Архіў нумароў:

Юбілей

_____________________ Леанід Галубовіч. Вандроўнік вечнага часу. Таццяна Гаўрыс. Вяртанне ў юнацтва. Ядзвіга Бычкова. Погляд са студэнцкіх часоў. Валянціна Басалай. Блакітны каптанік у карунках. Ціхан Чарнякевіч. Прага свабоды. Мікола Купрэеў. Пахла ракой. Апавяданне Прадмова і падрыхтоўка тэкстаў – Леаніда ГАЛУБОВІЧА.	Я пазнаёміўся з Міколам Купрэевым, калі яму было 55 гадоў. І ўжо тады ён выглядаў даволі старым чалавекам. Фізічна. Жыццё трапала яго… з малалецтва… Пра гэта можна прачытаць у яго выбудаваных на падмурку ўласнай біяграфіі аповесцях (ад “Дзіцячых гульняў пасля вайны” да “Лістоў з млына”). Ён жыў на два светы: унутраны (ілюзорна-паэтычны, надуманы, створаны ўласна ім) і свет вонкавы (рэальны, жорсткі, неспагадлівы да яго лёсу). Як пісаў ён сам: …цягнуць мяне з маім чорным лёсам д’ябал – у пекла, анёлак – у рай… Між Ладам тваім і маім Хаосам от і жыві тут – хоць памірай” Да яго жыцця, так ці іначай, спрычынілася шмат дабрадзейных і спагадлівых людзей. Значна больш, чым нягоднікаў і абыякавых. Калі, працуючы ў “ЛіМе”, я наважыўся прапана­ваць кіраўніцтву холдынга выдаць літаратурную (найперш празаічную) спадчыну Міколы Сымонавіча, з гэтым, нечакана для мяне, тадышняе начальства (Алесь Карлюкевіч) не толькі пагадзілася, а нават актыўна і зацікаўлена падтрымала такую задумку. Так на першапачатковым энтузіязме і выйшаў першы з двух запланаваных тамоў – ёмкая і салідная кніжка прозы Міколы Купрэева “Палеская элегія”, складзеная з пяці аповесцей, уступнага артыкула пра жыццё і творчасць аўтара і колішняй прыжыццёвай гутаркі з ім. У розных рэгіёнах берасцейшчыны адбыліся прэзентацыі кніжкі. Выданне атрымала запар дзве прэміі: адну афіцыйную – літаратурную імя Уладзіміра Калесніка ад Берасцейскага аблвыканкама, а другую, прыватную, – “Мядовую прэмію” ад фермера-пчаляра з Пружаншчыны Міколы Папекі. Папекі (пра неатрыманне ад новай суверэннай улады напрыканцы 90-х гадоў Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь і ўручэнне “наўзамен” ад пакрыўджанай пісьменніцкай арганізацыі Літаратурнай прэміі імя Аркадзя Куляшова ўжо не раз згадвалася, у тым ліку і ў “Дзеяслове”). Аднак другі том, спатыкнуўшыся на фінансавай, а пасля непатлумачанай кіраўніцтвам холдынга сітуацыі, так да гэтага часу свету і не пабачыў. Хоць быў скампанаваны і гатовы да рэдагавання. Туды ўвайшлі дзве апошніх аповесці, недрукаваныя ў зборніках вершы і даволі аб’ёмны шэраг успамінаў, большасць з якіх паступова былі выдрукаваныя на старонках тыднёвіка “ЛіМ”. Я думаю, тыя з іх, якія тут прапануе часопіс “Дзеяслоў”, дададуць чытачам разумення і ўражлівасці ад неардынарнай і неадназначнай творчай постаці і чалавечай жыццёвай сутнасці таленавітага паэта і пісьменніка. Так, Міколу Купрэеву многія дапамагалі ў яго бадзяжным і пакутлівым жыцці. І што?! Ён перайначыўся, пераламаў свае паводзіны, груба кажучы, ачалавечыўся ў фізічным і бытавым плане? Ды не. Чаму? А таму, што быў хворы. Ён быў хворы на дадзены Богам талент… у дадатак з нажытым алкагалізмам і валацужніцтвам. Багемнасць і бамжоўства ўжываліся ў ім адпрыродна. Як і Анатоль Сыс, не зважаючы на падтрымку людзей, – і матэрыяльную, і псіхалагічную – Мікола (міжволі) імкнуўся да самавызначальнай ізаляцыі ад грамадства і, як вынік, – скончыў па сутнасці самазгубствам. Калі Сыс свядома ішоў шляхам выклятага паэта (дазволю сабе такі выраз), то Купрэеў прыйшоў да таго ж выніку натуральным чынам. Памятаю, пры першай нашай сустрэчы з Міколам у яго вядомай “панскай” мансардзе ў Папялёве, у прасторных узвышаных апартаментах лётаў прыгожы рознакаляровы матыль. Тэлевізійны рэжысёра Валодзя Таміла (ужо нябожчык, пухам яму зямля), узрадаваўся гэтаму і пачаў здымаць паэта ў такім прыматылёвым лятучым антуражы… Аднак, калі той “абжыўся” ў сітуацыі і пачаў назойліва лезці ў камеру ды на ўзмакрэлую ад юпітэраў лысіну Купрэева, узяўся выганяць матыля, грозна махаючы газетай, не на жарт стараючыся таго прыбіць… І тут Мікола паўстаў на жорсткую абарону свайго “кватаранта”. Што і казаць, калі для рэжысёра матыль быў часовым мілым антуражам для тэлездымак, то ў Купрэева – штодзённай прыроднай з’явай яго правінцыйнага жыцця (мансарда стаяла літаральна ў ста метрах ад шлагбаума на ўездзе ў Белавежскую пушчу)… Элітарны ў сярэдзіне 90-х гадоў часопіс “Крыніца” ад часу публікацыі прозы Купрэева добра дапамагаў яму ў матэрыяльным плане. Галоўны рэдактар Уладзімір Някляеў падпісваў Міколу ганарар па самай высокай стаўцы, а да таго ж яшчэ, тут-сюд, і розныя грашовыя прэміі дадаваліся. Таму аднойчы, гледзячы на заношаны Міколаў выгляд, вырашылі ўсёй рэдакцыяй, што я, узяўшы ў бухгалтэрыі немалыя Міколавы грошы, завяду яго ва ўнівермаг ды нанова па-шляхетнаму апрану. Купілі яму ўсё – ад шкарпэтак да зімовай шапкі – уключна з касцюмам, кашуляй, швэдарам, курткай, чаравікамі і… гальштукам). Але як ён, бедны, умольваў мяне вачыма ды ўпрошваў не купляць нічога лішняга, гледзячы на драбнеючы ў маіх руках жмут грошай… “Хопіць, Лёня, хопіць, каму гэта ўсё?!” Так баяўся, што мала застанецца на прычашчэнне. З універмага я завёў яго на сваю кватэру і добра-такі выкупаў у гарачай ванне, а пасля склаў у цэлафанавы пакет і выкінуў на сметнік усе ягоныя абноскі… Прыадзеўся Мікола – франт-франтам, хоць ты Нобелеўскую прэмію давай! А ўжо назаўтра вечарам тэлефануюць мне з Дома літаратара: забярыце тут у нас шалік, пальчаткі і шапку свайго сябра… Выпіў і пакінуў іх у гардэробе Мікола Сымонавіч, а сам паехаў электрычкай на сваю Пружаншчыну, далей спазнаваць свет прыроды і чалавека… Такім быў Купрэеў у жыцці. І іншым – таксама быў. Іначай не застаўся б знаным творцам у гісторыі нацыянальнай літаратуры. У мяне захоўваецца вялікі эпісталярый М. Купрэева (100 на 100 лістоў нашага больш чым дзесяцігадовага ліставання). Час ад часу з’яўляюцца на свет і асобныя праявы яго творчай спадчыны. Аднак арыгіналаў яго вялікай прозы апошняга часу, на жаль, не захавалася. Прычына простая, нават банальная: папера, на якой пісаліся творы (на калене, на пні, на краі