Мікола Касьцюкевіч

_____________________ Адзінотны чалавек. Дзьве навэлы	ЛАГУНА Паэма Той шчасьлівы бераг дзяцінства мне ўспамінаецца як казачны малюнак у любай кніжцы, што да самага сьвітаньня сонна сьцішвалася пад шчакой. Наш утульны старэнькі дамок патанаў у кветках. Ружы, гліцыніі, міндаль… Чаго там толькі ні расло! А найболей мне падабаліся браткі-адараты. Яны дзіўна, хораша і моцна пахлі, асабліва ўначы. Маці з любасьцю даглядала кветнік. І ўсё гэтае багацьце жывым стракатым кілімам варушылася ля цёплае белае веранды. Яно лезла ў расчыненыя вокны, шчодра раздорвала сваё шалёнае хараство лагодным вечарам, днём, і раніцай… На ўзгорку за домам магутная і адзінокая хвоя лашчыла верхавінай неба. Я любіў пагодным летнім дзяньком туліцца да яе нагрэтага шурпатага камля і ўзірацца, узірацца наперад… Там, за чырвоным дахам, вачам адкрывалася бясконцая, пералівістая роўнядзь Лагуны з яе неадменнай млечнай смугой удалечыні. І, паўсюль, як акінуць вокам, неба, набрынялае далечынёю, зьлівалася з неабсяжным люстрам вады, з паласой лесу за сьпінай, і з жоўтай стужкаю сьцяжынаў абапал мяккага пясчанага берагу. Асабліва харошай Лагуна рабілася ўвечары: цыкады заводзілі свае сухія сьпевы, а памаранчавы дыск рабіўся пунсовым і, вадкім золатам расьцякаючыся па зіхоткай вадзе, павольна спаўзаў з неба… І гуляліся ў хованкі, унікаючы адзін аднаго, два клубкі — з залатога агню і з халоднага срэбра… Неба, даступнае адно птушкам ды матылькам, абапіралася на верхавіну знаёмай хвоі, бясконца высокай. Яе, такую жывую, звонкую ды трывалую ўсёй сям’ёй не абняць было. Калі я туліўся далонямі, ці голай сьпінай, да ільсьнянай скуры дрэва, дык адчуваў пругкую пульсацыю сокаў, што нястрымнымі, моцнымі штуршкамі тачыліся ўгару. Туды, міжволі, і я памыкаўся, сам таго ня ведаючы. І недзе там, зьліваючыся з начным барвовым небам, глуха шумела крона, нібыта скардзілася. Яе скарга, трывожная, як і жыцьцё на зямлі, сплывала ў космас, зьнікаючы ў адвечным небыцьці. І я таксама, быў поўны цьмяных жаданьняў — адысьці, зьліцца з вечнасьцю. Калі стаць гмызуркаю — можна поўзаць па камлі. Толькі сягнуць вяршыняў — забракне жыцьця, дый паветра. Маленькія любяць вышыні, але не прыстасаваныя да іх. Вялікія ж маглі б там абжыцца, але з-за сваіх памераў — не дадуць рады адарвацца ад долу… І думалася пазьней, што дрэва гэтае, як існасьць веры, як хрысьціянства: яно трымае ветразі ў акіяне жыцьця. Угору зірнеш — дастае да неба, прытулішся — адчуеш токі падземных сокаў… Можна караскацца на неба — ці забіваючы крукі прафесіі ў скалу, ці абвязаўшыся вяроўкамі самаахвярнасьці. Але да канца ісьці і… зьнікнуць. Бо спусьціцца няма як ужо. Хіба толькі, рынуўшы ўніз, забіцца… Вось і стаяў я… плячыма да хвоі. А грудзі ды сэрца заставаліся вольныя. І нястрымна вабіла мяне Лагуна. Лагуна, вада, ускраек нябыту… Краіна сноў і памерлых... Толькі дзеці могуць гуляцца ў вадзе. Дарослым нельга нават цікавіцца і паглыбляцца, бо ўтопяцца. Адтуль ніхто не вяртаўся… З таго боку, за хвояй, таксама было жыцьцё, але нейкае прыдуманае і няшчырае. Бо нельга адрывацца ад роднага берагу. Хто ўцёк туды, у горад — працуюць, мітусяцца, пасьля вяртаюцца пастарэлымі, бяз сілаў. Усе, хто адыходзіць і страчвае бераг, старэюць. І чым далей, тым больш. Самае мудрае — недзе побач знайсьці сабе пару. І будаваць дом, што застанецца, і дзецям, і ўнукам. Хто пакідае бераг — зьнікае бяз сьледу. І назаўжды. Толькі зрэдку сёй-той, нежывым, вяртаецца ў труне. Або пра яго даведваюцца з газетаў. Ці з тэлевізару. Нібыта й жыве, а насамрэч яго няма… Даўно ўжо няма. І тады такая туга падступала, што людзі нават дзяцей не заводзілі. Не хацелі. Ні славы, ні грошай… Ні проста, цяпла чалавечага. Бо без яго ўсё роднае, галоўнае — як бы няблізкае, недарагое… Вось так і бацьку ніхто не хаваў, проста