Рай пачынае паказваць зубы...
...І ня толькі зубы, але і кіпцюры. Вельмі жорсткія і бязьлітасныя, хутчэй пякельныя. Біч зьведаў іх, калі выправіўся да ракі на тую ж рыбалку. Толькі ўжо адзін, без гаспадара. Дарога была знаёмая, і вада знаёмая, і рыбы ў ёй, прынамсі, драбязы не паменела. Ніколькі яна яшчэ ня вырасла, была і заставалася яго наедкам і здабычай. Але колькі ён ні паласкаў лапы ў вадзе, ні выстаўляў кіпцюроў накшталт кручкоў, гэты наедак брацца не жадаў, абыходзіў бокам. Ды яшчэ і пацьвельваўся, плёхаўся то пасярэдзіне, то зусім каля другога берагу. Калі што да яго і падплывала, – з макавую расінку, і такое вёрткае і непаглядна празрыстае, як сьлюдка крыла пчалы ці сьлязінка на шчацэ немаўляці, што Біч пры ўсім сваім спрыце, умельстве і зухаватасьці, на якія б там ні было ловы, кожны раз заставаўся з носам.
І тут ці не ў адчаі ўжо распазнаў нешта прыдатнае і вельмі ж спажыўнае яму на той час. Цень спачатку ўбачыў, і пакручасты, зьвілісты вірлівы струмень вады за тым ценем, і імкнуў ён да берагу на яго. Біч падрыхтаваўся сустрэць той цень належным чынам, як сустракаў усё, што бегала, лятала ці поўзала, а ў дадзеным выпадку і плавала. Вялікага страху ў сваім жыцьці ён яшчэ ня ведаў, хаця абачлівасьці яму не бракавала, але меркаваў, што вялікі страх – гэта таксама нешта вялікае, накшталт суседскіх сабак, з якімі ён цяпер лёгка спраўляўся.
А тут з вады выпаўзла нейкае непаразуменьне. Так, даволі ладных памераў, страх, страх, але ж не да жуды. Нешта падобнае на знаёмых яму ўжо мышэй. І хвост такі ж доўгі, і вушкі як мышыныя, і мордачка, толькі ў некалькі разоў большая, з раздабрэлага пацука, адно – масьці іншай, ня шэрай і чорнай, а рудой, як бы падсмаленай. Мыш напалову ўжо вароная ці печаная. І Біч бяз доўгіх ваганьняў скочыў ёй напярэймы. І толькі ў палёце ўжо, калі позна было адступаць і нешта перайначваць, адчуў, што творыць самому ж сабе бяду. Адчуў па жоўтых і загнутых у пашчу іклах, па імгненна набытай невядомай яму істотай, стальной напружанасьці падсмаленага, як яму спачатку здалося, цела па брыдкім паху агрэсіі і прагі крыві і зьнішчэньня, уласьцівых толькі пошасьці.
Але адступацца было позна ўжо. І Біч ухапіў пасланца бясспрэчна самой апраметнай за шыю. Толькі спрабаваць перакусіць тую шыю было тое ж самае, што і палку. Істота вылузнулася, прыняла баявую стойку. А быў гэта вадзяны пацук, якога каты няздольны ўзяць ня столькі з-за іх сілы, як зацятасьці, заўсёднай падрыхтаванасьці да нападу і забойства, нават без усякага сэнсу.
Біч гэтага, канечне, ня ведаў. І мо толькі няведаньне і выратавала яго тады. Бойка доўжылася ня менш за гадзіну, і каштавала кату пакусанага носу, скрываўленай і скасабочанай морды, амаль адарванага вуха. І за што найбольш ганебна і крыўдна было кату, пацук укараціў яму хвост. Пэўна, прыдушаны ўжо Бічом да страты пульсу, намёртва, на апошнім выдыху ўхапіў ікламі за хвост, і як ні напружваўся кот, колькі ні матляў ім збоку ў бок, не адпусьціў, пакуль той не адарваўся.
Біч яшчэ доўга аддыхваўся на беразе рэчкі, пазіраючы на супакоенага ўжо назаўсёды пацука. Яму цьмяна мроілася прысутнасьць каля яго яшчэ нейкага трэцяга, расплывіста прывіднага. Па ўсім, ён і дапамог яму, бо сам справіцца з гэтай узьніклай з вады пачварай Біч ня здолеў бы. Зубы яе ўжо былі на яго глотцы, што смылела яшчэ і цяпер. Жыць жа яму заставалася зусім нядоўга. Але тут як бы каляровы туманок ускалыхнуўся перад яго вачыма, нешта жывое, хаця і нябачнае. І адразу ж іклы пацука на яго глотцы расьцяліся, нібыта хтосьці наступіў і расчавіў пачвару прыгнёў, так, што іклы выпнуліся і разышліся. Каляровы туманок уваччу і перад вачыма зьнік, Біч адчуў палёгку ў дыханьні і астатняе з пацуком дарабіў сам, праўда, цаною страты хваста. Хваста было шкада, але больш карцела паглядзець на выратавальніка. Толькі нікога ні побач з ім, ні на вадзе не было. Але Біч быў упэўнены, што быў, быў хтосьці. І адкуль ён зьявіўся, куды падзеўся.
Нешта надта ж ужо часта яго рай пачаў сутыкацца з апраметнай, як ушчытную сышліся яны тут. Сашчапіліся, і ў гэтым сашчапленьні якраз і апынуўся ён, Біч. Шанцуе гэтым Бічам, няма толькі на каго перакласьці гэты шанец, падзяліцца з кім шчасьцем, што выпала на іх долю. І Біч пацягнуўся да дому, цяжка несучы ў чалавечую хату сваё кацінае шчасьце і змадзелы ўкарочаны хвост, нават не азірнуўшыся на яго рэшткі, ахвяраваныя ў гонар перамогі. І ад таго было яму крыху непамысна: чаму гэта ўсе перамогі даюцца стратаю хваста, як ты яго ні падцінай. Калі і далей так, хутка ўсе навокал будуць бясхвостыя. І ці ня сам чалавек застаўся без яго з-за сваіх вялікіх перамог.
Ён да сутоньня адседжваўся пад насьцілам каля хлява, залізваючы раны і збываючы ганьбу, гоячыся прахалодай сырой зямлі. І толькі пасьля ўжо захаду сонца ў цемры сарамліва прасьлізнуў у хату, зашыўся пад печ і не паказваўся нікому на вочы цэлы дзень. Гаспадар убачыў яго толькі пад вечар наступнага дня, калі ён вылез на сьвятло і ня столькі каб паесьці, а схадзіць на двор і чаго-небудзь каўтнуць. Убачыў і жахнуўся, ухапіў на рукі, прыціснуў да сябе. І яны абое доўга і суладна плюскалі крыху вільготнымі затуманенымі вачыма. Біч баяўся, што яго будуць ушчуваць і лаяць. Але абышлося. Гаспадар пазьней ужо, калі ўсё пачало зарастаць, нават быў і недзе рады, канечне, не баявым ранам Біча, а страце ім кончыка хваста. Каб жа зразумець і разьдзяліць яго радасьць, варта толькі прыгледзецца да вясковых катоў. Амаль усе яны кароткахвостыя. Гаспадары, а больш гаспадыні, у пэўны час абсякаюць ім хвасты, каб больш пільнавалаіся сваёй хаты і ня швэндалі па чужых селішчах і кошках, вядома, таксама.
Рана ці позна такую ж экзекуцыю свайму кату вымушаны быў зрабіць Бічу і яго гаспадар. Але ён усё адкладаў і адкладаў. Шкада было ката, рука не падымалася. А тут вырашылася ўсё само, мо з большымі стратамі і большым болем, але без яго ўдзелу. І Біч, здаецца, быў задаволены. Спакайней стаў, больш абачлівы і сапраўды пільнаваўся хаты. Навука трымацца яе, хаця і каштавала страты прыгажосьці, уласнага хваста, пайшла на карысьць.
Больш пільнавацца хаты, рупіцца і дбаць ёй ката вымусілі яшчэ і клопат, абставіны, што ўзьніклі са здароўем гаспадара. Біч даўно прыкмеціў ўжо, што той апошнім часам кволіцца. Неяк нават упаў, страціў прытомнасьць. Узьлез на лесьвіцу, каб абрэзаць на вінаградніку каля хлява адмерлае за зіму гольле. Бадзёра ўскінуў угару галаву і адразу ж зьніякавеў. Няўцямна і няўпэўнена намацваючы прыступкі лесьвіцы яшчэ спусьціўся долу. А тады пайшоў кругамі, як на добрым падпітку. Потым распаволена і зусім абвяў і лёг на зямлю, доўга намацваючы яе растапыранымі пальцамі, як няўпэўнены, што ён сапраўды на зямлі, а не на якіх-небудзь арэлях. І Біч зразумеў, што гэта бяда, хвароба.
Гаспадар па праўдзе хварэў. Хварэў даўно. Мо і невылечна ўжо. Асабліва блага пачуваў сябе гэтай вясной. Таму так і рваўся на лецішча. Там яму лягчэла ад аднаго толькі бачаньня маладой травы і не задымленага вясковага неба, а яшчэ больш ад безупыннасьці таго кола абавязкаў, што накладвала на яго вясковае жыцьцё, яго пячорнага ідыятызму. Хаця з другога боку і грэшна наракаць – прыемнага ідыятызму, бо менавіта дзякуючы яму ён адчуваў бясконцасьць зямлі і свайго існаваньня, а мо і прыгаворанасьць. Адвечную і адначасова прывідную прыгаворанасьць жыць і ня жыць, быць і ня быць, з кароткімі ўсплескамі асэнсаванасьці і непадробнасьці свайго існаваньня, існаваньня ўкладзенай і запаленай у ім іскры Творцы.
І тая іскра ў ім была ўжо на сыходзе, тухла. Доктар, сьвяціла навукі, прафесар, а мо і акадэмік, да якога ён прабіўся на прыём, пасьля дасьледаваньня на розных медыцынскіх прыборах і прыладах прызначыў яму толькі год жыцьця:
– Сасуды галаўнога мозгу – поўная нікчэмнасьць і ўбоства…
Прафесар ці акадэмік паходзіў з мужыкоў, з тых, каго называюць глыбамі чалавецтва. І гэтая глыба перад ім была з вялікім ланцугом з золата на шыі і грувасткім ці архірэйскім, ці мітрапалітаўскім крыжом, таксама залатым. Мо таму і лічыла за лепшае ня стрымлівацца, рэзаць праўду-матухну ў вочы і, здаецца, ня без асалоды і задавальненьня.
– Ідыёт? – адзінае, што знайшоўся на тую хвіліну ён адказаць сьвяцілу.
– Хто? – калыхнуўся да яго пазалотаю шыі доктар.
– Я, зразумела.
– Хутчэй нябожчык.
З такім прысудам ён быў ужо гатовы і пакінуць кабінет доктара. Але той зьлітаваўся, спыніў яго на парозе ўжо:
– Запішыцеся ў прыёмнай на чаргу. Дацягнеце – будзем чысьціць ярэмную вену.
І ён цягнуў, валачыў сваё цела праз зіму і вясну ў лета, на якое была прызначаная аперацыя. Не распускаўся, стараўся не даваць сваёй хваробе патачкі, бо гэта было звыкла яму яшчэ з маленства. З таго ж маленства ведаў, што які б ні дужы быў чалавек, а ў яго целе ў наяўнасьці амаль усе хваробы сьвету. Варта толькі якой-небудзь з іх аддаць перавагу, знайсьці яе ў сабе і пачаць думаць аб ёй, як яна адразу ж і акажа сябе. Таму здаўна ўжо ніхто з сялянаў стараецца не выносіць свае хваробы на людзі, трываць іх моўчкі, самому дбаць пра сваё здароўе. Толькі так і на гэтым трымаецца сьвет, каб пераканацца ў гэтым, варта толькі сёньня ўключыць тэлевізар. Паўсюдна адно толькі ў ім: галімае блядства, густа прыпраўленае кроўю: войнамі, тэрарызмам і тэрарыстамі, рабаўніцтвам, забойствамі, крадзяжамі. І хто гэта ўсё робіць, як ня зьвёўся яшчэ на зямлі хлеб, бо чалавека, што яго вырошчвае, ужо няма.
Няма ні сейбіта, ні аратага. Сеецца і ўзрастае адно толькі – брыдота і пошасьць, і труцяцца ёю яшчэ не народжаныя дзеці. Адмаўляюцца нараджацца, бо насеньне гнілое. І ўся мярзотнасьць жыцьця напаказ, напаказ, зімой і ўлетку, і чым далей, то ўсё больш гідасна і нават зухавата, з пахвальбой, безаглядна. А чалавек павінен азірацца, каб хоць крыху пазбавіцца саромнага ў самім сабе, чуць і бачыць сёньня і заўтра. А ня множыць і распаўсюджваць сваю заразу па сьвету, жыць акуратна і крыху нават патаемна. У бядзе не раскідвацца ёй, а пераадольваць. Такая ж абачлівасьць тычыцца шчасьця і долі.
З перакананасьцю ў гэта ён і ішоў па жыцьці, лішне нікому не муляючы вока, не назаляючы ні Богу, ні людзям. Хаця яго не аднойчы спакушалі і анёлы, і чэрці. І чарцей вакол яго і ў ім было куды больш, чымсьці анёлаў, толькі ён ня надта даваў ім волі. І так ужо склалася ў яго жыцьці, што з чарцямі ён ладзіў лепей, чымсьці з анёламі, як, дарэчы, усе ў гэтым кутку, дзе чорт на чорце едзе і чортам паганяе. Іншым разам хлопчык выйдзе надвячоркам на вуліцу, бачыць – кола коціцца ці абруч. Які ж хлопчык міне, каб не прыбраць яго, не палянуецца нагнуцца, ускінуць на штакеціну.
Добрае кола – сьветлая мара малечы той пары. А тое, што трапілася яму, было надзвычай ладнае – вобад пад шыну грузавіка. І не якой-небудзь зьезджанай і нядужнай палутаркі, а сапраўднага ЗІСа, амаль новае, у заводскай яшчэ фарбе і ніколькі не іржавае. Хлопчык уявіў сабе, як заўтра з тоўстага, але пругкага дроту зладзіць рагачык, счакае, калі ўсе вісусы зьбяруцца на вуліцы. Вось тады зьявіцца сярод іх і ён. Здыме са штакеціны, папхне для разгону сваё кола і павядзе, пагоніць яго рагачыкам па тупкай каляіне дарогі, толькі пыл будзе курэць і сыпка ападаць долу ды пяты яго мільгаць. А што ўжо шоргату і звону будзе, пра гэта і гаварыць няма чаго.
Аднак адбылося ўсё зусім ня так, як яму ўяўлялася з вечару і ноччу. Раным-раненька, яшчэ да ўзыходу сонца, ён порсьценька выхапіўся з хаты і адразу ж зірк туды, дзе павінен быў вісець вобад, а яго няма. Хоць крыкам крычы, хоць плачам плач – няма дый годзе. Нідзе няма. Толькі суседка, не старая яшчэ, сакавітая і дужая заўсёды, на раскіраку ледзь коўзаецца па сваім падворку, нібыта ёй кол паміж ног увагналі, касавурыцца, стогне, сярдзіта і скоса пазірае ў яго бок.
І яму адразу ж цюкнула, што ўчоры гэта быў ніякі не абруч і ня вобад, а яна, суседка, котам кацілася, на шабаш да сваіх таварак. Пра тое, што яна вядзьмарыць, даўно ўжо ўпотай пагаворвалі на іх вуліцы. А ён выкрыў, заступіў дарогу і пасадзіў на кол. Дзіва яшчэ, як уратавалася. Але чаго дзівіцца: вядзьмарка ж, вядзьмарка.
І такое тут ці не на кожным кроку. Было, неяк ішоў яго аднавясковец з гасьцей, не казаць, што зусім п’яны ўжо, але, зразумела, ня без таго, хто ж з гасьцей цьвярозы ходзіць. І ўбачыў ён наперадзе сябе на дарозе гурму касьцей. Беленькія ўсе, што хустачкі ў дзевак на вечарынках, адна бялей за другую. І то падымецца каторая, пахістаецца збоку ўбок, як вітаючыся ці спрабуючы танцаваць, пабліскае белымі ўборамі, то сьцішыцца і зноў ляжа. Чалавек пасьля пачосткі ў гасьцях быў сьмелы і ня вельмі зьдзіўлены ўбачаным, таму і не прамінуў прайсьці моўчкі міма тых костак. За належнае прыняў і тое, што косткі, калі ён параўняўся з імі, пачалі гаварыць, шоргацца адна аб адну, пагрукваць і перашэптвацца. Чалавек ня зважыў і на іх бурклівае пагрукваньне і на шэпт. Адно толькі кінуў, не зьбіваючыся з нагі:
– Косьці, косьці, прыходзьце да мяне ў госьці, – мо паэт быў, а мо проста любіў гаварыць ў рыфму.
Але толькі запаліў ён ужо ў сваёй хаце сьвятло і бачыць – паселі на ўслонах вакол стала белыя косьці і гасьцююць. Усе да адзінай, пэўна, бо яму за сталом і ўшчаміцца не было дзе, давялося да трэціх пеўняў баляваць разам з імі стоячы. А на наступны дзень вельмі балелі косьці, яго ўжо косьці, смылелі, шчымелі і нылі, усё роўна што пасьля таго, як цалюткі дзень тавар пасьвіў, адводзіў чаргу. А больш нічога не было. І ў роце ня брыдка, і галава не балела. І з хаты нічога не прапала, падлога чыстая і стол прыбраны.
Хаця якраз на стале ён і баяўся ўбачыць якую-небудзь непатрэбшчыну, бо, як даводзілі людзі, якім патрапіла з нячыстай сілай падымаць чарку, а ён не сумняваўся, з кім трымаў фэст, дык вось пасьля таго фэсту, ад яго прысмакаў, калі чалавек ачомваўся і цьверазеў, была адна толькі брыдота: конскія яблыкі, надаралася, яшчэ сьвежыя, парныя і цёплыя, ды апалавіненыя ці поўныя пляшкі з конскай мачой, тое, што елася і пілося як за вяндліну і пяршак. Чалавеку відавочна пашчасьціла. Чэрці яго былі з памяркоўных.
Увогуле тутэйшыя чэрці, пэўна, усе з памяркоўных. Ладзіць з імі было можна. На самой справе, як жа гэта са сваім чортам ды ня ўжыцца. З бальшавікамі ж ужыліся, на што ўжо яны непрадказальна і пакручаста прыткімі, ідэйнымі былі. А як здольны былі спакушаць, конскія яблыкі і мача – цукеркамі і кока-колай здацца маглі б. Зьбілі з тропу цэлыя народы і часткі сьвету. Зьбілі, зьвялі надоўга, ці не адно стагоддзе народ будзе азірацца назад, як да сёньняшняга дня азіраецца, на колішняе паганства і на добрых цароў.
Тутэйшыя ж чэрці былі зусім не бальшавіцкай пароды, з дурнотай і шалам, але не да рэшты зьвялося ў іх яшчэ такое-сякое і сумленьне. Прытрымліваліся яны і тубыльскай памяркоўнасьці. Мо нават і не памяркоўнасьці, а самога тубыльца, мужыка, бо чаго варта было іх штукарства без чалавека, мужыка і тубыльца. Зьведзены яны, няма іх – значыць, няма і самога чорта, аніякай нячыстай сілы. Яна ж існуе толькі пры чалавеку, як, даруйце мне, пэўна, і сам Усявышні, Творца. Веру ўсё ж творыць чалавек, таму і ўсе чэрці такія доўгажыхары на гэтым сьвеце. І чалавек сёньня яшчэ больш, чым учора, няздольны разлучыцца з ім.
Яшчэ да петаваньня ў раі знайшоў свайго чорта і ён. Згарбузаваўся з ім у дзяцінстве. І не па сваёй ахвоце, быў ён насланы на яго. І ён на самым пачатку здагадваўся пра гэта насланьнё, ведаў, хто гэта прырабіў яму. Тая ж суседка-вядзьмарка, якую ён незнарок пасадзіў на кол. Таму асабліва і не крыўдаваў на яе. Гэта ж каго хочаш пасадзі на кол, ня ўзрадуецца і ніколі не забудзецца, адпомсьціць.
У той час яго больш займала і цікавіла, як пачуваецца пасьля таго, як пабываў на калу чалавек, асабліва жанчына. Якім жа гэта месцам яна спадобілася ўсесьціся. І што з ёй будзе далей. Час яму такі насьпеў цікавіцца ўсім, што тычыцца жанчын. Гэта ў тую пару абудзілася ва ўсіх яго равесьнікаў. Інтарэс быў пякучы і непадробны яшчэ і таму, што другая жанчына з іх вуліцы, праўда, даўнавата ўжо, перакуліла і выліла на сябе чыгун з варам. І лучыла ж таму вару патрапіць якраз туды, куды зусім ужо ня трэба, нягожа і непрыстойна кіпню трапляць, бо там заўсёды свой меецца. Доўгі час ўся вуліца спачувала жанчыне, абгаворвала гэту падзею. Больш, канечне, дарослыя, але і падрастаючае пакаленьне, блазьнюкі і смаркачы таўклі тое ж. Займала пытаньне, як і ўсё там у абваранай. Нарасло што-небудзь сьвежае і кудлатае, ці ўжо назаўсёды так і засталося, як у дзевачкі, або ў абсмаленай і абшчыпанай куры. І ці ня гэтым тлумачыцца, што яна заседжваецца ў дзеўках.
Неяк позьнім вечарам, калі цемра пачынае найбольш даймаць не спакушанае цела і ўжо амаль прыстойна агаляцца, гаварыць пра самае патаемнае і сорамнае, ён і выхваліўся перад хаўрусьнікамі, што і за ім ёсьць подзьвігі: вядзьмарку ўсадзіў на кол. І цяпер яна, як прысядае, так ускрыквае. Прызнаўся ў геройстве пад вялікім сакрэтам і клятву: крыж на пузе – нідзе, нікому і ніколі ні слова. Як ня ведаў, дзе і з кім жыве і бавіць час.
На наступны ўжо дзень і ці ня з самага ранку самыя дасьціпныя і дапытлівыя – а гэта, лічы, усе падшыванцы з іх вуліцы – прыліплі вачыма да тыну, тачылі насы праз штакет да падворку суседкі. Толькі сам ён і не патыкаўся на вуліцу, адседжваўся ў сенцах, у каморы, пільнуючы праз акенца ў ёй тое, што адбываецца. Прадчуваў, што там можа адбывацца і адначасова саромеўся і баяўся. Больш усё ж баяўся.
Але суседка адчула яго страх і як праз сьцяну ўбачыла яго. Шуганула падшыванцаў ад свайго плоту праклёнам і як для гэтай мэты выстаўленым з хлява сахорам. Абтрэсла рукі ад таго сахору, падышла бліжэй да іх хаты і ўталопілася ў шыбіну каморы, дзе ён ажно млеў ужо ад страху, пякла позіркам доўга і пільна, нібы даводзіла яму: бачу, бачу цябе, нідзе ты ад мяне не схаваешся. Пасьля чаго скрыжавала рукі на грудзях, нешта пашаптала. Ён ні то міргнуў, ні то на імгненьне заплюшчыў вочы і ня зьмеціў, як у руках у яе апынулася, няйначай, неба падало ці птушка нейкая, хутчэй варона падкінула – сьлізганула, выраніла і зьнікла, як у апраметную – чорнае пёрка. Суседка пачала дробненька дзёрці тое пёрка і перакідваць праз плот, якраз пад акенца каморы. Справілася з пяром, нешта пашаптала, тройчы пахітала галавой, падцяла тонкія, па-вужынаму бяскроўныя вусны. Тройчы сплюнула і паказала кулак.
А неўзабаве, ці ня ў той жа дзень, ён знайшоў каля варотаў курынае яйка. Дзіўна, як яно апынулася там. Надаралася, што куры несьлі на падворку яйкі, але пры гэтым столькі было крыку, квахтаньня. А тут усё ціха, і яйка навідавоку, нібы сьпецыяльна падкладзена так, каб ён убачыў. І нехта ж перасьцярагаў яго браць тое яйка і несьці ў хату. Загадваў наскрозь пракалоць яго іголкай і выкінуць у крапіву. Толькі і яйка цягнула яго да сябе. І ён не саўладаў з той цягай, узяў яйка, занёс у хату і выпіў сырым.
З тае пары з ім усё і пачалося. Удзень было добра, як і да гэтага нязьменна. Ён да змроку гойсаў з хлопцамі па вуліцы, ганяў па яе пылу і прыску злашчаснае кола, але ўжо іншае, гуляў у пекара і хованкі. Але варта было толькі дабрацца да ложку, а цемры ў пакоі згусьціцца да непрагляднасьці, у якой зьнікалі нават цені, заплюшчыць вочы і мо самую крышачку прыкархнуць, затрымацца напаўкроку паміж мінулым днём і надышоўшай ноччу, як ён нібыта сыходзіў з гэтага жыцьця, трапляў немаведама куды. Хаця пакой быў яго, і ў ім усё здавалася нязьменна знаёмым, але трохі як перакручаным і перайначаным і непрыхільным. Ад паветра да яго ж уласнага цела.
Па хаце блукалі, хісталіся па сьценах цьмяныя цені нябачных стварэньняў. І тыя стварэньні, ён адчуваў пагарджаюць ім. Будзь іх воля і трохі сілы, яны б растварылі яго, разьнесьлі да тла, тлену і праху. І тло яго і прах утапталі, раздзьмулі па шчылінах падлогі. Але, на шчасьце, здані ня маюць ні сілы, ні волі, адно толькі жаданьне і ўменьне падбухторыць, пад’юдзіць каго б там ні было на шкоду і вычварнасьць. І яго яны ўвесь час спакушалі і пад’юджвалі на гэта. А ён не згаджаўся, бо, лежачы, на мяжы явы і прытомнасьці ня меў таксама сілы, на якое б там ні было дзеяньне ці супрацьдзеяньне.
І ў гэтай узаемнай зьнясіленасьці і нямогласьці нараджалася нешта зусім ужо ня людскае і выродлівае. Недзе з нетраў мо і яго сьвядомасьці зьяўляўся Ён. Хто? – цяжка і, пэўна, немагчыма адказаць. Вынырваў цішком з прадоньня і неасэнсаванае глыбіні блытаніны яго думак, з казытлівай маўклівасьці ценяў, іх бесьцялеснасьці, адтуль жа набываючы плоць і гук. Доўга тупаў па падлозе, не паказваючы сябе цалкам. Набліжаўся, аддаляўся ад яго ложку, нібыта даваў яму звыкнуцца са сваім абліччам. А ён ляжаў у здранцьвеньні, захінуўшыся дзяружкай, баючыся лішне паварушыцца і нават дыхнуць. Паволі і няўзнак уласная бездыханнасьць навальвалася на яго так, што адымала нават мову. А ён прагнуў ужо азвацца, пагаварыць з ім. Толькі слова ў яго не было. І ў таго прыхадня, па ўсім, таксама слова да яго не было, хаця ён бачыў яго ўжо цалкам.
Здаецца, і нічога было стварэньне, нават нечым і прыемнае і прыязнае. Толькі гэтыя прыемнасьць і прыязнасьць былі як незямныя, адчужаныя, засяроджаныя на сваім, на ім жа самім, іншасьветным. А апратка была чалавечая, толькі старамодная, нібы ён выхапіўся з іншых часоў – разначынец другой сярэдзіны пазамінулага стагоддзя, крануты, прыпалены ўжо і стагоддзем вялікіх рэвалюцыяў, а больш зьменаў і людскіх зрухаў пасьлярэвалюцыйных – ЧК, НЭПа і іх наступстваў. Ад чаго ў яго адзеньні і твары адначасова прысутнічалі нейкая сваяцкая блізкасьць і з інтэлігентам і з прайдзісьветам, шчырым сумленным чалавекам і неверагодным круцялём і шэльмай. Як гавораць, ні Богу сьвечка, ні чорту качарга.
Ён жа больш схіляўся, каб залічыць яго ў кагорту чарцей, але такіх, якімі у апраметнай няма месца. Людскія ж, тутэйшыя чэрці былі ўсё ж больш літасьцівымі, больш прадказальна зразумелымі. З імі, як адзначалася ўжо вышэй, усё ж можна было паразумецца, ужыцца. І таму тубыльцы паблажліва адносіліся да сваіх нячысьцікаў, часам нават дагаджалі ім, каб яны не прываджвалі, баранілі ад чужой нячыстай сілы.
Яму ж у напарнікі трапіў ці ня сам Люцыфер. Ён і галавы ня мог прыкласьці, каб калі ўжо не пазбавіцца яго, то хаця б улагодзіць. Амаль да апошняга часу ён мардаваў і зводзіў яго. Ня проста наведваў ноччу, а душыў, адымаў сон, мову і веру нават у тых жа добрых і спрыяльных чалавеку чарцей.
І гэты пераніцаваны паповіч з камісараў ці камісар з былых паповічаў іншым разам нечым нават і прыцягваў яго. У яго была парода, якую пачаў ужо губляць чалавек, але парода нянаская, д’ябальская. Паджары, аскетычна сухарлявы, востранькі тварам, з пранізьлівым поглядам. Сам ён, здаецца, бачыў і прыкмячаў усё, але ніколі не дазваляў зазірнуць углыб сваіх вачэй, у якіх адчувалася сіла, воля і ўладарства. Бракавала, праўда, барады. Яна была сівая, доўгая і рэдкая, пра якую кажуць – казьліная. Але на гэтым яго казьлінасьць, далучанасьць менавіта да жыхароў ніжняга паверху заканчвалася. Хіба мо толькі пах, што сыходзіў ад яго, трывалы пах кашары, ды яшчэ ногі выкрывалі – сухія і, пэўна, тонкія ў касьці, абутыя ў чачотачныя, белыя з чорным, шчыблеты. Такі ж стракаты, у чорна-белую клетку, быў на ім і пінжак. Нянаскасьць апраткі і пагрозьлівая маўклівасьць, заўсёдная сьцятасьць бледных і тонкіх, адно толькі пазначаных вуснаў яскрава сьведчылі аб яго прышласьці.
І ён ніколькі не сумняваўся ў прышласьці яго начнога наведвальніка, прыналежнасьці да ніжніх паверхаў жыцьця. Хаця і гэта жыцьцё бралася такое, што ніжнія і верхнія яго паверхі ўжо злучаліся і браталіся. І часам было проста немагчыма адрозьніць чалавека ад чорта, чорта ад чалавека. Мяжа паміж тым і гэтым сьветам была відавочна парушаная.
У краіне набывала размах чарговая рэвалюцыя – сексуальная, і як заўсёды падчас усіх рэвалюцыяў мацнеў і маразм, што спадарожнічаў у абдымку з абуджанымі, аголенымі жарсьцямі, стратай сораму, сумленьня і годнасьці – распустай. Зноў жа – заручоная з нестрыманым і аглушальным вялікім падманам. Усе гэтыя зьявы ішлі поруч, а спрыяла ім так званая адліга, нечаканая палёгка ад зацяжных маразоў. Слабая палавіна чалавецтва першая адчула гэта і на поўніцу ўздыхнула разьняволеным целам. Другая ж палавіна была заўжды гатова і рада старацца.
Сьцягам гэтай навіны мімаволі сталі дзьве вялікія сьвятыя і такія ж вялікія грэшніцы і блудніцы Ганна Ахматава і Марына Цвятаева. І хутчэй за ўсё таму, што доўгі час імёны іх былі праклятыя і забароненыя ўладамі для памінаньня. Абуджаная жыватворнасьцю адлігі энергія патрабавала выйсьця, прагла волі дыхаць. Але вольна дыхаць як было немагчыма да адлігі, так не было і пасьля яе абвяшчэньня.
Самотная засмучанасьць духу, абуджаная ад сутыкненьня з сапраўдным мастацтвам і сапраўднымі творцамі, здолелі спарадзіць толькі пачварнасьць, як бывае заўсёды, калі хочацца і колецца, і маці забараняе. А дзьве вялікія гаротніцы заўсёды былі і заставаліся шчырымі і пасьлядоўнымі ў праведнасьці і грэшнасьці. І праведнасьць і грэшнасьць іх ня ведалі, як у кожнага творцы, межаў і вымушалі да такой жа значнай і знакавай бязьмежнасьці іншых. Але ў тых іншых ужо даўно была патушаная іскра Божая. А было толькі цела. І гэта цела, плоць бралі верх, прыроднае перамагала набытае і выхаванае, нішчыла і забівала прыстойнасьць і грэблівасьць і сьвядомасьць.
І як заўсёды, калі чаго няма, тое больш і ўзгадваецца: галоднай куме – пірагі на ўме. Так усчаліся бясконцыя спрэчкі пра сэнс існаваньня. Пачыналася, як гаварылі ў той час, з ідэалаў, а заканчвалася “под одеялом”. І пад гэтае “одеяло”, коўдру прыстасавалі маральны кодэкс будаўніка камунізма.
Якраз гэта было пачаткам і вялікага падману, бо жыцьцё ішло ўсё больш і больш амаральнае. Краіна пераўтваралася ў вялікі бардэль, у якім ролю бандэрш выконвалі самыя слынныя падманшчыкі. Сьпешчаныя і спакушаныя дабротамі і вялікімі магчымасьцямі ўласнага Алімпу яны не саромеліся спакушаць іншых, быдла, што жыло, задраўшы галаву да таго ж іх райскага ўжо Алімпу і ў неба ў чаканьні, калі ж гэта прысьпее час раяваць і яму. А да таго раяваньня бессаромна зьліваліся ў экстазе сваёй вялікай прадвызначанасьці, абранасьці, задаволеныя, што хоць такім чынам ды іх ужо вылучылі і дазволілі злучацца. І не абы якія людзі, а чыстыя, вытанчаныя, што ў злучцы, ва ўсіх уцехах спазналі толк. А вось жа не цураюцца іх. Пячэрны, жывёльны рай і рай рафініраваны хоць і на кароткі час, але ўсё больш і больш мацнеў, цела к целу зьнітоўваўся, яднаўся. Мех разьвязаўся, нячыстую сілу выпусьцілі на волю. Усё было дазволена нованароджанай рэлігіяй.
Пралетарыі, а больш пралятаркі вешаліся і ліплі да тых, каго з такім імпэтам ня так даўно выкаранялі. Толькі яшчэ не гучала:
– Пан, пасьцель пасьцелена, калі ласка прыгнятаць…
Гэта прагучыць неўзабаве, калі зноў, у каторы раз пачнецца зваротны працэс. Працэс паўтарэньня мінулага. Але ўжо тады краіна была прыгаворана, толькі не здагадвалася аб гэтым. Краіна неўтаймаваных апантаных людзей, якія заўсёды і ва ўсім ішлі да апошняй рысы, да краю, не зважаючы, што на тым краі, была пастаўленая ракам, бо тыя ж ракі, што кіравалі імі, прадалі іх і здрадзілі сваёй жа ракавай раскірачанасьцю, надкусанасьцю і выедзенасьцю ў іх лепшага, добрага, вечнага. Ужо тады вялікія матэрыялісты дамагліся свайго і абматэрыялізаваліся ў літаральным сэньсе гэтага слова.
Сьвет перакруціўся. Ніжнія паверхі яго перабраліся ў верхнія, і ніхто гэтаму асабліва не пярэчыў, бо ўсе навокал таксама былі ўжо апалавіненыя. Спачатку прымусова, а потым па сваёй ахвоце пачалі перабірацца ў нябыт, бо рэшткам душы не ставала ні энергіі, ні жаданьня жыць. Апалавіненая душа прагла спачыну.
А ён, змарнаваны і зьнядужаны сваім чортам, насланьнём пекла, спакушаны зямнымі небажыхарамі, сьпяшаўся будаваць рай. Ужо абвешчаны ўсім пагалоўна і з усіх амбонаў. Як гаворыцца, на блакітным воку: зьнемагаючы ад захапленьня велічнасьцю мэты. І ня толькі ад захапленьня, але і ад стомы, да страты прытомнасьці выжыльваўся з апошніх сілаў, ладзіў рай, сьвята верачы прарокам і месіям, бо, нягледзячы на ўсе шматлікія бясконцыя падманы, заставаўся чыстым, “девственно” чыстым. Пісаў і перапісваў кожны раз нанава сваё жыцьцё і на новым месцы, там, дзе і жыць, здавалася, немагчыма. І заўсёды з чырвонага радка і з непахіснай надзеяй і ўпэўненасьцю. Шчыра радаваўся нават пакутам, задаволены, што менавіта на яго долю яны выпадаюць, што ён сярод абраньнікаў і творцаў сьветлай будучыні, так жаданай у дзяцінстве Зямлі Саньнікава і прывідных, хаця і незразумелых яму Айкуменаў і Проксімаў Цэнтаўраў.
І яго начны прыхадзень і душыцель, падобна, супакоіўся. Мо дасягнуў свайго і зьнік, а мо і зжаліўся, зразумеў, што на гэтым сьвеце чарцей ўдосталь, здаўся, ня маючы рады перамагчы ці пераплюнуць іх пры ўсім сваім тагасьветным спрыце і штукарстве. І ён з цягам часу неяк забыўся пра яго. Забыўся зусім, хаця нешта неасэнсаванае ім і смактала, вярэдзіла душу, асабліва ў вераб’іныя ночы, на Маладзік і Поўню. Сярпок маладога месячыка ўсьцешваў яго. Нагадваў пра пожню ў расе, складзеныя ў крыжы, копы і бабкі снапы з пругкімі, зьвешанымі долу вусікамі каласкоў з пасьпелым зернем, што чакала току, хаты і печы. А яшчэ за гэтымі крыжамі, тарпамі і сьціртамі мроілася яму на краі недажатага поля неапазнаная постаць жняі, што павольным рухам стомленай рукі, у якой сіне пабліскваў спрацаваны серп, выцірала даланёй спатнелы лоб. І гэта вабіла яго так, што ён чуў, як тахкае і ўсьміхаецца ў грудзях яго ўласнае сэрца.
Усё было інакш на Поўню. У ёй мелася нешта неабсяжнае і не зусім лагоднае. То быў далёкі і ніяк не прылучаны да яго сьвет. Сьвет, які прыпадаў то да правага, то да левага яго пляча. Сама поўня спускалася з неба, усаджвалася яму на плячо, як ён некалі ўсадзіў на плот, на штакеціну злашчасны аўтамабільны вобад. І тады яму цяжэй дыхалася, і думкі пачыналі мітусіцца і блытацца. Усё як тады, калі ён, немачны і выпетраны змрокам і бяссоньнем ня мог варухнуць ні нагой, ні рукой, нават языком. Усё як па крузе паўтаралася, хаця ўжо ішлі зусім другія часы, нават зусім іншая эпоха. І яму мроілася, што яго мучыцель атрымаў павышэньне, узяты на неба і цяпер паскудзіць яму ўжо з самога Месяца.
І чым далей, тым яму рабілася горш і горш. Тое, што можна было вытрываць па маладосьці, у сталыя гады станавілася ўжо няўсьцерп. Ночы пайшлі такія доўгія і няўтульна змрочныя, а дні зусім кароткія, з нячастым пробліскам сонца, і туманамі ўраньні і з такім жа даўкім, зацяжным сутоньнем, што сонечнае сьвятло не пасьпявала і пратачыцца на зямлю скрозь нізка прыпалыя да яе хмары: і зімой, і летам усе нязьменным пахмурным цьветам.
Адзінае, што крыху ўсьцешвала душу, гэта навамодная тут расьліна рапс, якім усё часьцей і часьцей засявалі калгасныя палеткі. На якую патрэбу і каму на спажыву, ён ня ведаў. Але яна найбольш панавала цяпер там, дзе некалі расьлі жыта і пшаніца. Жоўценька і разложыста цьвіла сярод лета, глушачы ўсе іншыя краскі і колеры. І гэта было добра, было падобна, што само сонца апусьцілася на зямлю, прылегла на ёй і калі ўжо ня грэла, то ўмольна і абяцальна, хаця і нядоўга, сьвяцілася, лагодзячы людское вока і прыцягваючы навакольных зажураных пчол.