ванны ў сухотным дыспансеры), была такой спрацаванай (зацёрханай і зашмальцаванай), што захоўваць яе было вышэй усякіх сіл. Бог даў яшчэ, што вычытку і рэдагаванне іх я ўсё ж зрабіў належным чынам, расчытаўшы каравы почырк аўтара... Ці быў ён, як некаторыя пішуць, маргіналам, у поўным сэнсе гэтага слова? Складана сказаць адназначна. Ён выбіраўся з традыцыйнага беларускага балота на выспу шырокага светагляду, мосцячы гаць лаўжамі ўласнага жыццёвага вопыту, – ішоў сваім натуральным, а не інтэлектуальна запазычаным з Усходу ці Захаду шляхам. Хоць, безумоўна, вучыўся і браў урокі шмат у якіх творцаў свету. Але, найперш дзякуючы яго ўласнаму арыгінальнаму мастацкаму мысленню і стылю, лепшыя паэтычныя і празаічныя творы Міколы Купрэева запатрабаваныя нашым часам і, ёсць спадзяванне, будуць узятыя з яго літаратурнай спадчыны нашымі нашчадкамі. Яны таго вартыя. Леанід ГАЛУБОВІЧ. Вяртанне ў юнацтва. Успамін жонкі пісьменніка Таццяны Гаўрыс Маё юнацтва прыпадае на студэнцкія гады (1957-1962, Брэсцкі педінстытут імя А.С. Пушкіна, філалагічны факультэт), паездку на цаліну, сяброўства з Міколам Купрэевым, якое хутка перарасло ў каханне. Добра памятаю першую сустрэчу. Ужо даўно ідуць заняткі, мы старанна вучымся, слухаем лекцыі, канспектуем іх. Нечакана ў аўдыторыі з’яўляецца новы студэнт. Ён уладкаваўся па-суседску якраз за маёй спіной і страчыў эпіграмы, вершы і нават паэмы. Гэта і быў Мікола Купрэеў. У адрозненне ад нас, учарашніх школьнікаў, ён ужо меў жыццёвы вопыт, шмат чаго пабачыў, вандруючы па краіне. Івацэвіцкую школу скончыў у 1955 годзе, спрабаваў паступаць у Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт на факультэт журналістыкі, ды не прайшоў па конкурсу. Лёс занёс яго ў геалагічную партыю і кудысьці яшчэ, аб чым успамінаць тады не хацеў і не любіў. Праз год быў залічаны ў Брэсцкі педінстытут, але займацца не стаў – узяў акадэмічны водпуск (адпачынак). І вось цяпер сядзіць побач і дасылае мне запіскі-гумарэскі: “Я б давно уже уехал в Тавриз иль в какой-нибудь полуденный Шираз, если б не было здесь, в Бресте, Гаврис и её сверлящих и суровых глаз…” Чытаючы іх, я глядзела на Колю з дакорам, гаварыла, што займаецца глупствам, лепш бы слухаў выкладчыка і запісваў “разумнае, добрае, вечнае...” Неўзабаве прыйшла першая сту­дэнцкая вясна, зацвілі акацыі і каштаны. Рыхтуючыся да экзаменаў, мы, першакурснікі, адпраўляліся ў крэ­пасць, дзе было пустынна, ніхто не перашкаджаў. Па дарозе дамоў (у інтэрнат) аглядалі разваліны, любаваліся зараслямі (зараснікамі) чаромхі і бэзу. Разам з намі, стайкай вясёлых гарэзных дзяўчат, часта блукалі і юнакі (іх у групе было ўсяго пяць), яны дарылі нам букеты чаромхі і палявых кветак. Коля стараўся быць побач са мною і маёй сяброўкай-зямлячкай Жэняй Баранковай. Рамантычны юнак, цікавы субяседнік, ён мог падоўгу пранікнёна дэкламаваць вершы і паэмы Аляксандра Блока, Сяргея Ясеніна і свае таксама. Я ўжо ведала, што вырас ён без маці (яе ў вайну немцы застрэлілі), бацька ажаніўся на маладой жанчыне (з маладой жанчынай), якую Коля і яго сястра Валя амаль не цікавілі, а сваіх дзяцей ёй Бог не даў. Стала вельмі шкада сімпатычнага таленавітага юнака, вершы якога хваліў сам Уладзімір Калеснік (ён выкладаў у нас сучасную беларускую літаратуру і кіраваў творчым гуртком, дзе абмяркоўваліся “першыя пробы пяра”). Я паверыла ў яго дар, раіла не пісаць на рускай мове, бо на роднай яго лірыка лепш гучыць, мацней кранае сэрца. А ён працягваў гаварыць мне пра сваё каханне па-руску: “Отдай мне свой пламень, отдай на века – все годы твои пронесу на руках…” (недзе гады два яшчэ пісаў на дзвюх мовах, пакуль не пасталеў). Пасля летняй сесіі ў ліпені 1958 года нас, першакурснікаў-камсамольцаў, направілі ў Казахстан на ўборку цаліннага ўраджаю ў Акмолінскую вобласць, прычым арыентавалі на летнія месяцы, а затрымалі аж да замаразкаў (вярнуліся дахаты ў лістападзе). Аб гэтай цаліннай эпапеі раскажа ў сваіх успамінах Вольга Іванаўна Ратнікава, наша абаяльная аднакурсніца Волечка Жыткоўская. Другі студэнцкі год быў азнаменаваны частымі спатканнямі, я ўжо і маму нават пазнаёміла з Колем, калі яна прыязджала да мяне ў госці. Ён жа папрасіў у яе маёй рукі, ды пачуў у адказ, што яшчэ рана заводзіць сям’ю, трэба спачатку закончыць вучобу. Мудрая маміна парада засталася па-за ўвагай, бо мы ў жніўні 1959 года зарэгістравалі свой шлюб у Брэсцкім ЗАГСе. Паэзія саступіла месца Прозе. Адразу ж пазнаёмілася з бацькам Колі, і Сямён Іванавіч расказаў пра цягу сына да алкаголю пасля таго, як яго, яшчэ хлапчука, у геалагічнай экспедыцыі “частавалі” гарэлкай. Прызвычаіўся там да чаркі. “Нічога, – сказала я, – ён кахае мяне, дапамагу яму справіцца з гэтай нагодай.” Бацька толькі паківаў галавой... На трэцім курсе пачаліся і матэрыяльныя праблемы. Пакой у інтэрнаце нам не далі, прыйшлося ісці на кватэру, пасля зімовай сесіі стыпендыю Коля не атрымаў і таму перавёўся на завочнае аддзяленне (1960 г.), уладкаваўшыся на працу ў рэдакцыю Драгічынскай раённай газеты, дзе, відаць, не ўсё ў яго зала­дзілася, бо прыязджаў да мяне ў Брэст заўсёды галодны, без грошай, шукаў іншае месца. І знайшоў. З 1 студзеня 1961 года стаў настаўнічаць у Пранчакоўскай сярэдняй школе Ляхавіцкага раёна Брэсцкай вобласці, выкладаў там беларускую літаратуру. Туды адразу ж тэлеграмай вызваў і мяне (“Без тебя пропаду здесь!”). Здаўшы экзамены на павышаную стыпендыю (гэта 50 рублёў), я перавялася на завочнае аддзяленне і паехала “ратаваць” мужа. З 1 лютага я ўжо працавала там настаўніцай рускай мовы і літаратуры ў старэйшых класах. Мой заробак складаў 57 рублёў (стаўка з незакончанай вышэйшай адукацыяй была тады 60 рублёў, з вышэйшай - 80), а ў Колі і таго меней, ды і не заўсёды даносіў грошы дамоў: было многа іншых шляхоў – “сябры” чакалі ў Ляхавічах, Баранавічах, Ганцавічах... Цяжкасцей хапала. Кватараваць давялося на хутары, у хаце не было электрычнасці, рыхтавацца да ўрокаў і правяраць сшыткі трэба было ля керасінавай лампы (лямпы), а страву варыць на керагазе ў халодных сенцах. Але гаспадыня была добрая, спагадлівая, прадавала нам малако, дапамагала парадай. Нягледзячы на ўсё гэта, працаваць было цікава і радасна. Школа размяшчалася ў былым панскім маёнтку, месца жывапіснае, калектыў дружны, узначалены мудрым кіраўніком Іванам Васільевічам Мальцам. Жонка яго працавала настаўніцай рускай мовы і літаратуры. Жылі яны ў новым доме каля самай школы, дзе пазней кватаравалі і мы, калі Малец І.