адышоў і згінуў… Дарэчы, я ніколі ня бачыў, як выглядае бераг таго, гарадскога жыцьця. Бо цікавіўся Лагунай, і толькі Лагунай. Выпіваў. Тады ўяўлялася, што нешта пачынаю разумець пра Лагуну. Але сястра крычала, і маці сварылася — баяліся за жыцьцё. Хто напіваўся — зьнікалі, і мора не вяртала нават іх целаў… Казалі, быццам Лагуна, аж да самага далягляду, не глыбей як па калена. Але старэйшыя ніколі не заходзілі ў празрыста-блакітную ваду з мяккім бэзава-зялёным дном. Толькі тры мае гарэзы-пляменьнікі нязмушана ганялі пры беразе дробных залацістых рыбак, што маланкамі сноўдалі між водарасьцяў. Мяккія пэндзлікі плаўнікоў казыталі ім ружовыя ножкі, і дзеці заліваліся шчасьлівым сьмехам. Мама адрывала ўважлівыя вочы ад вязаньня і лагодна ўсьміхалася, слухаючы срэбныя галаскі любых унукаў… Гэта быў даўні і дзіўны сон. Сястра была яшчэ жывая. Дзеці маленькія. Маці здаровая. І ўсе шчасьлівыя. Толькі брат, як заўсёды, заняты. Мы яго амаль што ня бачылі. Бо прыходзіў ён стомлены позна. А я ўсё гадаў, пра што яны шэпчуцца з маці? Чаму змаўкаюць пры мне?.. Сястра выходзіла з мужам на закіданы дзіцячымі цацкамі ганак. Дзеці гуляліся. І для шчасьлівага жыцьця нам ставала ўсяго. Не было толькі мяне. Бо дзе б я ні туліўся дома, чым бы ні займаўся — я не знаходзіў сябе самога. Я не хацеў ісьці да людзей, не хацеў губляць сябе там, дзе ўсе іншыя... А вада — жыцьцё. А туман — падзеі. Ты ня можаш ісьці па вадзе. Але ты зьявіўся. І ў найлепшы час. І ў патрэбны момант. Дык руш наперад! І будзь пэўны, будзь верны сабе. Тады нешта знойдзеш. Тады нешта будзе. А што было, тое й застанецца. І можна забыцца, можна не вяртацца на гэты трывалы падмурак стабільнасьці… * * * Па вячэры, калі не было ўжо хатніх справаў, я выходзіў на бераг. Ліловы змрок скрадаў абрысы нашага дамка. Гарэза-ветрык варушыў фіранкі на жоўтых вокнах і перабіраў сваімі бязважкімі пальцамі сонныя кветкі. Ад п’янкога паху браткоў кружылася галава. Вось вада ля берагу варушыцца, але плёскату ніколі не чуваць. Толькі загадкавы і роўны шум. Як у ракаўцы. Неабсяжныя прасторы зьліваліся з таемнасьцю ночы. І далячынь, удзень схаваная за белай смугой, цяпер здавалася зусім блізкай. Часамі з глыбіняў неабсяжнае цемры, адтуль, з-за невідомага небакраю, плыла над чорным глянцам вады ціхая і пяшчотная мелодыя. Ці гэта была песьня? Нечы голас, пад няўлоўнае гучаньне струнаў, узычваў начному мору сьветлую тугу, стогны душы. Можа, такі самы адзінотны, як і я… Бязгучная дуга Лагуны і лёгкая туга гітары наменьвалі, што недзе там, за морам, чакае мужчыну ягоная жанчына… І я не памыляўся, калі казаў пра адзіноту. Зразумела, я жыў у сям’і. У мяне была найлепшая ў сьвеце маці, добрыя сястра з братам, мілыя і слаўныя пляменьнікі. Але калі я слухаў начную песьню Лагуны, то здавалася, што душа мая ніколі ня ведала радзіннага цяпла і ўтульнасьці. Адразу рабілася трывожна, хацелася зараз устаць і бегчы ў невядомасьць, на гэты панадны голас… А ўдзень ізноў: залітая сонцам чыстая роўнядзь мора, сям’я на беразе, і густы туман на даляглядзе. Нікому ня рупіла, што там — за небакраем. Нам было добра ўсім разам. І мы шчасьліва жылі ў сваёй няведамасьці. Толькі мяне ўсё больш і больш трывожыла тая незнаёмая, тужлівая мелодыя, што трывала пасялілася ў душы і цяпер ужо не давала спакою. Я мусіў ведаць, якую ж салодкую і вабную атруту сьцеражэ туман. Маці — я бачыў — разумела мой стан, але нічога не казала. Адно глядзела сумнымі вачыма, быццам ведала таямніцу, і не магла яе адкрыць… * * * Аднаго разу, калі ўся нашая сям’я, як заўсёды, сядзела на беразе, я задумліва прыслухоўваўся да стуку ўласнага сэрца і глядзеў удалеч. Туды, дзе перад самым небакраем, заціснутая абпаленай блакітам неба і срэбнай роўніцай мора курылася заўсёдная бялявая стужка туману. І раптам нешта там бліснула. Здавалася, між