Але прысьпяваў час жніва, будылячая рапсавая ральля на халодным ветры і амаль ужо восеньскай макрэчы туманоў хутка чарнела, зелень травы не магла праз яе прабіцца. Вока і душу зноў агортвалі туга і абыякавасьць да аднастайных праяваў нейкага як бы здранцьвелага і замарочанага навакольнага жыцьця прыроды. І хто каго ўжо гнёў, хто каго душыў – прырода чалавека, чорт яго ж, ці сам сябе чалавек еў поедам сябе, немагчыма было разабрацца. Дый ці варта разьбірацца. Наш век здатны на тлумачэньні. І мо гэта сёньня адзінае, на што ён здатны. Толькі распусьці вушы, такую лапшу навесіць. Адкуль толькі яна бярэцца, калі ў гаршку і на талерцы – пуста.
І ў гэтай уладнай пустаце марнела і чэзла душа, яе як не было. Нібыта яна ссохлася ў яшчэ жывым яго целе, выйшла, адбеглася ад яго. Але недалёка, таму што іншым разам ён чуў яе голас, стогн, енк, крык і плач. Чаму і па кім яна плакала, можна было толькі здагадвацца. Здагадка была балючай і спапяляючай. Яго ўласная душа ня ведала літасьці, спусташала і забівала вартыя жалю рэшткі жыцьця ў ім. Ён зводзіў сябе, і яго зводзілі пустэчай доўгіх тлумачэньняў, бясконцых абяцаньняў і безагляднай, хаця і адначасова пераканаўчай усеабдымнай хлусьні, такой, што аж сьмярдзела ўсё навокал і патыхала кашарай. Кашарай і сьвінюшнікам. Мімаволі здавалася, што тая ўладная і сьмярдзючая хлусьня мовіцца ня словам, а гноем. Таму брыдка было і выкрываць яе. Не хацелася нават злавацца, крыўдаваць. Адзіны толькі сорам, сорам, сорам і жаданьне ўмыцца і пачысьціць зубы. І з чыстымі рукамі і тварам, бяз гадкага паху ў роце, нікому не замінаючым дыханьнем, збыць усё, зьбегчы, уцякчы, зьнікнуць. Хоць пад зямлю праваліцца.
І ён бяз прыкрасьці і нараканьняў гатовы ўжо быў праваліцца нават у тартарары, каб нікога і нічога ня бачыць і ня чуць, абняцца і аддацца свайму чорту: чорт з ім, няхай ужо дадушвае, бо той душы, якой ён так прагне, у ім ужо няма. Яна даўно ўжо ў пекле, і ў такім, што чарцям там няма чаго рабіць. Толькі ўцірацца і бедаваць з нагоды сваёй беспрацоўнасьці і крызісу чалавецтва.
Але як ні дзіўна, менавіта ў такія часы ён пачынаў сьпяваць, сьмяяцца, гучна рагатаць. Сьпяваць, хаця ні голасу, ні слыху ня меў. Неверагодна, але гэта здаўна за ім ішло. Ці ён сам за гэтым ішоў. Калі рабілася да краю ўжо няўсьцерп, калі ён сутаргава шчыра і ахвярна перапальваў сваё жыцьцё на амбонах айчыны, вялікіх будоўлях будучага раю, бічуючы, – а гэта было самае сапраўднае бічаваньне, як ён пазьней зразумеў, – з канца ў канец бамжаватай краіны ад аднаго інтэрнату да другога, з намёту ў намёт, а то і проста начлежнічаньня на голай зямлі, калі ўжо і самаспаленьне ня грэла, ён заўсёды адбіваўся ад адчаю сьпевамі і сьмехам.
Так было з ім і тады, калі яго, можна сказаць, ужо не было. У машыне “хуткай дапамогі” праз абіўку і метал яе, ён убачыў над сабой зорнае неба і без ваганьняў пайшоў, ступіў у яго, у бясконцае і ласкавае неба свайго дзяцінства і маладосьці. Невядома, сьпяваў і сьмяяўся, ідучы ў яго, бо ніколі болей ня бачыў брыгады дактароў, якія везьлі яго ў бальніцу. А вось дакторка, рэаніматарша, пасьля таго, як выцягнулі яго з таго неба, вярнулі зноў на зямлю, пісьмова зацьвердзіла і паказала яму запіс, як ён радасна і зусім не па-людску разьвітваўся з гэтым сьветам і рэаніматарамі: не кантакцен, паводзіны не адэкватныя – сьмяецца і сьпявае…
Адзіны толькі творца, пэўна, ведаў, чаго б дамогся ён, прыгавораны да сьпеваў і сьмеху, каб на шляху яго не сустрэўся нейкі дзіўны чалавек, няўлоўна нечым нагадваючы дзядка на цаліне, але ў той жа час і зусім адрозны ад яго. Сустрэўся ў цягніку, некуды ехаў ён, некуды ехаў і той чалавек. Нечаканы спадарожнік толькі зірнуў на яго:
– Э, браце, ды ты ж сапсуты. Сурочаны…
– А што, гэта так адразу і відно?
– Каб жа не відно, каб жа не відно…
– І што відно?
– А тое і відно, што перагавораны ты, прыроблена табе, надкусаны сатаной.
– Цэлы ж яшчэ, здаецца.
– Усім так здаецца. Толькі сапраўды цэлых на зямлі амаль ужо і не засталося. Бедныя, бедныя людзі… Калі ўжо нарадзіліся, то ня хочуць, а вымушаны жыць, пакуль зямля носіць і трывае іх.
– Навошта ж яны тады нараджаліся?
– А каб спазнаць сябе. Гэта адзіная сёньня на зямлі ў чалавека праблема.Іншых у яго няма. А жыцьцём яго кіруе страх і любоў – дзьве мыльніцы. І абедзьве ў цябе падламіліся.
– Няпраўда, – пачаў пярэчыць ён таму чалавеку. – Я зьведаў страх і любоў. І сёньня ў мяне няма ўжо страху. А любоў яшчэ ня страчана.
– У тым і бяда ўсіх спакушаных і надкусаных. З чужога страху цябе і сурочылі. А да свайго страху нараджэньня ты і прыгавораны. У кожнай любові ёсьць яшчэ і вера. У сёньняшняга чалавека веры няма. Гэта не пра Бога, я пра веру ў жыцьцё. А гэта ў яго ўкрадзена, падменена прывіднай і імгненнай асалодай уладара ўсяго існага на Зямлі, адзінага творцы ўсяго існага, што падсьвядома яшчэ ад пячораў і першабытных вогнішчаў ідзе за чалавекам: чалавек – гэта толькі прывід, трызьненьне яго па самому сябе. А насамрэч яго няма, ёсьць толькі вар’яцкае жаданьне быць заўсёды і паўсюль. Якраз гэта і зводзіць яго. І ад таго, хто абудзіў гэта ў табе, хто вінаваты ў тваім насланьні, я цябе вызвалю. Тое ж, ці вызвалішся ты ад самога сябе – гэта ўжо твой клопат. Выхвараеш сваю самотнасьць, пазбавішся самазьнішчэньня і самаедства – будзеш здаровы. Хаця гэта сёньня і немагчыма. Сёньня ўсе здаровыя толькі на могілках.
– Гэта праўда, гэта так, – пагадзіўся ён. – Але ж, але ж… І з жыцьця, якое б яно ні было, ня вылузьнешся, таму і ня варта на яго і самога сябе наракаць. Трэба жыць у адпаведнасьці з тым, што маеш, што табе дадзена, толькі захоўваць сябе, як прырода… Як зьвер захоўвае свае прыроднае, свой берлаг… – Ён хацеў яшчэ нешта дадаць, але адчуў, што і так ужо перабор. Ёсьць рэчы, пра якія ўслых гаварыць ня варта, ёсьць словы, па якіх трэба жыць, а не мяньціць языком. І тыя рэчы, тыя словы ён хацеў захаваць у сабе. А яго спадарожнік, пэўна, чакаў гэтых словаў і не дачакаўся. Але ўсё ж адзначыў:
– Разумна, слушна гаворыш, і сам сябе і іншых яшчэ чуць і слухаць не развучыўся. Гэта сёньня дарагога варта. Хочаш зразумець мяне – вось табе мой адрасок.
І на гэтых словах выпадковы спадарожнік прадыктаваў яму свой адрас. На тым яны і разьвіталіся. Ён ня ведаў, пойдзе да таго чалавека ці не, бо ня надта верыў ужо словам, ня надта верыў ведунам, знахарам ці, як стала сёньня модна пазначаць іх, экстрасэнсам. Багата ўжо разьвялося іх апошнім часам. І ў вялікіх гарадах і малых вёсачках яны пладзіліся і множыліся як бройлерныя куры на біялагічна-актыўных дабаўках. Найбольш жа актыўна – жанчыны. Кінулі нараджаць дзяцей, пачалі нараджаць самі сябе ў тагасьветнай існасьці.
Нараджаліся, як гаворачыя галовы палітыкаў у сьпецыяльна прыстасаваным для гэтага сучасным тэлебройлеры ці ня метадам дзяленьня, што амёбы, інфузорыі-туфелькі. Мажныя і сакавітыя жанчыны самага, як кажуць цяпер, рэпрадуктыўнага ўзросту, што сьцякалі і плавіліся целам па зусім не тагасьветнай увазе і ласцы мужчынаў, апантана месіяньнічалі адразу пра ўсе на сьвеце магіі, белую і чорную, пекла і рай, замаўлялі, здымалі сурокі, валхавалі, чаравалі і кудзенічалі навыперадкі з безгалосымі і бясполымі стрэмкамі-сьпявачкамі. Пэўна, для большай перакананасьці ў сваёй годнасьці абвешваліся неверагоднай колькасьцю золата, каштоўных каменяў і крыжамі, здаецца, непадымнымі і мужчынамі сьвятарамі. Іх зазыўная і шчырая пошасьць дзіўным чынам спалучалася з тым жа відавочным трызьненьнем, што несьлі на блакітным воку тэлескрыняў гаворачыя галовы палітыкаў і ўсе наваяўленыя месіі-правадыры.
Чалавек, якога ён сустрэў у цягніку, ніколькі ня быў падобны да іх. У ім былі і сьціпласьць, і разважлівасьць былога прапаведніка, праўда, з замесам дробнага і раскаянага ўжо беса, але мясцовага, паляшуцкага разьліву, хаця нешта ў гэтай пародзе было і іншароднае. Надта ж смуглявы ён быў, як падкураны і падпечаны. Але і з гэтага дзівіцца не выпадала. Такія кідка чарнявыя мужычкі не-не дый пракідваюцца на Палесьсі, карэнна тутэйшыя, мо ад блізкасьці да агню колісь шматлікіх тут гутаў, рудняў, смалакурняў. А мо і яшчэ ад якой-небудзь нагоды: пры балоце, у карчах сярод чорных вольхаў нарадзіліся ці ў тых жа карчах іх бабулю некалі дагнаў, прыціснуў цыган, а магло быць і наадварот: бабулька дагнала цыгана.
Магло быць і такое, сьвет вялікі, усякае ў ім здараецца, а цыганы здаўна аблюбавалі спыняцца тут у летнюю пару табарам. І пакуль іх кабеты шырокімі спадніцамі падмяталі вясковыя хаты, цыганы таксама не губляліся, ня трацілі марна часу. Некаторыя з іх заставаліся тут і назаўсёды: табар ня толькі краў і зводзіў тутэйшых дзяцей, але дадаваў ім і сваёй крыві, паляпшаў пароду. Выхоўваў найлепшых кавалёў, меднікаў, конюхаў і канакрадаў.
Вось і гэты чалавек быў, пэўна, з той жа кагорты былых грэшнікаў, што цяпер раскаяліся, ці сьвятароў, што ўпалі ў грэх. І ён пайшоў да яго не з даверу, а хутчэй з дасьціпнасьці і цікаўнасьці: паглядзець на свае вочы, як гэта цяпер творыцца сучаснае сярэднявечча. І ня ўбачыў нічога новага, лішні раз толькі ўпэўніўся, што ўсё новае трывала забытае мінулае. І мо з-за адсутнасьці нечага сапраўды новага гэта мінулае, на яго думку, і вабіла людзей і ў яго ня выклікала пярэчаньняў. Былі ўсе тыя ж таямнічыя нагаворы, паўзмрок асьвятлёных толькі сьвечкамі пакояў, напакаваных сушонымі карэньчыкамі і зёлкамі, перасычанымі іх жа водарам. Адно, што дадалося да мінуўшчыны, – гэта наяўнасьць сучаснай тэхнікі. Ад каляровай музыкі, прайгравальнікаў да кампутара са шматлікімі прыстаўкамі-прыбамбасамі, што вывяргалі з сябе то пошум лесу, то сьпевы невядомых птушак, то рокат марскіх хваляў.
Пад усё гэта ён, пэўна, мусіў бы засынаць, збаўляцца насланьня. Толькі сон яго ня браў, з заплюшчанымі вачыма яму больш карцела засьмяяцца і прасачыць, чым жа ў гэты час займаецца смуглявы вядун і чараўнік, што ён іншым разам і прарабляў, выклікаючы абурэньне экстрасэнса. Але разьвіталіся яны прыстойна, ня шкодзячы намаганьням аднаго і хаваючы няверу ў іх другога.
Толькі нявера яго вельмі хутка пахіснулася. Яму было загадана ў той жа дзень схадзіць у царкву, памаліцца і паставіць сьвечку. А роўна апаўначы выйсьці на скрыжаваньне трох дарог, тройчы перахрысьціцца і кінуць праз левае плячо слоік з пшаном. Кінуць і ні з кім не загаворваючы, ісьці дамоў.
Штосьці незвычайнае і невытлумачальнае пачалося пасьля наведваньня царквы. Яму было строга-настрага наказана, каб ён па дарозе нічога і нікому не даваў і ня браў. Нічога і ні ў кога, хто б ні сустрэўся. А сустрэўся яму меднатвары коратка падстрыжаны рыжаваты дзяцюк. Пабліскваючы рыжым жа залатым зубікам, прапанаваў яму купіць залаты ж гадзіньнік. І вельмі танна, усяго за тры рублі. Ён аслупянеў, каб чыстакроўнае золата ды на дарозе, ды амаль дарам, такога з ім яшчэ не здаралася. Ну, бывала, знаходзіў тры нават дзесяць рублёў, калі і на хлеб капейчыны не было, а тут самае пароднае і дарагое японскае“Сэйка”.
Ён добра ведаў у гэтым толк. Адчуваў, што такое проста так не выпадае. Адчуваў, ведаў і людзей, якія вось так, на хаду, на бягу цішком збывалі нейкія рэчы і заўсёды пазьбягаў іх. І яны абыходзілі яго бокам. Гэты ж упіўся кляшчом:
– Ну ня хочаш за тры рублі – вазьмі за рубель. Проста так вазьмі, бо ты падабаешся мне.
Не знаходзячы словаў, ён адмоўна пахітаў галавой. Убачыў, як наліваюцца чырваньню шчокі прахожага, адчуў, як ад іх цененька патыхае кашарай. Павярнуўся ўжо абысьці яго і абышоў, толькі той падаўся сьледам за ім:
– Калі не купляеш, то дай хоць закурыць.
Ён зноў адчуў выразны пах кашары, але ня той, апраметна далёкай, тагасьветнай, а зямной і зусім блізкай, якую ў пэўны час крыху спазнаў і сам. Кашары цалкам чалавечай – з Акрэсьціна ці яшчэ бліжэй – з Валадаркі. Адчуў і ня змог адмовіць дзяцюку, хоць і разумеў, што гэта няправільна, што гэта насуперак самому сабе, што яшчэ прыдзецца, прыдзецца каяцца. Натура і звычка класьці ў працягнутую руку зусім ня камень перамаглі ўсе забароны і наказы. Ён даў дзяцюку цыгарэты і запалкі. За што яго ледзь не пабіў экстрасэнс, калі ён пераказаў таму гэтае здарэньне. Але крыху пазьней, занатаваўшы гэты выпадак у якасьці дакументальнага доказу сваёй сапраўднай сілы, сваіх магчымасьцяў, паглядзеў на яго, падумаў і сказаў:
– А мо так і трэба было. На тое мы людзі, калі носім у сабе нешта людскае…
І ён як ні сьвярбела яму, згадзіўся з гэтым.
На ростанях абышлося без прыгодаў. Накрапваў дождж, кідаўся з боку ўбок сіберны вецер. Шпацыраваць апоўначы ў такое надвор’е ахвотнікаў не было. Нават сабачнікі не вылазілі на вуліцу. І яму было трохі непамысна і самотна, што гэта ён робіць, паверыў у нейкія забабоны, сьмешыць народ. Добра, што яго няма, няма каму і сьмяяцца, калі толькі самому сабе і з сябе. Але ўсё загаданае яму ён выканаў бяз сьмеху, сур’ёзна, хаця і не спадзеючыся, што з гэтага нешта будзе.
А нешта ўсё ж было, толькі ня ў сэньсе яго здароўя. Крыху пазьней, калі ён ужо і забыўся, як лекаваўся і здымаў сурок, яму пераказалі, што тая жанчына, якая навяла гэты сурок, звар’яцела і так неспадзявана і хутка. З вечару яшчэ была пры розуме, а калі суседкі прыйшлі яе праведаць, яна замешвала гліну з пяском, ляпіла з іх аладкі і ела. І пры гэтым танчыла, кружылася матыльком па падворку і гучна рагатала. Аднім словам, зьдзяцінела, вярнулася ці ня ў тую пару, калі пракляла яго. Што паўплывала на яе вар’яцтва, сышліся два нагаворы і адзін з іх чалавека, які ўзяўся лячыць, перамог, ці так ужо ёй было нарачона – на старасьці зьдзяцінець – прыходзілася толькі гадаць. Верыць, ня верыць і сумнявацца. Употай душы ўсё ж верыць, бо так ужо створаны чалавек – з большым даверам ў неверагоднае.
Мо ад гэтага даверу ён і сам доўгі час пачуваўся лепей. Знайшоў у сабе здароўе адбудавацца, паставіць хату. Прыдбаць коціка, пераканаць жонку ў патрэбнасьці яго. Перабрацца хаця на лета з пякельна-тлумнага гораду ў ціхі вясковы рай. Начны прыхадзень раз і назаўсёды адчапіўся ад яго. Мо таксама зьдзяцінеў, звар’яцеў і кінуўся ў прочкі , шукаць некага больш даступнага яму і маладога. Падрастала ж моладзь. А старыя і чорту ўжо былі непатрэбны. Паплечнікі з іх нічога нявартыя, хутчэй бы выпіхнуць на той сьвет, каб гэты абнаўляўся для новых падманаў і пераніцоўкі зношанага ўжо бамжаваньня і бічаваньня.
А ён раяваў у сваёй зношанасьці і непрыдатнасьці звар’яцелага ад панаваньня рэкламы дабротаў сучаснасьці, спажываньня гэтых дабротаў і ўвогуле спажываньня, жаданьня ўсім адразу забагацець, а што значыць – пазялянець, бо зялёныя, даляры зьмянілі чырвоных і белых, якія ў свой час брацкай кроўю ўгнойвалі гэтую зямлю. Сьвет ішоў на скрут галавы ад бясконцага медыя-шоў, зачароўваўся і балванізаваўся чорнай і белай магіяй сярэднявечча, захлынаўся і заходзіўся ў экстазе ад сексу, парнухі і чарнухі. Ужо бабулі-пенсіянеркі, у свой час засвоіўшыя азы камсамольскай распусты, пісалі ў рэдакцыі газетаў, званілі на радыё і тэлебачаньне, просячы падказаць ім, якога памеру патрэбны, згодна новых школьных праграмаў і прадметаў – рэформы школаў іх унукам-трэцякласьнікам прэзерватывы і кантрацэптывы.
Усё гэта абмінала яго, як рэчка абмінае востраў. Ён нарэшце дамогся свайго. Набыў свой рай, у пошуках якога непрыкаяна гойсаў па чуж-чужаніне. Толькі раяваць яму давялося нядоўга. З нейкай пары ён пачаў прыкмячаць, што нешта ці нехта гняце яго, прыгінае да зямлі. Толькі ўздыме ён галаву, узьвядзе вочы ў неба, як яму нібыта даўбешкай сярод ілба. І пайшла, пайшла галава кругам, і ногі, што ватныя. Пэўна, некаму было не да спадобы, што вельмі ўжо часта падымае ён галаву, прыглядаецца да зорак і Месяца, бачыць сонца.
Асабліва нямоглася яму, калі на небе сярод белага і яснага дня адначасова сьвяціла сонца і не сыходзіў з яго месяц. У так званыя злыя дні, калі ўсё навокал, здаецца, кволілася і марнела. І рыба не клявала, хаваючыся ўглыб, у дно ракі, і птушкі пераважна маўкліва сядзелі на гнёздах, і зьвер залягаў па берлагах і норах. Нават мышы не шкрабліся ў хаце.
Хто насылаў такія дні на зямлю і ўсё існае, каму яны былі патрэбны, хто сыціўся іх д’ябальскай энергіяй, невядома. Але некаму яны ўсё ж, пэўна, і спрыялі, таму што чым далей, іх рабілася ўсё болей і болей, як і пошасьці чалавека. Мо гэта злая яго пошасьць і злая пошасьць неба ў такія дні злучаліся і прыцягвалі стоеную адно ў адным і ў самім чалавеку злыбеду, што ўсклянь перапаўняла зямлю і працягвала, працягвала прыбываць ад расставаньня абодвух палюсоў і леднікоў, пагражаючы неўзабаве затапіць, паглынуць усю планету, чалавека, безумоўна хворага і заразнага ёй, найбольш грэшныя народы і краіны.
Адным з такіх дзён быў прыгаломшаны, паплыў і ён, затоплены, абвалены небам, адначасова сонцам і месяцам на ім. Прыставіў да хлява лесьвіцу, каб разабрацца, што там з вінаградам. Пасьпеў яшчэ абрэзаць адзін з парасткаў. Зьнявечаная голька адразу ж усплакнула, пырснула на ўзьняты ўгару лоб сокам, ён папікнуў сябе, што позьніцца ўжо з абрэзкай. І тут адчуў, што неба над ім пачало камячыцца і зьбягацца, разам з Месяцам і сонцам непадымным цяжарам класьціся яму на плечы і нібы цьвік, але цьвік гнілаваты, іржавы і гнуткі, убіваць у зямлю. Як ён апынуўся на той зямлі, у памяці не засталося, толькі пах яе, як пах першага ад каровы пасьля ацёлу малака, малодзіва, ды нясьмелае зялёнае казытаньне маладой і яшчэ ня пругкай, не загрубелай травы ў шчаку і ў самы кончык вуснаў, нібы ён цалаваў тую траву ці яна яго ўжо галубіла.
Вось менавіта пасьля гэтага ён і пайшоў па дактарах. А тыя адно вынесьлі толькі прысуд. Вынес прысуд акадэмік ці прафесар, пра якога ўжо ўзгадвалася, медыцынскае сьвяціла, больш падобнае на разбойніка з вялікай дарогі, толькі з крыжом на шчодра зарослай падсіўлена чорнымі валасамі грудзіне, які дараваў яму тады толькі адзін-адзіны год жыцьця і загадаў праз месяц-другі прыйсьці да яго на кантроль і ўжо на аперацыю.
Але, як заўсёды гэта з ім адбывалася, калі было ўжо зусім безвыходна і заставалася толькі адно: кладзіся і памірай, нехта з таго ці гэтага сьвету пачынаў яму зычыць, падымаць і весьці, вяртаць да жыцьця, даваць, а часам і падкідваць амаль пад ногі тое, чаго не хапала, што было незваротна, здавалася б, страчана па яго ці чужой віне.
Гэта было дзіўна, немагчыма, але так было. І незьлічона, як з тым дзецюком, што, як чорт з табакеркі, натрапіў на яго пасьля царквы. Але там, па ўсім, ішло відавочна ад нячыстай сілы. І выпрабоўвалі яго на хцівасьць – адвечную мярзотнасьць, што закладзена ў чалавеку, без чаго ён усё ж можа абысьціся і адбыцца. А яму ж часта надаралася так, што як той рыбе – ні назад, ні ўперад. І тут нехта як рукамі адводзіў і разводзіў яго бяду. Мо маці з сястрычкай, перад якімі ён быў у неаплатным даўгу, заступіўшы іх век, мо бабуля, што так упадала па ім пры жыцьці, – сьвяты бязгрэшны анёл-берагун, якому яны перадалі яго. А мо і зусім наадварот, мо тая ж самая нячыстая сіла, ён не выключаў гэтага, вяла яго, ашчаджала і захоўвала для нейкіх сваіх мэтаў.
Ён шмат думаў пра гэта і ў рэшце рэшт спыніўся на тым, што такое, як і яму, увогуле даравана кожнаму чалавеку. Толькі адзін успрымае гэта непрыкметна, як нешта будзённае, звычайнае і выпадковае. Другі ж бачыць, адчувае за гэтым Боскі промысел, намёк на тое, што ня ўсё на гэтым сьвеце з чалавекам так ужо безнадзейна, што можа ён яшчэ і ўратавацца, калі сам таго захоча, не апусьціць рукі і ачысьціцца. Дзеля гэтага, як ратавальны круг, і даецца яму выпадак – зусім не выпадкова. Не выпадкова…
Але як бы там ні было, дзе, як і кім бы ні парадкавалася яго жыцьцё, ён ачомаўся тады зусім ня дзякуючы сабе. Яго, здаецца, нехта зноў выхапіў ці выпхнуў з таго сьвету. Крыху сьвярбела шчака, і ня толькі ад дотыку маладой травы, у той траве бегалі, казыталіся маладыя вясновыя, яшчэ галодныя і худыя мурашкі і, падобна, выпрабоўвалі і яго на спажыўнасьць, і капаў, капаў зьверху на зьнямелы твар сок з абрэзанай ім жа вінаграднай лазінкі. Капаў буйнымі кроплямі на лоб так, што пырскі дасягалі вачэй. І вочы былі халодныя і мокрыя, нібыта гэта не вінаградная лаза, а ён сам ужо тагасьветна, з глыбіняў зямлі, дзе караніўся вінаград, аплакваў сябе. Але апроч усяго гэтага відавочнага, зразумелага і вытлумачальнага, адбывалася нешта і такое, чаго ён адразу ня мог і ўцяміць. А ўцяміў – не паверыў.
Біч, распластаны на ўсю шырыню, як падышоўшае ў дзяжы цеста, пульхным клубком расьцёкся па яго грудзях ні то сядзеў, падцяўшы лапы, ні то ляжаў – і каб толькі сядзеў ці ляжаў. Ён лізаў, умываў яго, пачынаючы з-за вушэй, мыў шыю, там, дзе браліся валасы, пасоўваўся языком далей, па ўсёй патыліцы, перабіраўся і затрымліваўся на жылах ніжэй шыі да грудзіннай упадзіны. Пасьля таго браўся ўжо і за лоб, залысіны на ім.
Таго, што кот умывае ці ўжо абмывае яго, адразу ён не адчуў. Мо нават і таму, што скура на твары ўжо задубела і амярцьвела і не адгукалася кацінаму языку. І неба крыху яшчэ ўсё ж працягвала ўгінацца і хвалявацца, як мора падчас невялікага шторму. Але яго ўжо не цягнула на ваніты і дыханьне супакойвалася, і сэрца ня тахкала, і ў сярэдзіне было прыліўна цёпла, калі не сказаць, горача. Таму ён і падумаў спачатку, што супакаеньне, цеплыня сыходзяць ад самога цела коціка і толькі потым дапяў, што гэта Біч так апякае яго языком, нібы голіць на сухую, бо наспружынены язычок яго аказаўся нечакана цьвёрдым і скальпельна вострым, амаль што хірургічным.
– Чаму ж гэта ты без наркозу, – намогся ён яшчэ выціснуць з сябе, пажартаваць, толькі яго ўсьмешлівы каток на гэта раз, па ўсім, ня быў настроены на гумар. Штосьці толькі мяўкнуў, хутчэй нават буркнуў, і то жыватом, бо язык быў заняты: ня мяўкай ты сам, маўляў, чалавеча, ляжы і нікшні цяпер. Прыйдзе час – пагаворым.
Так ён зразумеў тады свайго ката і, пэўна, не памыліўся, бо той быў заняты галеньнем і мыцьцём яго, а потым і прычэсваньнем, як у вельмі прыстойным салоне цырульні, ці не гадзіну яшчэ, і што дзівіла яго на тую хвіліну і потым, валасы ня скочваў у каўтун, не пакідаў, зьбіўшы ў камяк, а складваў адзін да аднаго, сапраўды як самы што ні на ёсьць спрактыкаваны цырульнік, адно толькі для гэтага не хапала – парфумы, адэкалону. Але ён не наракаў, таму што ўсё жыцьцё абыходзіўся без парфумы, не трываў паху адэкалону. На той адэкалон ў яго на ўсё жыцьцё захавалася сялянская, вясковая сінкразія – непрыймальнасьць.
Біч, скончыўшы сваю справу, цяжка споўз з яго, хутчэй адваліўся, як адвальваецца п’яўка, перасычаная дурной кроўю хворага чалавека. Споўз, і хістаючыся ва ўсе бакі, унурыўшы галаву і падцяўшы хвост, адно толькі кароценькія вушкі вытыркаюцца ды вусікі падрыгваюць, зьнясілена зашыўся пад дошкавы насьціл хлява. А ён, нягледзячы на тое, што толькі хвіліну ці мо крыху болей таму быў ужо недзе ня тут, даволі борзьдзенька ўстаў на ногі і, стараючыся не падаць выгляду, каб не палохаць жонку, пасунуўся ў хату, да ложку.
Але яго жонку ня так проста было надурыць удаванай бадзёрасьцю, што яго таксама заўсёды зьдзіўляла. Не, на падман яна паддавалася, іншым разам ішла насустрач яго падману сама, толькі не тады, калі гэта тычылася яго здароўя, самаадчуваньня. Жонка пазнавала яго нямогласьць праз паветра і ці не праз сьцены. Пра гэтую яе асаблівасьць і ўвогуле ўласьцівасьць жанчын адчуваць тое, што ён называў бліжнім, акаляючым блізкіх людзей космасам, па жонцы ж ён даўно і добра зьведаў. І гэта не заўсёды было ва ўцеху і радасьць яму: няблага, няблага, што яна такая відушчая, але ўсё ж каб не ў такой меры, каб крышачку, крышачку меней. Інакш само ўжо існаваньне мужчынаў губляе сэнс.
І цяпер жонка адразу ж пазнала, што яму блага, закудахтала, замахала крыламі: што ды як, ды дзе, ды чаму…
Звычайны набор жаночых, а больш жончын набор вельмі цяжкіх для мужа пытаньняў. Па-першае, ён, як тая ж большасьць мужчынаў, ня меў прывычкі жаліцца. І з маленства яго не распусьцілі шкадобай і пяшчотай. А па-другое, ці знойдзецца на сьвеце мужчына, здольны адказаць на ўсе жаночыя, тым больш жончыны пытаньні. Хацелася б іх бачыць і захаваць, нават засьпіртаваць для будучыні і прыкладу нашчадкаў. Ён адбіваўся, наколькі заставалася яшчэ сілаў. Але ўсё ж мусіў быў здацца, шануючы яе ахвярнасьць. Ахвярнасьць, уласьцівую ўвогуле жанчынам.
Мо гэта і ёсьць аснова жаночага характару. Толькі ў большасьці з іх гэта нешта імгненнае, пакуль не зьнікае магнетызм узаемнай прыцягальнасьці ці не заканчваюцца нейкія хімічныя ферменты, наяўнасьцю якіх сёньня спрабуюць растлумачыць каханьне вучоныя. Іх жа зьвязвала нешта іншае. Яны абодва былі нецярплівыя. Нецярплівыя да імгненьняў, крыўдавалі і наракалі, што яны такія кароткія, прагнулі доўжыць і доўжыць іх – бясконцую і сьветлую радасьць пачуцьцяў. І адсюль, пэўна, яе ахвярнасьць да яго была ахвярнасьцю назаўсёднай ужо заручонасьці, як і яго – да схону, чым адно аднаму яны часам і надакучалі.
Такі ж непраходны магнетызм ахвярнай прыцягальнасьці ён адчуў і збоку прыгрэтага ім коціка. Калі той завіхаўся над ім ля хлява, ён думаў, што гэта выпадковасьць, і ўсё забудзецца як толькі ён падымецца і ўбярэцца ў хату. Але мінаў дзень за днём, а кот, як наняты, што медсястра ці медбрат, вечарам і ранкам тэпаў да яго ложку. Хаця трэба адзначыць, ложкаў асабліва не прывячаў, калі і прылажваўся спаць у іх, толькі ў нагах, аддаваў перавагу цёмным куткам і печы.
А тут ускокваў на грудзі ці жывот, зьдзіўляючы яго, колькі ў такім маленькім целе пругкай жывой сілы і вагі. Падбіраўся бліжэй да галавы. Доўга перабіраў нагамі, тупаў па грудзіне, нібы вымагаючы адтуль нейкага водгуку, рэха. Нарэшце ўладкоўваўся і зьмяіна напружаным і насьцярожаным чырвоненькім лязом язычка пачынаў перабіраць валасок за валаском на яго галаве. І што цікава – ніколі не слюнявіў ні скуры, ні тых жа валасоў. Асабліва рупіўся каля пашчанкаў, паміж сківіцамі. Іншым разам і пакусваў іх, браў на востранькі зубок, але адразу ж і адпускаў, адчуўшы, пэўна, сутаргавы цёк крыві ў венах.
Час ад часу адпадаў і часьцей, калі дабіраўся ўжо да чупрыны. І тады, яму здавалася, прычынай гэтаму – даўно ўжо нямытая па-сапраўднаму галава. І кот трохі грэбуе. Ён прасіў у яго прабачэньня ўголас і ў думках, спрабаваў пагладзіць, прылашчыць свайго Біча. Але той ласкі яго не прымаў. Сьцепваўся і лапай адводзіў яго руку. Стомлена і вельмі шырока пазяхаў на ўсю пашчу , ківаўся зьверху ўніз і з боку ў бок лабастай галавой і зноў утыркаў сваё зьмяінае джала менавіта туды, куды яму хацелася, нібыта хтосьці напраўляў тое джала.
Неўзабаве ён прывык ужо да гэтых ранішніх і вечаровых каціных умываньняў, чакаў і трохі баяўся, што яны кончацца. Але кот быў абавязковы і выконваў сваю работу без прагулаў і выхадных. І яму была прыемна гэтая абавязковасьць. Прыемна ня толькі само ўмываньне, колькі тое, што паўставала за ёй у яго памяці, што яна нагадвала яму.
А мімаволі прад ім паўставала бабуля. І ў коціку, і ў бабулі было штосьці адзінае – знаёмае і роднае яму. Ад іх сыходзіў адзін і той жа лясны, восеньскі пах, пах сумнаватага перад ападам ліста дрэва, толькі што выпітага сьвежага малака, сырадою, хаця не-не, ды пры гэтым і наведвала думка, што яго Біч п’е ня толькі малако, але і добра шаткуе мышэй. Думка такая пракідвалася, а вось мышынага паху ён ня чуў, як, грэшны, ні прынюхваўся. Што здавалася яшчэ адзіным у ката і яго бабулі – гэта засяроджанасьць і адрачонасьць задуменнасьці, з якой яны абодва ставіліся да яго. Заглыбленасьць у нешта сваё і такое, што ня дадзена зьведаць ні яму, ні нейкаму іншаму чалавеку. Гэта было нешта мо і тагасьветнае, зьвярынае. Пячорнае, але спачувальнае ласкавае, нязрадліва ўсьмешлівае. Усьмешлівае адначасова таму сьвету, адкуль сыходзіла, сьвету гэтаму, яму і ўсім добрым людзям.
І яшчэ думалася яму, што абодва яны, бабуля і Біч, мо і не зусім зямнога паходжаньня, нашчадкі легендарных людзей, каторыя жылі тут даўно, прыйшлі з неба, несучы ў сабе гены даўгажыхарства. Яго ж бабуля яшчэ на сто трынаццатым годзе ўпраўна вадзіла каня, калі абганялі бульбу, адно толькі наракаючы, што Бог дараваў ёй жыць, прыбраўшы амаль усіх яе дзяцей. Доўгажыхарства ўласьціва на зямлі толькі некім ці нечым пазначаным творцам. Пра гэта сьведчыць Падкаменная Тунгуска, дзе ўпаў вядомы сёньня ў сьвеце метыярыт, Курская магнітная анамалія, дзе цяпер жывуць людзі найбольш доўгага веку. Нешта падобнае ў свой час адбылося і тут, толькі з-за сьціпласьці і памяркоўнасьці тутэйшых людзей гэта засталося невядомым сьвету.
І менавіта таму ён пачаў сьвята верыць, што гэтага коціка даслала яму са свайго вечнага спачыну бабуля. Яна, яе душа ўвасобілася ў галоднае і халоднае кацяня, чаму гэта кацяня адразу і пазнала яго, знайшло, дапяла на марозе, ужо амаль канаючы, яго хаты. Убачыла яго і ўсьміхнулася яму ўсьмешкай таго сьвету. Ведае, што ён шукае яе магілу, прыадчыніла яе, каб ён не маркоціўся, выпусьціла, перадала сваю душу таму, хто здолее знайсьці яго.
І менавіта з гэтым ратаваньнем ішоў праз ноч коцік і цяпер выцягваў, адбіваў яго ў магілы. Бабуля выцягвала, адварочвала і адбівала яго ад сьмерці. Цяпер ён зразумеў сваю прыхільнасьць і замілаваньне да коціка, даверлівасьць і прыязнасьць коціка да яго. Ён жа ні на хвіліну не адлучаўся ад яго, ня тое, што на рыбалцы, у прыбіральню за ім хадзіў. А калі ўжо надаралася яму ад’язджаць на дзень-другі ў горад, бег па дарозе за ім і мяўкаў, енчыў, горка плакаў, як прадугадваў, што разлучацца ім ніяк не выпадае. А сустракаў, як бласлаўляў, з усьмешкай, часам ледзь прыкметнай, дзе радасьць ня вонку, а ў сярэдзіне, на сэрцы, у душы.
Вось чаму, больш за ўсё і ўразіла яго пры першай сустрэчы гэта ўсьмешлівасьць яшчэ зусім маленькага тады і змарнаванага коціка, яна была добра вядомая яму, толькі ён к таму часу пачаў ужо збываць сваю памяць. Былі добра вядомы яму і ўсе звычкі коціка, тое, як ён хадзіў, стаяў, азіраўся, усе тыя рухі і пасы, якія ён прарабляў, лякуючы яго: задумённасьць, адрачонасьць, пазяханьне, ператупваньне і выпростваньне лап, тое, як ён спыняў імі нецярплівую мітусьлівасьць яго рук.
Трохі дзівіла толькі адно, да гэтага ён чуў, што да лекаваньня больш здатныя кошкі. Гаварылі, яны больш чуйныя да стану чалавека, мо таму, што ў іх больш ад тагасьветнасьці і ад той жа жаночай самаахвярнасьці. А тут жа была ня котка, а кот. Адкуль жа ў яго ўсё гэта бралася – няйнакш перадалося ад жанчыны. Ад бабулі, ад іх узаемнага суму адно па адным, не адмерлай і, пэўна ж, ніколі неўміручай памяці жывых і мёртвых. Нябачнай павуціністай нітачцы падчас бабінага лета, што дрыжыць у зажураным небе, калі палавіняцца і пусьцеюць лес і зямля, сірацее перад набліжэньнем халадоў неба, адлятаюць у вырай апошнія птушкі.