В., прадаўшы дом, пераехаў у Дзяржынскі раён Мінскай вобласці. Дарэчы, сам таго не жадаючы, Коля “пастараўся”, каб школа страціла добрага дырэктара. А было гэта вось як. Для прысваення звеннявой калгаса “Героя Сацыялістычнай Працы” ёй прыпісалі ўраджайнасць цукровых буракоў у некалькі разоў большую, чым было на самой справе. Мы, настаўнікі, разам з вучнямі выбіралі буракі і падлічылі, колькі іх вырасла на калгасным полі. Лічбы былі далёка не тыя, што друкавалі раённая і абласная газеты. Коля абурыўся, захацеў вывесці на чыстую ваду мясцовых партыйцаў і напісаў аб гэтай “ліпе” ХХІІ з’езду КПСС. Памятаю, як мой няўрымслівы муж збіраў подпісы. Дарэчы, я адмовілася падпісацца і пацікавілася, што думае аб гэтым пасланні дырэктар. Зразумела, што ён не адобрыў такога парыву і як у ваду глядзеў. Пісьмо з Масквы адаслалі мясцовым уладам, тыя арганізавалі праверку школы і як вынік – дырэктара зволілі (звольнілі) з пасады. Вучні любілі нас, маладых настаўнікаў, а мы стараліся праводзіць цікавыя гутаркі на ўроках, літаратурныя вечарыны, хадзілі з імі на экскурсіі і ў паходы па родным краі. А працаваць было нялёгка: на 4 курсе я практыку прайшла толькі ў 5-7-ых класах, а выкладаць давялося ў 9-10-ых, і класным кіраўніком назначылі ў 10 клас, а ў Колі наогул не было практыкі – толькі рэдакцыйныя будні. Прыходзілася многа чытаць, займацца самаадукацыяй і мерацца сілаю з “зялёным змеем”. Мне яшчэ верылася, што каханне ўсё пераадолее, а Чалавек паднімецца над сваімі слабасцямі, калі захоча. Думала, змагу дапамагчы. Не дала рады. Нават нараджэнне дачкі ў 1962 годзе нічога не змяніла. З ёю паехалі мы здаваць дзяржаўныя экзамены, на якія Коля амаль не звяртаў увагі, як і на мяне з дзіцем. Ён прападаў вечарамі на творчых сустрэчах, ездзіў па сёлах і райцэнтрах Брэстчыны, дзе чытаў свае вершы, з’яўляўся на кватэру раніцай, радасны і акрылены. Я ж, не спаўшы ўсю ноч (у дачушкі рана пачалі рэзацца зубкі), хвалявалася і за яго, і за экзамены, якія належала здаць. І ўжо тады, у 23-гадовым узросце, я зразумела, што ні я, ні дзіця, ні вучоба, ні праца майго мужа не цікавяць, што галоўнае яго прызначэнне – творчасць, і ён па-юнацку вітае ў нябёсах, шукаючы натхнення ў новых сустрэчах, у прыродзе, а магчыма і ў выпіўцы... Здаўшы выпускныя экзамены, атрымаўшы дыпломы, мы разбегліся: Коля застаўся ў Брэсце, а я паехала дамоў у Клецкі раён адна з 6-месячным дзіцём, а ў Сіняўцы нас сустрэла мама, у якой мы адпачылі да пачатку новага навучальнага года. Праз два тыдні з’явіўся туды і муж, папрасіў прабачэння за свае загулы, абяцаў ледзь не залатыя горы. Хацелася верыць, што ён пасталеў і ўсё ў нас наладзіцца... Коля шмат пісаў, рыхтаваў да друку ў раённай газеце новыя вершы і часта падоўгу гуляў на беразе Начы (была жывапісная рачулка ў вёсцы Панача, багатая рыбай, ракамі і крынічкамі. На жаль, цяпер яна ператварылася ў канаву – пастараліся меліяратары). Хутка час настаў вяртацца ў Пранчакі, бо водпуск (адпачынак) скончыўся. Там я і даведалася, што ў мужа многа даўгоў (і сельскіх, і брэсцкіх – добра “замочваліся” нараджэнне дачкі і атрыманне дыплому), а разлічвацца трэба мне, так у нас павялося. Грошай жа не было... “Любовная лодка разбилась о быт”. Непаразуменні раслі, што не спрыяла збліжэнню. У мяне пачаліся нелады са здароўем. Таму летам 1964 года мы пакончылі з сямейным жыццём, і Коля паехаў настаўнічаць на Палессе (Ганцаўшчыну), а я засталася ў Пранчаках. І хоць мы працавалі ў адным раёне, лёс нас не зводзіў болей разам. Жыў Коля як вольны вецер. Дачку не наведваў, аліменты не плаціў (я адмовілася). Сустракаліся мы толькі ў раённым судзе, які нас не разводзіў – усё давалі выпрабавальныя тэрміны. І толькі Брэсцкі абласны суд (выяздны, г. Баранавічы) у сакавіку 1965 года скасаваў наш шлюб, і я зноў атрымала дзявочае прозвішча. Ведаю, што афіцыйна Коля яшчэ два разы жаніўся, ад трэцяга шлюбу нарадзіўся сын Андрэй, недзе на 4 гады малодшы за нашу дачку. Адзінае, што засталося ў мяне на памяць – першы зборнік вершаў “Непазбежнасць” (1967 г.), куды ўвайшлі лепшыя творы, напісаныя ў пачатку 60-х гадоў, і прозвішча дачкі... Я заўсёды сачыла за яго творчым ростам, чытала публікацыі ў “ЛіМе”, “Маладосці”, “Нёмане”, “Полымі” і “Крыніцы”. Мяркую, што ён змог бы надрукаваць значна болей, каб не губляў запісныя кніжкі і сшыткі з вершамі, нарысамі і замалёўкамі многіх рэчаў. На жаль, рана пайшоў Мікола з жыцця. Цярністым быў яго шлях і не нам судзіць паэта. Бязгрэшных людзей няма. Цяпер адзін Бог яму суддзя, дарэчы, як і ўсім нам. Непрыемна чытаць публікацыі тыпу (кшталту), колькі рублёў і ў каго пазычаў паэт і не разлічыўся... Галоўнае, што творы яго жывуць, лірычная споведзь кранае сэрца і, здаецца, што ён тут, побач з намі, жартуе, усміхаецца, разважае... Пісаць успаміны было балюча. Хочацца пажадаць усім маладым і таленавітым не губляць свой дар, Богам дадзены, а берагчы і развіваць яго. Жнівень 2007 г. Погляд са студэнцкіх часоў Успамін аднакурсніцы Ядзвігі Бычковай (Асецкай) Якім я помню Міколу Купрэева? Для мяне гэта не зусім простае пытанне. Я вучылася з ім у адной групе Брэсцкага педагагічнага інстытута толькі два першыя курсы, прычым жыла не ў інтэрнаце, дзе жыў Коля. І ўсё ж я яго добра памятаю: такія людзі не забываюцца. Калі гавораць пра Колю, я чамусьці бачу як ён заходзіць у аўдыторыю, як шукае вачыма Т. Г. і садзіцца бліжэй да яе. Я бачу яго русыя, трошкі закучараўленыя валасы і, як памятаецца, чубок над ілбом , яго светлыя вочы, – па-мойму, яны ў яго былі блакітныя, хоць я не ўпэўнена ў гэтым, магчыма, і шэрыя. Але не ў колеры сутнасць тых вачэй. Галоўным, мне думаецца, было ў іх выяўленне