небам і морам бухнула яно неўпрыкмет і вырвалася на імгненьне з туману. Загадкавы і незвычайны бляск. Музыка, што выварочвае душу, а сэрца прымушае зьнібець, зьнячэўку стала агнём, сьвятлом… Ці яшчэ нечым такім… І ты ўжо ня чуеш, а бачыш яе. Нешта незвычайнае я зьведаў. Цела міжволі адарвалася ад берагу. Вось я зачаравана рушыў наперад і толькі раз азірнуўся. Усе, нават дзеці, кінулі свае заняткі і з маўклівым дакорам глядзелі мне ўсьлед. Роспач і жаданьне вярнуцца на хвіліну авалодалі душой. Але далёкі прывід быў мацнейшы. Ён прымусіў забыцца на ўсё, што я пакінуў за сьпіною. Напачатку ісьці было цікава. Цьвёрдае роўнае дно, празрысты крышталь плыткай вады з зялёнымі жылкамі тонкіх водарасьцяў, і наперадзе мэта, пакуль яшчэ — невядомая. Але спакваля, незаўважна неяк, я стаміўся, бо ніколі так далёка не хадзіў, ды яшчэ па моры. Гэта была новая і нязвыклая, хоць і дужа прыемная, стома — як ад доўгага цікавага раману. Бясконца можаш сунуцца наперад, але няма як ані прыпыніцца, ані павярнуць назад. Час цёк у небыцьцё. Стамлёная душа мадзела ў чаканьні. Думкі і пачуцьці згубіліся ў аднастайным перасоўваньні ног. Я забыўся, адкуль я, што я і куды йду. Я ня йшоў, а перабіраў нагамі. Жыцьцё перастала існаваць. І нішто ўжо ня мела сэнсу. Крок. Яшчэ крок. І яшчэ адзін… І гэтак бясконца. Я нават не зважаў, што вада пад нагамі далёка ня тая, якая была раней. Колер і чысьціня мяняліся: часам яна мутнела, закіпала неспакойнымі вірамі — і жывое срэбра трымцела сотнямі адценьняў: ад сырадою да чорнага атраманту. Туман, што здалёк падаваўся белым, як дым аблокаў, і лёгкім, як подых веснавога ветру, быў насамрэч цёмным і цяжкім. Чым далей я заглыбляўся ў яго, тым больш ён гусьцеў, набрыньваў чорнаю, нібыта сажа, вільгацьцю і ўрэшце зрабіўся густым, як той мазутны кісель. Ледзь не рукамі даводзілася разграбаць гэтую мокрую цемрадзь, торачы сабе троп. Я ледзь варушыўся. Неведзь кірунку і сьляпучая цемра вымушалі легчы, каб згінуць тут назаўжды… Здавалася, я ўжо даўно памёр, калі сьпераду, проста перад вачыма, бліснула і зьнікла маленькая барвовая кропка. І тое, што ад мяне засталося, з апошніх сілаў рынула на гэты знак. Кропка зноў мірганула — зыркая, барвяная, як распалены вугольчык. Вось яна асьляпіла і разам з шалёным сустрэчным ветрам стала насоўвацца ды расьці. З усіх бакоў, як наканаваньне, на мяне ляцела стыхія, віхор рубінавага сьвятла. Імклівая хваля нясьцерпнай чырвані ўдарыла, расьцяклася па грудзёх, па твары, абняла рукі, ногі, плечы, заняла дух, замуціла вочы і розум. Мільёны танюсенькіх жарынак джаламі ўпіліся ў скуру, напор мацнеў. І неўзабаве мяне трасло, круціла ў вар’яцкіх сутаргах. П’янкія і салодкія, яны вязалі мяне, наскрозь праціналі цела, шпурлялі ў небыцьцё і вярталі зноў і зноў. Гэта быў пераход жыцьця ў сьмерць і новае вяртаньне ў жыцьцё… Апошні непрытомны момант блізкасьці з любай жанчынай… Прыемная пустата… слабасьць… Рубінавае сьвятло неўпрыкмет сьцішылася, чырвань стала мякка-ружовай. А ў целе зьявілася незвычайная лёгкасьць і пачуцьцё абнаўленьня. Я перавёў дых і разгледзеўся. За сьпіноаю, дый з бакоў, па-ранейшаму клубіўся туман. Шчыльнай, густой чарнатой атуляла цемра. А сьпераду ружовае сьвятло ўтварала вольны праход, падобны да празрыстага тунэлю, у якім цурчэла чыстая вадзіца. Чысьціня гэтага калідору вабіла, як магнэсам. І я паляцеў… Ногі ледзь чаплялі дно. Ад пахкай сьвежай прахалоды заплюшчваліся вочы. Зноў перада мною сьлібела, зіркацела бледна-бірузовая роўніца мора. Я азірнуўся — і балюча сьцялася сэрца. Чароўнае ружовае мроіва, мой ратунак і слодыч, пакутліва трымцела і распускалася ў цяжкіх, чорных клубках. Чорная масьляністая вата каўтала ружу, і тая цямнела, карабацілася. Падумалася, недзе я ўжо азірнуўся… І было гэтаксама балюча. З ружовай чысьціні, заплюшчыўшы