Па ўсім, Бічу шмат чаго перадалося, ня толькі ад адной яго бабулі, але, наколькі ён мог меркаваць, і ад усяго яго роду. Усіх яго родзічаў, што ў свой час убачылі тут неба і прайшліся па гэтай зямлі, і зямля прыняла іх са ўзаемнай згоды. І тых, хто пайшлі на той сьвет бяз згоды, пазаўчасна. Іх пазаўчаснасьць і нязбытасьць абрынулася на тых, хто застаўся, на ўсё існае. У першую чаргу нязбытасьць жыцьця і пазаўчаснасьць сьмерці маці і сястры. Нябожчыкі ня толькі замаўлялі на тым сьвеце слова за яго, але адтуль жа ці не прымушалі яго жыць і за іх. А гэта значыць ня складваць раней часу рук і спраўляць недаробленую імі работу.
Толькі гэту работу спраўляць належным чынам ён ня надта здолеў. І Біч нібы адчуў і зразумеў гэта, кінуўся хоць нечым замяніць яго і наколькі хапала яго кацінага разуменьня, накарміць. Гаворка ідзе не пра тых мышэй, што цягаў ён у хату яму, падкладваў на ганак і ў ложак. Гэта былі дзіцячыя забавы. Ён хутка перарос іх, раз і назаўсёды ўцяміўшы, што ні гаспадар, ні гаспадыня нават мышэй не ядуць. Але ж у акрузе вадзілася і іншая жыўнасьць, упаляваць якую, канечне, было значна цяжэй, але ж і больш ганарова.
Яшчэ ў самы першы дзень свайго бытаваньня на лецішчы, унураны і пакрыўджаны тым, што з ім абышліся так не па-людску, прымусова, амаль за шкіркі, выцягнулі са сховішча ў гарадскім пакоі і завезьлі ў тую ж клятую вёску, у якой ён нарадзіўся, кот адчуў, што пад дошкавым памостам каля хлява, апроч яго, туліцца яшчэ нехта іншы. І нехта жыве яшчэ і ў копанцы. Толькі хто – разьбірацца тады яму не выпадала. Доўгі час, калі ён ужо асвойтаўся ў вясковым жыцьці і прыняў яго зусім ня ў якасьці ссылкі і зьняволенасьці, а так, як гэта і належыць прымаць радзіму – якая ўжо ёсьць, іншай ня дадзена, – з тымі іншымі ён ніяк ня мог сутыкнуцца, хаця носам чуў – тубыльцы тут, нікуды не сышлі, толькі сьцерагуцца яго. І гэта сьцеражыньне было ўзаемным, бо кот з цягам часу пачаў адчуваць іх насьцярожанасьць і пагрозу. Тым жа сваім носам, як вымяральнікам, дарэчы, самым дакладным у сьвеце вымяральнікам, ён вызначыў зусім не маленькія памеры таго, хто атабарыўся ў копанцы. Хвацкая была істота, што нагамі, што вушамі далёка не радня таму ж вадзяному пацуку, з якім ён схапіўся на беразе рэчкі. І да нейкай пары ён перасьцерагаўся рызыкаваць. Хопіць яму і адной вялікай перамогі. Хвост жа так і не адрос, дый на носе белыя пісягі сівеюць. Але хвароба гаспадара, а ў сувязі з гэтым адсутнасьць сьвежай рыбы і мяса – марожаных курыных шыек і лівернай каўбасы вымушалі яго думаць і рупіцца за двух. Надакучыла сапраўды больш горкай рэдзькі тоўчаная, хаця і забеленая малаком бульба. Ад той бульбы, жаліўся ўжо гаспадар, ад крухмалу ў ёй стаяць адны толькі падкаўнерыкі. Паляваць жа мышэй не ставала часу дый ператрушчыў ён ўжо іх столькі, што яны, здаецца, паразумнелі і добра цяпер ведалі, хто тут гаспадар. Дый падужацца, паказаць сілу і спрыт карцела: лекар то ён лекар, але ж трэба некаму і морду набіць, а ня то так і зьведзешся ў дактарах. Маладосьць брала сваё. Яго ўмельства і паляўнічы спрыт, тактыка і стратэгія былі адпрацаваныя тысячагоддзямі. Ён ня здрадзіў ім і цяпер. Зьнерухомеў пад дошкавым памостам ці не на цэлы дзень, як піраміда егіпецкіх фараонаў у чаканьні злодзеяў ці турыстаў, ніяк не зважаючы на пешых і едучых на верблюдах бедуінаў, што самотна пераадольвалі пясочны тлен часу зблізу і наводдаль яе. Падобна той жа старажытнай, абыякавай да навакольнага жыцьця пірамідзе, паводзіў сябе і ён. Проста чакаў, толькі кароткія вушкі наструненымі антэнамі сівых валаскоў ды выпнутыя цененькія дроцікі вусаў час ад часу ледзь прыкметна падрыгвалі і пакручваліся мо нават ад яго сьцішанага дыханьня. Так ён чакаў і дачакаўся.
Істота, пэўна, выбягала падхарчыцца, таму зьявілася сытная і ня вельмі абачлівая. Лоб у лоб сутыкнулася з ім у прахалодзе паўмзроку памосту. Ад нечаканасьці пісклява ўскрыкнула, заенчыла, што немаўля ў калысцы і памкнулася задам выкаціцца вонку. І выкацілася, толькі з ім ужо на ўздыбленым загрыўку, непамерна даўгалыгае і вушастае. Ён асядлаў цыбатага вушасьціка і прагарцаваў на яго худых зусім не прыдатных да такой гарцоўкі лапах метраў з дзесяць. І тут усё адбылося, як і тады, амаль як тады.
Вершнік з Біча аказаўся няўдалы. А тут яшчэ і “каняка” яго ўзбрыкнуў, ды так, што само неба загойдалася. І Біч не ўтрымаўся, праз галаву паляцеў на зямлю. Толькі, як вядома, з якой бы там ні было вышыні каты заўсёды падаюць долу на ўсе чатыры лапы. На ўсе чатыры лапы ўпаў і ён. Непаразумела залыпаў вачыма. З такім жа непаразуменьнем, не адбягаючыся, пазіраў на яго хмызьнякова зьдзіўленымі вочкамі і вушасьцік, толькі скоса.
Няўжо кітайца ці японца ўпаляваў, падумаў Біч. А яшчэ пасьпеў адзначыць, што ў яго доўгія ня толькі вушы, але і заднія ногі. Не, зусім не падобны ён быў на кітайца, а тым больш японца. Гэта раздумлівасьць у спалучэньні з наглядальнасьцю і падвяла Біча. Ужо ў наступнае імгненьне вушасьцік разьвярнуўся. Біч таксама прыйшоў у рух, толькі крыху саступіў яму ў спрыце, за што адразу і паплаціўся, бо зноў падвяла тая ж разважлівасьць. Вушасты паказаў яму сапраўдную даўжыню сваіх ног. Даўжыню і жылаватасьць, з чаго немагчыма было не зьдзівіцца. На яго, на Біча, у свой час наракалі, што ён піянерчык-барабаншчык. Цяпер жа перад яго пысай мільганулі ў паветры такія барабанныя палачкі, якія б лепей яму ніколі ня бачыць. З імі можна было ісьці ня толькі ў барабаншчыкі, але нават і ў АМАП, такую зорку Венеру здольны былі яны сыграць, што розным там Багдановічам з Міцкевічамі, Луцэвічамі і іх нашчадкамі і пасьлядоўнікамі на ўсё жыцьцё моташна было б.
Прыблудны амапавец такі сыграў, адбіў, як на барабане, на непаразумела выцягнутай галаве Біча тую ж зорку Венеру, такі дроб утварыў, што толькі пыл закурэў і чамусьці над усім яго каціным целам, нібыта палавічок выбілі ці вытрасьлі. Біч злавіў вушастага на памкненьні паўтараць гэта выбіваньне палавічка – мала яму паказалася аднаго разу. Злавіў на пераможнай ужо сьвечцы, перад тым, як даць лататы. Спачатку ўчапіўся за кароценькі хвост, мо такі ж, варты толькі жалю, як і ў яго цяпер, а мо яшчэ і карацейшы. Праехаўся цяпер ужо ня верхам, а за хвастом колькі метраў, тармозячы ўсімі чатырма лапамі і распнутым на зямлі целам. Вушасьцік завіхляў азадкам, крута вывярнуў шыю.
Гэта было яго апошняй памылкай. Біч расьцяў зубы, выпусьціў з роту абмылак хвосьціка і пчолкай паднырнуў пад тую яго шыю, упіўся ў гарлянку. Упіўся мёртва, засьляпіўшыся, гатовы сам сканаць на яго шыі, але не расьцяць зубоў. Прымусіць зрабіць гэта можна было толькі палкай, забіўшы яго да сьмерці.
Гаспадар выскачыў з хаты ў калідор, пачуўшы, што там творыцца нешта неверагоднае, такі вэрхал, такі грукат, што і мёртвага маглі падняць. Заяц яшчэ рухаўся, адбіваўся ад ката, але неяк безнадзейна, млява. І кот ніколькі не зважаў на яго спробы падняцца. Ён ляжаў на зайцы, ласкава прыпаўшы да яго рыжага боку галавой, склаўшы на ім жа пярэднія лапы, дазваляючы яму варочацца пад сабой і барабаніць, біцца заднімі нагамі ў ашаляваныя сьцены.
– Гэта што ж ты ўтварыў, – толькі знайшоўся што сказаць гаспадар. – З якой толькі пары каты з мышэй перайшлі на зайцоў. І ці кот ты?
Біч з пачцівай замілаванасьцю зыркнуў у яго бок пацягнутым туманком вокам, у якім не астылі яшчэ і радасьць, і зьдзіўленьне.
– Ну і што мы рабіць будзем з тваёй здабычай.
Біч паблажліва ўсьміхнуўся і ўзьняў галаву ўгару, імкнучыся ўжо крыху праясьненымі вачыма зазірнуць у вочы яму. Кот, па ўсім, добра ведаў, што цяпер трэба рабіць з яго трафеем, няцямнасьць заўсёды такога разумнага чалавека ці не дзівіла яго: што рабіць, што рабіць – есьці.
Тое, што зайцоў ядуць, чалавек і без кацінай падказкі ведаў. Але яму, нягледзячы на ўсе дзівосы і намаганьні Біча, каціны, ня выключана, гаспадарчы клопат пра сваю хату і гаспадароў было шкода гэтага маладзенькага зайчыка. І коціка было шкода. Гэта ж так рупіўся небарака, ня кожнаму чалавеку шанцуе, даруецца такая прыязнасьць да таго, хто аднойчы прытуліў яго, спагадаў яго кацінай долі. А яшчэ гавораць – зьвер, зьвер. Зьвер сёньня пайшоў двухногі.
А той, што на чатырох нагах, сапраўды яго брат, як сёньня кажуць, брат яго малодшы. Толькі ж ці на самой справе ён малодшы. Ці можна адказаць, хто з іх двух старэйшы, хто маладзейшы. Калі ўжо меркаваць па тым, у каго больш захавалася першапачатковага прыстойна людскага, то атрымліваецца ўсё наадварот. Старэйшы брат даўно ўжо згубіў , патраціў і разьмяняў на сваю зьверхнасьць самога сябе. У ім сёньня больш зьвярынага, чым у зьверу, і жыве ён па страшных, жудасных законах, у вечным спапяляючым яго прытворстве, брудзе і мярзотнасьці, куды як далёка адбегшыся ад сваёй першастворанасьці, ад наканаванасьці, чаму застаўся непарушна верны малодшы брат.
А быў жа час, і былі яны роўныя сярод водаў, лясоў, неба і сонца. І не дзялілі яны паміж сабой ні лясоў, ні водаў, ні неба, ні сонца. Хто спакусіў чалавека на аднаасобнае валоданьне гэтага царства зямнога. Хто спакусіў чалавека розумам, спакусіў на вялікую кроў. Што разьвяло брата меншага і брата большага. Што зьвядзе іх зноў і прымусіць папраўдзе ўжо пабратацца, створыць зноў былую братчыну. А яна край як сёньня патрэбна, каб вярнуць чалавека на зямлю, а гэта значыць, да яго, да самога сябе. Інакш яму застаецца толькі адно – засьляпіцца і прэч, прэч, і бежкі бегчы з гэтай наканаванай яму, брату яго і іх нашчадкам зямлі, бо яна ўжо не трывае на сабе жывога, адмаўляецца трываць. Шалее зямля, вар’яцее чалавек у яе ўлоньні.
Ён са шкадаваньнем глядзеў на зайчыка, які, падобна, ужо канаў ці прыкідваўся, што канае, прымружыўшы вока. Кот жа, лежачы на ім, адпачываючы, як паляўнічы на скуры забітага мядзьведзя або тыгра, лавіў яго позірк, пэўна, у чаканьні прызнаньня і ўхвалы. А ў яго на душы было пуста, ня ведаў, што і рабіць з упаляваным яго катом зайцам.
Калі ж нарэшце ўсё ж прыняў рашэньне і наважыўся ўзяць касенькага, кот, нібы прачытаў яго думкі і зразумеў яго намер, натапырыўся, зашыпеў, засыкаў і стаў у баявую стойку, гатовы цяпер біцца з ім за сваю здабычу. І пачаў ужо біцца, калі ён схіліўся над небаракам, адпіхнуў ката і працягнуў рукі да зайца. Біч паказаў зубы і ляпнуў яго лапай па пальцах.Але ляпнуў мякенька, стаптанымі да скуры падэшвамі, не выпускаючы вонку кіпцюроў, перасьцерагальна абурана адбіваючыся ад яго агрызкам укарочанага хваста.
Давялося ўзяць ката за шкіркі, аднесьці ў хату і замкнуць дзьверы, бо незамкнёныя ён даўно ўжо спрактыкаваўся адчыняць сам. Зайчык усё ў той жа прытворы палежваў на падлозе. Ён узяў яго на рукі, адчуў, што той небагата саступае ў вазе Бічу – кілаграмы пад два. Яшчэ не дарослы заяц, але ўжо і не малец. Ай ды кот, ай ды Біч, калі б нарадзіўся чалавекам, даў бы дыхту ня толькі зайцам. А так – прападае ў хлопца талент. Але і ў каціным абліччы не губляецца, ня раз яшчэ, пэўна, акажа сваю паляўнічую і гаспадарчую здабытковую натуру.
І як у ваду глядзеў. Не пасьпеў аднесьці ў поле, бліжэй да лесу, выпусьціць там зайчыка і трошкі панаглядаць за ім, як ён выпісвае перад ім кругі і васьмёркі, вярнуцца дамоў, вызваліць з-пад хатняга арышту Біча, як той адразу ж стрымгалоў падаўся ў лазьняк каля копанкі пры селішчы, сярдзіта нешта вякнуўшы на бегу. А ён праз некаторы час зноў быў вымушаны выхапіцца ў калідор. Бо той вэрхал, што ўтварылі Біч з зайцам, паўтараўся.
На гэты раз – і дзе толькі вышныпарыў – прыцёг варону. Як саўладаў з ёй, незразумела. Варона не жадала падпарадкоўвацца кату і без прымусу заходзіць у хату, будучы ўжо ў калідоры. Абмежаванасьць памяшканьня не давала ёй разьвярнуцца, пазбаўляла птушынага манеўру, да якога яна была здатная на прасторы. Але і ў калідорнай абвужанасьці і непрыстасаванасьці да птушына-каціных змаганьняў яна выказвала немалое супраціўленьне. Распасьцёртымі крыламі так лупіла па кацінай пысе, што толькі пырскі і шматкі поўсьці ва ўсе бакі ляцела. Пры гэтым, канечне, ляцелі і з яе пух і пер’е. Але ўсе роўна яе байцоўская пастава пыхала лютасьцю і адвагай, хаця перамога відавочна была на баку ката. Бо тут было яго жытло, яго хата, і ён быў у ёй гаспадаром, а не прыжывалам, адстойваў гонар і званьне гаспадара.
Гаспадар шкадаваў варону значна меней, чымсьці зайчыка. Заяц быў бяскрыўдны, хаця нейкі і бязглузды, як прыпылены. Гэта ж трэба наважыцца жыць, лічы, пад хатай чалавека, пад самым бокам у сабак. Але ў кожнага свой розум. Розум жа вароны, крумкача быў хіжы і амаль як у чалавека – крыважэрны. Яна цягала са шпакоўняў і жэрла маленькіх шпачанятак, цікавала, калі ў адлёце бацька, крадком апускалася да шпакоўні і падробным голасам шпака ці шпачыхі пачынала клікаць агаладалых немаўлятаў. Тыя цягнулі з гнязда голенькія шыі, зявілі жоўценькія роцікі – тут і выхоплівала іх са шпакоўні варона.
Паскудства паскудствам, а розум мае. І ці ня гэтае хіжае і краважэрнае паскудства ўжо ідзе на зьмену чалавеку. Але як бы там ні было, ён не дазволіў Бічу забіць і гэту чорную крумкачову душу. Такая ўжо была ў яго натура. З некаторых часоў абмінаў чарвякоў і казюрак на сьцежцы, каб незнарок не расчавіць. Хто ведае, якую, чыю душу носіць іх брыдкае цела.
Біч ня надта супраціўляўся, калі ён адбіраў у яго варону, толькі чамусьці доўга і пільна прыглядаўся да яго. А потым унурыўся і па сваёй ужо ахвоце пайшоў у хату, матлянуўшы на разьвітаньне ў плечы ўжо яму хвосьцікам, як пальцам паківаў: не, чалавеча, не, нічога ты ня кеміш у нашым каціным жыцьці. Вучыць цябе і вучыць. І то невядома, ці будзе толк. Схаваўся на печы ў самым цёмным куточку паміж шыйкай трубы і бярвеньнямі сьцяны. Не спусьціўся нават на таўчонку, забеленую малаком.
Думаў, што ўжо ўсё, кончылася іх сяброўства і лекаваньне. Ён не прыняў каціных дароў. І кот адмовіцца ад яго. Усё жывое ж часьцей і хутчэй мярцявее не ад чужой варожасьці і нянавісьці, а ад пагарды і зьдзеку над шчырасьцю сваіх жа родных людзей. І кацінае племя было і застаецца больш чуйным, калі ім пагарджаюць, калі ня маюць водгуку на іх сардэчныя парываньні.
Так ён думаў пра ката, думаў, што той не даруе яму і адчужаецца яго. Але тым жа вечарам, толькі значна пазьней, чымсьці да гэтага, Біч прыйшоў да яго. Умыў, прычасаў і супакоіў душу. І прыходзіў яшчэ і труждаўся роўна тры ранкі і тры вечары. А на чацьвёрты ранак, толькі скочыў яму на грудзіну, абмяўшы пад сабой коўдру, сеў, пасядзеў, пазяхаючы, і пачаў умываць самога сябе. Умываўся раздумліва, не марудна, але і не хапатліва, як гэта сёньня ўмываецца ў горадзе перад працай ці службай заняты люд, прыгадваючы, што яму давядзецца ўдзень рабіць. Мыўся з грунтоўнасьцю селяніна, старога чалавека, што нямытай рукой і за хлеб ня возьмецца, больш селяніна пасьля працяглай і цяжкай хваробы, якому яго здаровае і чыстае цела ў асалоду. У асалоду тое, што ён можа з узыходам сонца са смакам памыцца.
З вясковым смакам селяніна мыў сябе, прыхарошваў, як ад нечага ачышчаўся, і Біч. Асабліва прыемна назіраць было, як ён апратваў лапы, неяк па-жаночы ўздымаючы іх угару, спачатку праходзячыся чырвоненькім язычком па голых чарнявых апушках пальцаў з падцятымі кіпцюрыкамі, а потым вылізваючы і вышчыкваючы нават нешта ўжо і паміж саміх схаваных у поўсьці пальцаў. Старанна расчэсваў грудку, каб ні водзін валасок не вытыркаўся і не тырчэў сам па сабе.
Умыўшыся, скочыў з ложку на падлогу, усьміхнуўся яму нейкай новай, без былой ужо юрлівасьці ўсьмешкай, больш паглыбленай у нешта сваё, надзённае. Павярнуўся і мякка патупаў да дзьвярэй, увесь час азіраючыся на яго ў ложку, нібы прапаноўваючы яму неадкладна падняцца і ісьці за ім. Намякаючы, што надта ўжо заляжаўся ён у хаце, на вуліцы ж куды лепей, там нават зайцы водзяцца, а вароны распусьціліся ўжо данельга.
Гэты каціны намёк ён зразумеў. Сапраўды ж, з гэтым ляжаньнем запусьціў усю работу. Час, час браць сябе ў рукі. Да таго ж даўно ўжо прысьпела пара зноў ехаць у клініку, да прафесара, на кантроль. Першы з дванаццаці месяцаў, дараваных яму, закончыўся. Ён хуценька сабраўся, пайшоў да аўтобуса. І што было дзіўна, кот упершыню, хаця трошкі і прабегся за ім, але бяз голасу і енку. А на павароце дарогі, перад асфальтам, і ўвогуле спыніўся. І на аўтобус ён садзіўся, ехаў да гораду са спакойнай душой. Ня тлумячы асабліва галавы, што на гэты раз скажа яму, які вынясе прысуд ня надта прыязнае да яго пры першай сустрэчы медыцынскае сьвяціла. Распрануўшыся, укладваўся ён, як у калыску, а хутчэй у дамавіну, што піхнулі, нібыта ў апраметную да пашчы, зеўры грувасткага, пагрозьліва пануючага ў даволі цесным памяшканьні прыстасаваньня, якое звалася тамографам. Тамограф моўчкі паглынуў яго спавітае жахлівай цемрай, ахопленае з усіх бакоў металам, чыгуном і стальлю, бездапаможна пакорлівае цела і адразу ж загуў, а потым, здалося яму, і зароў. Пэўна, быў ён гэтаму цуду-юду ня вельмі спажыўны.
Роў надсадна і доўга, нашмат даўжэй, чымсьці пры першым абсьледваньні. А вось медыцынскае сьвяціла на гэты раз аказалася ўжо зусім не гаваркім, хаця выхаванасьці яму, па ўсім, не дадалося. Увогуле за мінулы месяц, а мо і два. У ім нічога не зьмянілася. Як быў бандытам з вялікай дарогі, так ім і застаўся.
– Чаго прыпёрся? – спытаў ён, парушаючы загусьцелую цішыню сьпертага апаратурай цеснага і змрочнага пакою.
– Дык вы ж загадвалі самі. На кантроль.
– Калі гэта я загадваў?
– Ды ня так ужо і даўно… Яшчэ сказалі, што жыць мне засталося толькі год.
– Год? Ды цябе і доўбняй за год не ўтаўчы. Пайшоў прэч. Ідзі, ідзі і не прыкідвайся.
– Дык…
– Дык, дык – будзе індык. Нічога ў цябе няма. Здаровы ты, здаровы. Ідзі і не азірайся… Пастаў толькі ў царкве сьвечку і памаліся.
Прафесар амаль выпхнуў яго з апаратнай, але на самым ужо ганку, прытрымаў, дакрануўшыся да яго рукі:
– Прызнайся, скажы, пакуль нас ніхто ня чуе, – што ты рабіў, што прымаў, хто цябе лячыў? Я ведаю, на свае вочы бачыў: было ж, было, а куды дзелася?
Ён хацеў расказаць ўсё пра ката і бабулю. Але таксама адумаўся. Такі сур’ёзны, відно па ўсім, вучоны чалавек, ніколі яму не паверыць. Ніхто на сьвеце не паверыць, як не дае веры і сам, таму крыху блазнуючы, сказаў:
– Само, пэўна, рассмакталася.
– Ага, само яшчэ ні ў адной бабы не рассмоктвалася…
Кажуць, што ўсе хваробы чалавека ад няшчасьця і адна толькі – ад задавальненьня. Лухта і глупства. Найвялікшая і мо адзіная хвароба чалавека – хлусьня. І яна невылечная, калі грунтуецца на жыцьцёвым падмурку, які чалавек узводзіць, здаецца яму, дзеля дабрабыту бліжняга, дзеля трываласьці сьвету, а на самой справе толькі для сваёй непахіснасьці, толькі сябе. І гэта самае магутнае збудаваньне ў яго ж гонар: апраўданьне. А трымаецца яно згодай чалавека з самім сабой і сьветам на пяску – на хлусьні і страху. Адсюль усе нашы фальшы і немачы, уцёкі ў хворы, якіх у нас няма, якія мы абуджваем і нараджаем у сабе з таго ж страху, з той жа хлусьні. Як на маю думку і думку і вопыт хірурга, лекара, нешта падобнае адбылося і з табой. Чаго маўчыш? Ці ня так?
Ён быў зьдзіўлены пранікнёнасьцю шчырасьцю бандыта і ўрача. Не, не, і сярод іх, сярод прафесараў і акадэмікаў таксама пракідваюцца разумныя людзі. І мелася, мелася ў яго, што адказаць акадэміку, бо апошнім часам, бясконца хварэючы, ён пачаў ужо рыхтавацца. Рыхтавацца туды. І хацелася, хацелася яму прыйсьці туды не зусім, як пражыў жыцьцё, лапцем, невукам. З некім там сустрэцца і з вартасьцю пагаманіць, а з некім і разабрацца, даць дыхту. Таму не-не ён і пачаў пачытваць сур’ёзныя кніжкі. А часам надта сур’ёзныя. І таго-сяго з іх набраўся. Вось і зараз яму карцела нешта чытанае, вучонае мовіць у адказ медыцынскаму сьвяцілу, бо тое, пра што гаварыў ён, высьпявала ўжо і ў ім. Але пасаромеўся, як заўсёды саромеўся як сваёй, так і чужой вучонасьці, ніякавеў перад адукаванымі людзьмі, расслабляўся з імі толькі пад добрую чарку. І акадэмік як зразумеў яго:
– Вось табе мая візітоўка. Прашу, а я рэдка каго прашу, пазвані. Сустрэнемся, чарку возьмем, пагамонім.
І на гэтых словах доктар працягнуў яму візітоўку, яны паціснулі рукі і разьвіталіся. Назаўсёды, бо ён быў прымхлівы і ня менш разумнікаў стараўся абыходзіць бокам дактароў. Дамоў ён ехаў з непраходным адчуваньнем, як па сэрцу, у грудзях ціхенька варочаецца і сьпеўна вуркоча Бічык. Гавораць, што добрая справа, шчасьце ідзе да нас хадою голуба. Але іншым разам яго прыносяць, даруюць нам і коцікі.
Толькі было яно ўкарочаным, накшталт таго ж кацінага хвосьціка. Не пасьпеў ён удосталь і на поўніцу параяваць у сваёй Пупляндыі, як на яе абрынуліся адно няшчасьце за другім. І ня проста няшчасьце, а пошасьць нейкая, нібыта сапраўды аднекуль з апраметнай зьявіўся чорт з мехам за плячыма, разьвязаў той мех, з яго ўсё і пасыпалася. І пайшло на скрут галавы.
А пачалося ўсё зусім не ад чорта і, пэўна ж, не ад чалавека. Хаця, хто яго ведае: у кожнай бядзе і ў кожным постраху трэба ўсё ж перш-наперш шукаць чалавека. Чорт жа, як заведзена, заўжды пры ім, чакае толькі моманту, каб аказаць сябе. І вялікая чартаўшчына аказала сябе і ў раі на Пупляндыі, нечакана, непрадказальна і дзіка. Ня людзі, ня зьверы і ня гады лясныя ці зямныя, а птушкі распачалі вайну. І зноў жа не якія-небудзь сарокі, вароны і коршакі, а самыя рахманыя і слынныя тут, знакавыя гэтаму краю. Буслы.
Бусьліная пара, здаецца, спакон веку гнездавала на старой ліпе, што высілася і раскашавала каля самай занядбанай хаты ў прапашчай ўжо ўвогуле вёскі. І хаця лічыцца, што ліпа дрэва боскае, але на гэты раз і тут мо якраз яна была і павінна ў паміраньні вёскі і хаты. Мо вёска, нязгодная з сваім кананьнем, перабралася ў тую ліпу, а людзі, замест сябе, аказалі сьвету буслоў на яе вяршыні, як помнік сабе – селяніну, яго хаце і ўсім іншым нашым шматлікім вёскам, што заўчасна сышлі ў нябыт, адляцелі ў вечны вырай.
Да той старасьвецкай ліпы гарнуліся і людзі старыя, што яшчэ гібелі тут, не пасьпеўшы разысьціся па вечных ужо сваіх селішчах і адно толькі прасілі ва Усявышняга – хуткага спачыну. І мо адчувалі набліжэньне таго спачыну каля боскага дрэва. А пад ім сапраўды было няблага. Зямля тупкая, хаця трошкі і засьмечаная лузгамі ад гарбузікаў і сланечніку, недакуркамі. Лавачка ж зноў і цьмянае сьвятло з акенца занядбанай хаткі, у якой дажываў свой век былы артыст і рэжысёр, а цяпер, як ён сам гаварыў пра сябе, пісьменьнік. Што ён толькі мог напісаць пра сваё няўдалае жыцьцё? Але ж нешта пісаў. Пісаў, бо да самага ранку ня тухла ў яго хаце электрычнасьць. Піць ён ня кінуў, але ажаніўся. Жонку ўзяў з мясцовых – мастачку-фларыстку, а гэта значыць малявала яна ня пэндзлем і фарбамі, а пялёсткамі кветак. Карціны свае прадавала ў горадзе на базары. Грошы прапівала разам з мужам-пісьменьнікам. Тыповая сёньня зьява ў новым мастацтве і мастацкіх сем’ях.
Але старым, што вечаравалі пад ліпай, хаця яны і абгаворвалі такі лад жыцьця, было прыемна, што і ў іх вёсцы ёсьць свой пісьменьнік, свая мастачка. Радасьці і пэўнай нават сьвяточнасьці дадавалі і старажытнасьць іх дрэва і тое, што на ім гняздуюць буслы. Радасьць гэтая была, канечне, неасэнсаванай, падсьвядомай. Але ў вясковым, сялянскім побыце толькі падсьвядомае і зьяўляецца сапраўднасьцю, жыцьцёвым шчасьцем. Такім падсьвядомым зьяўлялася і адчуваньне, веданьне, што ў іх буслоў у хуткім часе вылупяцца бусьляняты. Бацькі паставяць іх на крыло і тое крыло панясе іх на край сьвету. Такім чынам зьнітуецца іх існаваньне, далёка сягне за межы той зямлі, дзе яны зьвекавалі. І што ні кажы, а гэта таксама ўжо шчасьце.
Толькі іхняму тубыльскаму шчасьцю ня дадзена было ў той год збыцца. Тут іх адвечная памяркоўнасьць, іх надзея і ўпэўненасьць у непарушнасьці боскага сьвету былі спляжаны, разьбітыя ў друз. Да іх цьмянай пары буслоў унадзілася, пачала прылятаць пара нейкіх буслоў-валацугаў і пустадомкаў, што да гэтага часу яшчэ не акублілася. Дзень-другі як разьведвала, прыглядалася, кружыла над вёскай, старой ліпай. Апускалася, садзілася каля яе на соткі. Атабараная, акубленая пара, здавалася, не зьвяртае на сноўдалаў аніякай увагі, толькі мо крышачку больш, чым трэба, зьвешвала з кубла долу чырвоныя дзюбы з кругла застыглымі гузікамі вочак і назапашанай з каптуром у іх непарушнай вечнасьцю. Не здагадваючыся, што апошняга яны пазбаўленыя ўжо. Ні тады, ні крыху нават пазьней не здагадваліся пра гэта і людзі, упэўненыя, што век іх пры сваіх амаль што хатніх буслах будзе доўжыцца і доўжыцца. Іх ня тычыцца, што сьвет ужо даўно звар’яцеў і перакуліўся. Гэта ж недзе там, далёка, а тут цішыня і спакой.
З гэтым, з мірам яны ўвечары і заснулі, а прачнуліся ранкам ужо сярод вайны. Біліся дзьве пары буслоў. Спачатку на старой ліпе, у кубле. Прыхадні, як месершміты, пікіравалі з неба, наровячы крылом, што шасі, нагамі, а не, дык хоць дзюбай ударыць, ушчыкнуць, успароць пер’е тых, што пільнаваліся кубла і ліпы, селішча. І дамагліся свайго.
Бойка ўжо ішла на зямлі, калі людзі набеглі. Хаця гэта гучна сказана – набеглі. Не маладзёны ж з хатаў, што з магілаў, выдзіраліся, а пакуль яшчэ ставіліся ў боты і валёнкі, і буркі шукалі, кійкі і тэпалі, чыкільгалі, валюхаліся – у буслоў былі чырвонымі ня толькі дзюбы і ногі, там-сям і перайка ружова апырскалася, стала бел-чырвона-белым.
Старыя не адразу і ўцямілі, што тут адбываецца, хоць век зьвекавалі ўжо і не аднойчы бачылі, як кроў праліваецца, трушчацца чарапы, канае, адыходзіць на той сьвет чалавек. Але каб таксама і птушкі, ды яшчэ якія – буслы, страцілі птушынае, перакінуліся ў людзей, нішчыць сябе і сабе падобных пачалі. Такое нават ня сьнілася і ня трызьнілася ім. І таму разьнімалі яны, білі буслоў старэчымі кіёчкамі, не зважаючы, дзе свае, дзе чужыя. Разьвялі, разагналі. Але бойка паміж бусламі ўсчалася на другую раніцу. І з перапынкам, дзякуючы ўмяшальніцтву людзей, доўжылася да зьмярканьня. І на другі дзень вёска дапамагала выстаяць сваім буслам. Тыя яшчэ самі лётам дапялі свайго кубла на вяршыні ліпы. Чужынцы адступілі пешшу. І толькі на аселіцы вёскі, каля старыцы ракі, каўтнуўшы вады, нязграбна і цяжка ўзьняліся ў неба.
І надышоў дзень трэці. І зноў завіталі чужынцы. Нельга сказаць, што тое, што там адбывалася, можна было лічыць лютай бойкай. І адна пара птушак, і другая паводзілі сябе даволі млява, стомлена. І вёска ўжо думала, што канчаткова абараніла сваіх птушак. Пра тое ж пад старой ліпай і гаманілі амаль да апоўначы, радаваліся і ганарыліся. Толькі рана яны радаваліся. Клаліся спаць пры буслах, а прачнуліся – іх ужо не было. За адну ноч вёска страціла буслоў, і галавы прыкласьці ня здолела, чаму, як і калі гэта адбылося. Чаму буслы выракліся іх хатаў, асірацілі іх. І куды яны, параненыя, сышлі.
Увогуле яны ж не зьвяліся зусім. Пераказвалі, што недзе за ракой ужо добра па вясьне прыбілася пара буслоў, села на воданапорную вежу. Хадзілі глядзець. Не, няма. Казалі, што ў суседняй вёсцы, дзе буслы былі так званымі “радыстамі” – гнездавалі на тэлеграфных слупах, ладзяць сабе кубло сярод лета нейкія дурныя прыблуды. Дапялі і туды. Ніякіх прыблудаў не знайшлі. Зьніклі, зьніклі з іх вёскі буслы назаўсёды. І каб толькі адны буслы. Пачалі зьнікаць, сыпацца людзі.
Як ужо гаварылася, побач са старасьвецкай ліпай стаяла занядбаная хата, як спараджэньне і працяг той ліпы. Сплеценыя ў сівыя каўтуны невялічкія карані яе жылавата прыпадалі да самога ствала дрэва, гонячы водмаладзь. Карані ж вялікія, пэўна, яшчэ здаўна змазоленыя нават і лапцямі, а больш ужо ў нашы дні – чаравікамі і ботамі і проста голымі нагамі вяскоўцаў ва ўсе бакі далёка адбегліся ад матчынага дрэва наўпрост, ушыркі і ўсьцяж вясковага людскога шляху. І зусім ня выключана, што самы магутны з гэтых каранёў, адзін ці ў суполцы з браткамі-волатамі пайшоў далей усіх, дасягнуў агароду, падворку меўшага атайбавацца тут чалавека, намогся, выпнуўся ўжо гатовым падмуркам будучай хаты. І працягваў расьці да той пары, пакуль учэпіста і карэнна не паўстала селішча, хата чалавеку.
Вось у той сёньня ўжо спарахнелай хаце і туліліся мастачка з пісьменьнікам, выпертыя з гораду. Хата ўвачавідкі ўрастала ў зямлю, нібы зямля тая расступалася перад ёй. І мастакі кожны раз засыналі і прачыналіся з адчуваньнем падрыхтаванай, выкапанай ім яшчэ па жыву магілы. Але на гэту сваю прычыненасьць і далучанасьць да таго і гэтага сьвету не наракалі. Зімой гналі і ўсьцешваліся самагонам, навуку вытворчасьці якога дасканала засвоілі, далася тая навука ім лягчэй, чымсьці давалася творчасьць. А наступствы былі тыя ж самыя: салодка пілося ды горка адрыгалася.
Што яшчэ, улетку, нягледзячы на сьпёку, пілося ім з большай асалодай, чымсьці зімой. Гэта было, канечне, няправільна, не па-людску, але так было: з песьні слова ня выкінеш. Пад песьню яны і пілі ўлетку. Сьпявала старасьвецкая пракаветная ліпа. Пчолы сьпявалі, што са ўсяго, пэўна, сьвету наляталі на яе шчодрую, спавіваючую ўсё навакольле квецень. Іх хата, ніколькі не зважаючы на сваю прыгаворанасьць, а мо і тагасьветнасьць, убірала ў сябе іх руплівыя хоры, узмацняла іх сьпевы, як па мабільніку, бяздротава праз глыб зямлі перадавала тым, хто навекі ўжо супакоіўся ў той глыбіні. Усьцешвала чыстых і нячыстых, а заадно ўжо і іх, грэшных, непрыкаяных і крыху п’янаватых, чаравала музыкай зямнога раю.
Але нечакана тым летам у хуткасьці пасьля бойкі буслоў і зьнікненьня іх тая музыка скончылася. Пчолкі, Боскія дзеці, як і буслы, ацураліся старой ліпы, перасталі раіцца ў яе вецьці. Ліпа, як тое было і раней, зацьвіла. І ў свой час, і шчодра, і водарна. Толькі пчол яна чамусьці не прываблівала. Калі якая-небудзь яшчэ набліжалася да ліпы, то адразу ж паварочвала прэч, абмінала яе пахкасьць, ні крылом, ні лапкамі, ні роцікам не чапляла жоўценька і бухмата натапыраны шарык яе перасьпелай, так нікім і не ўцалаванай квецені. І жоўта-сіні дымок самотна клубіўся ў паветры і ў незапатрабаванасьці ціха ападаў на зямлю, фарбуючы яе ў атрутна зеленаваты колер. Пераважны колер зямлі паблізу атамнай станцыі ў першую чарнобыльскую вясну. Толькі тут ужо тварылася ўсё без якіх бы то ні было зрушэньняў, самахоць.
Вёска неяк прапусьціла дзікае і выклікальнае цвіценьне ліпы, і адчужанасьць да яе квету пчол, самаразбурэньне адвечнага і наканаванага. Людзі як раптам аглухлі і асьлеплі, хаця не маглі, павінны былі бачыць пад ліпай мёртвых пчол, а шмат і шмат іх, боскіх дзетак, памірала, падала долу толькі пры набліжэньні да боскага дрэва, што спакон веку адорвала іх слодыччу, а цяпер нішчыла. Абыякава і няўважна аднесьліся да зьнікненьня пчол жыхары вёскі. І той, і гэты сьвет як не схацелі нічога ведаць і бачыць. Прапала музыка, сышла з хатаў людзей. І на тым і на гэтым сьвеце, пэўна, не засталося яе прыхільнікаў і слухачоў.