нейкай адстароненасці, нейкай адсутнасці там, дзе мы былі, і ў той жа час гэта было выяўленне поўнай незалежнасці ад усяго іншага. Вочы Колі, здавалася, былі ледзь прытушаны (але не затуманены, як гэта іншы раз бывае – гэта зусім розныя рэчы). Здавалася, Коля жыве нейкім сваім багатым унутраным жыццём. Так яно і было. Гэта была творчая і светлая асоба. Як паэт ён ужо тады, на 1-м курсе, назіраў за жыццём сваім купрэеўскім зрокам і бачыў яго ў абсалютна розных праявах, фарбах, адценнях. Так, Коля ўжо тады адрозніваўся ад другіх сваёй вельмі заўважнай нестандартнасцю, складанасцю. Гэтага нельга было не заўважыць і ў яго нешматслоўных выступленнях на семінарах, і ў яго рэдкіх рэпліках на перапынках паміж лекцыямі. Вядома, Коля кахаў Т. Нельга было не бачыць, з якім захапленнем глядзеў ён на яе доўгія цёмныя валасы, з яякой пяшчотай глядзеў у яе строгія сінія вочы. І таму зусім невыпадкова нарадзіліся ў яго радкі ў ясенінскім стылі, якія гулялі па факультэце ў розных рэдакцыях. Да мяне дайшлі ў такой рэдакцыі: Я бы поехал в какой-нибудь Тавриз Или в какой другой Шираз, Если бы не было в Бресте Гаврис И её прекрасных синих глаз. І яшчэ ўспамінаецца: студэнцкі інтэрнат, доўгі стол з рознымі прысмакамі, нашы студэнты, дзе галоўныя Коля і Т. Валасы ў Т. ужо не доўгія спадаючыя, а забраныя ўверх у вялікі цяжкі вузел. Там я бачу і сябе з В. Б. (студэнтам-медыкам з Мінска, які пасля стаў маім мужам)... Цікавы быў, малады час. Коля здаваўся рамантыкам і, вядома, быў ім. Калі я цяпер успамінаю Колю, я бачу яго светла-шэры пінджак і ўвогуле бачу чамусьці ўсё светлае, што звязана з ім, з яго жыццём, з яго напоўнай тонкім адчуваннем і псіхалагізмам творчасцю. І гэты самы псіхалагізм падказвае мне вядомую біблейскую мудрасць: “Не судзі...” Вельмі хочацца прачытаць усё ім напісанае... Блакітны каптанік у карунках… Ліст ад сястры Міколы Купрэева Валянціны да Леаніда Галубовіча Піша Вам сястра Міколы Купрэева Валянціна. Я даўно ўжо хацела сказаць Вам, Леанід Міхайлавіч, вялікі дзякуй за памяць аб маім браце, за добрыя Вашы адносіны да яго яшчэ пры жыцці. Ваш ліст да Колі (так я яго заўсёды называла) і цяпер берагу, калі-нікалі перачытваю, каб яшчэ і яшчэ раз адчуць, што ёсць у нашым жыцці і цудоўныя таварыскія адносіны адзін да аднаго, і спагада да чужой бяды. Гэта я маю на ўвазе апошні ліст Ваш (з працягам) да Колі ў Лясную, які прыйшоў туды за тры дні да яго смерці. Брат ужо не змог прачытаць яго сам. Чытала яму медсястра. (Яна і аддала яго мне), расказаўшы, што калі яна чытала, Коля ляжаў і слухаў неяк быццам безуважліва, але, калі яна скончыла чытаць, то ўбачыла, як па яго шчоках ціха цякуць слёзы… Я так доўга збіралася Вам, Леанід Міхайлавіч, напісаць, таму што смерць брата зусім падкасіла маё і без таго не вельмі моцнае задроўе. Тым больш, што гэта была трэцяя смерць у нашай хаце за апошнія дзевяць месяцаў. 25 студзеня 2003 года памёр бацька, 5 сакавіка 2004 года не стала маці і вось (надышоў) чорны дзень 19 верасня, калі не стала і брата. Усе гэтыя страты закончыліся маім інсультам, ад якога я ніяк яшчэ не магу аправіцца. Праўда, дзякуючы сваёй дачушцы, я не ляжу, а хаджу і па хаце, і па двары, дапамагаю глядзець маленькую ўнучачку Іначку, якая нарадзілася 2 гады назад. Старэйшая, 10-гадовая Алінка помніць дзядзьку Колю, часта расказвае, пра што яны з ім гаварылі, якія гасцінцы ён ёй прывозіў, ганарыцца ім. Ну, усё гэта невялікае адступленне ад таго, што я хацела сказаць. Я, ведаеце, Леанід Міхайлавіч, ужо ніколі не змагу пазбавіцца ад успамінаў пра апошнія 2 месяцы жыцця Колі, ад таго, калі ён ляжаў яшчэ ў пружанскай бальніцы. Дзён дзесяць я жыла ў яго кватэры, каб быць бліжэй да яго. Наведвала яго па два разы на дзень. Хаця ў памяці яго наступалі нейкія правалы, ён заўсёды прасіў мяне прынесці пачытаць газеты, асабліва “ЛіМ”. Яшчэ прасіў прынесці цыгарэт і вельмі злаваўся, калі я не выконвала яго просьбы, даказваючы яму, што ў палаце ж нельга курыць. А ён гаварыў, што выйдзе пакурыць на вуліцу. А як жа ён выйдзе пакурыць на вуліцу, калі нават на бок не можа павярнуцца самастойна, такія глыбокія і балючыя пролежні былі ў яго. Урач сказала, што нічым яму ўжо нельга дапамагчы ў бальніцы. Трэба яго адпраўляць у Дом інвалідаў і састарэлых. У маім уяўленні гэта былі светлыя Дамы, дзе жывуць паўнапраўным жыццём адзінокія людзі, якія знаходзяць сабе там сяброў, займаюцца любімай справай, а пры жаданні могуць і пайсці адтуль да сваіх блізкіх. Карацей, у маім уяўленні гэта былі кіношныя Дамы састарэлых (тыпу Ждановічаў). Я так і думала: “Вось Коля пабудзе ў Лясной, пролежні там яго загояцца (уколы яму ж рабілі, мазалі нечым). Словам, будуць рабіць тое, чаго я сама не здужаю. А поым ён будзе жыць у бацькоўскай хаце, а мы будзем дапамагаць яму… А што ж было на самой справе? Ганна Хадаровіч, завёзшы Колю ў Лясную, пазваніла мне і расказала, як ён паводзіў сябе па дарозе. Казала, што ён неяк ажывіўся, гаварыў, што ён некалі быў тут, у Лясной. Прасіў, каб яму прывезлі паперу, ручку: будзе пісаць. Мне крыху лягчэй стала на душы. Праз 3-4 дні я паехала наведаць брата, накупіўшы яму і паперы, і ручак, і яшчэ таго-сяго. Падыходзячы да Дома, адчула нейкую трывожнасць у паводзінах яго жыхароў. Потым высветлілася, што ў Доме рыхтаваліся да пахавання адного з яго жыльцоў. Зайшоўшы ў палату, дзе ляжаў брат, я спынілася каля парога, ашаломленая ўбачаным. Іх было двое. На ложку каля акна ляжаў худы, нагала стрыжаны чалавек з дзіцячымі вачамі. І столькі ў іх было болю, тугі, гора. Гэта быў Коля. Я падышла да яго. Ён неяк падаўлена доўга ўглядаўся ў мяне, нібы пазнаючы, а потым сказаў: “Валя, ты чуеш? Гэта ж мяне хаваюць.” І так паўтарыў некалькі разоў. “А з кім жа гэта я размаўляю? – сказала я. – Ты ж тут, Коля, жывы, і я прыехала да цябе!” Паступова ён вяртаўся да рэальнасці і ўрэшце рэшт сказаў: “А віна ты мне прывезла, а курыць?” Брат так прасіў таго віна, што я, грэшная, схадзіла ў магазін і купіла яму бутэльку. Прынёсшы, наліла грамаў 200. Коля выпіў, павесялеў, пачаў распытваць, чым