вочы, ляцеў я на халодны, вольны прасьцяг. І вось ён — ужо без мяне… Нешта падказвала: каб ружовае сьвятло ўратаваць ад цемры, падараваць радасьць існаваньня, досыць толькі вярнуцца, але… Сэрца балела. Я пакутаваў. А жалю — ні каліва. Не шкадаваў я сябе і не зьбіраўся патураць іншым. Мэта, усё яшчэ няведамая, прымусіла сьцяць зубы і зноўку рушыць наперад. І я панёс з сабою гэты боль… * * * Можа, гэта быў і сон. Але хутчэй ява. Бо надта праўдзіва ўсё выглядала. І дагэтуль змушае доўга ўспамінаць, бачыць жыўма, зноў шчыра перажываць. Яно так зрушыла, скалаціла душу, што я наважыўся хоць збольшага, прыблізна перадаць свае ўражаньні і адчуваньні. Як ужо выйдзе! Апавядальнік з мяне ня надта. Але й насіць гэта ў сабе — не выдае. Дык выбачайце ўжо… А што такое, калі разабрацца, яўнасьць… небыць?.. Недзе нешта вычытаў, і неўзабаве ўспамінаецца ўжо, нібыта з табой тое здарылася. Ці наадварот, нешта з табою адбылося, а думаеш, што ў кніжцы чытаў… І таксама перажываеш. Вось і выходзіць: усё, што толькі можна выдумаць — шчырая праўда. І ці ня ёсьць мы самі, з усім нашым сьветам, толькі нечая ўява! Пра што гэта я? Ага, значыць-такі, гэта была яўнасьць, хай нетутэйшая, незямная, але яўнасьць. І трэба толькі знайсьці словы, каб выкласьці ўсё, што сталася. А гэта найцяжэй. Бо як чалавечымі словамі перадаць нечалавечае? Аднак — з Богам! Мёртвая, цёмная, абсалютная цішыня. Ніводнага руху ў шчыльным паветры. Хоць бы дзе што бліснула, мільганула — нічагусенькі. Ані ясачкі на даляглядзе! Зрэшты, дзе той далягляд, калі кругом суцэльная цемра. Толькі ўверсе, дзе павінна быць неба, праступае нейкая сьветласьць. Як на глыбіні, пад вадой. А заміж вады паветра… Пад нагамі, пэўна што, пясок, бо распаўзаецца, і ногі хутка стамляюцца. Я быў пэўны, што апроч мяне ў цёмнай бязьвіднай прасторы існуе толькі гэтая зялёная люстраная навалач з няпэўнымі, як бы штораз лізанымі цемрай берагамі, з хуткімі маўклівымі выявамі ўсярэдзіне. Выявы зьмяняюць адна другую — як на экране чорна-белага тэлевізару. Толькі заміж простага шкла — шкло са смарагду. І проста цёмнае — робіцца чорным, а сьветлае — падсьвечана зялёным. Гладкае, зялёнае… Шкло — ня шкло. Люстэрка — не люстэрка. З рухомымі ценямі-карцінкамі ў ім. І яно цэлы час наперадзе. Пагойдвалася ў паветры, заўсёды на той самай аддалі. І рухалася перада мной, са мной. Гэта забівала паціху. Хацелася, каб адлегласьць паміж намі мянялася. Але дзе там! Не дачакаешся! І доўжылася тое каторы дзень ужо, каторы год… Мо цэлае стагоддзе! Вялікае люстра рухалася са мной. Яно ўвесь час было сьпераду, якраз насупраць, і крыху вышэй твару, заўсёды, як я ўжо казаў, на той самай адлегласьці. Я спрабаваў наблізіцца і паскараў хаду — люстра аддалялася, выявы рабіліся расплывістымі і таму — яшчэ больш прыцягальнымі… яшчэ больш згубнымі. Забівала дух, сьлязіліся вочы, я спыняўся — і люстра таксама застывала на роўным аддаленьні, нібы зачараванае… Мы былі «ўдвух», бо люстэрка рухалася і паводзіла сябе як жывая, адухоўленая, істота. Але гэтыя паводзіны не назавеш неразумнымі. Іначай, выходзіць, што нехта вялізны і нябачны перасоўвае яго ў прасторы, быццам гуляючыся, праз яго — мною… Цемра і люстра… Люстра і цемра… Я ня мог сягнуць у люстра і ня мог паглыбіцца ў шчыльную, як чыстая адзінота, цемру. Каб хоць ясачку! Ня тое, каб згледзець, а хоць адчуць! Дзе, з якога боку можа быць нешта апроч люстэрка? У якім кірунку спадзявацца на іншае? Куды рухацца? Нічога, зусім нічога. Апроч… Калі я зьнемагаў, валіўся — адно што не паміраў — люстра зьнікала. А ледзь апрытомневаў, пачынаў варушыцца, дыхаў больш пэўна — яно зноў зьяўлялася і насычала мой хісткі шлях сваім атрутна-зманлівым сьвятлом… Я, пакуль што жывы. І нежывое люстра. Яно плыло ў паветры, нібы ў чорнай вадзе, і паказвала ў сабе ўсе падзеі, учынкі, зьявы — усе кшталты майго ранейшага жыцьця. І ці толькі майго… Зрэшты, я ня веру ў рэінкарнацыю. Значыць, проста забыўся, ці нат не здагадваўся, як выглядае з боку маё мінулае. І вось яно паказвалася. На зялёным, хістка-зыбучым экране… Многае, ох, многае было чужым, незнаёмым, неверагодным нават! І ўсё ж… І ўсё ж… …вайна з Японіяй. Лейб-гвардыі паручнік пакідае цяжка параненага сябра і, пасьля ўжо, у цывільным жыцьці, заўсёды плача, калі чуе «На сопках Маньчжурыі»… Плача ад сораму… Другая сусьветная… Ас люфтвафэ. Стрэлы па калоне ўцекачоў… Рускі палон і сабачая сьмерць… Пасьля… Абыватальскія, здавалася б, пяцідзесятыя… Бедны студэнт прадае каханьне дзеля шлюбу з дачкою… Няшчасны, прыстойны шлюб — анкалогія… Яшчэ нешта… Збольшага так… дробязі… Адабраная ў дзіцяці цацка… Падманутая незнаёмая… Украдзеныя цыгарэты… У такога, як і сам, жабрака… Дзіўнае, непраўдзівае, нібы адбітае і мёртвае — месяцовае кіно… І цьмянае адчуваньне, што недзе ёсьць — мусіць быць — любая жанчына… Але, заміж яе, пад сэрцам і на экране — пустэча. І невыразнае чорна-зялёнае мігценьне… Усё ж ранейшыя жыцьці… І ўсё пакінутае за сьпінай… І чым пільней узіраўся, тым выразьней рабіліся падзеі ды ўчынкі. Забытыя, зусім незнаёмыя… А люстра калі-нікалі стала аддаляцца. І цяжка было дагнаць яго… Набліжалася, нібыта прасіла: паглядзі ўважлівей, зацікаўся, я хачу тваёй увагі… Яно непакоілася за маю ўвагу. А калі я выбіваюся з сілаў, паміраю — тады халодная абыякавасьць… Гайдаецца сабе спакойна, паказвае… …яшчэ не разумеў, што гэта мой страх не дазваляе глядзець на сябе самога. А вочы ствараюць ды прыцягваюць люстэрка, дазваляючы сачыць толькі за вонкавымі адбіткамі. У пэўных станах. На пэўнай адлегласьці. З пэўнай выразнасьцю… А калі зразумеў — заплюшчыў вочы, разьвярнуўся і кінуўся назад. У другі бок. У найнебясьпечнейшыя глыбіні сябе самога. І наляцеў неўзабаве на цьвёрдую, гладкую паверхню. З усёй сілы бразнуўся, рынуў на яе — і пачуў звон пабітага шкла. І сьвежы моцны вецер шугануў мне ў твар… І быў нязнаны, новы сьвет — вольны, дагэтуль толькі прадчуваны… І жанчына была. Існая ды жывая, сапраўдная, хоць і вельмі-вельмі далёкая… Але яна клікала, чакала. І таму бегчы было лёгка. І можна было ляцець да яе нястомна, бясконца… А ззаду павольна кружылі бязважкія, як з дыму, шкляныя аскепкі. Яны ападалі і рассыпаліся ў даўкім паветры шчырага і цяперашняга жыцьця — аскепкі разьбітага люстра з выявамі пройдзеных і непатрэбных жыцьцяў… * * * Перада мной стаяў прыгожы незнаёмы дом. Дом, заліты залатым вечаровым сонцам, з адкрытай галерэяй, дзе бялюткія прыступкі вырасталі проста з іскрыстай вады. Гарэў у барвовых промнях белы мармур. Няўлоўны салодкі водар нязнаных красак насычаў паветра. З сярэдзіны выплывала і чапляла слых ціхая, знаёмая песьня. А пяяў — да болю родны і блізкі голас. — Маці! — апякла здагадка. — Тут жыве мая маці… Нарэшце, я зразумеў, чаго мне неставала і чаго я так доўга і марна шукаў. Я стаяў на прыступках і глядзеў на аркавы ўваход, з якога веяла даўно забытым казачным пахам кветак, спакоем і ўтульнасьцю. Па твары маім ціха каціліся сьлёзы. Гэта былі сьлёзы шчасьця — страчанага і наноў здабытага. Я счакаў, пакуль вецер высушыць твар, і пайшоў у дом. Дзіўна, але калідор, які вёў на родны голас, быў і вельмі прасторным, і занадта цесным. Вялізныя папяровыя скрыні, цёмныя ад часу, грувасьціліся ўздоўж сьценаў і заміналі ісьці. Чым далей, тым болей іх было. Адну я штурхнуў рукою і пачуў знаёмы гук. Так некалі гучалі набытыя, зьбіраныя, але непатрэбныя рэчы… Я тачыўся паміж скрынямі і пазнаваў іх, бо сам шмат чаго набыў з гэтай непатрэбшчыны… Скрыні нарэшце скончыліся. Не заходзячы ў пакой, яшчэ з калідорнага прыцемку я ўбачыў маці. Не адну. З заплюшчанымі вачыма яна пяяла пяшчотную песьню майго дзяцінства маленькаму