшло да людзей, злілося ў адну бяду — пра яе пачула ўся тагачасная Расія. Сталічныя ды мясцовыя газеты пісалі, што ў маленькай беларускай вёсцы Лыскаўшчына ад хваробы нерваў застрэліўся вядомы мастак, рэаліст-жывапісец Мікалай Васільевіч Неўраў, майстар бытавых жанравых карцін, гістарычных сюжэтаў, выдатны партрэтыст. У вёску з’явіўся бацюшка і забараніў хаваць мастака, як самагубцу, на вясковых могілках. Пахавалі пры дарозе з вёскі, як звычайнага бадзягу. Насыпалі курганок, паставілі безназоўны драўляны крыж — спі спакойна, раб Божы. Той крыж адразу аблюбавала сарока з суседняга панскага лесу. Яна прылятала, садзілася на яго і сакатала, прывабліваючы да магілы хадзякаў з дарогі. Але ў забабонным народзе пра самагубцаў гулялі розныя жахі, іх баяліся і да магілы мала хто падыходзіў. Лыскавіцкія сяляне гэтага месца не абыходзілі. Яны ведалі мастака, як ён сябраваў з мужыкамі, як ім спачуваў, як пасабляў ім і хлебам, і вопраткай, і грашыма, і гнеўным басам у абарону перад чыноўнікамі ды панам, ягонымі цівунамі. Ноччу, каб не ўбачыў які злыдзень, яны раскапалі магілу ды перанеслі мастака на вясковы могільнік. І было ў яго пэўны час дзве магілы: адна — для пана, яго дворні ды ўлады, а другая, у якой ляжаў мастак, — для вёскі. Праляцелі гады і гады. Рэвалюцыі ды войны павыкошвалі сялян, але выкасілі і пана з ягонымі суддзямі. Вёска засталася, хоць вельмі змянілася, і не памерла ў ёй памяць пра мастака. У 1947 годзе вясною, у белую, на пачатку мая, квецень, у Лыскаўшчыну наведаўся мастак Бялыніцкі-Біруля. Прыехаў ён на сваю бацькаўшчыну, каб паглядзець, ці дужаю яна выйшла з вайны ды напісаць яе ў сваім адраджэнні, і не мог не завітаць у Лыскаўшчыну, блізкую ад родных яму Крынак пад Бялынічамі. Сустрэў тут старога селяніна Паўла Дэмбіцкага і папрасіў яго паказаць магілу Неўрава. Прыйшлі да магілы, а там і Мар’я Іванаўна Цыкунова, дачка Параскі, кухаркі Неўрава, без якой ён у вёсцы не мог і дня пражыць, якую пісаў на сваіх эцюдах і, рызыкнём сказаць, — кахаў, тая Марыля, што была сястрою Восіпу, які мастаку прыносіў з Талачына пошту, рабіў падрамнікі і яшчэ шмат чаго, тая Марылька, якая дзяўчынкаю пасабляла маме ў доме мастака, прыносіла яму з крыніцы ваду і мыла падлогу. Пра што была ў іх размова на магіле Неўрава? Ды, безумоўна, пра мастака, які ён быў, як жыў і як загінуў. Як жыў у вёсцы — пра тое было што распавесці і Цыкуновай, і Дэмбіцкаму. Біруля слухаў уважліва і параіў пакінуць свае ўспаміны на паперы. Ён сам умеў і любіў гэта рабіць — пакідаць на паперы ўспаміны пра дарагіх яму людзей. Скупа, як маглі, яны гэта пасля зрабілі. А Біруля ім распавёў, які быў Неўраў у крузе бліжэйшых сваіх сяброў — славутых мастакоў Сурыкава, Рэпіна, Паленава, Васняцова, — як яны яго паважалі за смелы жывапісны талент, высокую годнасць, праўдзівасць, адданасць мастацтву і народу. I пра славутыя карціны мастака, якія Біруля выдатна ведаў і высока цаніў. А як мастак загінуў? Была вінаватая хвароба нерваў, як пісалі газеты, ці штосьці іншае? Успамінаючы, якім ён быў, сяляне сказалі, нібы пра не самае галоўнае, як Неўраў даводзіў мужыкам: зямля тут ваша, а не панская, вашы палі, вашы лясы, не кланяйцеся пану, як папракаў іх— халопы, парабкі!.. Часам — ціха, задумліва, а часам — на ўвесь свой бас, — як біў у звон. — А наша вёска — што такое? У прыгон жылі тут панскія рабы, усе на паншчыне гарбелі, — сказаў стары. — У прыгон? А пасля прыгону? — Ды... тое самае. Не пераробіш мужыка. Біруля ведаў, як Неўраў ненавідзеў рабства, як выліўся ён у гэтай нянавісці ў сваіх карцінах “Гандаль”, “Агледзіны”, “Дзеці скупога”, “Паніхіда на вясковых могілках”, “Выхаванка”, “Пахаванне селяніна”, “Купец-куціла”, нарэшце — у адной з самых апошніх сваіх карцін “Чым былі моцныя сувязі брачныя”, якім сэрцам і якой крывёю іх пісаў, сябе самога адчуваючы прыніжаным у краіне рабства. Біруля, як мастак-псіхолаг, ведаў, куды і ад каго, куды і ад чаго бег Неўраў у пошуку сваіх карцін — як апынуўся ў Лыскаўшчыне. Шукаў у простым народзе волю і красу, а што знайшоў?.. Сваю магілу пры дарозе. Біруля ведаў, як помсціць рабства мастакам.