я прыехала, сказаў, каб доўга не сядзела каля яго, а то яшчэ спазнюся на электрычку. Запытаў, ці прыйшоў яму ганарар. Я, канечне, нічога не ведала пра яго ганарары, але сказала, што яны былі і іх атрымала Ганна Уладзіміраўна. (А яно, аказваецца, гэтак і было). І яшчэ спытаў, ці званіў яму Лёня Галубовіч, і я зноў сказала, што званіў і абяцаў наведаць яго. Ён зусім паспакайнеў і кажа: “Ну, то ўжо едзь , а то там Алінка цябе чакае. Завязі ёй шакаладку ад мяне.” Я пайшла ад яго крыху суцешыўшыся. А яшчэ праз дні тры яго наведаў Рымач са сваёй маладой дачкой. Як расказваў Рымач, Коля пазнаў і яго, і яго дачку, успомніў, як яе завуць. Яны нават распілі бутэльку віна і, як кажа Рымач, Коля выглядаў болей-меней бадзёра. Праз тыдзень я зноў паехала да брата. Ляжаў ён у той жа палаце, але ўжо на другім ложку. Мяне ён пазнаў, але быў нейкі згаслы. Расказваў мне: “А я сёння быў там (паказаў наверх), і ты там была.” А пасля зноў стаў прасіць, каб я яму купіла цыгарэт: “ Схадзі, Валя, тут жа блізка.” – А дзе гэта, блізка? – пытаюся. – А вось за гэтым вуглом.” І паказвае на дзверы. Я дала яму банан. Як маленькаму, адломвала кавалачкамі, клала ў рот і ён доўга-доўга жаваў іх, а потым павярнуў галаву набок, узяў маю далонь і заснуў на ёй, як малы, так соладка. Пасядзеўшы з паўгадзіны, я пачала збірацца на электрычку. Асцярожна выцягнула сваю руку, стала папраўляць коўдру на Колі і аслупянела. Вы ведаеце, у чым ён быў адзеты (а правільней – тое было накінута цераз галаву на адно плячо)? Брат ляжаў у блакітным жаночым каптаніку з карункамі. Ну, гэта быў проста здзек над чалавекам. Ці можна так ставіцца да людзей, хай сабе і хворых. І я зразумела, што справы Колі вельмі дрэнныя, калі з яго так паздзекваліся. Каб хоць трохі было ў яго памяці і сіл, ён не дапусціў бы гэтага. Я ішла да вакзала, як у сне. Перад вачыма стаяў блакітны каптанік у карунках… Была яшчэ праз тыдзень у Колі. На гэты раз ён ляжаў у палаце яшчэ з адным чалавекам. Коля ляжаў у чыстай майцы (мужчынскай), есці нічога не хацеў, толькі зноў трошкі з’еў банана і нібы задрамаў. Я пасядзела, пачала збірацца, паабяцаўшы, што прыеду зноў праз тыдзень. Ён паківаў галавой у знак згоды і ціха паціснуў руку і доўга не выпускаў яе. Было вельмі трывожна і цяжка. Пасля я ўжо даведалася ад дырэктара Дома, за тыдзень да смерці яму званілі з Брэста і яшчэ аднекуль, распытвалі пра здароўе Купрэева, расказвалі пра яго. І я здагадалася, адкуль такая палата, мужчынская майка, чысценькая пасцелька… Вось так. На наступную нядзелю (тыдзень) мы дакапалі бульбу, наняўшы трасучку (трасілку). Я радавалася, што ўрэшце пакончана з гэтай работай, і заўтра, думала я, паеду да Колі. Але тут пазванілі. Гэта быў званок з Лясной. Нам паведамілі, што памёр наш Коля. Трохі сабраўшыся з сіламі, я пазваніла супрацоўнікам рэдакцыі (Мергес) на дом. Папрасіла, каб паведамілі Рымачу і ўсім, хто ведаў брата. Я, нават, мела надзею, што мне дапамогуць з транспартам, каб прыезці брата ў Міханавічы. Нікога і нічога я не дачакалася. Зяцю ўдалося наняць машыну ў ДЭУ. Я сама паехала па яго. Дзякуй дырэктару Дома, які спагадліва аднёсся да майго гора. Хуценька былі аформлены ўсе дакументы. Адтуль, з Дома, я пазваніла ў Пружаны Хадаровіч, сказала, калі будзем хаваць. Людзей на пахаванні было мала. Былі толькі мае сябры, некалькі былых суседзяў з вёскі. З рэдакцыі Івацэвіцкай і з бібліятэкі не было ніводнага чалавека. Вялікі дзякуй Ганне Уладзіміраўне, Міколу Антаноўскаму, Папеку, якія прымчаліся з Пружан і паспелі на пахаванне. Мусіць, ужо хопіць, Леанід Міхайлавіч, тлуміць вам галаву. Яшчэ раз вялікі дзякуй Вам за добрую памяць аб маім браце. Валянціна БАСАЛАЙ. Прага свабоды Такіх пісьменнікаў ва ўсіх літаратурах мала. Але ў савецкай рэчаіснасці яны глядзеліся зусім богведама як. Уявіце сабе паэта – мадэрніста, інтуітывіста, і рознага іншага “іста” – у вёсцы, у палескай глухамані, дзе на лясным прасёлку лёгка можна сустрэць усю Чырвоную кнігу БССР. Шукаючы адапаведнікаў у расійскай літаратуры, я ўспамінаю толькі хіба Аляксандра Дабралюбава. Але і таму – было адкуль сыходзіць (ад сімвалістаў, гашышных брусаўска-гіпіўсаўскіх салонаў). Міколу Сымонавічу Купрэеву не было адкуль сыходзіць. І не было куды ісці. Неверагодна, як можна пражыць з такім светасузіраннем шэсцьдзесят сем гадоў. Можна, вядома, вылічваць яго “дасягненні ў педагагічнай дзейнасці, удзел у літаратурным жыцці Берасцейшчыны” і г. д. Аднак праўдзівей было б гаварыць пра свядомы “няўдзел”, адмову ў “саўдзеле”, які шырыўся і сярод літаратараў, і сярод педагогаў, і шмат дзе яшчэ, не разбіраючы прафесіі і вучонага звання. “Саўдзел” адмаўляў свабоду. Купрэеў адмаўляў “саўдзел”. Прага свабоды асвятляе яго. Гэтая паходня, што з’явілася нават у слабаватых ранніх вершах, вызначае ўсё: паэтыку, статус, пазіцыю. Тое самае і з прозай. І трэба разумець, што так было ў Купрэева адпачатку, як і ва ўсіх нашых вялікіх было – Караткевіча, Быкава, Стральцова, Багдановіча, Купалы. Бо, як адны кажуць, з чым народзіцца паэт, з тым ён і памрэ. А паэзія пакажа, дзе ўдалося не замыліць “інварыянт”, а дзе – не. Гэтае апавяданне – адзін з першых празаічных тэкстаў Купрэева па-беларуску. У рукапісе не хапае некалькіх абзацаў, а магчыма, некалькіх словаў. Апошняя старонка не захавалася. Дзіўна, што наогул нешта захавалася. Наогул, асобнага фонду Міколы Купрэева ў архівах не існуе. Разасобленыя рукапісы яго цяпер збольшага знаходзяцца ў прыватных сховішчах. Літаральна некалькі месяцаў таму адкрылася яшчэ адна знаходка: сын пісьменніка, Андрэй, перадаў шэраг рукапісаў бацькі 1960-х гадоў Ганцавіцкаму краязнаўчаму музею. Большая частка новазнойдзеных аўтографаў і машынапісаў – рускамоўная. Менавіта па-руску былі напісаныя першыя купрэеўскія творы ў прозе. Маецца ў папках і машынапіс першай кнігі “Непазбежнасць”, перапіска пісьменніка з жонкай, лісты ад У. Калесніка, В. Бечыка. Ёсць дзясятак старых фотаздымкаў. Думаецца, што ў ганцавіцкім музеі ставіцца будуць да гэтай часткі асабістага архіву Купрэева з пашанай. Застаецца