…Прапала музыка. І не якая-небудзь сёньняшняя – джазава-рокавая, а вечная, неўміручая, з якой яны нарадзіліся і зжыліся, успрымалі мо нават і ня слыхам, а цёкам сваей крыві, жыцьцём свайго сэрца, думак, цела. Так ненадакучліва, рупліва і сьпеўна назаўжды асьвяціла, надала высокароднасьць цяжкасьці іх існаваньня просьценькая вясковая пчала, ціхенькае, але бясконца дбайнае казытаньне яе маленькіх крылцаў.
Яна прачыналася рана, на самым пачатку абуджэньня зямлі і сялянскай душы, калі прысьпяваў клопатны час той душы, час апладняць зямлю, араць і сеяць. І першай пачынала займацца гэтай адвечнай вясковай справай пчала. Толькі-толькі выкідвалі цьвет сьлівы і вішні, як пчала ўжо смычком крылаў, іх шолахам, нецярплівым пераборам лапаў, пацалункам сваіх вуснаў пачынала іграць на іх пялёстках. І суладная боская музыка з дня на дзень мацнела і набірала прыгажосьці і арганнай вышыні гуку да стомы доўгага летняга дня, пакуль ад той жа стомы не чырванела запаленае, загнанае пчоламі на захад, на самы краёчак неба сонца. Але пасьля гэтага боская музыка не заканчавалася, яе працягвала стомленае і напятае, выструненае да апошняй жылкі цела чалавека. То была найвялікшая гармонія і суладнасьць жыцьця і ўсяго існага на сьвеце.
І раптам усё гэта зьнікла, распалася зямная і нябесная повязь, адухоўленасьць, пчолы сканалі. Прапала адвечная вулічная вясковая музыка, сышла ад людзей і іх хатаў. І на тым сьвеце, пэўна, не засталося ўжо прыхільнікаў яе і слухачоў. На вуліцы, у хаце, у вецьці дрэваў і на душы чалавека стала вусьцішна і ціха. Вёска, яе душа, ня чула і ня слухала саму сябе, нібыта таксама ацуралася ня толькі свайго цялеснага, зямнога, але і нябеснага паходжаньня і існаваньня. І гэта было недалёка ад праўды. Паветра, якім чалавек дыхаў, аказалася пазбаўленым мілагучнасьці, музычнасьці.
Неўзабаве пасьля сыходу буслоў, калі ліпа, здаецца, ужо высьмягла атрутай і амаль перастала меціць зямлю паганкава бледнай немаччу, суседзі адзначылі: нешта даўнавата не відно нідзе ні пісьменьніка, ні яго жонкі-мастачкі. Няўжо іх так прысушыла мастацтва, што яны і носу нікуды ня кажуць і за хлеў ня бегаюць. Хаця з чаго мастакам за хлеў бегаць. А вось тое, што і тэлевізар не ўключаюць, і дымок хлебны над хатай ня курыцца, і вокны вечарам ня сьвецяцца – насьцярожвала. А яшчэ больш насьцярожвала цішыня. Нешта ж надта няправільнае было ў ёй, пагрозьлівае. Калі нашы творцы квасяць, то абавязкова ж з лямантам, мацюкамі і бойкай. А тут і скаромнай прыпеўкі не чутно.
Пайшлі праведаць. Дзьверы былі расчыненыя, а над імі вісеў плакацік: “Не пужайцеся – гэта я”. Пісьменьнік вісеў пасярод хаты на бэльцы. Ужо счарнелы. Густа патыхала брагай. На стале стаяла недапітая пляшка гарэлкі. Мастачку знайшлі ў гародзе, амаль распранутую, зьбітую пры жыцьці, а мо і ўжо па сьмерці, на зялёны яблык.
І акрываўлены яблык ляжаў каля яе твару. Адкуль ён узяўся? Падаць яблыкам быў яшчэ ня час. Ды і не было побач яблыні. Падобна, гэтая мёртвая жанчына толькі што яго нарадзіла. І нараджэньне, як і сьмерць жанчыны, было пакутлівым.
Той недасьпелы яблык быў таксама зьбіты, як б’юць, чавяць яго дзеці, каб ня быў такі кіслы. Таму яго не ядуць, а смокчуць. Як бы падпякаюць жаданьнем прысьпешыць лета і паспытаць садавіны. Каб выцягнуць з яго летні водар, падносяць да твару, падпякаюць прагным гарачым языком і вуснамі. І калі яблык цьмянеў, крыху нават жаўцеў – працюкваюць зубам, часьцей усяго левым востранькім клыком, як гэта робіць вампір, што прагне жывой крыві.
Так быў працюкнуты і яблык, што ляжаў каля роту нежывой жанчыны. Працюкнуты, але, здаецца, адначасова і праточаны кімсьці жывым і вёрткім, накшталт чарвяка. Надта акуратненькая была праколінка, бы сьвярдзёлкам зробленая. І нешта жывое, пазьбягаючы людскога вока і сьвятла, здаецца, знаходзілася яшчэ ў яблыку, прытоена і пагрозьліва хавалася ў ім.
І сапраўды, калі падымалі жанчыну, незнарок варухнулі і яблык. На зямлю выкацілася ні то напаўвадкая, рухомая, падобная на іртуць, толькі чорная кропелька, ні то нешта жывое і скручанае ў чорную капежную кропку. Ды так хуценька выкацілася, што ніхто і не пасьпеў прыкмеціць: ні то яна выпала з яблыка, ні то са зьбітага на горкі яблык твару жанчыны, яе роту, языка. Кінулася ў вочы толькі тое, што там, дзе яна датыкнулася зямлі, раптам як агеньчык усхапіўся. Усхапіўся і адразу ж зьнік, патух, нібы зацягнуўся чорным туманком і дымам. Вясковыя людзі – гэта толькі гараджане лічаць іх напаўсьляпымі і няўважнымі – бачаць усё далёка наперад і ня менш, як на тры метры ўглыб. І тут кожны з іх адзначыў: нядобры знак. Але ўголас ніхто гэтага ня мовіў: не памінай ліха, пакуль ціха.
А то было сапраўднае ліха. Хаця на тую хвіліну пакуль яшчэ проста страх. Той самы, з якім зжываецца чалавек і які пакідае яго, якога ён пазбаўляецца, дзякуючы адпушчэньню, Боскаму промыслу ў самую апошнюю хвіліну свайго жыцьця, зьведаўшы, што на гэтым сьвеце яму больш няма чаго баяцца. Страх канае ў чалавеку наперад, і толькі потым адлятае яго душа. Але так адбываецца, калі чалавеку ўжо прысьпеў час яго выраю. Калі ж гэты вырай заўчасны і тым больш прымусовы, самазабойны, чалавек перш пазбаўляецца душы. А страх застаецца ў ім, высьпявае ў жуд і жах. Вось чаму самазабойцаў хаваюць не на могілках, а за іх плотам, каб яны не перашкаджалі адпачываць там людзям, ня несьлі і не распаўсюджвалі свой страх сярод нябожчыкаў. Пакідалі яго сярод жывых на зямлі. Бо ніхто ня ведае, у якую пачвару ён здольны пераўтварыцца, куды і да каго ў прасторы і часе пракладзецца яго дарога, у мінулае ці будучае, хто ад яго заплача, а хто і зарагоча, дзе. Як і ў каго ён пераваўсобіцца на зямлі: Ірада, Юду, Гітлера, Сталіна, ці ў некага яшчэ ненароджанага, але вартага ўсіх чатырох разам.
Жывы, хаця пакуль яшчэ і невідушчы, ня маючы ні рук, ні ног і таму не аказваючы сябе – страх котам каціўся па зямлі. Адкуль ён узяўся? Ці сапраўды толькі нарадзіўся, ці заўсёды патаемна жыў у старой хаце гэтых наогул добрых і прыязных людзей, дастаўся ім у спадчыну? Сядзеў сабе на печы нішкам, пакуль у хату не прыйшло забойства. А мо і людзі яго, страх той, нанесьлі. Прыбеглі падзівіцца, што тут адбылося, жахнуліся сьмерці. Спарадзілі, далі яму жыцьцё і выпусьцілі на волю.
І той людскі вясковы страх пакаціўся па зямлі. Чорным падкалодным гадам папоўз з гароду на вуліцу. Падпоўз пад штыкетам і абочынай, абмінаючы сялянскія хаты – сапраўднай сілы ў ім яшчэ не было – прашыўся за аселіцу. Набіраючы хуткасьць, пацягнуў да лесу і балота. Спачатку вузенькай стужкай, што фабрычнай ніткай працінаючы, агніста цярэбячы сабе дарогу. Спатоліўшы першы голад і трохі, пэўна, акрыяўшы, пашыбаваў ужо больш спора, выпальваючы на сваім яшчэ ня вельмі шырокім, як капаніцай пракопаным шляху траву, кветкі і нават маленькія дрэўцы, што не пасьпелі яшчэ адскочыць ад зямлі. Але выпальваючы не зусім, пазбаўляючы іх толькі колеру, фарбаў і адданасьці зямлі і небу, сонцу. Яны жухлі і крохка падломваліся, падалі ніц. Ня грэбаваў землянымі чарвямі-выпаўзкамі. Неяк вельмі спрытна выцягваў іх з глыбіні, ці то яны, дурні, самі вылазілі на яго.
Не абмінаў жукоў і казюрак, што пазашываліся ў цьвіль змакрэлых лісьцяў і зямлі. Толькі іх ён ня еў, падобна, усё ж грэбаваў. Высмоктваў да амярцьвелага неспажыўна фіялетавага хітыну жукоў-гнаявікоў, трушчыў, пераціраў той хітын і выкідваў. Нішчыў усё жывое на сваім шляху, што ляжала на паверхні і хавалася ў зямлі.
Перад балотам, якое пачыналася за вёскай, напакаваўся, пэўна, ужо набраўся моцы, раздабрэў, прыпыніўся. Доўга, амаль да зьмярканьня корпаўся ў балотнай твані, жаберы. І выкапаў з купіны пад лазовым кустом маленькі чалавечы, па ўсім, дзіцячы, чэрап. А мо і не дзіцячы і не зусім чалавечы. Мо то быў чэрап малпы, якая не пасьпела своечасова зьбегчы адсюль у Афрыку, а мо і нейкага вельмі і вельмі старажытнага, выкапнёвага чалавека ці родзіча яго. І ці не магілу таго родзіча і шукаў, набіраючы сілы, страх, бо надта ж доўга, з нейкім толькі яму вядомым разуменьнем справы коўзаўся ён у перапрэлай, не аднойчы гарэлай зямлі. І было там яшчэ нешта ў той гарэлай зямлі. Рэшткі непазнавальнага ўжо нечага ён знаходзіў і выцягваў сабе на пагляд і адразу ж злосна адкідваў. Да той пары, пакуль з рухомага плывістага пяску, ці не падземнага плывуна, вядзьмарскай крыніцы, нешта жоўта-рудое і бязносае, невідушча лыпнула на зямлю пустымі вачніцамі. Поўня, як воскам, заліла тыя вачніцы зіхатлівым сьвятлом. Воскава асьвяціўся цалкам і ўвесь чэрап.
Страх падцёг той чэрап да сябе, прыпаў, ахутаў яго цемраддзю. І ў той цемрадзі як перамовіўся з ім, перакінуўся словам: гучала, гучала там слова, білася аб закрайкі цемры, няздольнае прарваць яе. І, пэўна, ня тое, што патрэбна было яшчэ вясковаму страху, якога ён прагнуў пачуць, дзеля якога і выклікаў з таго сьвету мёртвы плывун. Таму што чэрап выйшаў з цемры. І быў ён ужо зусім не руды і жоўты, а сіні. І страх сам сьсінела затросься, ні то вывучаючы яго, ні то спрабуючы спажыць спарахнелую тагасьветную костку. Уцягваўся, запаўзаў праз сківіцы з адным з ацалелым на іх, зьедзеным карыесам стагоддзяў зубам, праз шчыліну роту ў сярэдзіну чэрапу, які, падобна, ад гэтага аж расьпірала. Ён трашчаў па швах. І пустыя яго вачніцы ўспыхвалі асьпідна-чорным полымем. І над ободвума, страхам і чэрапам, уздымалася і раўла, укручвалася ў млосны і дрыготкі аксаміт угрэтага за дзень летняга неба віхура. Празрыстай лейкай навісала над імі, нібы хацела зьліць на іх нешта з неба, увагнаць іх зноў у нябыт падземнага плывуна. З лейкі той сыпаўся, цёк тонкім струменем сатлелы пыл, пэўна, даўно памерлых ужо зорак, прах мінулых тысячагоддзяў, непахаваныя парэшткі чужых сусьветаў. А мо то былі і астаткі будучых сусьветаў. І страх хіжа і прагна паглынаў іх амаль бяззубым ротам безыменнага чэрапу. І зявіў той рот нават тады, калі віхура даўно ўжо сьціхла, нібы пагражаў цяпер самому небу ці некаму нябачнаму адсюль у тым небе.
У балоце сярод пракаветнай дрыгвы, дзе ніколі не ступала нага чалавека, страх адлавіў трох вялізных чорных жаб, адну гадзюку і рабую, што калгасная карова, балотную чарапаху. Чарапаха, непрабівальна і глуха спавітая, закаваная ў касьцяную камізэльку наліплых на яе старажытнае цела стагоддзяў, зьведала, пэўна, амаль што ўсё на зямлі, перажыла не адзін Чарнобыль, не адну радыяцыйную хваробу, а мо і саму сьмерць усяго жыцьця на планеце. Была знаёмая і са страхам і цяпер пазнала яго. І, адпаведна былым адносінам, павіталася з ім. Стрэліла ў чорнае нутро яго гадавой пашчай нечакана доўгай і вельмі рухомай шыі і прагрызла, як прыпякла, ладную дзірку. І страх не ўтрымаў, выпусьціў чарапаху. А чорных жаб з невялічкімі ледзь пазначанымі рожкамі – жаба ня жаба і сьлімак не сьлімак – і гадзюку праглынуў бяз сьледу і знаку. Праглынуў і набыў цела, і было яно падобнае адразу да жабінага і гадзючага. Галоўка з усіх бакоў сплюснутая – мёртвы, воскавага колеру чэрап з пустымі да прадоньня непрагляднымі бялёсымі вочкамі з іншасьветным, бяз лютасьці, але і без цікаўнасьці – сьмяротна абыякавым позіркам, квадратны плямістай узорнай афарбоўкай верацённага цела, нібы на ім нейкія грасмайстры ў свой час гулялі ў шахматы. Мо і сёньня працягвалі яшчэ гуляць. Гэта ўсё было ад гада, а вот чэрава – жабіна, вельмі цяжкае, расьпёртае – перасычанае, а мо і цяжарнае, як прыняла ужо яна тут некага і нешта панесла. А самае галоўнае ад жабы – рожкі, чырванаваценькі, з жаўцінкай, як у маладога пеўніка, грабеньчык. І чырвонае ў ім, відавочна, пераважвала, рдзела кропляй жывой крыві.
Новаяўленая пачвара, набыўшы цела, пераўсобіўшыся ў гада, пачала гойсаць па балоце. Толькі рухі яе былі цяпер больш асэнсаваныя і раздумлівыя, нібыта яна хацела нешта ўспомніць, некага ці нечага шукала. Шукала і не знаходзіла, ці знаходзіла зусім ня тое. Балота як расступалася, адчынялася перад ёй, і з яго паўставалі людзі і зьверы – нелюдзь ужо, што аказвала сябе толькі на імгненьне і адразу ж бралася прахам. Але імгненьня было дастаткова, каб назаўсёды зьдзівіць, колькі ж гэта балота паглынула жыцьцяў, колькі людзей у свой час, пэўна, так і не пахаваных і не прыбраных, увабрала і сатліла.
Толькі гэтае тло людское, па ўсім, ніколькі не цікавіла гада, хаця ён не абмінаў ніводнай купіны на верхавым балоце, шыўся ў кожную, як у магілу. Нейкі час поркаўся там і выхопліваўся вонку. Значна больш гэтых знакавых могілкавых купінаў яго прываблівалі дзе-нідзе ацалелыя сярод белага моху лужыны, як сподачкі, у склянь налітыя чысьцюткай вадой.
Ён даваў нырца ў тыя сподачкі, верацяном укручваўся ўглыб. Асаблівае глыбіні ў іх, пэўна, ня мелася. То былі ці старадаўнія, сёньня ўжо амаль высахлыя крыніцы ці зацягнутыя торфам, таксама старадаўнія праломіны, утвораныя колісь зьніклымі тут зоркамі, рэшткамі мо і леанідаў, што ў свой час дасягнулі гэтага балота. Дасягнулі і супакоіліся, схаваліся назаўсёды, як і людзі, што ступілі ў гэта вясковае пракаветнае верхавое балота, выпнутае з сівой даўніны на пагляд людзям, каб яны дзёрлі тут белы сфагнавы, ня ведаючы цьвілі мох для сваіх хатаў, зьбіралі лекавыя ягады – буякі і журавіны.
І зусім ня выключана, што гэты мох і тыя ягады, буякі і журавіны, былі дараваны вясковым людзям небам. І ці не з вялікай журбы. Былі пасланы небам і ўзышлі на праху тых, што ў невядомасьці ціха сканалі тут, пацёгшы разам з сабой на той сьвет і гісторыю свайго жыцьця і сьмерці. Журботна праклюнуліся і крывава высьпелі на магілах саміх нябесных пасланцоў, бо селі яны не на сушу, а на мора, памяць аб якім яшчэ ня ўмерла тут, толькі заплыла, зацягнулася тваньню, як зацягваецца, зарастае тваньню, жаберам і раскай, пераўтвараецца ў балота – дрыгву і багну з цягам часу ўсякая ціхая і спакойная вада – затокі і старыцы вялікіх рэк.
Зямля і час спраўна і дбайна ўпакойваюць і стагуюць адмерлую ўжо мінуўшчыну, але знакі пакідаюць, мо для ненароджанага яшчэ нават. Такія знакі прабліскваюць і ў людской памяці. Яны прабліскваюць сёньня і тут у казаньні паданьняў і ў чужых пісаньнях. І калі ў іх ёсьць хоць каліва праўды, то яна ніколі ня згасьне, захаваецца хаця б знакава.
Вось такіх, пэўна, знакаў у верхавым балоце сярод пракаветнага белага моху, недасьпелых буякоў, зусім яшчэ зялёных журавінаў, перасохлых крыніцаў і шукаў наваяўлены гад, мо каб нешта ўзяць ад іх, а мо каб зьвесьці ўжо дашчэнту. Але, па ўсім, не знайшоў. Выйшаў на аблямцаваны чэзлымі бярозкамі край балота. Пакруціўся, як азіраючыся і борздзенька павалокся ў бок клятага кургана да каменнага ідалішча пры нарачоным ў народзе чортавым акном.
Толькі мала хто ведаў, што тое акно было зусім ня чортавым. З таго ж няведаньня яго так назвалі. На самой жа справе гэта быў адзін са знакаў жывой памяці мінуўшчыны. Чортавы вокны, як гаварылі ў народзе, да меліярацыі меліся тут паўсюль, пры кожным балоце, у кожнай багне і дрыгве. Імя сваё яны атрымалі таму, што былі бяздонныя. Ніхто з людзей ня здолеў вымераць іх глыбіню. А папраўдзе ж яны ніколі не былі вокнамі апраметнай. І чорт ня меў да іх аніякага дачыненьня, баяўся іх, як толькі той жа чорт баіцца ладану.
То былі вочы, так лічылі колісь найбольш дасьціпныя і дасьведчаныя з людзей. Хаця ніхто з гэтых дасьціпных людзей з пэўнасьцю ня мог сказаць, каму тыя вочы прыналежалі, чые яны былі: самой зямлі, нейкай невядомай істоты, якая з глыбіняў той жа зямлі прасочвала, што творыцца на гэтым сьвеце, шматлікім іх нябожчыкам, бацькам і дзедам, што з таго сьвету ўжо ня толькі цікавалі за імі, але ад нечага і перасьцерагалі. А мо, а мо… Гэта самі яны з далёкай будучыні, ужо адышоўшы, але ня зьведаўшы супакаеньня, сіньню і блакітам сваіх вачэй прабіліся на гэты сьвет, каб бачыць яшчэ і неба. Нашчадкі і продкі людзей, што колісь жылі тут і будуць жыць далёка яшчэ наперад, пабраталіся на тым сьвеце, у страчаным у гэтым краі іх моры, моры сьлёз, журбы і смутку, але і замілаваньня, шчасьця і радасьці, пабраталіся бяздоньнем і вечнасьцю сваіх душ дзеля пакінутых імі, каб служыць ім вокам, павадыром у неабсяжнай прасторы вечнасьці. У той самай прасторы, у якой сёньня ўжо няма чаму заплываць багнай і дрыгвой, у якой пайшлі ўжо гуляцца з іх сатлелага праху сухавейныя тарфяныя буры, што дасягаюць Месяца. Сам Месяц прымае ўжо прах чалавека.
І ў такую сухую буравейнасьць узбунтаванага людскога праху нешта незразумелае адбывалася і ў так званым воку зямлі на старажытным кургане. З ім увогуле былі спрэс адны неспадзеўкі і непаразуменьні. Пачаць хаця б з таго, што вада ў гэтым краі, нягледзячы на блізкасьць ракі, залягала даволі глыбока. А тут жа горка, курган. Толькі ў праломіне таго кургану, як у добрым калодзежы, вада ня зводзілася ніколі. Праўда, узровень яе на маладзіка значна паніжаўся, а на поўню дасягаў паверхні зямлі, нібы гэта поўня прагла піць і падцягвала ваду з глыбіні, каб Месяцу ямчэй было прыпасьці да яе. Умыцца самому зачэрпнуць вадзіцы, каб падвесяліць, умыць на зямлі ўсё, што высьмягла ад маладзіка да поўні. А высьмягла, пэўна, добра, таму што амаль адразу, як толькі гад пакінуў верхавое балота, яно закурэла. Спачатку дым слаўся нізам і неўпрыкмет. Але варта было дыхнуць лёгкаму ветру, як пыхнула і закурчавілася полымя. Адкуль узяўся агонь, было незразумела. Хто быў падпальшчыкам, гэта засталося таямніцай за сямю пячаткамі.
А прыпала такое якраз на поўню, калі вада ў бездані чортавага акна ці вока бунтоўна ўзрушылася і прыбывала, ды так імкліва, што поўня ці той жа гад маглі піць яе ўжо набгом. На яе празрыстай сподачкавай роўнядзі праявіліся і ўзышлі зоркі. І гад, здалёку яшчэ згледзеўшы іх блякла прымружанае мігценьне, не марудзячы, паднырнуў пад іх. Толькі, па ўсім, лепей яму было б нырнуць не ў нябесную ці зямную студню, а ў вар, кіпень смалы. А мо і на самой справе так і было. Ён даў нырца ў тую смалу, бо толькі ашпараны і нашкіпідараны здольны з такой хуткасьцю выхапіцца з глыбіні на паверхню зямлі. А супакоеная была вада зноў узрушылася, заструменіла з бездані доўгімі і нібыта жывымі белымі зьвілістымі струменямі. І тыя струмені, дасягаючы паверхні, зьдзекліва і ўсьмешліва шпокалі пухірамі. І нехта з глыбіні, з бяздоньня так зароў, што, здавалася, угнуўся і сам курган. А гад сутаргава выпнуўся лукам раз, другі і пругкімі скачкамі, што лугавы восеньскі конік на сенажаці, паскакаў, як пасыпаўся ўніз, прэч ад загаворанага стагоддзямі старажытнага кургану. Убок вёскі, аціхлых і зажураных пад поўняй ацалелых яшчэ сялянскіх хат, што, здаецца, крыху пакалыхваліся і хаваліся як у багне ў прыпалай да іх спарахнелых штандар начной смузе.
Ён аб’явіў сябе, хаця і значна паменшаны, да звыкла гадавых памераў, каля хаты Біча наступным ужо ранкам, у агародзе. Якраз пасьпелі першыя клубніцы, і гаспадар з гаспадыняй пайшлі выбіраць іх. Паласавацца першымі ягадамі падахвоцілася ўнучка. Ёй даручылі лепшую граду, дзе клубніцы былі ці ня з яблык, праўда, ня вельмі вялікі, але ж ладны, за адзін кус ня возьмеш. І ягада ўжо як бы загадзя падзеленая на два дабрачыя кусы, пад грабенчык сплюснутая, з двух бакоў як суровай ніткай пасярэдзіне перавязаная – кус адзін, кус другі. І ўнучцы нават ня трэба было тлуміць галаву, як і з якога боку пачынаць есьці тую ягадзіну.
Яна ўзялася за гэту цяжкую справу з самага краёчка грады і ня надта ўглыбілася яшчэ ў клубнічны гушчар. Наводдаль ад дзяўчынкі на другім краі грады нечым сваім каціным быў заняты і Біч. Корпаўся, кешкаўся, мружыў вочы то на сонца, то на перасьпелую чырвань ягадаў, якія самі кідаліся яму пад ногі, заступалі дарогу, так прасіліся ў рот. Але, як вядома, каты клубніц не ядуць. І таму ён толькі ўсьміхаўся ім і сытна аблізваўся чырвоным, а на сонцы дык і ружовым, што налітая сокам ягадзінка, язычком. Аблізваўся, даючы знаць, што ён не галодны і клубніцы не яго ласунак. Але калі што, то ён згодны быць вартаўніком гэтых ягадаў. Уберагчы іх ад мышэй, бо тыя шаткуюць усё, а больш – паганяць птушак, верабейчыкаў, якія па гэтым леце ўжо добра ўнадзіліся ў грады, прыкрыюцца шырокім клубнічным лістом і знай сабе дзяўбуць і дзяўбуць самыя сакавітыя ягады, зьесьці ўсю цалкам не адужаюць, а спаганяць багата. І верабейчыкі радасна віліся і кубліліся пад страхой хлява і хаты ў чаканьні і прадчуваньні, калі прыйдзе іх час заняцца ягадамі.
Вось такі неглумлівы замілаваны ранак высьпеў тым летам на лецішчы. І раптам усё перамянілася, нібыта пастух на ўзыходзе сонца ляснуў пугай сярод вуліцы па ачахлым за ноч прыску пяска. Увушшу гаспадара цененька зазьвінела. Ён падумаў, што гэта зноў да яго падступае хвароба. Але не, звон быў, а галава не кружылася, і зямля ня гойдалася. Кінуў вокам на ўнучку, на ката пад грушай і здрыгануўся. Кот, натапыраны, што надзьмуты ветрам мех, ярасна шыпеў і скаліў зубы. Такой лютасьці ў ім не было нават тады, калі ён адбіраў у яго зайца. Гаспадыня ж спакойна зьбірала ў даёнку клубніцы, унучка не выказвала трывогі.
Ён кінуўся пад грушку, дзе лютаваў кот, і здранцьвеў. Кот, што індыйскі заклінальнік гадаў, узад і ўперад, угару і ўніз разьюшана ківаўся галавой і шыпеў скрозь выскаленыя, яскрава прарэзаныя бакавыя клыкі, а ў адказ яму сыкала, хуценька хістала даўгім і раздвоеным языком гадзюка. Унучку і гадзюку падзялялі ўсяго некалькі крокаў. Не было б тут коціка, дзяўчынка неўмінуча натрапіла б на гадаўку.
Ён загадаў унучцы перайсьці на другую граду. На яго голас узьняла галаву і жонка:
– Што там? – спакойна спыталася ў яго.
– Ды нічога, – таксама спакойна адказаў ён.
– А ўсё ж? Чаго гэта кот так бесіцца?
– Ды здуру мабыць. Вужык тут, вужык.
– А, вужык, – сказала жонка. – Гэта мо і добра, вужы жаб ядуць, а яшчэ камароў нішчаць. Вужык зьвядзе ў нас камароў, і цябе ня будзе каму кусаць. Праўда, унучка?
– Праўда, – пагадзілася ўнучка і зрабіла крок да грушы. – Хачу паглядзець вужыка.
Ён спыніў яе. А сам ня зводзіў вачэй з таго вужыка. Вельмі дзіўны ж ён быў нават і для гадзюкі. Цела гада, хаця і нейкае ўкарочанае і брыдкавата таўсматае для гэтых увогуле зграбных і нечым нават прывабных воку істотаў. І сыкала яна без зьмяінай папяраджальнасьці і таго ж зьмяінага памкненьня ў любую хвіліну порскнуць прэч. То быў сык спрактыкаванага забойцы, якога здольна парадзіць толькі апраметная, і ўтрапнёнасьць той жа апраметнай гучала ў яе сыканьні.
Але ня гэта больш за ўсё зьдзівіла і напалохала яго. На мёртвай галаве пазямельнага гада ў тры прыступкі рдзеў чырвоны грэбень. За свой век ён не аднойчы, жывучы сярод лесу і балотаў, сутыкаўся з самым розным гадаўём. Але ж гэтае стварэньне вельмі розьнілася ад усіх бачаных ім. А давялося ж ня толькі бачыць іх паўзучымі. Неяк ён трапіў у само гадава царства. Гуляў з сябрамі ў парашутыстаў. Залазілі вясной на бярозкі да самага верху, нагіналі іх і парашутыравалі, трымаючыся за гольле і лецячы долу. Вось так, парашутыруючы, ён апусьціўся не на зямлю і траву, а ўляцеў у яму. У той яме ўзімку захоўвалася бульба і было нацярушана трохі саломы. А на саломе ляжалі сплеценыя ў клубок самыя розныя зьмеі – вужы і гадзюкі. Былі яны яшчэ квёлыя ад зімовай сьпячкі і такія ж зімова і зямельна, тагасьветна халодныя і склізкія. Яго стрыжаныя пад Катоўскага валасы на галаве як вырасьлі нанава і ўсталі дыбам. Дыбам усталі валасы ня толькі на галаве, але і там, дзе іх яшчэ і ня мелася, дзе яны маглі ў свой час яшчэ толькі быць. І ці не яны ўзьнялі і выхапілі яго з ямы. Тады ўсё абышлося сполахам.
А аднойчы ўсё ж яго і ўкусіла гадзюка. Ён драў лазовае лыка на верхавым балоце, каб высушыць, здаць каравачніку і зьбегаць у кіно. Захоплены справай адразу ж і не зразумеў, што гэта кальнула яго праменька ў пяту. Нагнуўся паглядзець, пачуў шолах травы і зайшоўся крыкам. З-пад яго ног шылася ў лазьняковыя карчы гадзюка. Спалатнелага і добра ўмытага сьлязьмі яго знайшоў незнаёмы яму дзед, прыбег аднекуль на яго галашэньне. Бяз лішніх словаў паклаў яго на купіну, дастаў з кішэні нож і распаласаваў ці не да косткі пяту. І доўга смактаў тую яго пяту, смактаў і сплёўваў. А потым тут жа ў балоце знайшоў нейкія зёлкі, як ватай абціснуў з усіх бакоў пяту белым мохам і абвязаў яго ж разадранай сарочкай. Прарабляючы ўсё гэта, той дзед не спыняўся і гаварыць, расказваў пра гадзюк. Аказваецца, тая гадзюка, што ўкусіла яго, прыгавораная ўжо. На ўздзьвіжаньне, калі гадзюкам час хавацца ў норы, зямля не прыме яе – у пакараньне за тое, што яна ўкусіла чалавека. І тады гадаўка выходзіць на дарогу шукаць сваёй сьмерці, каб хто-небудзь зьлітаваўся над ёй і забіў. Інакш – яе сьмерць будзе доўгай і пакутнай, ад сьцюжы і холаду, і нішто і ніхто не ўратуе, калі ўжо і зямля яе не прымае.
І цяпер, гледзячы на дзіўнага гада, якому ўзяўся супрацьстаяць коцік, ён мімаволі думаў, што гэта тая самая зьмяя, якая колісь укусіла яго, усё ж нейкім чынам ажыла і прыпаўзла сюды, каб адпомсьціць за сваю пакутлівую сьмерць. Толькі натрапіла на коціка, пасланца яму ад самога Бога.
І не зьмяя гэта, зусім не зьмяя, не гадзюка. А сам Васіліск, таксама пасланец, толькі ўжо ад пекла. Той самы Васіліск, пра якога ён яшчэ ў дзяцінстве ад бабулі наслухаўся столькі жахлівых казак і казаньняў. Ад бабулі, якая перасьцерагала яшчэ на самым пачатку жыцьця ад сустрэчы з гэтай пошасьцю, бо жывому няма ад яе паратунку, прыбярэ яна яго ці зубам з ядам, ці сурочыць вокам альбо языком, якіх у яе ажно два, а не – дык і спаліць у сваёй жа хаце, у ложку, жыўцом спаліць.
Між тым супрацьстаяньне коціка і гада працягвалася. Ён ня зьмеціў, каб сутыкаліся яны ўшчытную целам, так імгненны былі кідкі і выпады абодвух, таксама ня ведаў, ці пасьпела гадзюка ўкусіць коціка яшчэ да таго, як ён убачыў іх сутычку. Але асабліва меркаваць і думаць пра гэта не выпадала. Ён падбег да хлява, ухапіў прыслонены да яго асінавы кол і ўжо ўзьняў той кол над крывавым грэбнем гадаўкі, але апусьціць не наважыўся. Грэшна было тварыць забойства пад сваёй жа хатай, паганіць сваё селішча. Дый хоць і нешта пачварнае было перад ім, але ж жывое, і не падымалася на жывое рука.
Тады ён адштурхнуў убок ката і нагнуўся, каб ухапіць гэтага гада за хвост, перакінуць праз плот. Але ў апошнюю хвіліну хапіла розуму, перадумаў: яшчэ крутнецца ды ўкусіць. Гадаўка, нібы таксама маючы розум, адчула, што вырашаецца яе лёс, зьвілася ў клубок, прыпала да зямлі, як мёртвая, ляжала і ня краталася. Ён прашыўся колам у сярэдзіну нерухомага цела, рассунуў яго на два бакі. Падчапіў на кол гадаўку, падняў і панёс да плоту. Шырока размахнуўся і перакінуў, шпурнуў яе напружанае і адчувальна цяжкае цела праз плот у поле. І больш ніколі ня бачыў.
Толькі амаль апоўначы таго ж дня ўспыхнулі полымем шыбіны ў акне яго хаты, што выходзіла ў той бок, куды выкінуў ён гада. Спачатку падумалася, што гэта і сапраўды гарыць яго хата. Але гарэла насупраць, хата вялікіх пакутнікаў і вялікіх грэшнікаў – пісьменьніка і мастачкі. Людзі, што зьбегліся на пажар, ня сталі і тушыць яе. Не было чаго тушыць, дый гарэць было ня надта чаму. Хата пыхнула як зьнічка ў небе, і чаротавай страхой абвалілася, пайшла ў зямлю і на неба. Людзі толькі моўчкі наглядалі за гэтым і бясконца хрысьціліся. Але апроч людзей тут былі і яшчэ жывыя істоты, толькі іх ніхто ня бачыў і ня мог бачыць. Яны таксама паводзілі сябе маўкліва. Але без жаханьня. Быў сярод іх і коцік, адзіны, пэўна, хто адчуваў прысутнасьць пабочных. Ён і зьнік разам з імі нябачна. Куды дзеўся, ня ведаў нават і гаспадар.
Кот тае ночы ўпершыню не начаваў у хаце, не аказваў сябе і не азываўся на голас гаспадара. Ад пажару ён пайшоў не да свайго селішча, а чамусьці ў высахлую каля хаты сажалку. Там ён даўно ўжо ўпадабаў сабе месьцейка, мо для адпачынку, а мо і журбы, разважаньняў і думак, а мо яшчэ для чаго-небудзь. Хто зразумее гэтых катоў, у кожнага з іх ёсьць любае ім месьцейка, куды яны ў пэўны час зьнікаюць, прагнучы толькі спакою.
У Біча такім месьцейкам у сухой сажалцы была маленькая пралысінка белага глею, як бы заўсюды вільготная, успатнелая. На той пралысінцы ён і прасядзеў рэштку ночы. І толькі поўня выкрывала яго ды нешта нашэптвала мігценьне зорак і шолах чароту над галавой.
Ад хаты ж гаротнікаў повідну засталася толькі печ ды глыбокая яма, якую, пэўна, яна і пайшла. Старасьвецкая ж ліпа, на першы погляд, засталася не кранутая агнём. Лісьце, хаця крыху і пажухла, але затрымалася на дрэве. А сам ствол моцна пажаўцеў, як гурок-насеньнік, з якога выелі, выбралі насеньне і выкінулі на вецер.
А яшчэ непадалеку ад згарэлай хаты, каля электрычнага слупа, можна было ўбачыць мёртвага сабаку – артыста, што нейкі час перабіваўся каля асірацелай хаты мастачкі і пісьменьніка. Ад чаго сканаў жа цяпер той сабака, можна было толькі гадаць. Не было на ім ніякіх апёкаў, і поўсьць нідзе не падпалілася. Вось толькі вочы былі выедзеныя і неяк дзіўна выедзеныя, нібыта высмактаныя. І адзін толькі кот доўга і нязводна ўглядаўся ў пустыя вачніцы мёртвага сабакі, у плеўкі, што засталіся ад вачэй. Углядаўся і старанна заплюшчваў свае вочы і паціху, задам адступаў і адступаў ад нябожчыка, нібы мёртвыя, высмактаныя вочы яго нечым пагражалі і яму.
Нябесныя бегі
Цмок пад салаўінае вар’яваньне ў зарасьніках чаромхі і алешніку рэлаксіраваў пры беразе ракі. Ён, канечне, пра гэтую рэлаксацыю нічога ня ведаў, але ў яго ўсё для яе мелася: і релаксацыйны генератар і мультывібратар і нават фантастрон з санатронам. Але пра ўсё гэта ён таксама нічога ня ведаў. Як кожны з нас нічога ня ведае і не здагадваецца да пары да часу аб наяўнасьці ў сабе нырак, печані, селязёнкі і іншых розных адмысловых апендыксаў. Па сёньняшніх нашых паняцьцях Цмок быў звычайны невук, хаця ён пра сябе так і ня думаў. Наадварот, вельмі ганарыўся, падазраючы ў сабе вялікага вынаходніка.
А вынаходніцтва за ім было сапраўды вялікае, калі не геніяльнае. Ён прыдумаў і падараваў сьвету, а гэта значыць, і навакольнаму люду, зьмеявік. Прыладу і прыстасаваньне, без якога ў гэтых балотах, хмызах і карчах усё жывое даўно б змарнела і акачурылася, а перш-наперш акачурыўся без пастаяннага паступленьня карчоўкі ён сам. І сьвет так нічога б ня зьведаў пра рэлаксацыю.
Нават японцы пры ўсёй вёрткасьці іх розуму не дапялі ні да кундзіні, а мо і кундзідзіні, што з японскага перакладаецца як тая ж самая рэлаксацыя, а насамрэч значыць: ні пра што ня думай, а рабі тое, што павінен рабіць. Таму кундзіні, а мо і кундзідзіні былі да спадобы Цмоку. Была б яго воля, ён бы ўвесь тутэйшы народ пераклаў на японскі, хай бы кундзідзінькалі ўжо, калі пра сваё слова забыліся, хаця прымусіць тамтэйшы народ кундзідзінькаць і без яго ахвотнікаў хапае. Хапае перакладчыкаў, а хутчэй укладчыкаў жывога і роднага ў асінава-дубовыя труны, каб ніколі ня ўскрэсла. Хапае, толькі зьмеявіка ім усё роўна, як яны ня пнуцца, як ня тужацца, не прыдумаць. А ён прыдумаў, і народ яго зразумеў і падтрымаў, таму што ён быў непарыўны з яго балотамі, карчамі і чортавымі вокнамі, з багнай і дрыгвой.