хлопчыку, што сядзеў у яе на каленях. І гэты бялявы хлопчык быў я… Пакуль я дзівіўся, хлопчык саскочыў з матчыных каленяў і панёсься ў калідор, проста на мяне. А маці, адпусьціўшы дзіцё і не расплюшчваючы вачэй, усё пяяла… Я выцягнуў рукі і хацеў злавіць малога, але хлопчык прайшоў праз мяне як праз паветра, прабег між скрынямі і зьнік… Я пачаў разумець: для тых хто застаўся, я мёртвы, мяне даўно няма. Як і яны, пакінутыя мной, даўно не існуюць — для мяне… Нават сутыкнуўшыся, мы пройдзем, разьмінемся, незаўважныя адзін для аднога. Але калі я думаю і засяроджваюся, я жыву імі. І мы абавязкова сустрэнемся і ўбачымся, як жывыя… Аднак гэтага ніколі ня будзе, бо тады мы мусім адмовіцца ад свайго руху, свайго наканаваньня, ад сябе, а значыць, праз сябе, і ад Творцы… Парушыцца гармонія, зламаецца хада планетаў і сусьветаў… Вось чаму мёртвыя ніколі не сустракаюцца з жывымі на яве, а застаюцца жыць у памяці, у сэрцы, прыходзяць ва ўспамінах і снах… І я стаяў у зацемненым калідоры, глядзеў на маці і думаў, што ж мне цяпер рабіць? Мо падысьці, вярнуцца да яе ў цяперашнім, дарослым выглядзе… Моўчкі наблізіцца і апусьціцца перад ёй на калені… І яна, як у далёкія, забытыя часы, прыгорне маю галаву. І ціха вымавіць: — Ты нарэшце прыйшоў, сынок. Цяпер мы разьбярэм гэты завал і вернемся на наш бераг… Але тады ўжо ніколі ня вернецца да яе маленькі хлопчык з сваёю неабазнанасьцю і чысьцінёй. І ня будзе будучыні, і жыцьцё спыніцца… Ці ўсё-ткі чакаць ягонага вяртаньня? І даць яму жыць, расьці, разумнець, а самому назаўжды застацца з неспатольным болем адзіноты… Так я стаяў і думаў, што выбраць, слухаў песьню і разумеў: з усіх чалаве­чых праяваў, дзе мы ўпадабняемся Творцу, найбліжэй да яго матчына доля… А мне заўсёды трэба будзе выбіраць. І заўсёды ня будзе сілаў выбраць… Асабліва, калі разважаць. І чым болей развагаў, тым цяжэйшы гэты выбар. Бо выбіраць трэба сэрцам, а не розумам… Бо ёсьць, ёсьць нешта — ці нехта! — звыш. Прычына і завершанасьць… Хто не дае патануць. А патануламу вяртае жыцьцё. Адкрывае новыя мажлівасьці. І дае самую магчымасьць выбару. І хачу я ці не хачу, у мяне заўсёды будзе выбар. І мне заўсёды будзе немагчыма зрабіць яго. І ўсё ж мусіму выбіраць… І тады я прыняў выбар. ПРЫСЬМЕРКІ ВЯЛІКАГА ГОРАДУ Аповед без героя Па вялікай вечаровай вуліцы сучаснага места, пад вясёлкай рэкламы і зьзяньнем ліхтароў, ступае ў невядомасьць ночы згорблены стары. Вірлівы і стракаты натоўп агінае яго з абодвух бакоў, як вада валун, і пакідае вакол цёмнай постаці незапоўненую прастору. Падалося, я недзе бачыў яго. Мажліва, у фільме «Агні вялікага гораду», даўней папулярным, а цяпер амаль што забытым? Як ніхто не глядзіць гэтую кінастужку, так і да старога ніхто не зьвяртаецца з добрым словам і спагадай. Адзінотны чалавек. Няўжо няма ў яго аніводнай роднай ці блізкай істоты? Здаецца, што ён адзін у цэлым сусьвеце. Усе мары і надзеі ў мінулым. І толькі позірк у мінулае яшчэ дадае сілаў жыць. Мінулае і памяць. Памяць, дзе застаецца адзінае, найсьвятлейшае і найпраўдзівейшае пачуцьцё, што сустракаецца толькі раз у жыцьці — між сустрэч і ўзаемнасьцяў, штодзённых, імгненных і прывідных, як і ўсё зямное. Колькі гадоў ён адзін? І колькі яшчэ наканавана цягнуць невыносны цяжар свае адзіноты? Цягнуць па гэтым сьвеце, такім багатым, размаітым і зьменьлівым, і разам — недасканалым у сваёй душэўнай пустэчы і заўсёдным холадзе адчужэньня. Хто цяпер даведаецца, хто ўспомніць, кім гэты стары быў раней? Пэўна што, ніхто… Але я ведаю, што быў ён вельмі добрым і разумным чалавекам. Бо калі нашыя позіркі сустрэліся, мяне працяў водбліск былой велічы і душэўнай шляхетнасьці, зьмяшаны з пранізьлівым смуткам людскога забыцьця. Гэта, калі хочаце, і ёсьць тая адзінота — у гаманлівым натоўпе. Але няма ўжо… ані натоўпу, ані старога… Толькі