толькі падзякаваць сп. Андрэю за перахоўванне бацькавых памятак, а музею і асабіста яго старшаму навуковаму супрацоўніку Віталю Герасіменю за садзейнічанне публікацыі твора. Ціхан ЧАРНЯКЕВІЧ. Мікола Купрэеў Пахла ракою Апавяданне На світанні – пасля купальскай ночы – у тумане, па дарозе над рэчкай паціху ехалі калёсы. Малады рыжы конік парываўся бегчы, але лейцы стрымлівалі яго, і ён толькі хрыпеў, кідаў галаву ўверх, звінеў цуглямі, глытаў туман, нецярпліва збіваў капытамі расу. Звон цугляў, хоць і глухі ў тумане, абуджаў алешнік. Сонныя птушкі, пацепваючы крыллем, нехаця ўзляталі над кустамі і, праляцеўшы крыху, зноў, сціхаючы, хаваліся ў лісці. І зноў звон цугляў, тарахценне колаў на карчах трывожылі іх. Алешнік кончыўся. Калёсы выехалі на травяністы высокі бераг. Блішчэлі расой чорныя галавешкі: ішлі тут некалі да самых зор купальскія кастры. Учора, як і ў такі ж сама вечар год назад, не гарэў касцёр. Галавешкі – з мінулага. Калёсы сталі. – І-эх-хэ-хэ! Чалавек на калёсах, у палукошку, уздыхнуў цяжка і ціха. Пераваліўся на другі бок, абапёрся на локаць. У палукошку запахла падсохлай свежай канюшынай. Чалавек сказаў другому – маладому хлопцу, што ляжаў за яго спіной, закінуў рукі за галаву і, не міргаючы, вялікімі чорнымі вачыма глядзеў угору, слухаў, як у чаротах, ля берагу, сонна плёхалася рыбіна, трымаў у мяккіх поўных губах вільготную канюшыну. Той сказаў хлапцу: – От тут мы з ёй выходзілі з туману… – адвярнуўся ўбок, дастаў з кішэні нямецкага шыняля мяшэчак з тытунём. – Са светлага туману, – дадаў ён і злосна, звонка плюнуў уніз, на галавешкі. Вочы хлапечыя ажылі. Ён узяўся рукою за край палукошка, падцягнуўся і звесіў галаву ўніз – паглядзеў на галавешкі. Убачыў празрысты камячок сліны на чорнай скуры недагарэлага палена – яна мала чым адрознівалася ад буйных кропель расы на ім. “От так”, – сказаў ён – сама сабе. І зноў лёг дагары – закінуў рукі за галаву, неспакойна мяў губамі вільготную канюшыну. Чалавек у пацёртым нямецкім шынялі здзіўлена глянуў на яго і так і не зразумеў: ці то слязіна трымціць у хлапца на вейцы, ці – кропля расы. Мужчына павярнуўся да хлапца шырокай спіной. Здаровыя жылы яго на шыі напяліся. Ён сцебануў пугаю па кані, і калёсы лёгка і мякка пакаціліся з пагорку ў прырэчны туман. Той, ззаду, больш не мог глядзець ні ў нізкае шэрае неба, ні на шырокую шэрую спіну і ненавісную жылістую шыю, – “у-ух!” – прастагнаў ён у роспачы, надрыўна, моцна сціснуў даланямі скроні і ткнуўся гарачым ілбом у акруглы куток слізкага палукошка. Мужчына азірнуўся на яго з-за пляча, зарагатаў – громка і надоўга: “Ах-ах-ах!..” – бязлітасна рассякаючы гэтым “ах!” туман, раніцу, неба на вострыя кавалкі, на кавалкі – “Ах-ах-ах!” – і хлапец ззаду сцяўся ўвесь, трымцеў, біўся галавой аб слізкую сцяну палукошка – у сцяну! – “Прашу вас, прашу: перастаньце!” – шаптаў ён быццам аднекуль з зямлі і глуха, па-дзіцячаму, плакаў. – Нічога, нічога, Ванюша! – стрымаўшы рогат, сказаў мужчына. – Нічога, юнаша, гэта мы зробім раз-два, кляпсь – і гатова, ты і спужацца не паспееш… Нічога, юнаша, нічога! Хлапец сеў на калёсах. Ён шырока глядзеў убок, на рэчку, мокрымі вачыма. – Маўчыце, – прашаптаў ён. У голасе яго была вялікая-вялікая, як маленне, просьба, і мужчына больш не сказаў ні слова. Туман спадаў, гусцеў ля самай зямлі. Вышэй, па баках ужо чыста скразнілася. Дарога крута павярнула ад рэчкі – на пагорак, па мокраму глыбокаму жвіру, у сасоннік, над якім – ужо блізка – распасцёр бурыя шаты стары дрымучы лес. Хлопец саскочыў з калёс. Нехаця паплёўся ўслед – мясіў ботамі цяжкі спатнелы жвір. “Нічога, юнаша, гэта мы зробім раз-два…” Ён плёўся за калёсамі па жвіру – апусціў галаву; як ад назолы-авадня, хацеў адмахнуцца ўраз рукою ад думкі пра тое, што ён павінен быў сёння зрабіць, але рукі нема і цяжка віселі зусім аслабелыя. Пакусаныя губы дрыжэлі ад ранішняга холаду. А лес збоч дарогі ажываў. Нецярпліва хлопаючы вільготным крыллем, пераляталі праз дарогу, перад самым носам, птушкі. Дзікі галубок адзін нават быў прысеў на драбіну калёс ззаду, скокнуў у палукошак і, нічога там асаблівага не знайшоўшы, падскочыў угору, пакружыў над канём і паляцеў у змрок лесу, натужна вуркочучы – быццам хто дастаў з грудзей сэрца і біў, біў, біў ім па нябачных, тонкіх, як лязо, струнах…. “…Ці даруеш ты мне калі, мама, як даведаешся? Ты ж усё роўна будзеш ведаць: я ж табе сам раскажу некалі, бо я ж табе ніколі не мог зманіць ці ўтаіць. Ты будзеш ведаць пра ўсё. Як я здаровы, ні разу не паранены дваццаць пятага чэрвеня папаў у акружэнне, як цэлы год пражыў за сваяка на хутары ля Шчары – у таго чалавека, які сядзеў у той дзень на калёсах у нямецкім шынялі. Як аднойчы ранкам да нас на хутар з лесу прыйшлі партызаны, і мы пазабівалі ў хаце дзверы, вокны дошкамі і пайшлі ў лес. Як незадоўга перад тым з хутара збегла яго гаспадыня Палашка, якую гэты чалавек узяў некалі гвалтам сабе за жонку – хаця і ў іх калісьці, амаль у дзяцінстве, нешта было харошае, і гэты чалавек сёння паказваў мне, дзе яны выходзілі з ёю з лесу, з купальскай ночы. Як яна тады збегла з хутара, і мы нічога пра яе не ведалі, і толькі ў лесе гаспадар мой пачуў: жонка яго доіць кароў лясніку Асосу на яго хутары – за кіламетраў дзесяць ад нашага. І мы ў той дзень ехалі, каб забіць яго… Ляснік, мамачка, аказаўся правакатарам, і ў лесе яму прысудзілі смерць. Тое, што ён правакатар, было ўстаноўлена дакладна, нават сам палонны камендант пацвердзіў. Гэта праз яго, праз лесніка, праз яго хутар загінула група нашых хлопцаў, аж восем чалавек, іх расстралялі, патравілі аўчаркамі. У лесніка – я раз бачыў яго ў атрадзе – на адным воку бяльмо, вадзяністае, бруднае бяльмо, а сам ён магутны, і спіна шырай, і жылы на шыі таўсцей, чым у таго чалавека… Ці даруеш ты мне калі, мама? Ты ж усё роўна будзеш пра ўсё ведаць. Бо я ж табе ніколі не мог зманіць ці ўтаіць… Я ж ніколі яшчэ нікога не ўдарыў нават. У тэхнікуме нас вучылі быць настаўнікамі. Мяне вучылі вучыць дзяцей лічыць, чытаць і пісаць. Мяне вучылі вучыць жыць… Гэтаму чалавеку, які