І сваімі думкамі ён ужо даўно зросься з гэтай клятай няўдобіцай. Ад яе ўсё ў яго пачыналася, на ёй жа і трымалася, як трымаўся і сам ён, ішло і працягвалася. Толькі апошнім часам працяг гэты даваўся яму ўсё з большымі намаганьнямі. І думкі пацяжэлі і думаць пацяжэла. Ён зьвязваў гэта з меліярацыяй, з асушэньнем яго селішчаў, што падсякала і нішчыла яго карані і вытокі, зводзіла амаль усе колісь незьлічоныя тут крыніцы, што у свой час, ня выключана, і нарадзілі яго і, бясспрэчна, выгадавалі і ўтрымлівалі на гэтай зямлі. Зямля на вачах губляла свой зямны выраз і твар.
І таму Цмоку край як неабходна было думаць. І думаць крыху наперад. А мысьляром ён ніколі ня пнуўся быць, увогуле да ўсіх мысьляроў і нават уласных думак ставіўся калі не зусім ужо з пагардай, то вельмі і вельмі скептычна: столькі тысячагоддзяў думалі і думалі і надумалі ж пустадомкі так спахабіць і спаганіць зямлю і народ. Вось і Цмок пазьбягаў памнажаць распачатыя высакалобымі разумнікамі пахабень і погань. Сьмеху ж варта – прыдумаць кола, з якога ні кола, ні мяла. Вось яно і пакацілася пад горку крута ўніз. Ведзьмакі і вядзьмаркі, якіх трэба было разьвешваць і разьвешваць па штыкету, асядлалі яго, тое кола, і цяпер яно ужо ўладарыць, месіць і плюшчыць зямлю і гнюсіць чалавека, які моліцца яму, утрапнённа імкне на гэтым коле і бяжыць, бяжыць за ім. А быў жа, быў знак і намёк.
Знак і намёк і цяпер яшчэ ня згасны ў даўніне часу. Пра клубок. Так, той самы бабулін клубок самапрадных нітак, які паціху намотваўся і намотваўся на вечарніцах, а потым размотваўся і каціўся, каціўся. І вёў, вёў таго, хто выправіўся ў вялікую дарогу, крочыў за ім у неспазнанасьць будучыні зусім іншай, не крыважэрна прагнай і хцівай, нашэптанай невядома адкуль яўленай зямлі набрыддзю і спакушэньнем бясьсьмяротнасьці, абяцанай самой сьмерцю, а ў будучыню адзіна годную жыцьця і працягу ўсяго існага на гэтым сьвеце, жаданую.
Ды, пэўна, на зямлі апошнім часам зашмат разьвялося індыкаў, якія, ні для каго ж не ў навіну, любяць думаць. А кожнаму ж добра вядома, што з гэтага атрымліваецца: індык думаў, думаў, дый у суп трапіў. Так ад вялікай задуменнасьці канаюць ня толькі адны індыкі. І мухі ад гэтага, надараецца, дохнуць. Варта толькі ёй залішне набрацца розуму, прысесьці, схіліць долу ацяжэлую ад думкі галаву, як на яе адразу ж знаходзіцца мухабойка, а то і прывабная на цукру ці нават медзе з прымесьсю, зразумела, дусту ліпучка ці такі ж прыцягальна атрутны мухаморчык. І ўсё, пішыце пісьмы да запатрабаваньня на той сьвет. І гэта добра, што мух на зямлі незьлічона. Таму і дохнуць ім не перадохнуць, не зважаючы ні на грыпы, ні на СНІДы, ні на распаўсюджаны сёньня сіндром хранічнай стомленасьці ці нейкай яшчэ іншай зусім ужо сьвінскай хваробы.
Усё гэта, нягледзячы на вынаходлівасьць і вытанчанасьць чалавечага розуму, ня надта пагражала і Цмоку, хаця апошнім часам галава яго і трашчала ад загрувашчанасьці думкамі. Мільёны іх мелася ў Цмока, ён сам часам дзівіўся, адкуль яны толькі бяруцца, дзе і як месьцяцца і ці нельга хоць адну з іх каму-небудзь прадаць, альбо і задарма ўжо ўпарыць, закіндзініць тым жа кіндзідзіням. Хай і яны па-японску пакіндзідзінькаюць.Ня ўсё толькі мысьлярам, мухам ды індыкам пакутаваць.
Але ад такога самотнага настрою Цмок прылаўчыўся хутка і ўмела пазбаўляцца. Ён увогуле быў нясхільны ні да суму, ні да тугі. Проста ніколі не дазваляў сабе распускацца, трымаў у кулаку самога сябе і свае думкі. Толькі адна з іх была занадта ўжо надакучлівая, настырная. Цмок ужо некалькі стагоддзяў ня здольны адкараскацца ад яе, гнаў прэч, а яна ўсё вярталася і вярталася. І да ладу ж давесьці яе было немагчыма. То ўсё войны ды войны, а потым усе уніі ды уніі, прыгоньніцтва і яго адмена і зноў жа адна за адной рэвалюцыі і рэвалюцыі – бязьлітаснае і крывавае шаленства народу. Пяцігодкі, пяцігодкі і зноў вайна, выбухі патрыятызму і энтузіязму. Адліга, застой, перабудова. Як толькі людзі на зямлі спраўляюцца з усёй гэтай шызой. Мо таму кароткі такі іх век. Толькі ж і гэта яшчэ ня ўсё на іх тлумную бядотную галаву. На яе ж слабенькую пасьля ўсяго гэтага яшчэ і дэмакратыя з дэмакратамі… І тут, падобна, гэта столькі разоў перакручаная галоўка ўсё ж ня вытрымала, у некаторых мо яшчэ і працягвала ліпець на якой-небудзь адной адзіненькай жыліне, а ў большасьці разьбу сарвала начыста. І народ пачаў жыць целам.
Галава плакала, а плоць тлусьцела так, што і ў дамавіны ўжо не ўбіралася. І гэта было падобна вялікім галадаморам, што час ад часу покатам каціў тут народ на той сьвет, галадамор – наадварот. Чалавек патлусьцеў і пацяжэў. І аддаўся толькі аднаму, усюды, дзе толькі было магчыма, пачаў лавіць кайф. Сэнс і існаваньне яго сёньня больш нагадвала жыцьцё падвопытнага пацучка, якога падвялі, паказалі кнопку задавальненьняў. Вось зараз пацучок цісьне і цісьне тую кнопку, забываючыся на ежу, сон, адпачынак, дзяцей, на сваё спрадвечнае наканаваньне: быць і заставацца пацуком – працягваць сябе і свой род. Пацучок цісьне, цісьне кнопку задавальненьняў і захлынаецца ў іх, радасна адыходзіць у нябыт…
Да берагу рэчкі, дзе сядзеў Цмок, падляцела варона, няйнакш тая самая, што жыла на кургане, каля каменнага ідалішча, кінула ў ваду сухую скарынку хлеба, прытрымала лапай, каб ня зьнесла плынь. Чакала, пакуль скарынка размокне і памякчэе, каб яе можна было ўжо есьці. Цмок ухваліў варону:
– Бач, і ты за трыста гадоў паразумнела.
– Ага, – адказала варона, – не за трыста, а за тысячу.
– Няхай будзе і за тысячу, – пагадзіўся з ёю Цмок, – але ўсё ж паразумнела. А гэтыя ніяк розуму не набяруцца. – Хітнуў галавой убок вёскі.
– Бо хлеб лёгка дастаецца, – варона пачала дзяўбці і са смакам глытаць скарынку. – Хлебам пачалі ўжо кідацца. Каб гэта мы, вароны, не падбіралі…
– Трэба ж нешта і вам з панскага стала.
– Такога ня трэба, – адказала варона. – Дармавы хлеб ненадзейны… І ты дарэмна гэта ўздумаў. Ня варты яны яшчэ, не гатовы.
– Ня вам, варонам, мяне вучыць.
– Ну не, дык не. Глядзі толькі, каб каяцца потым не давялося. Каб зноў да нас на курган ты не пабег ратавацца. Мы можам і не прыняць.
І на гэтых словах варона ўхапіла ў дзюбу скарынку, раз-другі ня надта зграбна скочыла па зямлі, узьнялася над ракой і паляцела да кургану. А Цмок пацягнуў сваю надакучлівую думку далей.
Ён адчуваў і разумеў сваю неадпаведнасьць навакольнаму жыцьцю, хісткасьць і няпэўнасьць свайго існаваньня. Нават нейкую штучнасьць свайго паходжаньня, толькі няздольны быў уцяміць, якога ж яна кшталту: аднекуль звыш, прабірачнага ці галаўнога, уяўнага, створанага са страху ці замілаваньня жыцьцём, яго фантасмагарычнасьцю, фантазійнасьцю. Задумы д’ябла ці Бога. Але за стагоддзі і стагоддзі сваёй уласнай неўміручасьці ён ужо звыкся з самім сабой. Звыкся, што ён ёсьць і ўсё. Прырос да самога сябе: прывід, нешта жывое – ня мела значэньня. Як ня мела значэньня само існаваньне чалавека, прыдуманага ці рэальнага, яго прыдуманага, больш, пэўна, уяўнага жыцьця, прыдуманага тут, падобна, таксама народу, які няўзнак недзе ў стагоддзях часткова самахоць, а больш прымусова страціў сваё імя і слова. Вось з ўсяго гэтага – памяці і забыцьця – склаўся, зьявіўся і ён. Самы што ні на ёсьць сапраўдны тубылец, тутэйшы, як і ўсе астатнія тут – жывыя і цёпленькія. І больш усяго жадаў, каб гэтыя жывыя і цёпленькія, тутэйшыя тубыльцы ня зьніклі, каб яны ацалелі і назаўсёды заставаліся тут, у гэтым краі. А разам з імі заставаўся і ён. І каб яго хаўрусьнікі, таксама невядомага і няпэўнага паходжаньня. Памылка прыроды ці дар нябёс, пасланцы іх, ацалелі і засталіся, а пры іх усе тыя шматлікія, каго яны тут узгадавалі на замілаваньне небу, зямлі і час. Толькі так, толькі разам усе яны здолеюць зьведаць будучыню і адбыцца ў ёй, працягнуць іх агульны радавод.
Стагоддзі са два таму гэта амаль ужо зьдзейсьнілася. Амаль зьдзейсьнілася. Але не дазволілі, усё захлынулася, патанула ў крыві, пайшло на шыбеніцы, зайшлося ад страху і ці не сканала ў навязанай чужынцамі памяркоўнасьці і рахманасьці. І Цмок плюнуў на ўсё і ўсіх: ня хочуць жыць па-людску, хай жывуць як могуць.
Плюнуў, кінуў, рынуў усё, адышоў ад мірскіх справаў і схаваўся, як здалося яму, назаўсёды ў такіх балотах непадалёку адсюль у такой спрадвечнай багне і дрыгве, што і прыдумаць немагчыма. Толькі схованка аказалася ненадзейнай. Яго выкарпалі з той скрытні недзе ў сярэдзіне дваццатага стагоддзя. Ды як яшчэ выкарпалі, наледзь ацалеў, бо адбілі нават памяць пра яго бесьсьмяротнасьць. Падпалілі, падсмажылі жыўцом такім незямным і не пякельным агнём і полымем, што ён толькі і пасьпеў зьмеявік свой уратаваць, самому, здаецца, ратавацца было позна ўжо. Такі смоўж, такі грыб расьцьвіў, разьлёгся і пачаў смажыцца паміж небам і зямлёй, што ад балота, яго логава з багны і дрыгвы толькі пыл ды іскры засталіся і атрутны попел паляцеў па ўсім сьвеце. І адразу ўсё навокал стала атрутным. А ён па самым краечку грыба сьлізгануў немаведама куды, ці то на Млечны шлях, ці то ўглыб да самага цэнтру, пупавіны зямлі, дзе таксама было неверагодна горача і сьпякотна. Але ўсё ж ня так. Той агонь зямны, ад ядра яе, ніяк нельга было параўняць з агнём, створаным чалавекам. Менавіта яго, пэўна, можна было лічыць сапраўды ядзерным.
Але, як ні дзіўна, ачомаўся ён зусім не на нябёсах, ні ў космасе, і не пад зямлёй. Туды было яму яшчэ ранавата. Было наканавана яшчэ жыць і жыць і нешта мо зрабіць, зьдзейсьніць на гэтай планеце. Цмок выявіў сябе ў поўнай цемры і ў неверагодным холадзе, сярод стагоддзямі, а мо тысячагоддзямі зьляжалага, спрэсаванага сьнегу. І сьнег той ад вечнай мерзлаты і паўночнай цемры таксама спачатку здаўся яму чорным, хаця і вельмі лагодным пасьля той патэльні, якую яму ўгатавала яго ласкавая і дабрадзейная радзіма.
Ён быў на зямлі, якая так і звалася Новая зямля, і няблага пачуваўся.Адзінота і жахлівыя маразы былі яму нават да спадобы. Ніхто не дакучаў, нішто не вярэдзіла душу. Жыцьцё тут даўно адышло ў тую ж вечную мерзлату, прыкрылася сьнегам, добра адглянцаваным часам. І сам гэты час, як і прастора, акіян і горы, здавалася, таксама замерзьлі і застылі, пераўтварыліся ў вечную мерзлату, спакой і цішу. Спакой і цішу, якія ўласьцівы і яго родным балотам, без усплескаў і ўсхліпаў і поўнай адсутнасьці мітусьні. Усё тут было таксама замарожана, прыпаяна і ўкляпана ў Палярную ноч. І гэта ноч, зрэджаныя палярныя зоркі, палярныя зьзяньні больш, чымсьці самае вірлівае жыцьцё стасаваліся з вечнасьцю.
Адзінае, што непакоіла Цмока, у гэтай вечнасьці выстуджваліся, мерзьлі і мазгі. І зьмеявік тут мала дапамагаў, хаця без яго ўвогуле было б немагчыма. Ратавала толькі ўсьведамленьне таго, што ён не адзін так бедуе, недзе за тым жа палярным кругам ёсьць бядотнікі і большыя, і без усякага падагрэву, без зьмеявіка гаруюць, валяць лес, здабываюць золата і руду… Тую ж самую руду на пагібель яму і сабе. І ім толькі зрэдзьчасу выпадае чыфір. І свае ж, усе свае людзі, людзі балотаў, дрыгвы і карчоў выжыльваюцца і кладуцца ў зямлю на чужыне. А ён тут, без перабольшваньня можна сказаць, пануе і раскашуе.
Але гэта яго панаваньне, добраахвотнае зьняволеньне і бежанства доўжылася ня больш, а мо нават крыху і менш за дзесяць гадоў. Вялікая краіна зноў, у каторы ўжо раз станавілася ні то ракам, ні то дыбам – з ног на галаву, а мо і наадварот – з галавы на ногі. Надыходзіла эпоха вялікай, хаця і вельмі кароткай так званай адлігі. Адлігі, якую ён у поўнай меры ацаніў і адчуў адным з першых. Бо і сама яна, адліга, як гэта ні дзіўна, пачалася за Палярным кругам, сярод холаду і вечнай мерзлаты Новай зямлі. Тая адліга абрынулася на Цмока куды з большай сілай, чымсьці сярод родных хмызоў і тарфянікаў. І мімаволі стварылася ўражаньне, што гэта менавіта за ім пачаў паляваць чалавек, менавіта на яго забойства скіраваны геній зямной цывілізацыі.
Спапяляючы чалавека геній, ад якога ён сам жа больш за ўсё пакутуе і будзе пакутаваць, зьведае такое, што і апраметная здаецца раем. Не чакаючы трэціх пеўняў, ужо тройчы адрачэцца ад сябе і тройчы сябе ж пракляне, бо, нягледзячы на ўвесь свой вялікі розум, патраціў жыцьцё на стварэньне зброі, зьнішчэньне ўсяго жывога на зямлі, спадзеючыся, што ў гэтым якраз і крыецца яго сіла, магутнасьць і ўладарства. А сіла і моц яго былі зусім ня ў зброі, ня ў вынайдзенай ім бомбе, а непасрэдна ў ім самім, у яго галаве, розуме, здатным на ўсё, пра што толькі чалавек мог марыць: складаць казкі, тварыць легенды і паданьні. А ён ганяўся за нейкім прывідным Цмокам, тым Цмокам, ад якога ж і сам нарадзіўся. І цяпер праг зьнішчыць яго, ня цямячы, што разам з ім назаўсёды ўжо зьнішчыць і сябе, бо, ствараючы звышэнергію, ён вычэрпваў энергію свайго існаваньня ў сусьвеце, і бомба ў яго галаве – гэта бомба для той жа самай яго галавы, якая першай жа і паплоціцца. А Цмоку што? Ён ужо даўно вечны, даўно ўжо ў космасе. Адзінае яго жаданьне, каб і чалавек разам з ім дакрануўся да таго ж космасу, адчуў яго вечнасьць, неспазнанасьць і бязьмежнасьць – касьмічнасьць свайго ж розуму. Дык не ж, не ж…
Чалавек сёньня жыве ўзбуджана, у роспачы і страху. І роспачнасьцю сваёй разьвярэджанай душы творыць роспач і страх ужо ў сусьвеце. Той страх Цмок зьведаў на сваёй скуры і на Новай зямлі сярод антрацытавай іскрыстай цемры палярнага сьнегу. Другі замах на яго жыцьцё адбыўся на Новай зямлі трыццатага кастрычніка адна тысяча дзевяцьсот шэсьцьдзесят першага году ў адзінаццаць гадзінаў трыццаць хвілінаў. Над засьнежаным архіпелагам, замарожанасьцю маразоў сярод ночы ў раёне Матачкіна шару на семдзесят секунд узышло другое сонца. З Кольскага паўвострава бамбардзіроўшчык “ТУ-95”, кіруемы экіпажам у восем чалавек, даставіў цар-бомбу, выраб нумар дзьвесьце два (ня блытайце толькі з грузам дзьвесьце, на паніжэньне чалавек пачаў гуляць падчас афганскай вайны: груз 200 – цынкавыя труны з нябожчыкамі). Выраб нумар дзьвесьце два важыў дваццаць шэсьць тон, быў восем метраў у даўжыню і два метры ў дыяметры і ў тратылавым эквіваленце меў звыш пяцідзесяці мегатон. Гэта была сапраўды цар-бомба з самым магутным да той пары тэрмаядзерным выбухам.
Невядома, ці здольны быў выратавацца ад яго Цмок, ці дапамагла б яму на гэты раз бесьсьмяротнасьць. Але пашанцавала. Сапраўды, каму нарачона ўтапіцца, той не павесіцца і не згарыць у агні. Цар-бомба апускалася на зямлю сістэмай парашутаў, асноўны з якіх быў плошчай у адну тысячу шэсьцьсот квадратных метраў. Выбух адбыўся на вышыні чатыры тысячы метраў ад зямлі. Якраз гэта аддаленасьць ад паверхні зямлі і даравала, пэўна, жыцьцё і Цмоку.
Спачатку на вышыні пятнаццаць-шастнаццаць кіламетраў узьнікла сфера, утварылася амаль новая планета блакітнага колеру, як і зямля. Усё на самой справе нагадвала стварэньне планеты зямлі, толькі з зусім адваротным знакам. Сьледам за сферай памаранчава-чырвоны вогнены шар, які зазасьціў усё неба і працягваў разрастацца, паволі цьмянець на краёчках, астуджаючыся. Цьмянеў, пашыраўся, доўжыўся, недзе далёка ў небе набыў форму шапкі, вялізнага капялюха, накшталт капелюша губастага пераростка-баравіка на доўгай і бледнай, што ў паганкі, назе. Але пакуль тая нага ішла і шукала сабе апірышча на зямлі, шукала яго, Цмока, ён быў ужо за трыдзевяць зямель і ў трыдзявятым царстве. У зусім іншым вымярэньні прасторы і часу.
Добра патаптаў тую прастору. Глынуў нямала чужога часу. Але нідзе надоўга не затрымаўся. Вярнуўся з прочак зноў на радзіму, папраўляць надарваныя ў бежанстве здароўе і дух. А гэта зрабіць можна было толькі там, дзе і нарадзіўся, на зямлі абяцанай, сярод родных і звыклых яму, яго целу, мяккіх, што пух, цёплых і гаючых тарфяніках, распасьцёршыся сярод каторых яму было так утульна і звыкла. Руды торф з перапрэлых дрэваў, на гольлі якіх ён некалі люляўся і гойдаўся, белы сфагнавы мох сухіх балотаў, на якім ён любіў адпачываць і проста качацца, дурэць, не забыліся яго, бо Цмок быў сам часткаю гэтай сёньняшняй посьцілкі яго краю. Ён сам, можна сказаць, стварыў гэтае покрыва. Ствараў мільёны і мільёны гадоў, а покрыва дзячыла і стварала яго. Толькі цяпер Цмоку не заўсёды і ўсюды, як гэта было раней, шанцавала знайсьці патаемнае ў тарфяніках месца, укрыцца, захутацца ва ўсё яшчэ не скамянелую коўдру сівой і ветлівай мінуўшчыны. Адно за адным зьнікалі знаёмыя яму балоты, зьнікалі тарфянікі, буравейным пылам, сьмецьцем і брудам сыходзілі ў нябыт неабсяжнага, моўчкі паглынаючага іх ратавальнага і зьнішчальнага космасу. Космасу, ратавальна зьнішчальнаму і яму.
І на роднай зямлі трэба было шукаць больш прыдатнага прытулку. Тут якраз распачалі будаўніцтва атамнай электрастанцыі, той самай пачвары, што ўжо каторае дзесяцігоддзе палявала за ім. Дзе ж схавацца бядотніку, па сьледу якога ідзе монстр. Зразумела, самая надзейная хованка за пазухай гэтага монстра. І Цмок атабарыўся пад чацьвёртым рэактарам атамнай электрастанцыі. Добра прыдумаў, толькі нечага ўсё ж недадумаў.
Пасьля таго, як гэты рэактар выбухнуў, на яго ж, на Цмока, пачалі і ківаць. Нібыта ён і ёсьць тая нячыстая сіла, што ўтварыла вялікую бяду ўсяму сьвету. А ён жа ні сном, ні духам ні ў чым не винаваты быў. Наадварот нават, ён лямантаваў у тым ядзерным пекле, толькі ніхто яго не пачуў: мірны, мірны атам. Мірны атам – у кожную хату. І кожная хата на зямлі займела той мірны атам. А Цмок сам ледзь выратаваўся ад яго. За тры хвіліны па яго прыляцелі суродзічы з бліжняга космасу. Не наважыліся нават і прызямліцца, пракінулі зялёны прамень, па якім ён выбраўся з таго дабрадзейнага пекла. Так яго пазбавілі роднага котлішча, каб ня надта высоўваўся і больш памоўчваў. Так Цмок стаў беспрытульным і безгалосым бадзягам у любым яму краі. Краі, які сам і стварыў. Стварыў пад сябе і тых, хто яму таксама быў бясконца любы.
Бамжуе і бічуе. Больш бічуе, бо інтэлігентнасьці яму, Цмок гэта добра ведае, відавочна бракуе. Ды і ставіцца ён да іх, да інтэлігентаў, ня надта прыхільна. Гэта ж з іх дапамогай гэты кут зьведзены да такога ўбоства, пастаўлены, падведзены да краю, за якім ужо толькі поўная безнадзейнасьць. А сам ён тут сёньня проста Цмок – Цмок, якім у вясковых хатах пужаюць малых дзяцей.
Любасьць да гэтых дзетак і гэтай зямлі і зьвяла яго да рэлаксацыі і кундзізіканьня – напаўяпонца. Цмок адмаўляў чужому голасу, што разлёгся на родных яму абсягах і аблогах. А толькі ж сіла і салому ломіць. І ён, Цмок, хаця яшчэ і ня зломлены, але ж добра ўжо надломлены і надкусаны. І гэта вымушала яго неадкладна і канчаткова вырашыць: схіліць галаву, здацца і зноў кінуцца ў прочкі, цяпер ужо назаўсёды сысьці з роднай зямлі, не пакінуўшы тут ад сябе і знаку, ці ўсё ж паспрабаваць нешта пераіначыць.
Вярнуць, даць людзям тое, што ўжо было ў іх, што яны мелі ды не ўтрымалі, не зьбераглі. А цяпер енчаць, галосяць і скуголяць, як той сабака, нябожчык сёньня ужо, што выдаваў сябе за вялікага і таленавітага актора, яго гаспадар, таксама нябожчык, былы рэжысёр пагарэлага тэатру і пісьменьнік. Але ж ці патрэбна каму-небудзь гэта вяртаньне мінуўшчыны, ці ня позна ўжо што-небудзь вяртаць. Старасьвецкая ліпа пры селішчы мастакоў, хаця і не згарэла яшчэ датла, але ж насеньне з яе выбрана і прыпечана. Ці ж здольна яно пазбавіцца апраметнага агню і адрадзіцца, пусьціць парасткі.
А яшчэ ў гэтым сэньсе, сэньсе мо поўнай ужо незваротнасьці былой гармоніі жыцьця яго засмуціў пачатак новага, трэцяга тысячагоддзя. Яно было сапраўды знамянальна новым чалавеку, іх прыродзе, зямлі. Да гэтага часу жыцьцё тут спакон веку трымалася на трох кітах: на плузе, касе і сякеры. Дваццаць першае стагоддзе адразу адмовіла кожнаму з іх, выкрыла спустошанасьць і зьнясіленасьць чалавека і зямлі. І больш чалавека, які быў ужо ці зусім не патрэбны планеце, якая пачала сама ратавацца ад яго.
Спачатку адабрала ў чалавека плуг з-за яго непрыдатнасьці і неадпаведнасьці новаму часу, у руках селяніна нядужнасьці ў параўнаньні са стальным аратым. Потым тое ж самае прарабіла з такой жа нагоды і з касой. За імі пачаў распадацца і сам круг, выпяставаная і запушчаная чалавекам кола яго існаваньня. Пайшлі на спачын плуг з касой – ня стала ў вёсцы і жывёлы. А без яе і без касы заняпалі сенажаці. Паўсюдна пайшла буяць трава, сталі непраходнымі, пачалі зарастаць усе былыя сьцежкі, дарогі, берагі рэчак і азёр. І ня проста пустазельлем, а травамі і расьлінамі прыблуднымі і атрутнымі накшталт чужынскага ядавітага баршчэўніка, травамі, сярод якіх ня тое, што чалавеку, і ветру не дыхнуць. І ў немачнай бездыханнасьці, задушанасьці былых палетак і сенажацяў усчалося нестрыманае памнажэньне так званай заедзі – сьляпнёў, аваднёў, камароў ды машкарэчы.
І ўсё: ні ў поле, ні на луг, ні ў лес, ні да вады нагой паткнуцца стала нельга. Лятучая пачвара і брыдота жыўцам заядала і быдла. І чалавека, і зьвера. Чалавек, такі разумны і магутны, такі вялікі, здаўся дробным, але ненажэрным крывасмокам, якіх сам жа выпусьціў з парванага прагрэсам меху.
Больш за плуга і касу трымалася сякера. Але, каб упраўляцца з ёю, зьніклі ў вёсцы ўжо рукі. Адным іх адбілі. Другія ж, пэўна, больш спатрэбіліся на тым сьвеце, куды яны і выправіліся. Заставаліся толькі спадзяваньні на рукі жаночыя, вечныя рукі ўдоваў. Толькі яны ўжо ня здолелі ўпраўляцца з сякерай. Іх жа сыны і дочкі панесьлі свае рукі ў чуж-чужаніну, ацураліся саржавелых сякер, роднай зямлі і хаты, пайшлі ў прочкі. У белы сьвет, як у капеечку. Патрацілі сябе, свой кут, бацькоўскую справу на тую ж капеечку, спусьцілі яе ў гарадскія айчынныя і замежныя ўнітазы. На тыя ж і ў тыя ўнітазы і пайшло жыцьцё амаль пагалоўна ўсіх. У магчымасьці павярнуць яго зноў у былое рэчышча Цмок моцна сумняваўся.
Ужо наважываўся і сам распачаць новае бежанства. Утрымаў яго ад бежанства клопат пра свой хаўрус. Што ні кажы, а ўсе ў ім ад аднаго кораня. І расьлі ж разам, і сталелі. Без яго яны зайдуцца ад журбы забыцьця, сканаюць і асіроцяць гэты кут. Але такі клопат мог бы і не спыніць Цмока. Найбольшую ролю адыграла, уразіла яго сьлязінка.
Сьлязінка ката і чалавека і стрэчныя іх усьмешкі, калі яны ўпершыню сышліся, убачылі адно аднаго. Сьлязінка і ўсьмешка – замілаванасьць і чаканьне пазнаваньня. Абодва яны яшчэ не развучыліся сьмяяцца і плакаць адначасова. Чалавек яшчэ ня выхварэў страту свайго першага коціка, якога вымушаны быў усыпіць. І гэта абнадзейвала. Нейкае вялікае абяцаньне было ў сьлязінцы чалавека і ката. Карані яго бралі пачатак са збытай ужо, здаецца, незваротна мінуўшчыны, і Цмок вырашыў не пакідаць гэты кут, а наколькі магчыма, спрыяць яму, а мо і параствараць яго, рабіць тое, чаго ён заўсёды імкнуўся пазьбягаць. Але тут пайшоў насуперак сабе і сваёй натуры: што ж гэта за жыцьцё, калі і заступіцца ні за каго нельга. Конь на чатырох нагах і то спатыкаецца.
Але ж падобна за гэту кульгавасьць і ўласнае адступніцтва яму адразу даводзілася і сплочваць. Ніякай рэлаксацыі сёньня не атрымлівалася. Як нехта перабег яму дарогу, напусьціў блазных і пустых думак. Не атрымлівалася нават не зьліцьцё з вечнасьцю, а самае просьценькае – падцягнуць да сябе месячную сьцежку, што ўжо даўнавата злучыла два берага ракі і, сьцякаючы з нябёс медзяным і срэбным туманком, зазыўна бруілася ў бляклых росах сенажаці. Цмоку ж край трэба было на гэту сьцежку, яго ўжо недзе чакалі. А ён усё бавіўся. Сьцежка ўвесь час, як жывая, што верацёнка на белай высьпе жвіру, вылузвалася з пальцаў і без намёку нават на вецер зьбягалася і моршчылася пасярод ракі.
Цмок ужо ня раз ухопліваў край той сьцежкі, падцягваў да сябе, выпростваў, каб ступіць на яе, але ў самы апошні момант тая высьлізвала, рвалася і бралася, кідалася рабіцай у бакі. Нешта было ня так. Ці то настрой не спрыяў яго занятку, ці нехта перашкаджаў яму, гуляўся з ім. Такіх гульняў і пацешак над сабой Цмок не прывячаў. Ён прыглядзеўся да другога краю сьцежкі і ўбачыў, што там таксама хтосьці варушыцца.І не проста варушыцца, а займаецца той жа справай, што і ён. І з большым спрытам і больш весела, сапраўды гульліва, нібы пацвельвае яго, але хаваючыся ў прыбрэжнай асаке. Адны толькі кароткія вушкі вытыркаюцца. Па тых жвавых вушках Цмок яго і пазнаў і таму супакоіўся:
– Грабі да мяне.
– А чым грабці, – высунуў з асакі вусатую морду Біч. – Мае лапці ваду прапускаюць.
– То разуйся, скінь іх.
– Ага, скінь, скінь, калі ўсе ў адзін голас: не хадзі, не хадзі босы. Ты ж першы адтопчаш ногі. Так што плаўся лепей ты да мяне.
– Чаму гэта, што я, катоў ня бачыў?
– А я, думаеш, ня бачыў Цмокаў?
– Ня думаю, – адказаў Цмок, – радня ўсё ж, радня. З аднаго карэньчыка.
– Вось нарэшце і паразумеліся. А то ўсё кот ды кацяра, Біч ды бічара.
– Ага, Цмок ды Цмок. Цуда-Юда… Ну, дык як будзем?
– Як будзем, як будзем… Калі гара не ідзе да Магамета…
– Нешта я цябе не зразумеў, – ня без падазронасьці зьвярнуўся да Біча Цмок, калі той ужо быў на яго беразе. – Ты гэта пакпіў з мяне ці сапраўды так шануеш: хто з нас гара, а хто Магамет?
– Думай, думай, – адказаў Біч. – У цябе галава большая за маю, большая нават, чымсьці ў каня.
Яны яшчэ крыху паўсьміхаліся, пазьдзекваліся і пакпілі адно з аднаго. Але хутка гаворка пайшла амаль што сур’ёзная, а то і вельмі сур’ёзная, хаця зноў жа на паўжарце і пільным прыглядзе і нават ці не прынюхваньні і абнюхваньні адно аднаго. Хаця абодва яны пайшлі з аднаго кораню і сапраўды былі родзічамі, наканаваньне ў іх было рознае, і век іх розьніўся. Бо кот чамусьці ў свой час пайшоў да чалавека, а Цмок палічыў за лепшае аддаліцца ад яго. Хто выйграў, хто прайграў. Хто ведае. Відавочна толькі адно: каля чалавека ў кожнага, як і ў самога чалавека, век кароткі, цяжкі і гаротны. Але ж, але ж… Адным словам: але ж. І гэта ня намі прыкмечана, моўлена і назаўжды зацьверджана. Хаця час ад часу той, хто прымкнуў да чалавека, горка і каецца потым. Каецца ды не разлучаецца.
– Чаго гэта ты сярод месячнай сьцежкі сёньня коўзаешся? – спытаў Цмок Біча.
– А каб тое сам я ведаў, – адказаў Біч. – Але, калі па шчырасьці – эмігрырую.
– Добрая справа, – ухваліў яго Цмок. – Я сам не аднойчы эмігрыраваў.
– Ну і што?
– А нічога.
– Зусім нічога?
– Зусім. І нічога.
– Тады…
– О, толькі тады і застаецца. Тады, калі ўжо нічога не застаецца… Каб зьведаць жыцьцё, варта і на тым сьвеце пабыць.
– Я ўжо там быў, – ня без суму мовіў коцік. – Амаль нічога прыемнага.
– Так, нічога прыемнага. Толькі амаль – не лічыцца. Хаця ўсе да гэтага амаль прывыклі… Адвучаў цыган кабылу есьці. І амаль адвучыў. Толькі яна здохла. І не амаль, а зусім.
– Ну і што з гэтага? – спытаў Біч.
– А зноў жа нічога, – адказаў Цмок. – Колькі ўжо вас, коцікаў, бамжоў, бічоў эмігрыравала, сышло ў прочкі, пайшло ў бежанства адсюль у чуж-чужаніну. І я ў іх ліку быў, паміраць – не пра сябе кажу, мне сьмерць не пагражае, але ж бесьсьмяротнасьць імкнецца спачыць на роднай зямлі – больш утульна і весела паміраць дома пры роднай хаце, у родным і звыклым табе балоце, клятай, але сваёй багне і дрыгве, дзе і перад нябытам кружыць галаву, гоіць яе багульнік, і ягада-дурніца на разьвітаньне сама кладзецца табе ў рот. А колькі, колькі вас супакоілася на чужыне, так і ня зьведаўшы гэтага. Толькі ж, вер мне, усе яны, усе, нават і мёртвыя, пнуліся да вечнага спачыну менавіта на бацькаўшчыне. І толькі крыкні, пакліч іх сёньня, усе яны ўстануць і рушаць туды, дзе ляжаць іх бацькі і дзеды, да сваёй яшчэ дзіцячай, першаснай, хаця і клятай незабыўнай калыскі, да костак родных, хай ужо і сапрэлых.
– Ведаю. Усё гэта я ведаю, – унурыўся Біч. – Таму мне і страшна.
– Гэта з чаго табе страшна?
– А страх, страх прачнуўся.
– Пра гэта і я ведаю. Брацік прачнуўся. Ажыў мой брацік…
– Ажыў. І ўжо нічога можа тут і не ацалець.
– Пакуль ня надта бойся. Ён яшчэ сьляпы.
– Ужо не сьляпы, – адказаў Біч. – Ужо відушчы.
– Калі пасьпеў, толькі ж уначы.
– Вось уначы і пасьпеў. Да адыходу сонца, пакуль раса вочы ня выела, ён і…
– Ну, тады і нам трэба сьпяшацца, – перапыніў Біча Цмок, – пакуль па расе ён і нам вочы ня выеў. Падцягвай сьцежку і іна яшчэ ўдвох ужо пабрыдзем.
Але пабрысьці ім адразу ня выпала. Месячная сьцежка не давалася ні Бічу, ні Цмоку, вылузвалася, як гэта і раней. І абодва яны былі вымушаны яе лавіць ужо ня з берагу, а ступіўшы ў раку. Што кату было не да спадобы, халоднай рачной вады ён пабойваўся, трохі грэбуючы, а больш памятаючы пра існаваньне ў ёй пацука, дый Цмок усё сваё жыцьцё імкнуўся пазьбягаць бягучай вады, плыні. Плынь загойдвала яго і выклікала шаты. Толькі тут не было куды ўжо дзецца. Яны ўжо і ня ведалі, што і рабіць. Як з сярэдзіны рэчкі, з малочнага туманку, што неяк няўзнак адскочыў ад угрэтай за дзень, а цяпер ужо крыху астылай вады, пачуўся сьмех. Ды такі залівісты і малады, нібы ў поўнай цішы сярод ночы ў гнязьдзечку сярод белай квецені чаромхі расколваліся і трэскаліся яйкі салоўкаў. Усе, колькі там было выкладзена, толькі ня разам, а адно за адным. І салоўкі дапамагалі ім калоцца. Дзяўблі асталяванымі ў прадчуваньні свайго папаўненьня і працягу роду дзюбкамі бубны высьпеленых імі ж да скураной напятасьці і гатоўнасьці парвацца, лопнуць шкарлупіны яек, нібыта пазвоньвалі ў званы ці білі ў барабаны. І ў адказ ім са зьняволеньня і спавітасьці цемры таксама пазвоньвалі. То прасілася вонку, дазволу, сьвятла і салаўінага голасу бацькоў новае жыцьцё. Новае жыцьцё прагла дыханьня, прасторы, водару чаромхі і месячнай сьцежкі, якая будзе заўжды чараваць іх і якую ўзаемна будуць чараваць яны. То аказвала сябе вечнасьць.
А сьмяялася пад гэты нячутны і стоены ў ападаючых пялёстках чаромхі звон нараджэньня новага жыцьця Русалка. Яна ж, лежачы сярод ракі на вялікім пляскатым валуне, вышараваным да адпаліраванасьці ні то ёю ж, ні то часам, і блазнавала з месячнай сьцежкай, перашкаджаючы Цмоку і Бічу ўхапіць яе і выпрастаць, каб выправіцца ў дарогу. Ступіць і пайсьці туды, адкуль яна была пракладзена і куды вяла. На Месяц, які гэтай парой апратваў сябе, мыўся і купаўся ў зямной рэчцы.
– Што ж гэта ты творыш, – узбурыўся Цмок, за забаўкамі Русалкі прапусьціўшы зараджэньне маладога салаўінага племені, стварэньне вечнасьці: – Утаплю, утаплю.
Адказам яму быў сьмех Русалкі:
– Паспрабуй, утапі. Толькі паспытай у мяне: колькі вас, маіх тапліўцаў, на той ужо сьвет пайшло. А я ўсё вясёлая.
– Не перажывай, я з іншых. У мяне атрымаецца.
– Што ж, мо і так. Толькі ты забыўся, што аднойчы ўжо ўтопленаму ня можа пагражаць шыбеніца. Спытайся ў яго, – Русалка паляпала хвастом і абодвума рукамі па валуне. – Ён больш старажытны, чымсьці ты. Гэты плоскатвары і ведае больш за цябе. Ты прыгледзься толькі да яго. Бачыш, бачыш, які ён, – сапраўдны плоскатвары.