туга. І гэты запіс… * Ах, якое чароўнае прысьмеркам неба ў горадзе! На начным бэзавым тле зманныя вокны. І ў жоўтым сьвятле ліхтароў сьвеціцца сіняе паветра. І чорны асфальт, бліскучы ад нядаўняга дажджу. І шоргат шынаў. І гудкі клаксонаў… І цёмныя зялёныя шаты з таемнай лавачкай, недзе між пляцаў, застаўленых каруселямі, пясочніцай, гаражамі з абгарэлага жалеза ды з маляваных дошак, дзе непатрэбны бетонны плот каля сьметніцы, і невядома якой арганізацыі канторы, склады… І адзінота. Тая самая, шчырая — «у гаманлівым натоўпе». Процьма люду і — нікога… У асьветленых вокнах мільгаюць, бывае, постаці. Аднекуль галасы чуваць… Нібыта нехта недзе і ёсьць… Мусіць быць! Усё пра іх, пра людзей, сьведчыць, і ўадначас — ані духу… Хоць ты бяжы ў які пад’езд і грукайся ў любыя дзьверы — ці ёсьць усё-ткі тутака хто, ці няма… Гадзіну, дзьве хадзі, бадзяйся — ніхто не спыніць, не зачэпіць, ніхто нікому не патрэбны, нібы і не жывы зусім… * Мае ўлюбёныя прасторы гораду. Калі дамы гараць вечаровым золатам заточнага сонца. Куды б ні выязджаў, калі б ні апынуўся на гэтак званай прыродзе — паўсюль абмежаванасьць нейкая, сьцісканьне. Нібы чакае прырода, што і яе вось-вось павінны абжыць… Напруга нейкая і несапраўднасьць. Адно што лесьнікі сноўдаюць па лесе. Даюць, як лёгкі сьверб, шляхетны намёк на скорую цывілізацыю, аванс на будучую абкультуранасьць. Хіба што сьметніцаў у лесе панастаўляць і паркам абазваць яго? Глядзі, палеткі трактар скрабануў — нібы прастор і воля… А дыхнуць ня хочацца. А як жа мора, акіян, пустэльня дзікая? Ці так? Сумнеў бярэ… А тайга, з усёй астатняй, нібыта вольнаю, прыродай? Зьязджай, зьбягай — маўляў адмовіўся і не жывеш зусім, бо там нібыта і жыцьця няма. А тут… Я, калі ў горадзе, — як у сабе самым. Сьціскаюся і ад сваёй напругі шукаю вонкавай свабоды. І толькі так, ад перанапоўненасьці пачынаю бачыць, шанаваць прыроду і асалоду атрымліваць. Вось так і тут: ужо няма куды сьціскацца ўглыб — і маеш прастору. Шчырую, адзіна вартую. Як дзеля мяне… * На нашай маленькай вуліцы, у росквіце гальля й бялізны, на трэцім паверсе выцьвілай блакоўкі, жыла дзяўчына — прыгожая, старэйшая за мяне і незнаёмая. Ах, як жа я быў закаханы ў яе! А яна і не здагадвалася ні пра што. Праходзіла адна ці з сяброўкамі, сьмяялася, жыла сваім няведамым жыцьцём… Як даўно тое было, і як добра я помню яе вочы, — вочы, калі аднаго разу яна зірнула на мяне… Дзе яна цяпер, якімі шляхамі прайшла, і якія зоркі ёй сьвяцілі? Ня можа быць, што яна ўжо адцьвілая маці дарослых няўдзячных дзяцей, альбо стамлёная і злосная жонка бязвольна-шчасьлівага мужа… А мо яе, даўным-даўно, у вянку з хрызантэмаў і руж, у белай сукні для выданьніц прывезьлі на школьны двор наш… Забытая і ціхая актава ў журлівай мелодыі нашых дзяцінстваў… * І ўжо наперадзе доўгая ноч сьціскала і сьляпіла вокны глухімі чорнымі далонямі. А па кутах гусьцеў і варушыўся калмата-шэры хатні змрок, абмінаючы сьветлыя плямы далоняў, прыкладзеных да ўяўнага твару. Ён падбіраўся да шырока расплюшчаных, і цяпер ужо непатрэбных, вачэй. Душа раднілася з гэтым няўхільным змрокам. І баялася, і прагла новых зьнікненьняў, бо ведала, што цяпер адзіны паратунак у гэтай бяскрыўднай палёгцы зьнікненьня… Ад сябе самой… І таму сьвятло, гатовае заўжды служыць, цяпер адпачывае ў лямпе… * Ёсьць такая — катрынка сьмерці… Я чуў яе двойчы. Гучыць пяшчотна і незаўважна. Здаецца, што заспакоенае дзіця сярод ночы забаўляецца, але голас нечалавечы… больш нагадвае — як здурнелыя каты равуць, гуляючы. Толькі самотна равуць, без дураты, запаволена і нават лагодна неяк. Зрэшты, магутнасьць гуку, моц напружанасьці такая самая… Хоць наогул, практычна незаўважна, амаль бязгучна. Але той, каму дадзена, ці чыя гадзіна прабіла, перад сьмерцю, — той зразумее, затрымаецца, зьнерухомее ад незямной ужо мелодыі