некалі даў мне на сваім хутары прытулак, загадалі выканаць прысуд, а ён мой камандзір, і ён загадаў мне, мама, ён загадаў мне – ехаць з ім…” Апошняе, “з ім”, хлапец сказаў уголас ¬– мужчына на калёсах азірнуўся і зноў сказаў, як падалося там, ззаду, сказаў у тысячны раз адно і тое – жудаснае, шырокае, шэрае і жылістае: – Нічога, юнаша, ні-ічога, гэта мы зробім раз-два… “Дзядзька Гаўрыла. Ён даў мне прытулак. Я ненавіджу яго. Гэта цёмны чалавек. Я ненавіджу яго. Тады, ноччу, калі я, знямоглы, пастукаў у яго акно на хутары, ён выйшаў, вялікі, агромністы, у белых сподніках – як здань – і гаркнуў на мяне: “Чаго тут швэндаешся! Будзе тут кожны папярэчны ноччу…” – ён схапіў мяне за руку і проста кінуў у сенцы. Праўда, хоць і мацюкаючыся, ён тут жа, не запальваючы агню, напаіў мяне малаком, даў пераадзецца, больш не выпусціў з хутару… Я не разумею яго – таму ненавіджу. Грубы чалавек, ваўкалак…Я не паспеў, мама, як след навучыцца разумець людзей, нас гэтаму не вучылі…” – Ні-ічога, юнаша… “Самае незразумелае: чаму ён выбраў мяне? Ты не думай, мама, што ў мяне слабыя рукі – ты ж ведаеш, што я займаўся штангай і боксам. Яны, рукі мае, зараз, мама, апушчаны… Я ж, мама, гэтымі рукамі яшчэ нічога жывога не ўзрасціў: ні дрэўца – неяк так здарылася, ні травінкі. Нікога ў жыццё не вывеў. І вось – я, такі, адразу – забіць чалавека…” – Ні-ічога, Ванюша… Голас быў далекавата. Ён абудзіў Івана, і хлопец стаў. Ён раптам зразумеў, што зараз павінна нешта вырашыцца канчаткова. Што? – ён яшчэ і сам не ведаў. Але яно, тое нешта, ужо надыходзіла, наплывала на яго са спакойных старых, разлапых ялін, апускалася з блакітнага ціхага неба, ішло зялёным подыхам з лясных нетраў, з невядомых яму дагэтуль глыбінь яго самога. Але не паспела: на павароце дарогі стаяў і зпадылба рашуча і недвухсэнсоўна глядзеў на яго – чакаў – Гаўрыла. – Ну! – сказаў ён. Іван знаў, што гэты чалавек заўжды пачынаў груба, да жудасці груба, а канчаў мякка. – Хутчэй, Ванюша. Хлапец пайшоў уперад. Сеў на калёсы. Не лёг, як раней, звесіў ногі з палукошка, сашчапіў рукамі калена і бяздумна глядзеў у лес – ні пра што больш не думаў і нічога не бачыў, не адчуваў, увесь аддаўшыся аднастайнаму рыпенню колаў, каляіне, якая кудысьці вяла, глыбокай каляіне, Гаўрылу… Як сеў Іван цяпер на калёсы, дык да самага вечара не сказаў ні слова. І толькі быццам праз тоўшчу лесу, чуўся хрыплы бас Гаўрылы. Ехалі калёсы па вузкай лясной дарозе – дзе трушком, дзе паціху, трасучыся на карчах. Малады конь хрыпеў – грыз адчайна цуглі. – П-падла, т-такую тваю маць! Дажыўся, сцерва!.. І хто падумаць мог?.. Яшчэ калі мы былі мальцамі, дык я яму быў раз па мордзе даў. Кусок сала быў украў у нас. Злавілі пастухі ў алешніку – хаваў у кусце… Н-но, н-но, Орлік!.. А аднаго разу пайшлі мы гуртам у канаву ўюноў лавіць, дык жа, мярзотнік, нейчы кошык з рыбай перавярнуў сабе пад ногі і крычыць: от гэта маё месца, ад гэтага да таго куста, – трохі пашарыў у гразі рукамі ўпустую, счакаў і стаў тады кідаць прыгаршчамі ўюноў у свой кошык, а тыя хлопцы можа і здагадаліся, ды ўсе меншыя, слабейшыя ад яго былі, баяліся, а ён кідае ўюноў і рагоча… А ў школе? Падлюга!.. Заходзіць настаўнік у клас і пытае: ктуры ўчора по дроге до косцёлу кідал сен грудкамі по собаце ксёндзовэй? Дык ён падымаецца і тыкае пальцам: гэты, гэты, гэты… А сам жа папаў ледзяком у самае вока сабаку… Н-но, Орлік! Ужо скора... Ні-ічога, Ванюша, ні-ічога, дарагі… Н-но! Куд-ды! Нажарэшся аўса лесніковага – н-но!.. Я яму прыпомню, я яму ўсё прыпомню! Ён мне скажа перад тым, як адыйсці ў рай, ён мне скажа, які ён рай устроіў і Грышку з Гуты, і Кастусю з Замошша, і Нячаеву, і Мухтару… Я яго застаўлю па слядах іх паўзці і траву тую цалаваць! Н-но, Орлік!.. Ты толькі, Іван, лярву тую далей у лес завядзеш, к дрэву прывяжаш, кляп у рот заб’еш – хай, хай перачакае, хай не бачыць і не чуе: баба ўсё-такі… Жэншчына!.. Д-да, жэншчына.. Нічога, Ванюша, нічога, мы ўсё-такі партызаны, людзі культурныя, не бандзіты ж… Ж-жэншчына!.. Так-кую яе!.. Закурым, Ваня? А, ты ж не курыш… Хал-лера, бумага кончылася… Ну, Орлік, давай у лес… К-куды! Н-но! От сюды, сюды, но-но…Та-ак. Стой, Орлік, тпру. Калёсы сталі. Людзі збочылі з дарогі ў гушчар на метраў дзвесце. Гаўрыла рашучымі, упэўненымі рухамі распрог каня, прывязаў яго за лейцы да яліны, высыпаў з палукошка каню пад ногі канюшыну. Вакол яліны расла густая сакаўная трава з кісліцай – конь здаволена фыркнуў, матнуў мордай, рассыпаўшы рыжую густую грыву, і стаў скубсці траву. – Мо’ перакусім? – сказаў Гаўрыла хлапцу. Той крутнуў галавой: не. – За мной! – загадаў Гаўрыла. Далей пайшло ўсё вельмі хутка, так хутка, што потым Іван не мог успомніць драбніц таго дня. На краі лесу, на высокім пагорку, Гаўрыла спыніўся. З-за маладзенькіх сасёнак віднелася шырокая даліна, на тым баку каторае таксама быў лес – вялікі, цёмны. Ля таго лесу стаяла прасторная новая хата, жоўтая ад сонца, збоку і крыху далей ад лесу – гумно, злева ад хаты – агарод. На агародзе – некалькі яблынь. Іван нават убачыў яблыкі – у лісці белыя шарыкі. Ад гумна да хаты бегалі на ланцугу два вялізныя чорныя сабакі. Іван ужо ведаў: там жыве той, каго яны павінны сёння “казніць”. Як і чаму гэта здарылася – Іван потым не мог успомніць: але тады, там, на пагорку, ён быў раптам моцна сціснуў рукой у кішэні пісталет. Ён ужо не валодаў сабой, ён быў поўнасцю падуладны таму, што яны павінны былі зрабіць. Гаўрыла рушыў управа – трэба было абыйсці даліну лесам. Іван бяздумна ішоў за ім – ступаў след у след. Было млосна ад паўдзённае спёкі, ад назолы-павуціння, за каўнер з сасёнак сыпалася сухое цёплае шыгаллё. Яны зноў выйшлі на ўзлесак. Хутар быў ужо зусім блізка. Але яны стаялі так, што адтуль іх ніхто не мог бачыць. – Сядзем, – сказаў Гаўрыла. Яны сядзелі ў глыбі саснячку. Між дрэўцаў ім добра глядзелася. Яны бачылі ўсё, што робіцца на дварэ лесніка. Гаўрыла кусаў губы: яму хацелася курыць. Спадылба глядзеў на хутар. Іван, так сабе, не ўдумваючыся ні ў якія там сутнасці, назіраў за бойкай пеўняў ля гумна. Пеўні