Валун, што разьлёгся пасярод старажытнай, хаця цяпер і абмялелай ракі, на самой справе быў незвычайны. Падобна, ён апынуўся тут, каб некаму на ім было зручна і ўтульна адпачываць, як у ложку, мо нават любіцца і мілавацца. Здалёку ўначы і мо менавіта таму, што ўначы і здалёку, і ў ціхім бруеньні рачной плыні ён няўлоўна чым больш нагадваў чалавека. Чалавека, што доўга, вельмі доўга ішоў аднекуль, здарожыўся, сьцёрся, нібы на яго бясконцым гасьцінцы яму дзьмулі, абдымалі, шаравалі і чысьцілі яго ня толькі зямныя ветры, але, ня выключана, і іншабыційныя і касьмічныя. Дапяўшы да гэтай зямной ракі, каменным сваім целам рассунуў яе задумлівыя ласкавыя воды, даручыў ім ачысьціць яго сябе ад спадарожнага бруду і стомленасьці. Лёг як у калыску часу і на стагоддзі.
Тут, па-за спрахлым разбураным млынам, зьніклым ужо бяздоньнем былога віра на мелкаводдзі сярод спагады і ціхай аховы і замовы белых і жоўтых гарлачыкаў, лілеяў, прыбярэжнага дзівасілу, пэўна, і набрыла на яго русалка. Набрыла і на Поўню кожны раз ішла на спатканьне з ім, загарала і дужэла ад яго мужчынскай прысутнасьці і месячага сьвятла, што бласлаўляла іх украдзенае ўначы і ў неба каханьне. Вось чаму цяпер яна сьмяялася і так блазнавата гаварыла з Цмокам.
На гэтыя іх галасы з навісу чаромхі на месячнае сьвятло наважыўся выйсьці і Берагун. Ён даўнавата ўжо стоена прысутнічаў тут, у кустах пры беразе ракі. Дарэчы, як у поўным зборы, не аказваючы сябе, прысутнічаў і ўвесь хаўрус. Толькі ніхто да пары да часу не аказваў сябе, бо ўсе ведалі нораў Цмока. Якую б то ні было справу ён любіў рабіць сам, каб ніхто яму не дакучаў ні парадамі, ні мітусьлівасьцю дапамогі. І няшчасны быў той, хто забываўся пра гэта, асабліва пад час, калі Цмок быў заняты рэлаксацыяй. Цяпер жа Берагун палічыў, што з рэлаксацыяй ужо скончана, і сьмела ступіў да Цмока. Ступіў сьмела, а гаворку пачаў зьбянтэжана і няскладна:
– Ну, ты чаго… Глядзі ўжо там… На ражон ня лезь, бо мяне побач ня будзе.
– Ды ўжо ж, мы пастараемся, – адказаў Цмок, кіўнуўшы ўбок Біча.
– Ага, асабліва гэты коцік пастараецца… Казаў я табе – мяне бяры.
– А я табе казаў, мне там сіла і ахова не патрэбны, не алігарх жа і не ўсенародны абранец, не прэзідэнт. Калі што…
– Ведаю, ведаю. Сьмерць табе не пагражае. Але ж надараецца, аднойчы і палка можа стрэліць..Ты вось што, агледзься там і перадай прывітаньне ад мяне нашым людзям.
– А што, вашыя людзі цяпер ужо і там? – трохі зьдзекліва спытаў Берагуна Цмок. Але той адказаў яму на поўным сур’ёзе і з націскам:
– Нашыя людзі цяпер усюды.
– А, дык гэта ці ня вашыя людзі днямі на Пскоў тут праходзілі і яшчэ дарогі пыталіся?
– Нашыя людзі ня толькі да Пскова, нашыя людзі і куды далей сягалі.
– Ну, то і добра, ну, то і цяпер дай Бог нашаму целяці…
– Як і твайму кату – гэтаму былому інтэлігентнаму чалавеку…
Біч, пачуўшы гэтыя пагардлівыя словы, толькі ўсьміхнуўся і змоўчаў. Такі ўжо ён урадзіўся, як увогуле ўсе каты – маўчаць, але думку маюць, маюць і слова, толькі трымаюць яго ў сабе. А адказаць Берагуну яму мелася што. Тым больш, што асаблівай прыязнасьці паміж імі за гэту вясну так і ня ўзьнікла, хаця Бічу ўвесь час нешта сьвярбела і прыгадвалася – з бойкі яго з пацуком. Нешта было там зьвязана з Бэркам. Толькі ён не зусім упэўнены – было ці не. Вось таму і ня даў волі языку, хаця і карцела, яшчэ як карцела.
Выратаваў яго Лесавік, што як з-пад зямлі вырас ці хутчэй адліп ад барадатага, парослага зялёным мохам струхлявелага ўжо і ўчарнелага альховага пня. З самога пачатку гаворкі стаяў тут, прыкінуўшыся пнём, і нячутна соп яго сапрэлым духам і духам ужо даўно зьніклага адсюль лесу, журботнай памяцьцю зямлі. Цяпер жа мо палічыў, што гаворка пайшла крыху не па справе, не па яго клопату. Але выказаць яму гэты клопат ня даў Дамавік, які таксама даўнавата ўжо і скрытна знаходзіўся на беразе ракі, дарэчы, разам з усім тутэйшым хаўрусам і, відавочна, недзе пасьпеў ужо крыху падвясяліцца, бо ціхенька нешта пра сябе сьпяваў.
І добра, што пра сябе, ня ўголас. Бо тое, што ён сьпяваў, на чужыя вушы слухаць было няварта: непрыстойныя прыпеўкі і гульлівыя, хаця і самотныя песьні прапашчага, якія выдаваў за народныя. Але ж, мяркуючы па асобных сакавітых слоўцах, ён сам гэтыя песьні і складаў, бо сам жа і быў раней яшчэ за гэты народ тут прапашчы. Пра што ўвогуле трэба сказаць: прапашчых у Пупляндыі заўсёды было значна болей, чымсьці жывых. Жывым тут, у раі, нешта ня надта раявалася. Іх, падобна, больш вабіла сапраўднае, бяз прыкрасьці ўжо і балбатні пекла, у якім хаця ня блыталі пуп з сэрцам, не выдавалі той пуп за сэрца.
І Дамавік загаварыў ад шчырага сэрца:
– Прабач мяне, корчык, і памаўчы, – гэта ён мовіў, зьвяртаючыся да Лесавіка. І адразу ж Цмоку, праўда, пакланіўшыся апошняму, паклаўшы руку на грудзі:
– Не, Цмок, эпта маць, ты як хочаш. Эмігрыраваць – то эмігрыруй, а зьмеявічок усё ж пакінь тут нам. Прапашчым пакінь хоць што-небудзь, каб і ў іх нешта мелася сваё, у сіротаў ды вечных пакутнікаў.
– Любіш ты, сірата памяркоўная, прыкідвацца ды прыбядняцца, – не ўзьлюбіў яго словаў Цмок. – У цябе ж каля самой прызбы пад грушкай…
– То ня лічыцца, то ня лічыцца…
– Дай мне дагаварыць, сірата бедная. Ня лічыцца… у цябе ж пад той грушкай – і аўтамат Калашнікава, і мінамёт, і гармата…
– Ну і што, Цмок. Там у мяне і танк – трыццацьчацьвёрка. Але ж уся гэтая тэхніка без зьмеявіка – нуль бяз палачкі.
– Ёсьць, добра ведаю, што ёсьць пад кожнай хвойкай і па зьмеявічку.
– Зразумела, што ёсьць, – пацьвердзіў Дамавік. – У нашага брата ўсё ёсьць. Але ж ты лепш за мяне ведаеш, колькі сёньня міліцыянтаў, колькі АМАПу. І ты думаеш, што яны не пітушчыя, што яны толькі на казёнку – каго сьцерагуць, таго і абіраюць, той ім і налівае. Не, браце, не, эпта маць. Той, хто іх корміць і поіць…
– Вох, вох, як любіць чалавечынку, – гэта ўлез у гаворку ўжо Вох, – жыў і дня ня будзе, каб нейкага жабрака не злавіць і не паласавацца ім. Вох, вох…
– Так, Вох, твая праўда, Вох, але ня ўся, – не дазволіў выказацца і Воху Дамавік. – А ўся праўда ў тым, што і гарматка, і танк, і зьмеявічкі пад хвойкай – гэта ўсё маё, і баравічок з сыраежкай, і бульбінка ў агародзе – на чорны дзень. На чорны-чорны. Іх апарат – на мой апарат. Толькі я не пра сябе аднаго дбаю. Хачу, каб і ў народу нешта мелася, у калектыву. Ты зірні толькі на гэты калектыў. І ўвесь гэты калектыў просіць.
– Увесь калектыў просіць? – засьмяяўся Цмок, а разам з ім і Біч, які, прынамсі, усьміхаўся ўжо даўно, з самага пачатку выступу Дамавіка.
– Просіць, – цьвёрда адказалі ў адзін голас усе, хто знаходзіўся ў гэты час на беразе ракі. – Просім, просім, просім.
Нешта адпаведнае выгукнула і Русалка з плоскатварага каменю. Здаецца, і сам камень азваўся тым жа самым словам. Цмок павярнуўся да яго і да Русалкі, паказаў ім кулак, а ўсяму калектыву – сплёў вялізную і чорную, як прыгарэлы бохан хлеба, у якой нават ад жару адскочыла скарынка – так вытыркнуўся вялікі палец – дулю.
Але, на дзіва, хаўрусьнікі ўзрадаваліся гэтай дулі і хорам выгукнулі:
– Дык гэта значыць, што ты вернешся?
– А вы думалі…
– Так мы і думалі. Былі ўпэўненыя. Толькі сумняваліся.
– Не сумнявайцеся. Кукішаў у мяне хопіць на кожнага з вас.
– Вось і добранька. Вось і хораша, Цмок. Мы будзем радыя.
– Ды ўжо ж парадую, парадую. Дабрачай дуляй кожнага з вас.
– Не сумняваемся, не сумняваемся, – за ўсіх адказаў Берагун. – Так заўсёды на гэтым сьвеце: каму пірог з макам, а беднаму Бэрку – толькі дуля з такам.
– Вох, вох, і мне ўсё жыцьцё з такам. Таму я і Вох, ці, па-сучаснаму, – поўны лох, хаця ўжо і сьсівеў і адно толькі воблака ў штанах. Але ж нічога – перажыў шчасьце – перажыву і няшчасьце. Вохі ды лохі… Скрозь тут адны толькі Вохі ды лохі. На іх і гэты край трымаецца… Толькі на цябе ды на гэтага ўсьмешлівага прыдурка коціка, збытага ўжо тут былога інтэлігентнага чалавека, адна і надзея.
– Надзея – адвечная маці дурняў, – сказаў Цмок.
– Не, ня так, – запярэчылі яму Лесавік з Дамавіком. – Са зьмеявіком у карчах мы не вымрам. Супраць лому – няма прыёму. Але кожнаму апарату можна супрацьпаставіць другі, свойскі апарат. І гэты апарат, твой зьмеявік, у нашай і тваёй дарозе – гэта сёньня самае тое, што трэба. З ім у гэтых карчах і мы ацалеем, і ты не прападзеш. А калі ўжо што – складу яшчэ адну песьню прапашчых. І разам з небам паплачу.
– Дамовіліся, братка. Яраслаўна ці Яраславіч ты мой. Плачце на два галасы, – разьвітальна мовіў Цмок. – А мне з гэтым вусацікам час ужо ў дарогу. Чакайце, чакайце і спадзявайцеся.
І Цмок з Бічом узяліся зноў лавіць і падцягваць месячную сьцежку, каб з берагу ступіць на яе, не замачыўшы ног. На гэты раз усё атрымалася ў іх больш упраўна і хуценька. Месячная сьцежка нібы сама падбегла да прыбрэжнай, чысьцютка вымытай, амаль шоўкавай асакі. Мо то і рыбная драбяза, што шчыравала сярод ці ня роўных ім маленькіх каменьчыкаў ды такога ж сама рачнога жвіру, амаль безаблічная яшчэ малеча, не разьведзеная па сваіх пародах, пячкуры, акунькі, плотачкі ды жэрахі, што толькі днямі аказалі сябе з вечнасьці, дапамаглі гэтая жа вечнасьці. Наладзілі, пракінулі масток паміж небам і зямлёй, рэчкай – іх калыскай і спрадвечнай калыскай – зоркамі, Месяцам, космасам – усяго існага ў бездані неабсяжнага сусьвету.
І ўжо недзе праз хвіліну-другую Цмок з Бічом ступілі на набітую і самую праменькую ў сьвеце дарогу, якая, ня выключана, і створана дзеля гэтай планеты па імю Зямля. Створана, каб наблізіць і зьвязаць яе з неабдымнасьцю і неабсяжнасьцю жывога і наканаванага ёй таксама жыць роўнай сярод роўных космасу, калі знойдзецца хоць адзіны хто-небудзь на Зямлі, варты гэтага космасу. Месячная сьцежка сама пацягнула іх да прыветна зыркіх і задумлівых на Поўні зорак. А каля старажытнай ракі стаіўся ў чаканьні іх вяртаньня і вяртаньня ўсьмешлівага коціка і суровага Цмока абнадзеены імі электарат. І толькі неапазнана – сумна ці радасна ўсхліпвалі ў зарасьніках чаромхі ад зямной ужо вечнасьці салаўі ды цененька папісквалі, зявячы месячнага колеру дзюбкі, прасілі ежы птушаняткі, што гэтай ноччу пад поўняй вылупіліся з яек. І з ціхім шолахам сыпалася, падала долу шкарлупіньне тых яек – напамінак кароткага зьняволеньня нованароджаных, ад якога пазбаўлялі іх бацькі, апратвалі родныя і дарагія ім, але і пакутныя кублы-турмы, якімі яны былі прывязаныя, прыкутыя да мілага іх сэрцу спадчыннага бацькоўскага краю. Краю, якога, нават маючы крылы, немагчыма пазбавіцца.
На Месяцы яны апынуліся на мяжы дня і ночы ў так званым цырку Платона. І першы, каго тут сустрэў Біч, быў Цмок. Біч разгубіўся. Месячны, касьмічны Цмок і рыхцікі сабраў зямнога ці нават падземнага, балотнага і багнавага. Толькі добра прыгледзеўшыся, коцік убачыў розьніцу паміж імі. Тутэйшы монстр быў значна больш дагледжаны, больш самавіты. І хутчэй нагадваў мафіёзі сіцылійскага ці амерыкана-калумбійскага паходжаньня – цыгары толькі не хапала. А ўсё астатняе, што патрэбна патомнаму мафіёзі, мелася. І твар, што выраблены з каменю, добрага гатунку граніту з усімі пражылкамі, жылкамі, яскрава і калярова пазначанымі, ці не знарок падкрэсьленымі, высечанымі зубілам ці выразанымі разцом калдобінамі і барознамі глыбокіх маршчынаў. З таго ж высакароднага граніту, а мо чырвонага ці жалезнага дрэва і тулава. Рухі не мітусьлівыя, упэўненыя, і ўсьмешка на пародным твары загадная, не падробная і ня змушаная.
Зямны Цмок абліччам і паставай, відавочна саступаў яму. Хаця камень, крэмень зямных бегаў і вандровак, апёкаў і выстужваньняў адчуваўся і ў яго целе, цьвёрды, нязломны. Але ж толькі недагледжаны, як бы злёгку пакусаны і абсмактаны доўгім бытаваньнем сярод балотаў, дрыгвы і тарфянікаў. І колеру ён быў пераважна балотнага, рудога ды бурага, падзолкавага ды сугліністага, калгасна савецкага, як тыя вясковыя небаракі, з якімі ён даўно зжыўся, зьнітаваўся, больш схільныя не да чыстага пітва, а пладова-выгаднага, фабрычна атрутнага і мутнага агдамычка ды партвейнчыка і такой жа вады з калодзежаў, падзямельна злучаных са сьвінафермай ці фермай буйнай рагатай жывёлы.
Не, прайграваў, прайграваў зямны Цмок свайму месячнаму брату, калі апошні выдаваў на боса мафіёзі, ачольніка клана і сям’і, то зямны Цмок на першы пагляд ледзь выцягваў на дробнага гангстэра, што абодва яны адразу з першых словаў, пракінутых імі, і пацьвердзілі:
– А ты, я гляджу, усё пануеш, – ні то папікнуў, ні то ўхваліў зямны Цмок месячнага.
– А ты, я гляджу, усё бамжуеш.
І яны ляпнулі адзін аднаго па плячы. Добра ляпнулі, ня стрымліваючы сябе, з усяго маху, так, што, здаецца, і Месяц пахіснуўся. А абодва Цмокі ўстоялі. Цікава, блазнаватаю падумаў Біч, біцца будуць ці не… Падсьвядома яму хацелася, каб яны сышліся на кулаках, і яго, зямны Цмок, перамог Месячнага. Але да бойкі не дайшло. Яны яшчэ патузаліся, патузаліся хвіліну-другую і зноў жа абодва засталіся непахіснымі.
– Ёсьць яшчэ ў табе сіла, – крыху, здаецца, зьдзіўлена мовіў мафіёзі.
– Была сіла, калі маці насіла, – ці не прыбядняючыся адказаў яму гангстэр.
І тут набеглі іншабыційнікі, луніды. У Біча і вочы на лоб палезьлі, бо гэта былі ніякія не луніды, а самыя што ні на ёсьць хаўрусьнікі, з якімі ён толькі што разьвітаўся на беразе зямной ракі. Цырк, дый годзе, аж перасмыкнуў вусам Біч. Ці ж варта было, каб паручкацца з імі, перціся на Месяц, амаль за паўмільёна кіламетраў пнуцца ў космас кісялю хлябаць, калі ён горш рэдзькі прыеўся ўжо і дома. Як гаворыцца, ад Масквы да Ракава жытка аднакава.
Але ж, крыху ўжо асвойтаўшыся, зразумеў, што не – не аднакава. Іншая была тут жытка, такія ды не такія былі і хаўрусьнікі. І паводзінамі і дагледжанасьцю і яшчэ нечым адразу і няўлоўным, нахілам нават галавы, засяроджаным, здаецца, толькі на сябе павернутым ў сярэдзіну сябе, трохі грэблівым, трохі адначасова абыякавым і зьдзіўленым ротам, поўным усіх ацалелых і бялюткіх зубоў яны паходзілі на яго суайчыньнікаў, тых жа ракаўцаў, масквічоў і менчукоў ня больш замежных турыстаў, амерыканцаў, французаў і шматлікіх іншых шведаў, як удаў паходзіць на труса. Вох, да прыкладу, вясковае хатняе воблака ў штанах, а хутчэй без штаноў, нагадваў тут задуменнага і адухоўленага прафесара нейкіх навук і анёла, які ўзьняўся з пляча Бога Саваофа і выпырхнуў на волю з касьцёлу ці царквы.
І Біча агарнулі сум і туга, а з пячораў непадуладнай яму сьвядомасьці пачала наплываць раздражнёнасьць. Нават злосьць, ніколі раней не ўласьцівая яму, бо ён успрымаў усё, што акаляла яго, як дадзенасьць, шчасьлівую наканаванасьць, сярод якіх проста трэба жыць. Жыць, як набяжыць, ні на што не наракаючы, канечне ж, варушыцца, дбаць і рупіцца, але трывала асэнсоўваючы і памятаючы, што ўсё ў жыцьці ад нараджэньня да скону непаўторна і даравана толькі яму, хаця ён не адзін на гэтым сьвеце, а таму па магчымасьці неабходна і сьціскацца, стрымліваючы сваю і чужую назолу і нахабнасьць, каб табе ніхто не адтоптваў лапы і ты іх нікому не адтоптваў, бо чаго ён не прымаў і не любіў – гэта гуляць па чужых правілах. Увогуле не любіў правілы, таму што правілы ў яго былі свае. Яны ніколі ня змушвалі ісьці насуперак сябе, гвалціць свае сумленьне і волю ў адрозьненьне ад тых правілаў, якія паўсюдна ўсталяваліся сярод усяго існага на зямлі і прымушалі да маленькай і вялікай хлусьні, няверы нікому, у тым ліку і сабе, бясконцай здрады ўсяму сьвету, страты, зноў жа, перш наперш сябе, бяссэнсавасьці свайго існаваньня, а гэта значыць бяссэнсовасьці існаваньня і ўсяго сьвету.
Нешта падобнае зараз адбывалася і тут, на Месяцы. Яго ўкручвалі, спрабавалі ўкруціць у гульню па нейкіх невядомых яму правілах, больш мудрагелістых, вытанчана прывідных, чымсьці на зямлі. Пэўна, менавіта таму і падсунулі зданяў – другога Цмока і хаўрус. І Біч ужо без замілаваньня, нават з падазронасьцю ўглядаўся ў іх іншабыційнасьць.
Падсунулі, аказваецца, ня толькі Цмока і хаўрус. Хату, што згарэла на зямлі, падпаленая невядома кім. Там яна згарэла датла, дымам і попелам сышла ў нябыт, згінула разам з гаспадарамі – пісьменьнікам, мастачкай і іх таленавітым сабакам, а тут стаяла цалюткая. Нібыта ўзьнікла з мрояў ці трызьненьня, намаляваная, куды больш паглядная, прыўкрасная і гожая, чымсьці на бацькаўшчыне, як з адмыслова апечанага, узрошчанага на любові і агні, вырабленага лепшымі дойлідамі сьвету негаручага вечнага дрэва.
І тое дрэва, нават сьсечанае, у сьценах хаты працягвала жыць, неўміруча расьці і квітнець. Бруілася сярэдзінай месячным сокам, як прыліўна і адліўна па капілярах і венах бруіцца ў здаровым целе кроў. Толькі тут гэта кроў была не чырвонай, а высакародна блакітнай, нібы таго ж колеру нябёсы нараджалі яе. Сыцілі не шкадуючы, з вытокаў самога космасу, ня ведаючага ні прымусу, ні ўціску і прыгнёту, бо яна, кроў гэтая, вольная і свабодная, аж ускіпала ў бёрнах гульлівымі спалохамі блакітнага і бурштынавага агню, нібыта сілілася нешта сказаць.
І, падобна ж, гаварыла, гаварыла. Як гаворыць сам-насам з сабой на Янку Купалу ў бару каля мурашніку папараць-кветка. Як гавораць толькі на зямлі адзіны раз у год на тое ж Купальле – сьветажары – і ў ноч пад яблычны Спас старажытныя вясковыя могілкі, схаваныя ад няверлівага вока сярод пракаветнай дубровы ці такога ж пракаветнага сасновага бору. Занядбаныя і выгараджаныя калючым дротам па-над вечным спакоем водаў ў Прыпяці каля Чарнобылю, да якіх зарасьлі ўжо і людскія сьцежкі. Месцы, асьвячоным самім творцам, дзе ніколі ня тухла сьвечка, бо тут яе, услаўляючы Бога, выраблялі, плавілі, бяручы воск, дараваны божымі дзеткамі – пчолкамі.
І шматлікія нябожчыкі, што пайшлі тут на вечны спачын, ня зьведаўшы яго, нагадвалі пра сябе, імкнуліся з таго сьвету падаць жывым вестку. На іх магілах загараліся, успыхвалі апоўначы адзін раз у год рознакаляровыя агеньчыкі накшталт пастаўленых пад струхлявелымі ўжо крыжамі сьвечак. То аказваў сябе, струменіў са скляпеньняў вечнасьці, нязбыты ў зямным існаваньні, прыхоплены і на той сьвет дух продкаў, ня маючы іншых магчымасьцяў засьведчыць сябе.
Могілкі нябожчыкаў тым духам перамаўляюцца між сабой, гавораць аб няспраўджаным і нязбытым, гавораць словам, якога мо так і ня зьведалі і не займелі на гэтым сьвеце. Нябожчыкам карціць выказацца. Бязгрэшныя пераміргваюцца ачышчаным тагасьветнасьцю полымем, што бярэ пачатак на самым пачатку жыцьця яшчэ іх бацькоў, калі яны тым полымем, вогнішчамі падавалі знак бяды ці радасьці, калі тымі ж вогнішчамі выпальвалі пад навіну будучага дабрабыту захопленыя барамі, дубровамі ды гаямі ляды. Чырвона злуюцца і курадымяць схроны грэшнікаў, хціўцаў, здраднікаў – на тым сьвеце дух іх ня мае сілы сапраўднага агню, нават на прыстойную сьвечку яго не хапае.
Але ўвогуле на Купалу і Спаса ўсе вясковыя старажытныя могілкі ў агнях. Агонь сачыцца, прабіваецца з-пад зямлі, дзе ад могілак ужо даўно знаку не засталося. І той агонь нікому з жывых не даецца ў рукі. Не прывядзі гасподзь каму-небудзь спрабаваць патушыць яго. Ад такога чалавеку не застанецца і знаку. Як не засталося гэтага знаку ад таго, хто намерыўся патушыць сьвечку, разжыцца прасьціной з плечаў каменнага чалавека на кургане каля вёскі на зямлі.
Не, няпростая, вельмі няпростая хата стаяла на Месяцы. Відавочна, зямнога паходжаньня. І апроч таго, што гэта хата зьзяла тагасьветным зямным агнём, яна яшчэ і дыхала. Дыхала зноў жа па зямному, чалавечым дыханьнем і духам. Тым вольным духам, што сыходзіць ад сьвежаўзаранага па вясьне поля, распластанага туманова, ільсьнянымі скібамі, як бохан толькі што з печы жытнага хлеба, у якім адначасова водар вясновай зямлі і духмянасьць урадлівага сьпелага лета, зажуранасьць засмужанай восені і дух чалавека, аратага, сейбіта. Аратая, сейбіта з лустай свайго хлеба ў руках і на стале, чалавека, у якога яшчэ напятыя ўсе жылы, смыляць натруджаныя ногі і далоні. А цела, душа усьцешана і хаця толькі пра сябе, стоена, радасна і задаволена ўсьміхаюцца.
Але ж пры ўсім гэтым той шчасьлівай месячнай іншабыційнай хаце нечага і не хапала, каб быць па-сапраўднаму свойскай. Нешта было не так з ёю. А што, Біч ніяк ня мог уцяміць. Нязвыклая чысьціня, нідзе і пясок яму, кату, не грабануць, чалавеку ня плюнуць і недакурак ня кінуць, мышы непрыкметна не праскочыць – усё гэта не сказаць, каб надта яго займала. Хаця залішне ўжо апратаных ён не прывячаў: абавязкова ў адзіным з кутоў павінна мецца хоць трошкі павуціньня, мо і сам, зьняважаны гаспадыняй павук, трошкі сьмецьця, венік і мыш пад венікам. Тут жа нічога з гэтага і быць не магло.
Хаця ўсё гэта дробязі. Справа ж была ў нечым зусім іншым, больш істотным, і Біч, прыгадаўшы зямную і надта ж строгую хатку, зразумеў, у чым. Месячнай па-панску дагледжанай хаце не хапала ліпы. Старажытнай пракаветнай ліпы, што была неаддзельна ад хаты, што разам з ёй, яе каранямі брала пачатак з самога глыбу зямлі. І так зжылася з хатай, што разам з ёй пайшла на той сьвет. Не было яе ўжо на зямлі, не было і тут, на Месяцы. Мо і таму, што тут, на Месяцы, пэўна, немагчыма было завесьці пчол, Божых дзетак, здольных апладніць вясновую квецень дрэва і тым надаць ёй працягу, зямной месячнай – касьмічнай бясконцасьці, непарыўнай бясконцасьці самога космасу, сутнасьці і існасьці вечнасьці.
Гэта крыху ўсьцешыла Біча, надало яму гонару. Ён нават усьміхнуўся першы раз з таго, як трапіў на Месяц. Падміргнуў сабе чуйным вусам, таргануў таксама ж чуйнымі, завостранымі на кончыках вушкамі: не, і яны ў сваім балотным краі, зачуханыя да закарэлыя, нешта адметнае маюць. Ня толькі каўтун, лапці ды бульбу, пра якіх ужо прыкра і ўзгадваць, але яны ўсё яшчэ на языку кожнага чужынца-дабрадзея, што бачыць у іх адну толькі рахманасьць ды памяркоўнасьць, памножаную на вернасьць, адданасьць і паслуханьне. Не, родненькія, браткі мы вам браткі, і вы нам браткі, але табаку курым сваю. Нават не курашчыя маюць і кураць табаку толькі сваю.
Але такія думкі Біч дазволіў сабе толькі на імгненьне. Толькі на імгненьне раскапусьціў усьмешкай рот і распусьціў жывоцік ды адразу ж зьніякавеў і засаромеўся: выхваляйся сваім дома, у сваёй хаце, а на чужыне прымай чужое. Засаромеўся сваіх пыхаў і ў тую ж хвіліну быў узнагароджаны. З хаты на парог ступіў нехта надта знаёмы яму. І ня проста знаёмы, але і блізкі, прыязны. Ад неспадзеўкі ўбачыць яго тут Біч спачатку прыняў яго за суседа, пісьменьніка, што ня так даўно засіліўся.
І ўвогуле мо толькі на палавіну ці, дакладней, на тры чвэрці памыліўся. То сапраўды быў пісьменьнік, толькі ён ніколі ня жыў з ім у суседстве, час разьвёў. Хаця яны нечым у жыцьці былі вельмі падобны, ня выключана, што і з аднаго карэньчыка завязаліся. Яднала ж іх неадольная прага пазнаньня людзей, сусьвету і космасу, толькі з яго, Біча, пісьменьніка не атрымалася, а чалавек, што стаяў на парозе, адбыўся пісьменьнікам, хаця на сваёй радзіме і ня вельмі знаным. Але каго са сваіх слынных сыноў калі-небудзь прызнавала і прызнае радзіма, асабліва ў сёньняшні тэлевізійны час, які ўжо нараклі: абудзі ў сабе ідыёта.
Для прыкладу і пацьверджаньня, з айчыннай тэлескрыні тэлевядучы ў так званага інтэлектуала пытаўся: “Хто напісаў карціну Рэпіна “Бурлакі на Волзе”? – “Вой, ведаў жа (ведала, ведала), цьвёрда, хто напісаў гэтую карціну. Але ж забыўся (забылася), які кляты Рэпін напісаў гэтую клятую карціну…”
Але ж вернемся да таго, хто на мяжы ночы і дня стаяў на парозе месячнай хаты. На айчыне яго больш ведалі як мастака, хаця і ня вельмі ўдалага. Прынамсі, самі мастакі за свайго сабрата па пэндзлю не прызнавалі, як і пісьменьнікі не прызнавалі ў ім сапраўднага пісьменьніка. І гэта ішло хутчэй ад недасьведчанасьці, а больш, пэўна, разгубленасьці перад шматлікімі і няўрымсьлівымі талентамі гэтага чалавека, яго апантанасьцю ня толькі мастацтвам, а ўвогуле шырынёй і глыбінёй жыцьця.
Ён займаўся адначасова археалогіяй, этнаграфіяй, фальклорам, філасофіяй. А ў дадатак яшчэ – і ці ў дадатак, ці ня гэта было галоўным у яго жыцьці – вынаходніцтвам. Шукаў і прадказваў суайчыньнікам, чалавецтву шляхі яго касьмічнай будучыні. Вынаходзіў апараты, сродкі дасягненьня гэтай будучыні, з дапамогай якіх вандраваў ня толькі па зямлі, у якую быў закаханы, але і на Венеру, Юпітэр. І, дарэчы, першым з суайчыньнікаў наведаў Месяц. Нездарма ж адзін з самых слынных паэтаў назваў яго тубыльскім Леанарда да Вінчы, павятовым Мікелянджэлам. Толькі павятовым. Хаця ў гэтым краі ўсё толькі тубыльскае і павятовае…
А мо гэта і ня так ужо блага і зусім безнадзейна. Яго прага пяра і пэндзля, пэўна, больш паходзілі ад непамяшчальнасьці ў ім той пракаветнай і ніколі і нікім незапатрабаванай брагі талентаў наскрозь павятовага яго краю. Талентаў, што заўсёды мелася тут у склянь. У склянь, хоць набгом пі, хоць чэрпай даланямі, а яны пераўтвараліся ў карчоўку і адгон, каб стацца першаком недзе далёка, далёка па-за межамі бацькаўшчыны і там звацца брэндзі, шампанскім, віскі ды каньяком.
Так адбылося і з гэтым павятовым Леанарда да Вінчы і Мікелянджэлам паўночна-заходняга краю: сышоў з яго на вечнае супакаеньне ў невядомасьці і жабрацтве ў павятовай бальнічцы глухога мястэчка. Адраджацца пачаў у чужой сталіцы, у чужых акадэміях навук, каб адтуль наблізіцца да сваіх суайчыньнікаў і сваёй бацькаўшчыны. Насамрэч, вечны вандроўнік, што пры жыцьці ў краю балотаў і дрыгвы сягаў да зорак, у космас, а цяпер праз чужую ласку, праз час і прастору меціўся працерабіцца да бацькаўшчыны, застаючыся на ёй толькі безыменным прахожым.
Такім ён заставаўся і тут, павятовым бадзягам, не стасуючыся з шыкоўнай адмысловасьцю хаты, мо то яшчэ тагасьветнай, а мо ўжо і непраглядна будучай, што была дадзена людзям на іх пачатку, ці нарачона ім жа напрыканцы. Таксама ж не стасуючыся з памяркоўным спакоем вечнасьці аціхлых у цемры касьмічных берлагаў зорак, што вабілі і зводзілі з розуму сусьвет недасягальнасьцю сваёй іншабыційнай прыгажосьці, зрэдку толькі падміргваючы Месяцу, які незразумела чаму прыпыніўся на нейкі час на Млечным шляху. Адбегся ад Зямлі, ня выключана, што і спакушаны нейкай невядомай зоркай. Але не дасягнуў яе, прыпыніўся на першым жа ці другім кроку, а цяпер роспачна то імкнуў зноў да сваёй калыскі, да Зямлі, то кідаўся ад яе прэч, убок той жа красуні зоркі. Але нідзе ўжо не знаходзіў яе. Яна ўжо даўно згарэла ў касьмічным каханьні да нейкай невядомай планеты, якая, пэўна, таксама згарэла ад жарсьцяў няспраўджанага касьмічнага каханьня.
Павятовы вечны вандроўнік, нязьменны сталы прыхільнік і шукальнік неспазнанага, нарэшце набыўшы бясконца любы яму на зямлі космас, быў, падобна, вельмі далёкі ад гэтых нябесных жарсьцяў. Ён ніяк не стасаваўся і з Месяцам, якога так праг дацягнуцца пры жыцьці, бо і ў сваёй іншабыційнасьці заставаўся надта зямным, сколкам, адбіткам свайго павятовага, балотнага, непагляднага і занядбанага, закарэла павятовага краю.
Сукаваты кіёк з пругкай, кручанай бярозкі ці вішэньніку, відушчага дарогу дрэва, прыпечанага, агорнутага сумам і смуткам лясных сьцежак аблашчанага рамонкамі ды васількамі палявых прасёлкаў, з алеявым сочывам трыпутніку, цягавітай бясконцасьцю сівых гасьцінцаў. Зрэбная торбачка праз плячо, напакаваная рукапісамі, скруткамі папераў, кніжкамі, як у шкаляра пачатковых класаў. Добра зношаная, зьведаўшая сьцюжу і сьпёку, дождж і сьнег сьвітка, даўгаватая, да каленяў – адзеньне і коўдра, каб можна было бясклопатна пераначаваць каля вогнішча ў лесе ці полі. Як у наравістага каня, што цягне добры воз, ускінутая ўгару, у неба, загадна прымушальная да руху, кроку, ступы, бегу галава.
Здаецца, толькі хвілінка, і ён, учапіўшыся вокам за зорку, узьляціць, праломіць, раскрыжуе сваёй павятовасьцю касьмічную цемру, залунае над Месяцам. Такія чорцікі, чэрці скачуць у яго балотных паўночна-заходняга краю вачах. І такія ж чорцікі, чэрці б’юць яму ў кожную рабрыну, падбухторваюць да лёту.
Але ніякага лёту не адбылося. Тут вечны вандроўнік ня спраўдзіў жаданьняў і спадзяваньняў Біча. Убачыўшы адразу двух Цмокаў і аднаго коціка, ён ласкава ўсьміхнуўся ім. І тройца адказала яму такой жа ласкавай усьмешкай. Толькі ў Біча яна атрымалася крыху зьдзіўленай і нецямнай, бо, на яго думку, гэтаму чалавеку вельмі не хапала ў павадыры коціка. Мо якраз яго, Біча, не хапала. Гэта ж як бы яны пасавалі адно аднаму. Біч адчуваў сваю, калі ўжо ня кроў, то, безумоўна, пароду. Некалі яны былі адзінымі, і ў Біча мімаволі ўзьнікла адчуваньне, што яны зноў будуць адзінымі. Да таго ж усё ішло. Таму ён так прагнуў наведаць Месяц. Вяртаньне магчыма, і ніхто не заступіць ім дарогу. Нездарма ж здаўна кажуць: будучае – гэта добра забытае мінулае, сучаснага ж цяперашняга ўвогуле няма.
А павятовы Леанарда да Вінчы яшчэ раз усьміхнуўся чакальнікам. І нібы ўжо зусім ня ім усьміхнуўся, павёў вокам перад сабой і на два бакі крутнуў галавой, як бачыў перад сабой ня толькі прышэльцаў, а процьму іншага народу. І ў Біча ўзьнікла прадчуваньне прысутнасьці мноства іншага народу, толькі нябачнага, стоена маўклівага. І сярод гэтага народу выразна адчуваліся пахі і яго, коціка. Народцу, яго племені. Ды толькі пахі, самога народцу тут ужо ня мелася. Хаця некалі ён быў, быў тут, і дух яго яшчэ не пасьпеў выветрыцца. Але і так люду хапала.
Да гэтага люду, здаецца, і зьвярнуўся небазнаўца:
Сабірайся, народ!
На ізбор’е на сход!
Гуй-га! Гуй-га!
З вечам радзіць, судзіць,
Як свой край бараніць.
Гуй-га! Гуй-га!
Бо ўжо вораг ідзець
Сьмерць і голад нясець.
Гуй-га! Гуй-га!..
І гэта апошняе яго Гуй-га раптам як набыло самастойнасьць, адарвалася ад вуснаў і скокам паскакала па зьнямела маўклівых зморшчынах месячнага пейзажу, то абрыўна падаючы, хаваючыся на імгненьне ў праломах упадзін былых мораў, кратэрах вулканаў, то выцягваючыся, выпаўзаючы з іх глыбіні на паверхню. А часам і імкліва выхопліваючыся, як з адчыненых наросхрыст дзьвярэй хаты, нібы нехта выкідваў, носцакам гнаў прэч і ад гэтага гону, ад наведваньня падземнай хаты, пушчанае чалавекам недарэчнае слоўца, здаецца, толькі мацнела, набывала галаснасьць, нібы амаладжвалася, прайшоўшы праз чорныя дзіркі невядомасьці месячнага глыбу. І небазнаўца, па ўсім, ведаў пра гэта пераўтваральнае амаладжэньне, уласьцівае спадарожніку матухны-зямлі.
Спадарожніку, які на самой справе таксама некалі быў зямлёй, толькі чамусьці пакінуў яе: проста зьбег, ці памкнуў у сусьвет, як Ной у свой час, ратуючыся ад нейкай навалы. Загрузіў гэты месячны каўчэг усім, што мелася на Зямлі, прыхапіў, а мо і скраў нешта яшчэ да гэтага часу невядомае, ня знойдзенае і неапазнанае зямлянамі, але край неабходнае ім. І вось гэта неапазнанае аказвала сябе зараз тут. І абодва Цмокі, здаецца, ведалі пра гэта, бо без зьдзіўленьня, толькі вельмі ўважліва і задуменна слухалі, як крыху блазнавата, а больш вольна гуляе па месячных сьцежках, морах і долах, падкінутае ім мо і на забаўку слова, разьняволены голас чалавека, які ўжо сышоў з зямлі разам са сваім словам.