тае… * …кожнага ранку па завядзёнцы ўжо, без малога трэці год, спускаўся ў скляпок у крамку за крокаў сто ад незаўважнай шчыліны аднаго з завулкаў цэнтральнага сталічнага прасьпекту пад невыразным сталінскім хмарачосам, і механічна заўсёды пералічваў прыступкі: роўна пятнаццаць шэрых, выцертых да блішчастай увагнутасьці бетонавых блокаў, прыціснутых да кволых жалезных парэнчаў шурпатымі сырымі сьценамі з плямамі абабітага тынку… Пералічваў і пералічваў, кожнага разу, нібыта аднойчы магло што зьмяніцца, нібы прыступкі маглі раптам стаць новымі, шырокімі і сьветлымі, ці, наадварот, зачасьціць дробнымі, шырынёй з цагліну, таму колькасьць іх раптам зьменіцца — і важна не прапусьціць, у які бок гэта адбудзецца — павялічыцца ці зьменшыцца… І што істотна — ён разумеў, што падобная лухта нікому, апроч яго, нават прысьніцца не магла, і нічога тут ніколі (хіба што вайна — сапраўдная, з бамбаваньнем, ці катастрофа, як тая Афіна, народзіцца з галоваў архітэктараў-перабудоўнікаў) ня зьменіцца, і кожны раз запавольваўся. І лічыў, лічыў… Бо кожнага разу не хацеў ісьці… * Зазвычай ён не сядзеў на дваровых лавачках, але вітаўся шчыра, з нутраным і непадробным гонарам. Поўны незаплямленай годнасьці. Бывала, што і запіваў. Хоць рэдка. І з людзьмі прыстойнымі. Ці адзін. Але з нагоды. Хай і сам сабе ня мог патлумачыць. От трэба так і ўсё! Ці лепш, ня «так», а «тое» трэба. Ці быў ён фаталістым? Хутчэй разумным… нават вельмі. На роўні дао, дзе «найвышэйшае дао — не думаць пра дао». Каб не думаць дзеля думаньня, калі ўсё роўна не дадумаеш. А як спраўдзіць? Які крытэр для слушных высноў? Нутраное адчуваньне належнасьці? * …наўскось, ля вакна …лёгкае рудое футра, танклявая постаць, высокія абцасы строгіх чорных боцікаў і цяжкая, пад колер футра, капа загадкавых, неймаверных валасоў… Чакаў, і яна азірнулася, і твар не расчараваў… Наадварот, быў даволі моцна ёю захоплены… І ўсю астатнюю дарогу меў прыўзьняты настрой, чарговы раз сустрэўшыся з Жанчынаю… * …сутыкнуўшыся і пачуўшы, нібыта ў гульню для іх, стаў на калені… «Ну годзе, пагуляліся і…» А ён не гуляўся, для яго гэта сапраўднасьць… І застаўся стаяць на каленях. І стаяў доўга. І ніхто, міліцыя нават, не чапалі, бо думалі: толькі што стаў. І стараліся абысьці, не судакранацца з тым, што зьвязана з Найвышнім… А ён стаяў доўга-бясконца, бо ўвялі людзі, увёўся праз людзей, і вывесьці назад да жыцьця — таксама павінен нехта з людзей. Але тыя за мяжу баяцца… І ён скамянеў, навідавоку незаўважна зьмяніўся і стаў такім жывым — праз сваю засяроджанасьць у цэнтры жыцьця, што зрабіўся зусім незаўважным… * Зямля плача кветкамі, прастора — птушкамі, а неба — сьцякае крывёй параненага сонца. Захад — сэрца Бога, набрынялае тугой самотных людскіх позіркаў. Малітвы з каленяў, цераз зямлю, прарастаюць кветкамі на лузе, пад нагамі ў сонца. Тыя, што сарваныя жыцьцёвым ветрам, узьлятаюць птушкамі. Малітва птушак — іх імклівы лёт. І мёртвая птушка падае з высі застылым камячком зьняверанага сэрца. А лёт імклівае малітвы згарае ў барве захаду. Набрыньвае крывёю птушак далягляд, і зямля забірае ўсё непатрэбнае небу — тое, чаго яму не хацелі аддаваць, і зноў прарастае малітвамі кветак… І калі закаханыя глядзяць на залатую барву вечаровага сонца, іх позірк набрыньвае болем згарэлых птушак: няўмольны ход адвечнага згараньня ў бясконцай медытацыі жыцьця, каб зноў магло ўзыходзіць сонца, маглі прарастаць кветкі, ляцець птушкі… Нязьдзейсьненыя спадзяваньні заўчасна памерлых — сплаканая, невыносная туга згасаньня сонца. Сонца згарае, бо зноў не супала моц спадзяваньня з роспаччу тугі. І ўсё ж гарыць, гарыць вечаровае сонца ад позіркаў тых, што ўмеюць ужо любіць і кахаць… І пакуль на яго глядзяць, яно ня здолее патухнуць… * …я ведаю, балюча будзе, бо зноў вяртаюся ў мінулае — іду завулкам Бранявым…