І сам цяпер ён радаваўся гэтаму адроджанаму і амалоджанаму на Месяцы слову, слухаў яго бліскавічны месячны сьмех і грамнічны рогат, задаволена хітаў галавой. А голас, а слова даўно ўжо памерлага творцы неўміруча разьлягалася па прасьцягах космасу, жыло, гуляла і нават сваволіла сярод амярцьвелых камянёў. Прыпадала і аблашчвала стромыя скалы, з падскокам кацілася па маленькіх каменьчыках накшталт белых і чорных – добра абгарэлых у нябесных бегах зямных крэмняў. Ці ўсё ж больш дакладна, крэмняў касьмічных-метыярытных-каметных, выпаленых да душы ў сусьветных вандроўках, і было іх тут, на Месяцы, нябесных, а мо і зямныя сярод іх пракідваліся, незьлічона, як зерня жыта, альбо бобу ці гароху – бо ўсе кругленькія, пругкія, як да нечага падрыхтаваныя ўжо. Ці не да прарошчваньня і ўзыходу. Таму што надта ж яны нагадвалі насеньне, шчодрай жменей кінутае з сявенькі дбайным сейбітам.
Па гэтай касьмічнай ніве, ад аднаго да другога непрарослага яшчэ насеньня, кінутае творцам слова скакала з сокатам канюшыннага коніка, нібы жывячыся ад яго стоенай у іх сілай, адначасова і абуджаючы гэту сілу, памнажаючы яе да шматгалосься і сьпеўнасьці хору, да музыкі яднаньня сьвядомасьці цела, сэрца і галавы, што гучыць у кожным жывым адзіны толькі раз – у прадчуваньні вялікага каханьня.
Нешта падобнае адбывалася на Месяцы і зараз. Мёртвыя камені, камень скалаў, урослых у пракаветны пыл спадарожніка, панылыя валуны, крэмневае сеіва космасу, сутыкаючыся са словам, самі набывалі і голас, і мову. Камені імкнуліся гаварыць. Іх голас яшчэ глух у паглынальным пылу, назапашаным тут, у шматмільярднай зьнямеласьці стагоддзяў аддаленасьці ад матухны Зямлі яе спадарожніка. Але гэта багна, утвораная з непатрэбства і бясплоднасьці месячных радовішчаў была няздольна стрымаць слова, перашкодзіць яго руху. Яно пераадольвала яго ці не паўзком. А ўсё ж пераадольвала, дасягала зноў скал, валуноў, касьмічнага сейва і ці ня трэсла іх патрабавальнай сілай і ўмольнасьцю зямнога гуку, людскога голасу і слова. І камені адгукваліся, працятыя ім.
І ня толькі камені. Працяла і зямнога Цмока, ды так, што ён ледзь не адправіў на той сьвет і Біча, нечакана грымнуўшы:
– Гуй-га, Гуй-га… – грымнуў так, што Біч аж угнуўся. Такога зычнага і даволі брыдкага голасу ён ня чуў нават ад сваіх марцаўскіх супернікаў. Падобна, што і сам Цмок не чакаў і не здагадваўся, што здольны так крычаць. Але Бічу, хаця гэты рык і падкурчыў хвост, было больш цікава ці пакоціцца ён па Месяцы, як голас Творцы. Дарэчы, слухаючы гэты голас. Ён увесь час сачыў, дакуль ён сягне, дзе спатыкнецца і заглухне. І нідзе гэтага не адбылося. Голас Творцы пераадолеў усё на сваім шляху. А вось голас Цмока, хаця і значна мацнейшы, ня выдаліўся за плато Платона і таросы Цырка. Гэта мо зьдзівіла і самога Цмока:
– Пэўная Гуйня, – сказаў ён усьлед вельмі хутка атухламу рэху.
– Не гуйня, а Гуйга, – паправіў яго небазнаўца. – Поўная гуйня яшчэ наперадзе, бывае часам і рэдкая.
– Адкуль ты толькі ўсё ведаеш, – прабурчэў Цмок.
– З-пад кур, як і ўсе мы, – незласьліва адказаў яму небазнаўца. – А ты хіба яшчэ не разгадаў, што раней было – яйка ці курыца.
Цмок у адказ толькі паморшчыўся. Але яго суразмоўнік ужо ня бачыў гэтага, зьвярнуўся да коціка:
– Спазьніўся ты сюды, братка, твае суродзічы на гэтым пытаньні таксама галаву скруцілі. Ды так са скурчанымі галовамі ўсе да аднаго пагрузіліся ў караблі і пайшлі і ў сусьвет шукаць адказу на гэтае ж самае просьценькае зямное пытаньне. Во што дзеецца на сьвеце, калі ў ім занадта яйкагаловых. А простыя людзі жывуць яйкамі, а яйкагаловых больш паважаюць іх на патэльні. У яешні. А…
– А, уга і ага, – спыніў небазнаўцу месячны Цмок. – Хопіць, хопіць, дзядзька, разышоўся. Ты ж ня ў Вільні, а на Месяцы. І тут ужо надакучыла твая балбатня. Будзеш плявузгаць і далей, наладжу цябе зноў у твае паўночна-заходнія крэсы.
– Во так усюды, – крыху жартаўліва ўдавана, а больш з горыччу зазначыў павятовы Мікелянджэла. – Паўсюдна і ўсё на адзін капыл – спрэс адныя тыраны ды дыктатары. – І відавочна некага капіруючы: – Іно, людцы, яшчэ далей пабрыдзем…
І яны пабрылі. Два Цмокі, вечны вандроўнік і іх спадарожнік, маўкліва задумённы коцік Біч, былы інтэлігентны чалавек. Пабрылі па, здавалася б, ціха-мірнай і ў адрыве ад матухны-зямлі, скрыні Пандоры, пазбаўленай якіх б то ні было жарсьцяў. Але гэта толькі здавалася ім, мроілася, жадалася ў скручанай і зьвіхнутай зямной сьвядомасьці.
Цырк Платона, адкуль яны пачалі свой шлях, быў, пэўна, насамрэч толькі цыркам, забаўкай даверлівым дзецям, мо з паблажлівай усьмешкай таго ж старажытнага Платона , звыклага да штукарства яйкагаловага грэка. А адразу ж па-за цыркам пачыналася сапраўднае жыцьцё. І вельмі густое, жорсткае і крывавае. Кулешык зусім ня рэдкі з крышанамі чалавечыны. Жыцьцё цалкам зямное, і такога крутога замесу і ўзвару, такой канцэнтрацыі, нібы яны трапілі ў кінатэатр, у якім ішло сучаснае амерыканізавана абрасіяненае кіно, бандыцка-гангстэрскі баявік, трылер ці хічкокаўскі “ужасьцік”. Хаця магло абысьціся і без кінатэатру. Яны проста, седзячы ў сябе ў хаце, уключылі тэлескрыню, а там якраз паказвалі апошнія навіны… І хаця ніякай навіны Бічу ў іх не было, і не кіно, не карцінкі па тэлевізары паказвалі яму. Гэта было яго паўсядзённае жыцьцё. Тое, з чаго ён паходзіў сам, з чым звыкся і зросься. Але адна справа жыць сярод гэтых жахаў, зусім іншая – бачыць іх збоку, калі цябе тварам у тваю ж блявоціну, з галавой, па самую макаўку, у тваю ж яшчэ не астылую гарачую кроў. З галавой, зьняўшы з цябе жыўцом скуру, у тваю немачную сукравіцу, у твой смуродны ўжо гной і адбалелыя, адмерлыя жуду і страх.
А гавораць, што ў адну і тую ж раку, у адну і тую ваду нельга ступіць двойчы. Можна, можна. Толькі гэтая рака, толькі гэтая вада – мёртвая ўжо. Вада і рака, у якіх мылі нябожчыкаў – цябе нябогу. Твае тагасьветныя памыі, якія ж цябе прымушаюць піць. І выдаюць за напой жывы, жыватворны. А насамрэч, яго ні спажыць, ні выбляваць, як бы цябе ні ванітавала, якая б смага цябе ні паліла, бо ты сам ужо стваральнік і сейбіт небыцьця, мерцьвячыны. Таго, што зблізу і не прыкмячаеш, гідзішся, але апраўдваеш выпадковасьцю, зьбегам абставінаў, тым, што ты ня першы і не апошні – так жывуць усе і паўсюдна. А вось заўтра ты ўжо ўсё перайначыш, ачысьцішся і за гэтым жаданым будучым ачышчэньнем неўпрыкмет пачынаеш гадзіць і сам, бо перад гэтым ты таксама неўпрыкмет ужо страціў грэблівасьць да брыдоты і гідасьці свайго існаваньня. З мерцьвячыны, з мёртвай вады не выплываюць і не адраджаюцца нанава. Паратунак адзіны – толькі захлынуцца ў ёй, толькі поўнае і хутчэй за ўсё пасьмяротнае ўжо абнаўленьне.
І, падобна, сьведкамі гэтага змаганьня за пасьмяротнае абнаўленьне і сталі прышэльцы з зямлі, бо сама зямля, па ўсім, ужо няздольна была змагацца за сябе. Месячнае, касьмічнае змаганьне за зямлю было жудасным і бязьлітасным. Сьмерць у маўклівай сьцішанасьці сусьвету, у пагардзе і забыцьці на час і прастору ў безвагавай лёгкасьці космасу правіла забойна крывавы баль. На Месяцы са спазьненьнем, а мо і з апярэджаньнем – у перасьцярогу сусьвету – пракручвалася старое і бясконцае зямное кіно. Сусьвету – кіно, а зямельнікам – іх нязбытая рэчаіснасьць.
Уздыбленая нячутнасьцю выбухаў рушылася глеба, пракаветны друз і прах яе, нафтава ўчарнелы ад жывой чалавечай крыві і плоці, браўся тарфяна рудым пылам і веяўся , імкнучыся ні то ў апраметную, ні то зусім прэч ад пагібельнай планеты, каб на ёй не засталося і знаку ад былога жыцьця. Зямля пасылала космасу сігнал SOS. Што ня браў агонь, то падбіралі і нішчылі нелюдзі, падальшчыкі. У прадвесьнюю слоту шырокага дзедаўскага гасьцінца, сярод натоўпу зьняможаных людзей, хутчэй быдла, канаючы, падаў хлопчык. Людскі статак пакручаста абмінаў яго, як гадзюка абмінае спарахнелы баравы пень. Жанчына штурхала ў плечы маленькую дзяўчынку, надаючы ёй паскарэньне руху за статкам, ніцма лажылася на хлопчыка, захінаючы яго сваім целам і апраткай. Але ж з-за гэтай яе апраткі здрадліва вытыркаўся стаптаны абцасік абутку хлопчыка. Адзін з нелюдзяў зьлітасьцівіўся, захінуў той абцасік крысом сьвіткі жанчыны, другі – млява і абыякава тыцнуў штыхом карабіна пад яе левую лапатку. Жанчына сутаргава ўскінулася, прыўзьнялася над сваім сынам, але ж адразу і апала, ужо мёртвая, пэўна, баронячы яго, хаваючы ад вока нелюдзяў.
А дзяўчынку, дачку, што маці скіравала рухацца за натоўпам, на тупкім лапіку зямлі пры балоце жыўцом дзёрлі сабакі, упершыся тоўстымі пародзістымі пярэднімі зяпамі ў жывот і грудку агалялі з лахманоў, ухапіўшыся за ногі. Разадралі надвая. І было відно, як у адной і другой палове яе цела трапечуцца лёгкія, і штуршкамі пазбаўляючыся крыві, б’ецца, адганяючы жыцьцё, дзіцячае сэрца і блекла астываюць сінія вочы. А потым гэтыя яшчэ пульсуючыя рэшткі, нібы два сьветлафоры, два стоп-сігналы некаму кінулі ў вогнішча, што куродыміла за калючым дротам сярод бору пры гасьцінцы. І вогнішча здрыганулася, пыхнула полымем, прымаючы чалавечыну. І такіх вогнішчаў сярод бору каля гасьцінца было нямала, як кладаў на могілках. Ахоўнікам, качагарам з аўтаматамі і карабінамі навісу наперадзе было халаднавата ў прыбалацьці палескай дрыгвы і багны.
Абодва Цмокі, зямны і месячны, старанна хавалі адзін ад аднаго вочы. Тутэйшы нават заплюшчыўся. Але і з-пад самкнутых яго павекаў сачылася сьляза. І сьляза тая, на дзіва, была чыстая, як стэрыльная. І таму невядома, па-людску горкая і пякучая ці толькі касьмічна дабрадзейна спачувальная. Яго брацельнік, зямны Цмок, сьлязы ж не пусьціў, а толькі грувастка раздзьмуўся і клякатаў у сярэдзіне, пэўна, зьмеевіком, перапоўненым ды так ні разу і не спарожненым, што ўвогуле зразумела: зямная сьляза і тое, што ліецца са зьмеевіка – аднаго паходжаньня, аднаго зьмесьціва, аднаго кшталту і напаўненьня. Як аднаразовага ўжытку шпрыц з абязбольваючым, падобна тэлевізійнай вежы Астанкіна ці тэлегмахам у Менску на Макаёнка, 9. Іх аб’ядноўвае адна і тая ж нарката – сапраўдны опіум для народу, каб утрымліваць яго ў здранцьвеньні і прыдуркаватасьці.
Толькі здранцьвеньне зямнога Цмока было падманлівым. Так, пазбаўляючыся паўсядзённасьці, ён думаў, хутчэй зноў жа, рэлаксіраваў, зьбягаючы, як пад настрой, ці то ў далёкае мінулае, ці то ў такое ж далёкае будучае. Нельга сказаць, што яго не кранаў чужы боль і чужыя пакуты, але ён ужо даўно адхварэў на іх. Больш таго, людзі былі варты сваёй крывавай долі. Кроў-то была іх, вось і трэба было берагчы яе, ашчажацца, а яны папусьціліся, былі рады сваёй і чужой крыві. І з радасьці стварылі вялікую кроў зямлі. Спачатку абакралі зямлю, а потым пачалі яе забіваць. Не трымаючы і ў галаве, што забіваюць сябе, што гэта нішто іншае, як самагубства.
Але гэта іх справа. Справа людзей і зямлі. Спрахнуць – туды ім і дарога. Адвечная гэтаму зямному люду дарога ў нікуды. Зямля, чацьвяртаваная, а мо і апалавіненая вар’яцтвам сваіх насельнікаў, тых, каго сама ж парадзіла і прытуліла, яшчэ мае сілу ўпарадкаваць іх. І каторае ўжо тысячагоддзе парадкуе. На зямлі ўжо даўно больш магілаў, чым жывых людзей. І Цмоку ўжо ня надта шкада іх, бо ён ведаў і лепшых. Толькі тых лепшых зьвялі і вынішчылі во гэтыя. Каторыя сёньня зводзяць і нішчаць саміх сябе.
Цмока ж больш непакоіў яго ўласны лёс, і ня ў сэньсе нават жыцьця. Ён вечны. Толькі ж вялікае пытаньне, дзе і з кім яго вечнасьць. Быць вечнаму сам-насам з сабой – непрыстойна. Няўміручасьць, бесьсьмяротнасьць нечага вартыя толькі сярод жывой вечнасьці, той, што некалі вызваліла, паклікала яго з небыцьця. Стварыла амаль з нічога: трохі з гора, трохі са шчасьця, страху, зьдзіўленьня, спалоху і сьмеласьці. І гэта зьлепленае з непатрэбства немаўля аказалася на дзіва жывучым: казка, казань, сказ – рошчына была з мукі, што малолася на жорнах часу, а зерне – з праху сейбітаў. І ўзыходзіла, радзіла тое зерне ня толькі коласам, але і голасам, гукам і словам. Словам, сёньня забытым і збытым. А разам з ім пачалі зьнікаць і казаньні, сказы і казкі. Гэта значыць, былі прыгавораны да забыцьця, сыходу і выраю ўсе Дамавікі, Русалкі ды Вохі.
Вось і балела Цмоку, гэтага свайго народцу было шкода, а потым толькі ўжо і чалавека, які, мяркуй як хочаш, быў творцам, хроснай маці і хросным бацькам, спавівальнай бабуляй гэтага народцу. І таму ім было наканавана жыць толькі разам. І паміраць таксама толькі разам. І па ўсім, першымі павінны былі адысьці людзі. Ім больш да спадобы была ўсё ж сьмерць. Яны ня вытрымалі свайго прызначэньня. Жывыя, з плоці і крыві, на паверку яны аказаліся слабейшымі тых, уяўных зданяў і прывідаў, якіх самі ж і стварылі. Надышоў, прысьпеў час мяняць чалавечую пароду ці карэнным чынам абнаўляць яе. Асабліва гэтых, так званых творцаў ці вытворцаў, адзін з якіх знаходзіўся тут жа, на Месяцы, побач з ім, з Цмокам.
Кіпела кіпнем, бралася пенай і парам, сьляпіла вочы сусьвету жывая чалавечая кроў, а ён і не дбаў. Адно нешта занатоўваў, нешта запісваў у свае жоўклыя, падобныя на пергамент і ці не з чалавечай скуры паперы ды маляваў з крывавай натуры свае крывавыя малюнкі. Пэндзаль і фарбы яго былі таксама крывавыя. І Цмок ня вытрываў:
– Чаму і навошта? – спытаў ён у творцы.
– А таму… І таму! Таму!
– Гэта ж каму – таму?
Таму і ўсё. І конча… А хутчэй самому сабе. Бо калі табе няма чаго сказаць самому сабе, не дакучай і іншым. Першы крык і апошні стогн заўсёды толькі самому сабе. Вось і я заўсёды і паўсюдна, як першы раз, крычу і апошні раз стагну, – сказаў мастак. І Цмок замоўк, пэўна зразумеў яго. Хаця паразуменьне з творцамі давалася яму з цяжкасьцю. Ня надта прывячаў ён гэту пароду, як лічыў, хлусаў ды пляткароў. Гэта ж яны ўвялі ў вушы ўсяму сьвету, нібы ён, Цмок, жыўцом жарэ людзей… Хлусяць, хлусяць. Ну, схарчыў таго-сяго неўпрыкмет. А сам чалавек за сваё жыцьцё колькі харчыць камароў ды мух. А самі гэтыя мастакі і творцы ды ўсе спрэс гуманісты, колькі спажылі чалавечыны. Ці ня іх жа спакушаным і вытанчаным розумам зямля і чалавецтва даведзены да краю, да бездані… Не, прарэджваць і прарэджваць трэба чалавечую пароду. Хаця на зямлі няма нічога больш учэпістага за пустазельле. Ведаць бы, дзе плевелы, а дзе зерне. Ён ня ведае, і ніхто ня ведае. Таму – толькі абнаўленьне, толькі абнаўленьне.
Абнаўленьне і новая братчына. Бо калі ўжо гіне самае нявіннае і бяскрыўднае – казка, калі зямля ўжо не ўбірае крыві, калі гэта зямная кроў хлынула ўжо ў космас, і мастак пачынае нема лямантаваць, тварыць кроўю, – і ці мастак, ці ня сам ужо Творца – ці не яго гэта апошні ўсхліп і стогн: “Гуй-га, гуй-га, гуй-га. Аніякая гэта ўжо ня гуй-га, а сапраўды поўная Гуйня. Без паданьня, сказа і казкі, бяз гуку і слова. Забыцьцё і немач.
Біч, пэўна, больш за ўсіх адчуваў гэту немач. Немачнае здранцьвеньне раптам і разам як забіла яго, выпаліла жаданьне і патрэбу жыць, ён адмаўляў яму. Адмаўляў, здаецца, пасьмяротна, тагасьветна ўжо, бо зусім не жанчыну там, на зямлі, ці тут, на Месяцы, якая розьніца, мімаходзь прыпіналі штыхом да яе дзіцяці, не дзяўчынку дзёрлі жыўцом сабакі і жыўцом яшчэ палілі яе сэрца. І зусім не чужога хлопчыка несла на плячах чужая старая праз міннае поле, а пазьней выцягвала яго ўжо з таго сьвету, адганяла сьмерць і загаворвала, вяртала яму кроў, кроў забітых маці і сястры, што прыбралі сьсівелы дзедаўскі гасьцінец і агонь. Ён пазнаў усіх гэтых нябожчыкаў: пазнаў самога сябе ў кожным з іх. Усе яны собілі яму ўжо з таго сьвету.
І ня толькі собілі. Яны сабралі яго па крывінцы, з паветра, якім самі некалі дыхалі і якое яшчэ ня зьнікла з пакінутай імі зямлі. Склалі, адрадзілі, абралі менавіта яго і паслалі, прывялі да таго адзінага, што ацалеў з іх роду. Адрадзілі, паслалі і прывялі. Без напутнага слова і моўленага ўслых загаду і наказу. Толькі ж, пэўна, загад і наказ былі, былі, як заведзена, маўклівы загад мёртвых, іх праху, праху іх кароткага і пакутнага жыцьця. Але ці ж здольны ён нарачонае і запаведанае яму, выканаць волю іх праху, калі ён сам цяпер ужо амаль што прах.
Біч, нібыта ў мораку, адчуваў, як меркне сьвядомасьць і губляецца, агаляючы скуру, поўсьць, і сама скура аблазіць. Здымаецца паслойна, панчохай, як абнаўляльна здымае яе гадзюка ў наканаваны ёй час, ушчаміўшыся вузкім вёрткім целам паміж двух шурпатых пры карані лазінаў. Невядома, баліць пры гэтым балотнаму гаду, а Бічу балела, таму што разам з поўсьцю і скурай гублялася і цела, нібыта яго чацьвяртавалі, ці нават апалавінілі, як тыя ж сабакі распалавінілі дзяўчынку.
І з гэтым болем, але ўсё ж пры поўсьці і скуры, як у тумане, ён пацёгся сьледам за Цмокамі і небазнаўцам да Месячнай хаты, якую яны зусім нядаўна пакінулі. І пакуль не паказалася тая хата, ішлі моўчкі. Толькі зямны Цмок спытаўся ў небазнаўца:
– А куды падзеліся луніды і плоскатварыя, пра якіх ты столькі трындзеў?
Небазнаўца, пэўна, трохі пакрыўдзіўся і дакарыў Цмока:
– Цёмны ты і ёсьць цёмны…
– Цёмны, – пагадзіўся Цмок. – Цёмны, таму што жыву там, дзе некалі жыў і ты. У падчарэўі, у краі, дзе даўно ўжо пераблыталі сэрца з пупам і яшчэ з нечым, чаго ў пласкатварых мо і няма.
– Ёсьць, – адказаў небазнаўца. – І яны яшчэ некаму гэта пакажуць, пакажуць… Недарэмна ж аднаго з іх абрала Русалка. Прыспала. Але ён прачнецца. Другі ў цябе пад бокам, на кургане, трэці набірае сілы сярод мёртвых. На пагосьце ў старажытным княстве. Прарос, узышоў каменным крыжом па-над вечным спакоем вады пры пяці рэках. Вялікае мноства шчыруе і рупіцца. Арэ, сее. А тыя, што тут засталіся, амалоджваюцца ў перастваральных дзірках. Бачыў праломіны дзьвярэй – там яны. Я іх рыхтую, каб выправіць на зямлю. Яны прыдуць яшчэ туды, усе зьбяруцца. Брат пазнае брата, і камяні загавораць…
Пра гэта ж самае завялі гаворку на разьвітаньне і абодва Цмокі:
– Чакайце, чакайце, – сказаў месячны Цмок.
– Колькі ж можна. Нашы з табой: чакайце. Чужынцы: чакайце. Бальшавікі: чакайце. Дэмакраты… А жыць калі?
Гэта пытаньне зямнога Цмока засталося без адказу, як ня прагнуў пачуць яго Біч. Але калі коцік са сваім Цмокам зноў ступілі на Месячную сьцежку. Ужо амаль наўздагон ім было моўлена:
– Была ноч – будзе і дзень. Возьнік ужо напагатове. Возьнік ужо запрагае каня. І Зямлі будзе пасланы знак. Будзе знак. Знак трэці. І апошні.
Братчына
І была ноч. І быў дзень. І быў знак. Трэці, апошні.
І была братчына.
У тую ноч яму соладка спалася. І хацелася спаць, бо сьніў нешта хаця і неўразумелае, але прыгожае. Нешта ўсё зьзяла ў заплюшчаных вачах, зіхацела. І сьвятло было ня надта зыркім, супакойваючым. Ноч спавівала яго замілаваньнем любасьці і асалоды шчасьлівага абуджэньня. Як гэта бывае толькі ў дзяцінстве, калі ты ныраеш у цемру з неадольным і сьветлым чаканьнем ранку, сонейка і прыемнага. Адкладзенага з вечара на гэты абуджальны ранак занятку, у чаканьні новага дня, які мо ніколі ўжо ня скончыцца.
Але пры ўсім гэтым сон яго быў чуйны, поўны шэптаў, шолахаў і гукаў. Усе яны, здавалася яму, прыналежалі зусім ня гэтай ночы. Наплывалі аднекуль здалёку, з мінуўшчыны, ад чаго хутчэй звычайнага білася і тахкала сэрца, абмірала, смылела і шчымела. Зноў жа, як у дзяцінстве, калі сны такія падманна праўдзівыя, што ня хочацца з імі разлучацца, хочацца ўвайсьці і застацца ў іх і з імі назаўсёды. І сёньня, уначы у яго атрымлівалася гэта, ад чаго яму аж апякала пяты і сьвярбела пад каленямі. Нецярпліва сьвярбелі і рукі, нібы хтосьці прымушаў іх неадкладна справіць нейкую вельмі патрэбную работу. Справу, якая была зададзена яму яшчэ ў маленстве, а ён за ўсе годы так і не распачаў яе. Не распачаў рабіць наканаванае. Але што гэта, наканаванае, ён нават і ў сьне ня мог прыгадаць.
І мо менавіта таму нічога ў яго не заладзілася, калі прачнуўся. З самага ранку ўсё пайшло ня так, не туды і ня ўпраўна, як у зломка нейкага ці пустадомка. За што б ні браўся, усё валілася з рук, білася, трушчылася. Нават звыклая да яго рук сакера, і тая наравіла да шкоды. І была б яго воля і ўлада над ёй, ён бы ўтапіў яе ці адкруціў галаву. З памяркоўных то з памяркоўных ён, але заўсёды гатовы адсекчы рукавы ўласнай сарочкі, калі надта ўжо яны распусьціліся і матляюцца, замінаюць рабіць. І абсякаў неаднойчы тыя рукавы, нават у сарочак зусім новых, асабліва новых – не прырасьлі яны яшчэ да яго. На калоду – шах зьлева, шах – справа. Спатрэбіцца, дык і руку так. Калі яна лішняя.
І сёньня ён ледзь не дайшоў да таго, каб абсекчы сабе рукі, Бог мілаваў. А вось рукавы новай сарочкі ўладзіў. Але не супакоіўся, бо пачалося ўжо чорт ведае, што. Поўная чартаўшчына і херовіна, а херовіна, як вядома, яна і рэдкая бывае. Прапала электрычнасьць, хоць ты бяры вядро ды бяжы іскру шукаць, як гэта было з ім на пачатку самастойнай работы. Штукары-электрыкі далі яму вядро і паслалі да бетоншчыкаў за іскрай, а тыя ў гэтае вядрышча – літраў пад пятнаццаць – поўненька, з верхам нават, адшкадавалі бетону. Сьмех дый годзе.
Але цяпер з электрычнасьцю сьмеху не было. Кабель ад трансфарматара да хаты быў падземны, трохфазка. І яго аднойчы прабівала ўжо. Давялося з тыдзень біць шурфы і капаць канавы, каб знайсьці прабой, згубленую фазу. І вось, пэўна, тое ж самае пачнецца зноў. Лямпачка ў хаце, як сігналячы некаму SOS, SOS, SOS, доўга ліхаманкава тлела і мігцела. А потым разьвітальна лыпнула паміральнай чырваньню і патухла.
Ён яшчэ на нешта спадзяваўся, надта ж не хацелася зноў у далакопы. Тройчы бегаў да трансфарматарнай будкі, думаў, што абыдзецца, што гэта проста так выбівае фідэр. Пстрыкаў кнопкамі і тузаў туды-сюды рубільнік. Але фідэрны аўтамат – аўтамат ён і ёсьць аўтамат – быў няўмольны. Па-вайсковаму казённа і суха пстрыкаў схаванымі ў яго ахоўным чэраве металёвымі сківіцамі і выключаўся. І нечага было спадзявацца на цуд.
А тут яшчэ ў хаце ні кроплі вады. А да гэтага ён заўсёды меў у галаве: хата не павінна заставацца бяз трох рэчаў: хлеба, солі і вады. Тут жа папусьціўся. Усе вёдры і бітон сухенькія: ні гарбаты сагрэць, ні простай вады, каб даўкі ў горле камяк ад крыўды на самога сябе пракаўтнуць. Да чаго ж сёньняшні чалавек аніякі не гаспадар у сваім селішчы, у сваёй хаце. Не гаспадар нават самому сабе. Колісь гаспадар, а сёньня папіхач. І ці ўжо не назаўсёды толькі папіхач. Сваёй волі, самастойнасьці ні на грошык. Ад усіх залежыць, усім кланяецца, усіх просіць. Вось і з гэтай вадой. Раней, каб папіць яе, трэба была яму электрычнасьць, сьвідравіна, помпа, трубы. Свая ж пры хаце ці на вуліцы студня…
І якая студня ў дзяцінстве была на іх вуліцы, які глыбозны калодзезь, пад дваццаць метраў да вады, ад якой зубы ламіла і цела парным потам адразу ж бралася. Пра зоркі, што ні ўдзень, ні ўначы ня зводзіліся ў калодзежы, і гаворкі няма. А яшчэ ў адно лета пры самай вадзе ляжаў там на дубовай штандары, жоўценька пабліскваў медалёк «За взятие Берлина». Бацькаў медалёк, ён гуляў ім з хлопцамі ў прысьценак, бо ня меў капеек. Гуляў і выйграваў. Ды нечакана выпусьціў з рук – на зоркі ў калодзежы загледзеўся. Думаў, што ўсё, з канцом. Медаль толькі булькне ў ваду і зьнікне назаўсёды, патоне. Ня зьнік, не патануў, лёг, як упячатаўся, на ўчарнелыя дубовыя грудзі прыдоньня вулічнага калодзежу. І ён яшчэ доўга прыпадаў да зруба, адшукваючы вачыма бацькаў медалёк, пакуль бронза не схапілася зялёнай пацінай і не зраслася з п’едэсталам. А калі гэта адбылося, даставаў і піў ваду са свайго калодзежа, нібыта браў яе ў Берліне, і заўсёды адчуваў у ёй крыху гаркавы прысмак бронзы, медзі.
Сёньня ж яго гарадская вада толькі з пахам хлоркі, грамадскай прыбіральні. А цяпер, па-за горадам, яе і зусім няма. Няма вады, няма электрычнасьці, сарочкі, лічы, ужо няма. А тут яшчэ і кот пад нагамі блытаецца, што пута, кроку зрабіць не дае. Блытаецца, верашчыць і ўсё ў вочы зазірае. На рукі яго – дык і пальцы пакусвае, долу просіцца і скача.
Сам ня ведаючы чаму, ён зайшоў у хлеў, дзе захоўваўся садовы інструмент. Аглядзеў гэты інструмент: матаблок, косы, бензапілу, капаніцы. Не, нічога з гэтага зараз яму не патрэбна было. А вось рыдлёўка... Рыдлёўка як сама кінулася яму ў рукі, нібы хтосьці яго падштурхнуў да яе, прымусіў узяць. І ён узяў, ня цямячы чаму, навошта. Узяў і доўга непаразумела і зьдзіўлена трымаў у руках, ня ведаючы, куды яе падзець, што з ёй рабіць. І ў галаве не трымаў, каб нешта капаць, тым больш калодзеж, думка пра які чамусьці неадчэпна круцілася ў галаве.
Патрэбна гэта то патрэбна, але не такі ён ужо дурны, каб брацца за такую справу з налёту ды аднаму. Гэта толькі талакою можна, ды мець яшчэ чалавека, які больш за іншых ведае пра ваду, чалавека, мо і параднёнага з вадой. Вадзяніка, якому яна што маці родная ці каханка. Захоча – прыгалубіць і пакажацца, праблісьне крынічным вочкам, аблашчыць і спатоліць вечнасьцю сваёй лагоднасьці і пяшчоты. А каго няўзьлюбіць, то ён можа і зьвекаваць каля вады, высьмягнуць каля яе, але так ніколі ўдосыць і не напіцца, а то яшчэ і горш – выхварае ад яе, улетку, у сьпёку скуламі пакрыецца, спаганіць сваю кроў.
І такое ён бачыў тут на свае вочы. Быў сьведкам таму, як зьнікла крынічка. Якая мо колісь дала пачатак гэтай рэчцы. Месца каля той крынічкі пры кургане, якіх безьліч у гэтым краі, упадабаў адзін з багаценькіх бізьнесоўцаў, алігархаў, як сёньня кажуць.Адбудаваўся, як некалі царквы толькі, храмы будавалі. Але ўсё яму было мала, намерыўся прыхапіць, прыватызаваць і крынічку. Выгарадзіў яе ад ракі, аздобіў гранітам, мармурам, ды яшчэ нейкія заморскія камяні прыцягнуў, на грудзі крынічцы той ускінуў. І парэбрыкі з тых камянёў пракінуў, склаў з іх жа сьцены. Маўзалей, сапраўдны Маўзалей, хоць занось, васпане , яснавяльможнага нябожчыка і хай ён там сабе вечна пануе. Мо так з цягам часу і планавалася. Але што адбылося насамрэч. Наваяўленая царква, маёнтак і палац не саступіць Мірскаму ці Нясьвіжскаму, дзярэ вочы небу. Маўзалей сьлепіць сонца, так кожны дзень яго мыюць і шаруюць шампунямі. А ваду для гэтага бяруць і завозяць з рэчкі, бо тут яе няма. Крынічка зьнікла, прапала, як і не было яе. А рэчка непадалеку як цякла, так і цячэ, ніколькі ня страціла ні бруістасьці, ні плыні, нібы тая ж самая крынічка з падыспаду, па жылах, што, пэўна, павярнулі ўглыб зямлі, падсочвае і жывіць раку. А ў Маўзалеі толькі тхло, сырасьць, вільгаць ды жабы з жабянятамі раскашуюць.
І гэта было б мо яшчэ і ня дзіва, каб ня ўздумаў бізьнесовец, уладальнік маёнтка і Маўзалею, адшукаць і вярнуць крынічку. Наняў рабочых, трох хахлоў, аднекуль з Сумшчыны ці Чарнігаўшчыны, што на той час блэндалі тут. Хлопцы што валы, кроў з малаком. Ім бы на радзіме пароду паляпшаць, а яны вымушаныя былі карыстаць мясцовых пярэдаек – саламяных удоваў ды смаркачак, вучаніц старэйшых класаў, бо на сумшчыне ды чарнігаўшчыне апроч таго ж паляпшэньня сваёй пароды, іншага занятку не прадбачылася. Беспрацоўныя яны былі, вось і туляліся па белым сьвеце, марна зводзячы сілу, час і насеньне.
Гэтая тройца хахлоў убіла лета, дамагаючыся даступіцца да вады, выкапаць калодзеж, вярнуць крынічку. Кожны дзень, вечар ім здавалася, што во зараз яны дамагуцца свайго, таму што даўно пройдзены пясок і жвір, выбраны камяні і галька – дарэчы, вельмі роўненькая, як абсмоктаная крынічкай, абцалаваная яе водамі, – пройдзены ўкрыўныя, замковыя чырвоная і блакітная гліны, раскіслы ад блізкасьці вільгаці мо нават падземнага плывуна сапрапельны спажыўны і лекавы глей, а сапраўднай вады ўсё няма і няма. І недзе ж тут яна, побач, зусім блізенька дыхае, увачавідкі горнецца да той жа галькі, мілуецца з прахам пракаветнага глею, а чалавеку не даецца, не паказваецца. Адно толькі, калі вока ў вока – чалавечае вока і вока кроплі вады – пуката міргне тады гэта кропля прадоньнем зрэнкі, адарвецца ад каменьчыка ў сьцяне калодзежа і абрынецца долу, на абутак землякопу. Іголачкамі распырскаецца па скуры яго чобатаў ці чаравікаў, нібыта папярэджваючы: гэта ўсё. І марныя, чалавеча, усе твае намаганьні, нічога з іх ня будзе.
І не было. Хаця іншым разам з вечара здавалася: ёсьць, будзе. Вады на дне калодзежа зьбіралася пад падэшвы абутку. Але ранкам яна зьнікала, як нехта высмоктваў яе і нават крыху падсушваў дно і абтупваў яго, бо ў ацьвярдзелай сярэдзіне захоўвалася некалькі кропель, нібыта сьлёзак, як кот наплакаў. І больш нічога. Хаця і ён сам раз ці два браўся дапамагаць далакопам, таму што крыху ведаў гэту справу. Больш за іх быў спрактыкаваны капаць зямлю, прайшоў гэту навуку ў геолагаразьведцы, у Саянах. Рабіў праходчыкам на пошуках золата, біў шурфы часам глыбінёй пад дваццаць метраў. Паказаў, што такое двайны і трайны перакід грунту з дапамогай сьпецыяльных палкоў, як трэба дасягаць залежаў карэнных парод і садзіцца на жылу. Спрабуючы выйсьці на жылу вады, кувадлам і ломам браўся ва ўсе чатыры бакі калодзежа.
Адчуваў прысутнасьць вады і ў той жа час недасягальнасьць, уцёкі той вады, калі ўжо непасрэдна набліжаўся, натыкаўся на яе. Вада іншым разам аж раўла ў глыбіні калодзежа, па-за ўсімі яго чатырма сьценамі. І рабілася боязна, што яна вось-вось прарвецца, хлыне. І хлыне так, такім вадаспадам і фантанам, што пахавае ня толькі людзей ў калодзежы, але і затопіць усё навакольле. Ня хлынула, не прарвала, хаця ломік з бакавых шчылінаў выходзіў мокры, і хвіліну-другую тыя шчыліны струменілі. Толькі квола, перарывіста, як дыхае хворы на лёгкія ці астму чалавек. Дыхае канаючы, бо струмень адразу ж надсадна, як на апошнім уздыху, драбніўся, пырскаў і захлынаўся. А са шчыліны цягнула слабенькім ветрыкам.
Менавіта, слухаючы той ветрык даланёй, адчуваючы яго пагрозьлівую непрыхільнасьць і варожасьць, ён зразумеў, што справа тут мёртвая і безнадзейная. Калі паўсюдна ў гэтых мясьцінах, нават не каля рэчкі, на пагорках, першы ваданосны слой залягаў на глыбіні шасьці метраў, другі, больш моцны, на васемнаццаці, а тут пройдзена ўжо добра за дваццаць, – лавачку трэба неадкладна закрываць, бо яна нячыстая, надта ж нячыстая. І хутка, вельмі хутка будзе бяда, будуць нябожчыкі і пахаваньні. Гэта ён добра ведаў, на ўсё жыцьцё ўсьвядоміў, робячы яшчэ ў геолагаразьведцы, шукаючы золата.
Зямля ня любіць настырнасьці і нахабнасьці. Яна не трывае гвалту і бароніцца, захінаючыся сьмерцю. Калі яна закапыліць губы, гэта значыць, што ёй ужо край. І самае лепшае паразумецца з ёй і адступіць, а то і засьляпіцца – і прэч, прэч, пакуль яна цябе яшчэ не запомніла і не прыбрала, каб ты больш ніколі не дакучаў і не замінаў ёй.
Гэта ён і параіў хахлам пасьля дваццаць пятага метра калодзежа, калі ў ім ўжо адчувальна цяжка стала дыхаць, дыханьне нябачнай вады і чалавека пачалі амаль што зьлівацца ў адзінае, астматычна хваравітае:
– Давайце, хлопчыкі, ногі ў рукі і прэч ад гэтай ямы. І як мага далей, лепш да ненькі Украіны. – Што тыя, пэўна, і зрабілі, бо ўжо наступным ранкам пасьля гэтых словаў ён не знайшоў іх каля так і не дакапанага калодзежа. Толькі тры рыдлёўкі на кучы зямлі і бізнэсовец каля іх, паблізу ўзьведзенага ім Маўзалею для крынічкі. Дарэчы, з тым бізнэсоўцам таксама пачало тварыцца нешта незразумелае, нядобрае. Ён перастаў даглядаць, мыць і шараваць шампунямі камяні Маўзалею. Падобна, і сам мыўся гады ў рады, бо на твары яго пачала праглядваць цьмянай шэраньню зямля, як гэта заўсёды бывае, калі чалавек ходзіць па краі жыцьця. Пайшлі чуткі, што палац выстаўлены на продаж, гаспадар – банкрут. А ў хуткім часе яго арыштавалі.
Усё гэта чамусьці прыгадалася яму, калі ён ужо выйшаў з хлява, склаўшы рукі, абапершыся падбародкам на чаранок рыдлёўкі, слупам прыстыў сярод двара, ня ведаючы, навошта яму гэты заступ, што з ім рабіць і куды падзець. І яшчэ, невядома чаму і да чаго, прыгадалася, што вільгаць на ломіку, якім ён дзёўб бакі таго калодзежа, кропелькі вады, што нібыта сьлёзы на яго дне праступалі ранкам, былі як насамрэч сьлёзы – саланаватыя. Ён яшчэ падзівіўся абіральнай прыхамасьці і зьвілістасьці сваёй памяці. Як пачалося нешта зусім ужо незвычайнае – па-за памяцьцю і розумам чалавека, яго памяцьцю і розумам.
Як хмара нейкая, а хутчэй сьветлае воблака прасьлізнула над галавой, зьлёгку круцянула, ускудлачыла валасы і, угрэўна выклікаючы торк крыві ў падушачках пальцаў, мякенька і цёпла пагладзіла голыя рукі, што ўсё яшчэ сьціскалі чаранок лапаты. І тут ён мог паклясьціся, што цяпло тое сыходзіла ад лапаты, ад дрэва яе чаранка, нібыта зноў ажываў, набрыняў пазбытымі сокамі даўно ўжо сьсечанага дрэва, сокамі разлучонай з ім зямлі.
Але клясьціся не выпадала, як не выпадала ўцяміць, зразумець, наколькі праўдзівымі, а ня моракавымі былі яго адчуваньні, бо ўсё, што адбылося потым, вельмі нагадвала самы сапраўдны морак. Воблака мела зусім ня ўяўную, не прывідную сілу і моц. І адразу ж выказала тую сілу і моц, спрабуючы зрушыць, выкарчаваць яго з падворку, адарваць ад зямлі. Толькі ён не паддаўся, хаця і добра пахіснуўся і па сваёй ужо ахвоце ступіў, рушыў са двара, на пшанічнае поле. Што з яго боку аблямцоўвала вялікі загон рапсу ўжо ў квецені.
Пшанічнае поле гаварыла, але ня мовай яшчэ гнутка паслухмяных ветру сьцяблоў, ня мовай відавочна пазначаных ужо зернем каласоў. То была незразумелая яму мова шматлікіх і нябачных лугавых летніх конікаў. Толькі яны маглі так касіць ужо скошаную канюшыну, абрынуўшыся як з неба, далгалыга ўчапіўшыся за адну-адзіную ацалеўшую ад касілкі ці касы галаваста-ружовую кветку сенажаці. Скрыгат, скрып, сакатаньне нябачных, неіснуючых конікаў забіваў вушы.
А пад гэту аглухласьць у той жа час і на небе адбывалася нешта неспасьціжнае. Воблака пашырылася, зрабілася больш шчытным і пацьмянела. Цьмянасьць гэта займела межы і набыла абрысы чагосьці добра вядомага яму, але таксама добра і забытага. З больш сьвежай памяці, кніжнай і тэлевізійнай, здалося – падводнай лодкі. Але ўжо ў наступнае імгненьне, пазбавіўшыся гэтай падсунутай яму кніжнасьці і тэлевізійнасьці, зразумеў: не, не падводная лодка. Здаўна, з маленства знаёмы яму і тым жа збытым маленствам прываблівы і любы – човен. Човен, як на плыні хваляў, хваляў, падобна, зусім ня ветраных, а тых, што сыходзілі, дасылаліся прыязным яму глыбам ракі ці старыцы, згодна пагойдваўся вастраватай дзюбай чорнага носа на вадзе.
І былі ў тым чоўне людзі, і не адзін чалавек, і ня два. Але толькі абрысы, не пазнавальныя яго вокам постаці. Постаці, якія мо і не хацелі быць апазнанымі: хто іх бачыў, хто іх помніць – той здагадаецца. І як жа яму было ня помніць самога сябе. Хаця ён толькі аднойчы сярод ночы вось так, нячутна, амаль неіснавальна, забыцьцёва морачна разам з дзедам і бацькам плыў на тым чоўне. Чоўне, як і калыска ў іх хаце, вымайстраваным з аднаго дрэва. Толькі човен з камля асіны і больш выпалены, а калыска – з сутунку, што застаўся ўжо ад човена. І выдзеўбаваная далатамі і склюдамі, каб ён ня дыхаў пахам дыму і агню. Але ж агонь усёроўна быў, у комінку пры печы ля яго ўзножжа і над яго галавой пад бажніцай, дзе звычайна ставілі сьвечку. Агонь у нагах, агонь над галавой. І абодва перад вачыма – у вочы і ўваччу, каб заўчасна ня ўбачыць яго перад сабой, ня ўзяць яго у рукі, але і не забывацца, не забывацца, што ён блізка, побач.
Агонь быў і цяпер у тым, што нагадала яму човен. Толькі адзін ужо, невялічкае цяпельца наперад носу чоўна. Як і тады, калі ён, ашчаперыўшы барты чоўна, сядзеў пасярэдзіне яго, кіруючыся ні то ў нябыт, ні то ў вечнасьць. Дзед, як зьлеплены з цемры, веславаў на карме. Патрэскваючы жоўцю і смолам хваёвых каранёў гарэла цяпельца на блясе крыху збоку наперадзе чоўна. Полымя таго цяпельца бронзай і меддзю накладвалася на ваду і твар бацькі, першабытна наструненага з самаробнай астрогай напагатову. І ў той ужо час яны займаліся забытай першабытнай справай. Лучылі рыбу, прываблівалі, чаравалі яе агнём, здабывалі астрогай...
І тут, побач з яго падворкам, тварылася штосьці данельга першабытнае, у небе над пшанічным полем дый на самім поле. Скрыпелі, сакаталі конікі, а, здаецца, зусім ня конікі: так яшчэ здольны шамацець, ходзячы па пожні, вожыкі. Але іх таксама не было відно, хаця яны і вадзіліся, жылі пад елкай, якую сам ён і пасадзіў. Вырошчвалі рыжыкі, і надта гожыя, кругленькія, таўсмаценькія і бурштынава цёплыя на пагляд, нібыта гэта насамрэч не грыбы, а бурштын такі вожыкавы – уцеха ім і ўборы. А ён амаль ня браў, ня рэзаў тых рыжыкаў, гэта было толькі іх, толькі вожыкава. Грэх жа малых крыўдзіць.
Але вожыкаў пад елкай было толькі пяцера, столькі ён налічыў, назіраючы іх шэсьце ў сонечныя дні: маці, што ступка ці дзяжа з колка рыжаватымі сьлядкамі пацёкаў рошчыны па сваіх іголках, і чацьвёра, здаецца, надта паслухмяных сынкоў, якія, пільнуючыся маці, кволенька сьлед у сьлед, што шэрыя шнурочкі, цягнуліся за ёй на сваіх яшчэ неакрэплых, ня зьведаўшых дарог ножках.
Пяць вожыкаў мелася ў яго гаспадарцы, але калі на самой справе цяпер на пшанічным полі вожыкі, то пяцьцю тут і ня пахне. Тут іх процьма і процьма. Жывых разам столькі, пэўна, і не сабраць, толькі калі падняць тых, што сваё ўжо аджылі, ды аб’яднаць іх з конікамі і запусьціць гэты гурт на поле, во тады яны здолеюць утварыць нешта падобнае, што адбываецца зараз.
Адбывалася ж, высьпявала штосьці сапраўды надзвычайнае, першастваральна неверагоднае. Як з нябыту туманова разжывіста яўлены яму човен. Агеньчык у тым чоўне, неапазнаныя постаці ні то людзей, ні то коцікаў. Скрыгат, сокат і шолах шматлікіх безаблічных конікаў ці вожыкаў. А за гэтым і зусім ужо неверагоднае. Неверагоднае, але аднекуль і знанае ім, прысутнае ў ім, толькі як прысыпанае попелам. Попелам даўно прагарэлага вогнішча. Прагарэлага, а не атухлага. Недзе ў самой сярэдзіне таго вогнішча, бліжэй да апечанай зямлі прыхавалася, ацалелая адна адзіная палахлівая іскрынка. І тая іскрынка нечакана пачала набіраць моц, абуджаць прах былога агню.
Усхадзіўся вецер, а потым узьнялася і віхура. Пакручаста спружыністай лейкай абрынулася з неба, мецячы сьцёкавай шчылінай праменька ж туды, дзе ён стаяў. У яго мецячы, уцягваючы ў тую вузенькую шчылінку, нібы спрабуючы ўзьняць яго і панесьці, кінуць у бязьмежжа і далеч сусьвету. І гэта было знаёма яму, такое ўжо было з ім на самым пачатку жыцьця.
Ён стаяў каля зьнявечанай вайной бабулінай хаты, пашчэпанай асколкамі снарадаў. Адны з гэтых асколкаў, невялічкія, ужо зацягвала бурштынам разагрэтай на сонцы смалы, другія ж, большыя, яшчэ заставаліся на відавоку, сіне злоснымі скуламі тырчэлі ў бёрнах. Ён пазіраў на гэтыя бёрны, што плакалі пасьляваеннай ужо, непатрачанай у ліхалецьці смалой, цікаваў за маладымі вожыкамі, што корпаліся ў кастрыцы каля прызбы хаты. Вожыкі былі яшчэ, што дзьмухаўцы. Маці важыха вывяла іх на сонца, пэўна, каб яны сугрэліся і хутчэй расьлі, таму ж і ён стаяў каля хаты. Смактаў коржык, а хутчэй галушку, зьлепленую бабуляй з сыру і маку, каменна запечаную на чэрані. Лаваў вастрыём кутніх зубікаў асобныя макавінкі, плюшчыў іх і мружыў вочы ад асалоды.
Якраз ў такую салодкую хвіліну і ўзьвіўся над ім і над хатай чорны сьмерч, спачатку ўзьдзіраючы і без таго ўжо абрадзелай страхі прыхопленую сівым мохам дранку. А потым ухапіў і зьняў з хаты, як шапку-аблавушку, і ўсю страху, пры гэтым не абмінуў і яго. Лёгенька, як перайка, укруціў у свой вір, адарваў ад зямлі і панёс. Ён і павейкамі не пасьпеў пліснуць, як ужо ляцеў. Ляцець было зусім ня страшна, як ні дзіўна, – нібыта рабіў гэта ужо ня першы раз. Ён даўно ўжо здагадваўся, што здольны лятаць, бо да гэтага лятаў ужо ў сьне. Цяпер жа гэта адбывалася на яве, і тады ён, не перастаючы асалоджвацца смакатой галушкі, жадаў толькі аднаго: каб гэта доўжылася і доўжылася.
Але палёт быў вельмі кароткі, ім як пагрэбавалі і пазбавілі крылаў. Ужо недзе праз хвіліну ён са сваёй галушкай быў зноў на зямлі. Толькі прага палёту з таго часу не пакідала яго, не пакідала вера, што ён можа і будзе лятаць. Яму, ня толькі яму, усім людзям наканавана лятаць, без усякіх там самалётаў, верталётаў і парашутаў. Наканавана лятаць, як і хадзіць. І цяпер гэта жаданьне лятаць, здаецца, зьдзейсьнілася. У адно імгненьне ён быў у небе.
Толькі зноў жа тое морачнае імгненьне было вельмі, вельмі кароткім. Хаця мо і не такім кароткім, бо ён не спасьціг яго працягласьці. Не пасьпеў спасьцігнуць ні набранай вышыні, ні часу, ні адлегласьці, набытай, дараванай ці абуджанай здольнасьці лятаць. Адным словам, морак, і ўсё. І яму стала зразумела, што насамрэч гэты морак ёсьць ні што іншае, як ён сам. Чалавек на зямлі, яго жыцьцё – толькі здань і прывід самога сябе. Толькі адвечны, пракаветны і нязбыўна салодкі морак таго, кім і якім ён сябе ўяўляе. Сапраўднае ж ў ім адабрана ці ўкрадзена – вымарачана.
І, падобна, яшчэ адзін морак чакаў яго ў тую ж хвіліну, калі ён канчаткова ўжо ўверыўся, што здольны лятаць, здольны прыручыць і скарыць гэты сьмерч, апынуцца і зьліцца з човенам, з вадой, па каторай плавіўся ў ім, з рыбінай, якая жыла ў той вадзе. Вярнуцца да той ночы, якая ўжо даўно адгарэла, чорнай галавешкай пайшла ў нябыт. І вялікае пытаньне, ці не атухла, ці захавалася хоць слабенькая іскрынка ў ёй. Ён промільгам пасьпеў толькі так падумаць, але ўжо ў наступную хвіліну ўбачыў, што не атухла, не атухла. Падміргвае яму, іскрыцца.
Сьмерч сьцішыўся, адбегся ад зямлі, цікуючы з неба ўшыркі расплюшчаным тарфяна рудым вокам ці не за ім. Адчаліў, адплыў і човен, як яго ніколі і не было. А на пшанічным полі праменіла нябесным сьвятлом, нібыта з глыбіні зямлі, выцягнутае каранямі той жа пшаніцы, узышло яшчэ адно сонца. Толькі было яно хаця і акругленае, як бохан хатняй выпечкі хлеба, але вельмі пакручастае. І дбайна, старанна пакручастае, як скручваюць гаспадары вяроўку. Віюць яе з канаплі ці лёну, так вілавата могуць расьці ў пароднага барана рогі. Такой вытанчанасьцю і дасканаласьцю формы, пэўна, можа валодаць толькі прырода, вада, ствараючы ці не замілаваньне і любасьць сабе і сваім жа насельнікам ракаўку.
І тая казачная ракаўка на полі, створаная з каласоў і сьцяблінаў пшаніцы, дыхала, іскрылася і праменіла ўсімі колерамі вясёлкі, як сонца на небе – нязгасны і велічны твар сусьвету. Нябесны твар, які з цягам часу перадаўся бажніцам, а потым увасобіўся і кроснамі на посьцілках, рушніках, дыванах і вышыванках. У тых жа слуцкіх паясах. Цяпер жа гэты сонечны твар сышоў з нябес і аздобіў адвечна вясковае пшанічнае поле ў тры правільныя навароты кругоў, вельмі падобных на тыя, што ставяцца на тым жа пшанічным поле з абмалочаных ужо снапоў саломы пасьля дажынак.
І было дзіўна, што ні адзін колас, ні адна сьцяблінка не зламаныя і не пакудлачаныя. Каласы ляжалі вельмі шчытна, як уцалоўваліся, а сьцяблінкі былі сагнутыя на першым ад зямлі каленцы, і таму здаваліся крыху апухлымі, але таксама ніколькі не пашкоджанымі, працягвалі жывіць і сьпеліць колас.
І над гэтым зямным Ярылам, што прабліснуў, прылёг тут адпачыць, стаялі тры нябесных Ярылы. Сьвяцілі два Сонцы і ўгрэты імі пагойдваўся Месяц. І яшчэ адно Сонца мелася тут, пры полі ўжо, на зямлі. На поўную сілу цьвіў, цягнуўся да нябесных Ярылаў рапс. Лашчыў сваімі зямнымі чыстымі, хаця і ня надта зыркімі вочкамі пасланца нябёс. А гэта сапраўды быў пасланец нябёс.
Абяцаны трэці і апошні знак чалавеку.
Чалавек прыглядаўся да гэтага знаку і ня вельмі што цяміў у ім. Захопленаму зьнянацку яго воку мроілася багата чаго. Але ж чаго толькі не прымроіцца разьвярэджанай душы і пахіснутаму сэрцу. То бачыўся яму крыж сярод гэтага знаку, то прывідна паўставала постаць нейкага яго даўняга знаёмца. Чалавека з торбачкай цераз плячо і посахам у руках. Але калі ён пачаў толькі прыгадваць таго чалавека, зірнуў на лапату, якую да гэтай пары так і ня выпусьціў з рук, то здалося, што гэта сам ён, проставалосы і паджара сьцяты стаіць пасярод круга, абапіраючыся на сваю ж рыдлёўку.
Канчаткова зьбіты з тропу, ён ужо ня ведаў, верыць ці ня верыць сваім вачам, на якім сьвеце ён знаходзіцца і ці не з яго гэта сарвала страху, як колісь сарвала яе з бабулінай хаткі, плакаць яму ці сьмяяцца. Але тут кінулася ў вочы зусім ужо неверагоднае, пасьля чаго, здавалася, усе шызафрэнікі могуць спакойна запісвацца ў псіхічна здаровых людзей. І спакойна ад задавальненьня сабой працягваць пускаць пухіры і бурбалкі. Было дзіўна, як замылілася яго вока, чаму ён раней ня ўбачыў гэтага.
Пасярэдзіне нябеснага круга блакітна выклікальна і непахісна стаялі тры кусьцікі самых звычайных, што ні на ёсьць зямных васількоў. І ў яго адразу ж мімаволі выдыхнулася:
І тчэ, забыўшыся, рука
Заміж персідскага ўзора
Цьвяток радзімы Васілька.
Гэта быў сьлед. І хто б яго ні зрабіў, на якіх сузор’ях, сьлед гэты быў цалкам зямны. І ня проста зямны – тубыльскі. Толькі тубылец мог падкінуць яму такую сьціплую, знакавую кветку гэтага куту, гэтага краю. Ключ, ключык яго духу, душы: параднёная назаўсёды з ёй кветка, што адначасова і пустазельле ў жыце. Але якое пустазельле, калі над ім схіляе галаву колас, калі блакіт яго і ў небе, і ў задуменных вачах вады азёр, рэк, старыц на зямлі, а цяпер во прыкмечаны, адзначаны і сусьветам, космасам, ад якога чалавек , гэта яго пшанічнае поле атрымалі пасланьне, шыфроўку з букецікаў васількоў.
І ён усьцешыўся, ласкава ўсьміхнуўся васількам. І васількі, здаецца, таксама ўсьміхнуліся яму ў адказ. І коцік, што быў побач з ім увесь час, толькі крыху змрочны, задуменны да гэтага падвеселена выскаліў востранькія беленькія зубкі. І, гледзячы на яго, ён цяпер ужо канчаткова ўпэўніўся, што гэта знак. Знак яму і яго коціку. Мо знак і зямлі, чалавеку на ёй. Толькі як яго разумець, як тлумачыць гэту піктаграму, пасланьне сусьвету зямлянам, ён ня ведаў. Але ж коцік, падобна, быў дасьведчаны больш за яго. Так з выскаленымі зубкамі, але цяпер ужо выскаленымі ці ня хіжа Біч зрабіў пятлю вакол яго ног, ускінуў угару мордачку. Пэўна, каб зазірнуць яму ў вочы і нават глыбей, глыбей, працяць позіркам гаспадара, як штосьці нема мовіць яму і, прыціскаючыся да калашынаў, амаль што пацёг яго за сабой у бок сажалкі.
Да яе было недалечка, усяго некалькі крокаў, але пакуль яны ішлі, усё навакольле, здаецца, пачало перайначвацца. Перайначвацца імкліва, гучна і крыху трывожна. Паветра адчувальна пахаладала, такім жа халадком агарнула і цела бадзёрым, здаровым і ўсё ж нязвыклым такой парой. І на ўсіх сямі курганах нешта пагудвала, патрэсквала, лопалася, як рвалася вонку нейкая патаемная, прыхаваная ў іх глыбу сіла. А самы патаемны з іх, сёмы курган, дык і ўвогуле, здаецца, уголас стагнаў, хістаўся і рушыўся, як маючы намер скінуць свой пракаветны капялюш, пакланіцца на ўсе чатыры бакі і некуды пайсьці. І, падобна, ішоў, ішоў ужо. Праўда, ня сам курган, відавочна спускаўся з яго, кіруючыся да знаку ў пшанічным полі каменны чалавек. І воран-гурган, што зьвякаваў і сьсівеў на галаве таго каменнага чалавека, цяжка памахваючы нягнуткімі ўжо, састарэлымі крыламі ляцеў наперадзе яго паказваў невідушчаму яму дарогу. І дрыжэла зямля ад яго хады. І дробам, шротам пырскалі ва ўсе бакі даўно ўляжалыя невялічкія камяні і схаваныя, прысыпаныя зямным прахам крэмні, котам кацілася сьледам за каменным сьляпым сваім павадыром. Камяні ж большыя сунуліся за ім жа нясьпешна, як плугам вызваляльна пластуючы зямлю і ўсе новыя і новыя камяні.
Неспакойна, толькі надта ўжо напружана і пагрозьліва сьцішана было і на самой, даўно ўжо ссушанай да каравачна ўчарнелага глею і сьсінела блакітнай гліны было і ў сажалцы. Хаця, здавалася, якраз бы тут быць больш галасу і мітусьні, бо там у поўным зборы знаходзіўся ўвесь хаўрус.Але было толькі вычакальна і одумна.
Цмок, Дамавік, Лесавік, Русалка, Вох, Цьвіркун, Берагун. Усе яны сабраліся разам, як толькі што выйшлі з той бабулінай хаткі, у якой ён колісь рос, дужэў і пазнаваў сьвет. Хто вылез са шчылінаў яе бёрнаў, як пашчыпаных асколкамі снарадаў, з-пад падлогі, якой, дарэчы, у яго час амаль не было. Дошак хапіла толькі каля стала да бажніцы, а ў сенцы ўжо ступалі па зямлі. З той зямлі нехта таксама ажыў і цяпер паўстаў. Нехта выйшаў з агню і вады, спусьціўся з печы, лежачы на якой ён на бабіных вячорках і попрадках уведаў, што яны ёсьць.
На нейкі час яны пакінулі яго. А зараз вярнуліся, ці то мо і наадварот, ён вярнуўся да іх. І быў рады, што яны яшчэ жывыя і ён жывы. І гэта зусім няпраўда, што на сьвеце няма бесьсьмяротнасьці.
– Гэта яшчэ як паглядзець, – нібы падслухаўшы яго, сказаў Цмок. – З вяртаньнем цябе, хлопча.
– Які я ўжо табе хлопча, – ён нават азірнуўся, ці няма каго за яго плячыма.
– А пытайся ў свайго коціка. Ён сёньня ці не равесьнік табе, а ўсё роўна – хлопчык. Хлопчыкі не старэюць. Хто спадобіўся быць ім, глядзець, бачыць і верыць, той ім назаўсёды ўжо і застанецца. Такая ўжо ў нас з табой запечная ды кужэльная доля. Але ж кужаль і печ жывучыя, могуць згуляць і на будучыню, як ты бачыў толькі што.
Біч у гэтую іх гаворку таксама ўставіў свае два грошыкі. Нешта мармытнуў сабе пад нос, адышоў ад гаспадара і прылёг на любае яму ў гэтай сажалцы месьцейка, на заўсёды крыху спатнелы лапік блакітнай гліны. І гэты лапік, як адчуўшы на сабе жывое, пачаў і сам ажываць. Пачаў пульсаваць ці ня ў такт сэрцу коціка, які на тую хвіліну ня толькі ўсьміхаўся, але, адрачона ад прысутных, ужо і сьпяваў. Сьпяваў, як маліўся. Малітоўна песенна зьвяртаўся да таго, хто быў пад ім, каго ён мякенька ўкрыў сваім целам. І той, як угрэты і прылашчаны коцікам, адгукаўся яму, падтрымліваў, падцягваў яго песьню, якая ўсё мацнела і мацнела, нібы яе вяло ўжо шматгалосьсе хаця і нябачнага, як тагасьветнага, але вельмі вялікага хору ў суправаджэньні шматлікіх арганаў.
– Ты чуеш? – спытаў у чалавека Цмок.
– Чую, чую, хаця мяне і прыгаломшылі, але яшчэ трохі чую.
– Ну, тады яшчэ не зусім безнадзейна, калі трохі яшчэ бачыш, трохі чуеш. Застаецца апошняе – верыць. – Цмок запытальна зазірнуў у вочы чалавеку.
– З гэтым складаней, – адказаў яму чалавек. – Веру, веру ўсякаму зьверу. Верыў, але, здаецца, ужо зьняверыўся.
Хаўрус, пачуўшы яго словы, схіліў галовы. Завохкаў Вох, пляснула хвастом Русалка, зусім зьніякавелі Дамавік з Лесавіком. І толькі Берагун амаль радасна ўсклікнуў:
– Гэтага і трэба было чакаць. Я, мы…
– Аціхні, – абсёк яго Цмок. – Бачыў я цябе, бачыў я вас на Месяцы. Вашы сапраўды ўжо там. Ужо дзеляць, рабуюць і заваёўваюць сам Месяц. Нешта вас ня на тое і не туды павялі…
Берагун нязгодна і ваўкавата азірнуўся, але язык прыкусіў. А Цмок зьвярнуўся зноў да чалавека:
– Ведаю я тваю прыказку і працяг яе ведаю: веру, веру кожнаму зьверу, толькі не табе. У гэтым якраз і ўся справа: сабе ты ня верыш, вычарпаў ты сябе. Свайму слову ты ня верыш. Прыспаў ты яго, як Русалка прыспала пласкатварага.
– Так я яго і прыспала ўжо, – абурылася Русалка. – Ён яшчэ жвавы, і такі жвавы... Хутка тут будзе.
– І гэта мне вядома, – Цмок нават не азірнуўся на Русалку. – А вось ты, чалавеча, слова сваё збыў, тое, хлапечае сваё яшчэ слова.
– Я-то ня збыў…
– Не пра аднаго цябе гаворка, каб гэта тычылася толькі нас з табой… Ты толькі паглядзі, – Цмок крутнуўся вакол сябе і разьвёў убакі рукі. – То не камяні, якімі ты спакон веку засяваў свае палеткі, рушылі сюды. Людзі, што нема скамянелі сярод сваіх жа ўрадлівых палёў, сярод свайго жыта і пшаніцы. І не старажытныя курганы трасуцца і бунтоўна бурацца, і не гурган віецца над імі. Ці ня згодны ты, што гэта пракляцьце тых, што ўжо былі, і тых, што яшчэ будуць. Пракляцьце, і ад яго адзіны толькі паратунак…
Цмок абарваў сябе і, ня зводзячы вачэй, пачаў глядзець на чалавека.
– Які, дзе ж, у чым паратунак?
– Братчына, – коратка адказаў Цмок.
Чалавек маўчаў, і ўсё навокал раптам аціхла, замоўкла. Зьнямела, як ва ўсёй зямлі адразу адняло язык. І зямля стаілася ў вялікай жалобе. У жалобе, смутку і нудзе. Ад жалобы, смутку і нуды скамянеў і чалавек, нібыта ў яго і толькі што выдзерлі язык, выдзерлі жыўцом, і ён яшчэ крывавіў. І слова яго рвалася вонку, прасілася, жыло яшчэ ў ім, захлынулася ў гэтай яго салёнай, салодкай і горкай крыві.
– Дык ці чуў ты што-небудзь пра братчыну? – спытаў у чалавека Цмок.
Чалавек маўчаў.
Цмок паўтарыў свае пытаньне.
І зноў чалавек маўчаў.
І ў трэці раз зьвярнуўся да яго ўсё з тым жа пытаньнем Цмок:
– Ці ведаеш жа ты, хлопча, што-небудзь пра братчыну?
І на трэці раз прамаўчаў чалавек.
Не, не такі ўжо ён быў невук. Тое-сёе ён ведаў пра братчыну. Але ж як нехта ці нешта перацяла яму горла. Не ішло, не ішло ў яго з горла слова. А што тычыцца братчыны… Уга, якая магутная была тут яшчэ ў сярэднявеччы братчына. Мо самая магутная і слынная ва ўсёй усходняй Еўропе: школы, школкі, універсітэты, шкаляры, студэнты, выкладчыкі – усе пад адным дахам тубыльскай братчыны...
– Я трохі не зусім пра гэту братчыну пытаюся, – перабіў яго думкі, як падслухаў, Цмок. – Я пра самы пачатак і запавет Творцы, яшчэ нават да слова. Бо ня слова было на пачатку, а братаньне. Братаньне і згода ўсяго існага на гэтым сьвеце з зямлёй. Згода, еднасьць і паразуменьне...
– Ды ты камуніст, – падумаў чалавек.
– Не, хлопча, не, я твае параджэньне, хаця і ня ўпэўнены, што было на пачатку – яйка ці курыца, хто з нас каго стварыў. Я цябе ці ты мяне. І сам Усявышні, сам Творца, пэўна, сёньня ўжо ня ведае. Адно толькі бясспрэчна: ён даў нам слова і права. Права славіць яго, права славіць яго і яго слова. Права славіць цябе і мяне – нас. Менавіта з гэтым і з гэтага мы, – Цмок паказаў пальцам на кожнага з сваіх хаўрусьнікаў, – з словам і з слова ўсе мы вылупіліся, убачылі гэты сьвет, як, на маю думку, і сам чалавек. З слова – гутарак, містэрый, вяртэпаў і апокрыфаў. І каб не прапасьці зьнічкамі ў сусьвеце, да гэтага трэба нам і вяртацца, што і загадвае нам той жа сусьвет, космас.
Гаварылася гэта Цмокам уголас ці толькі мроілася, чулася яму, так ён сам думаў. І быў згодзен са сваімі думкамі, што хаця і нема, але ўжо даўно высьпявалі ў ім. А вось цяпер, калі ўсё так, па нябеснаму і па зямному супала, сышлося, мо яшчэ і таму, што надта шкода было яму гэтага, амаль што прывіднага народу. Усіх гэтых Цмокаў, Вохаў, Дамавікоў і іншых, з якімі ён разам рос, якія ўвайшлі ў яго сьвядомасьць як нешта край неабходнае, ня менш, чымсьці хата, хлеб, паветра. І цяпер ні за якія сёньняшнія выгоды, ласункі, прысмакі не хацеў разлучыцца з імі. Як не хацеў ніколі разлучацца са сваім коцікам, Бічом – былым інтэлігентным чалавекам. На самой справе, інтэлігентным. І больш інтэлігентным, чымсьці ўсе яны разам узятыя, ці не ўвасобіўшым сёньня ўсё тое, чаго так не хапала чалавеку, што чалавек ужо страціў.
Недарэмна ж, ня проста так гэты ласкавы коцік выйшаў на яго, прыбіўся да яго хаты. Яго паслалі. Паслалі, як тую ж самую піктаграму з васількамі. Толькі піктаграма прыйшла аднекуль здалёку, з сусьвету. А коцік наскрозь зямны, настолькі зямны, што больш ужо немагчыма. Нехта з яго родных, хто даўно ўжо парыць матухну-зямлю, падараваў яму гэтага коціка Біча, удыхнуў у яго свой непакой і клопат аб ім, душу сваю ўдыхнуў. І загадаў той душы знайсьці яго, усьміхнуцца яму і засьцерагчы ад нечага. Такім чынам яны даўно ўжо родныя, заручоныя і бласлаўлёныя тым і гэтым сьветам. Дзякуючы коціку, ён гатовы на вечную братчыну і з гэтымі духамі зямлі, з Цмокам і яго хаўрусьнікамі, бо гэта ж і яго хаўрус. Вечны хаўрус усяго існага на Зямлі: жывога і нябожчыка, прывіднага і сапраўднага, без чаго немагчыма існаваньне і самой зямлі, чалавека, што сьведчыць аб іх шматаблічнасьці, подласьці і велічы, чаму ён і згодны на братчыну. Згодны.
Іншага, пэўна, хаўрусьнікі ад яго і не чакалі. Чалавек і Цмок нібыта ўжо даўно пабраталіся згодай, прыязна ўсьміхнуліся адно аднаму. Хаця іх абодвух з гэтай усьмешкай крыху апярэдзіў Біч, як падаў ім каманду. Гледзячы на іх, заўсьміхаліся і ўсе астатнія. Чалавек яшчэ падумаў, што яго кот нешта ўвогуле сёньня не па чыну набраў волі і залішне камандзірыцца, як нехта прызначыў яго быць камандзірам, сувязным паміж хаўрусам і ім, чалавекам. У галаве яшчэ прамільгнула, што зусім нядаўна ён недзе бачыў гэтую вусатую з кароткімі вушкамі і хітра выскаленымі зубкамі морду. І ці ня ў чоўне, што завіс над пшанічным полем. Але прыгадваць, так гэта было ці не, ужо ня мелася часу.
Цмок, відавочна, быў заняты нейкай цяжкай і неадкладнай справай. А справа яго насамрэч была цяжкай. Ён лічыў, колькі ж тут, на дне высахлай сажалкі, сабралася народу. Народу было нямала. Апроч хаўрусу, прыйшлі яшчэ дзьве суседскіе сабакі, сабака, што загінуў пасьля пажару, і адзін з вожыкаў прыклыпаў. Цмок спачатку лічыў усіх вачыма, але хутка зьбіўся. Тады пачаў загінаць пальцы. Пальцаў не хапала, да таго ж былі яны зусім нягнуткія, каструбаватыя, што ўсохлыя і ўсечаныя на старой хвоі сукі. І Цмок ужо канчаткова зьбіўся з ліку, хаця быў упэўнены: нехта тут лішні. Ён доўга вышукваў таго лішняга, і кожны раз атрымлівалася – гэта чалавек. З чым Цмок ня мог і не жадаў пагаджацца. Ён пачынаў лічыць зноў. І зноў атрымлівалася – чалавек. Чалавек быў трынаццаты ў гэтым зьбегу жывёл, зьвяроў і прывідаў. Цмок адмоўна пакруціў галавой, склаў з трох непаслухмяных пальцаў вялізную чорную дулю і выставіў яе небу. А чалавек, заняты той жа самай справай, што да гэтага і Цмок, прыйшоў да яго ж высноў: адзін тут быў лішні. Але круціць дулю і паказваць яе небу не наважыўся, хаця падумаў, як усё паўтараецца. На той тайнай вячэры было таксама трынаццаць. І сьвет да сёньняшняга дня не разгадаў, каторы з іх, трынаццаці прысутных, лішні, хто зьюдзіў.
Цмок дазваляльна хітнуў чалавеку галавой. І той зразумеў, што ад яго трэба, бо рыдлёўка ўсё яшчэ была ў яго руках. Біч падняўся са свайго лежбішча, узьняў галаву, ускінуў вочы на чалавека, злавіў яго позірк. Позіркі чалавека і ката сышліся. І чалавек, як вядомы поглядам свайго коціка, ступіў да яго былога лежбішча. Ён адзіны толькі раз капнуў, нават не капнуў, а дзёўбнуў рыдлёўкаю, і ўсё адбылося.
Вада з разварушанага ім лапіку зямлі спачатку толькі пазначыла сябе, прабілася вонку некалькімі кроплямі, як сьлёзкамі. Потым выхапілася невысокім, у рост чалавека, струменем. Але той струмень імкліва рос і дужэў, паглынаючы глебу з-пад яго ног, выціскаючы з сажалкі тых, хто там знаходзіўся, усё вышэй і вышэй узьнімаўся ў неба, нібы крыху сумняваючыся, што яно ёсьць і яму няма ў ім забаронаў. Набгом піў неба, і неба ўпівалася ім.
І яны паглынулі адно аднаго. Вада і неба. Неба было бязьмежным і ненаедным. Але ж і спажыва вызваленай з падземных глыбіняў вады мелася яму ўдосталь. Вада ўжо не струменіла, а вывяргалася, як падчас землятрусу вывяргаецца вулкан. І неба, падобна, захлынулася ад дараванай яму зямной шчодрасьці, перасыцілася вады і пачало адсылаць яе назад, туды, адкуль яны прыйшла, дзе да гэтага часу хавалася. І пабраўшыся з небам, заручыўшыся з ім, вывержаная глыбінёю зямлі вада пачала вяртаньне туды, дзе была сатворана. Да тых, хто яе сатварыў. У бяздонным бязьмежжы нябёсаў адзіны да таго струмень сьцішыўся, пайшоў ушыркі, як зьняўшы шапку ці, наадварот, накінуўшы яе, на нейкае імгненьне завіс грыбам. Грыб той кальнуў вочы Цмоку. Але толькі абрысамі. І ўжо ў наступную хвіліну ён пазбавіўся памяці былога, так і не асэнсаваўшы яе, бо трэба было зьбягаць з сажалкі, хавацца ад вады цяпер ужо з неба. Струмень, яго капор ці каптур, распаўся на шматлікія бакавыя жыліны-струмені і струменьчыкі, аброс імі з усіх бакоў, як абрастае махрамі сваіх жа прысосак марская мядуза, ухапіўшы напоўніцу фарбаў неба і ўсіх трох сонцаў, вадаспадам абрынуўся на зямлю. Вярнуўся да свайго вытоку. Да тых, хто даў яму волю.
Чалавек зьлізваў з вуснаў пацёкі вады і ня без шкадаваньня адчуваў, што яны толькі саланаватыя, а не салёныя, як ён чакаў. Зусім не такія, як у моры. Зусім. Але ж, але ж…
І гэта было яго першае расчараваньне. Неўзабаве набегла і другое. Гэта калі не ў сваю пару, сярод белага дня, зацёхкаў у прырэчных зарасьніках чаромхі, што даўно ўжо адцьвіла, салоўка. А яму самотна адгукнулася зязюля. Закувала і адразу ж змоўкла. Ён не пасьпеў нават спытацца ў яе: колькі ж гэта гадоў яму засталося жыць. Вось тады і высьпела ў ім ужо нават не расчараваньне, а трывога.
З края ў край рапсавага поля бегаў хтосьці ў чырвонай кашулі і ў такім жа чырвоным, як у пеўня грэбень, шлеме на галаве. З аднаго боку чалавек, а з другога – сапраўды певень. Таму што быў ён галаногі, у кароценькіх шорціках, што не хавалі нават валасатыя і магутныя, як канячыя, сьцёгны. А ў руках яго была ні то палка, ні то хакейная клюшка. Час ад часу ён ускідваў тую клюшку ўгару, пагражальна махаў ёю ўбок сажалкі і нешта злосна выкрыкваў.
– Хто гэта там лямантуе? – спытаўся ў Берагуна Цмок.
– А, гэта, – зірнуў той на рапсавае поле. – Ды гэта той жа самы нябога, якога мы папёрлі з улазінаў… Толькі нешта ён з той пары пачырванеў... Зблізіўся апошнім часам з тваім брацікам.
– Што яму трэба? – зноў спытаў Цмок.
– Усё, – адказаў Берагун. – Усюды кудзідзінькае, бо слова свайго ня меў і ня мае. У кожнага што-небудзь просіць, кожнаму, як бачыш, пагражае, хаця і кожнага заве братам. І ў нашу братчыну наравіў і наровіць ушчаміцца.
І чалавек ня без хваляваньня і страху падумаў, што будзе з гэтай іх новастворанай братчынай – яднаньнем чалавека, зьвера і зданяў. Ці не нараджэньне гэта новага і больш жахлівага зьвера, а не абнаўленьне – вяртаньне веры, дабрыні і сумленьня. А хацелася б, хацелася… Коціка шкада.