былі чырвоны і белы. Яны на поўным сур’ёзе раз’юшана разыходзіліся і зноў сыходзіліся, прынікшы долу дзюбамі, б’ючы крыллем па траве. Раптам чырвоны пабег. Белы быў пусціўся за ім, але скора спыніўся і, задраўшы голаў – “кох-кох-кох”, – пайшоў да курэй. На хутары бразнула клямкай. Дзверы з хаты адчыніліся – на ганак выйшла Палашка, клубастая, шырокаплечая, босая. Вочы Гаўрылы ўспыхнулі – раз’юшаныя, дзікія. Ён вылаяўся адрывістым шэптам. – … Палашка трымала ў руцэ даёнку. Яна паўзіралася крыху з-пад рукі ў сасняк – проста на іх, сышла з ганку, кінула з даёнкі прыгаршча зерня курам і, матляючы задам, пайшла за гумно – у даліну. І толькі тады яны ўбачылі стракатую, чорна-белую карову – далекавата, ля алешніку, які зелянеўся пад узгоркам, на якім яны толькі што стаялі. – Карову пайшла даіць… Голас у Гаўрылы быў лагодны, – гэта было нечаканасцю для Івана. “Чортведама што, – сказаў сам сабе Іван і паўтарыў: – Чортведама што”. – Карову пайшла даіць, – задуменна і яшчэ цішэй сказаў Гаўрыла і ўвесь знік, абвяў. Але раптам страпянуўся, дрыжачымі пальцамі нацягнуў платней на лоб шапку, нахіліўся да Івана, прашаптаў: – Самы раз!.. Калі дома… Пайшлі! Яны рушылі краем лесу – бліжэй да хаты. – Стоп, Ваня, – сказаў шэптам Гаўрыла. – Пасядзім яшчэ крыху. – Хлопец недаўменна глянуў на свайго “гаспадзіна”. – Нічога, юнаша, гэта мы раз-два… А от малака свежага хай яшчэ пап’е… апошні ж раз… хай пап’е… усё-ткі ж чалавек… хоць і звер… Пасядзім, Ваня… Што ты ўсё маўчыш? Надзьмуўся ¬– на мяне? На мяне? Іван зацята маўчаў. Скрыпнулі вароты гумна: адтуль выйшаў Асос. Пацягнуўся шырока, пазяхнуў – аж сківіцу набок вывернуў. – Звяруга… Што здарылася потым, Іван помніць, як тую даўнюю кінастужку з лятучымі кадрамі – яны мільгаюць, ірвуцца на кавалкі. Усё змяшалася – Асос, Гаўрыла, лес, дзікі, нечалавечы хрып, вырваная з карэннем трава, кроў на траве… Асос ішоў са двара ў лес – проста на іх. Іван памкнуўся быў падняцца – сысці з Асосавай лініі, але Гаўрыла моцна схапіў яго за каўнер, прыціснуў да зямлі. Захлыналіся ад віску, ірваліся з ланцугоў сабакі на дварэ. Асос азірнуўся на хутар, нерашуча патупаў на месцы і зноў пайшоў – але не так борзда. Іван ачуняў, па-змоўніцку даверліва глянуў у вочы Гаўрылу – яны былі зусім блізка. Гаўрыла кіўнуў: будзь гатовы. Асос набліжаўся. Ужо чутно было яго цяжкое, грудное дыханне. Івану на момант здалося, што ён нават адчуў на сваім твары пар з роту Асоса. Асос зайшоў за арэхавы куст – з іх боку, – стаў спускаць штаны. Гаўрыла аж зубамі заскрыгатаў. Іван адвярнуўся ўбок. Ён нават з палёгкай уздыхнуў: жудасны момант адцягваецца. І раптам Гаўрыла падняўся. Громка кашлянуў. У правай руцэ пісталет – дулам уніз. Нягромка, але цвёрда загадаў: – Падымі штаны, Асос. Іван, ашаломлены, ляжаў на зямлі. Асос быў страпянуўся, але потым застыў на месцы і па-над сасёнкамі ўбачыў твар, плечы Гаўрылы. Потым натужна-ветліва ўсміхнуўся і – хоць бяльмо набрыняла крывёю, – як ні ў чым не бывала, сказаў: – Гэта ты, Гаўрыла? Іван глядзеў на Асоса знізу, ад зямлі – той стаяў якраз у прагалку між сасёнкамі. Цяжкія Асосавы сківіцы здрыгануліся: ён усё зразумеў. І яшчэ раз сказаў: – Гэта ты, Гаўрыла?.. Хе-хе… – Я. Але ведай: я тут не з-за бабы. І не адзін. Іван не помніць, як устаў з зямлі. Доўга не мог злавіць у кішэні рукаятку пісталета, але – дастаў, нарэшце, узвёў курок. Не зводзячы налітых крывёю вачэй з Гаўрылы, Асос стаў хіліцца бокам за куст, потым ірвануўся – кінуўся за другі, трэці куст, увабраўшы галаву ў шыю, прыгнуўшыся да зямлі. Гаўрыла цяжка, напралом кінуўся за ім. Іван імгненна, – сэрца замерла, – выляцеў з узлеску і ледзь не наступіў на Гаўрылу з Асосам. Моцна абняўшыся, яны з дзікім хрыпам, стогнучы, качаліся на траве, кусалі адзін аднаго зубамі, цягнуліся рукамі да горлаў. Адзін з іх павінен быў застацца жыць. Іван улучыў зручны момант, выстраліў… …Яны спыніліся ў глыбі лесу, у яловым гушчары. Гаўрыла, змораны ўшчэнт, шмякнуўся на карнявішча пад елкаю, прыхінуўся спіной да шурпатага ствала. Цяжка дыхаў, вочы яго былі шырока расплюшчаны, дрыготкімі пальцамі грэбаў чорную вільготную зямлю на карнявішчы. Іван ляжаў крыху зводдаль – уткнуўшы галаву ў стары брудны мох, распасцёршы рукі. Ён плакаў – па-дзіцячы, тонка, доўга. – Ні-ічога, – прастагнаў Гаўрыла. Нават тут было чутно, як захлыналіся, ірвалі ланцугі сабакі на хутары, галасіла Палашка. Потым усё там сціхла – неяк адразу, наглуха. Гаўрыла сказаў: – Адвязала сабак. А сама – у Гуту… напэўна… Там бацька… гэтага. Гаўрыла плюнуў сабе пад ногі, устаў, ацёр пот з ілба. Пастаяў – рашаў нешта важнае і – зноў сеў, абмяк пад ялінаю. Уздыхнуў – хрыпла, грудзямі: – А ў мяне ж таксама магла быць зараз карова. І Палашка даіла б яе… У-ух… тваю маць!.. А Іван ужо стаяў – шырока расставіў ногі ў старых шэрых ботах. Стаяў і зусім сухімі і крыху прыжмуранымі вачыма глядзеў, задраўшы галаву, на вершаліну сасны: там растрывожана лопаў крыллем дзікі галубок. “От, калі чалавек паплача, то быццам нанова на свет паглядзіць”, – сказаў Гаўрыла сам сабе. …Вечарэла, калі яны прыцягнуліся да калёсаў. Конь неспакойна біў капытамі ў зямлю, сцябаў хвастом – разганяў машкару. Вакол, у міждрэўі, на зямлі, на лапах ялін, у лісці бярозы стаяла такая цішына, што, здавалася, чутно было, як вечар цямнее, глыбіцца, распасціраецца. Самае жудаснае, што магло здарыцца ў чалавечым жыцці, было ўжо далёка ззаду – таму Івану было так лёгка на душы, як ніколі. Гаўрыла абапёрся на драбіны – тварам у палукошак і нешта думаў. – Трэба было нам, – кажа ён, не падымаючы галавы, – пахаваць яго, Ванюша… усё-ткі чалавек… як-ніяк… Палашцы цяжка будзе… – Скрыгатнуў зубамі. – Ат, сцерва! Паліцэйскія закапаюць. Іван маўчаў – ён зацята гнаў прэч ад сябе ўсякі напамін пра тое, што было далёка ззаду. – От што, Ванюша… ты пачакай тут мяне… я скора прыду. – Не трэба, дзядзька Гаўрыла. Гэта быў, нарэшце, голас Івана. – Загадваю, – няўпэўнена сказаў Гаўрыла і пайшоў у цемру. Калі след яго сціх, Іван сеў – амаль упаў – на бярэмца канюшыны, прыхінуўся спіной да кола – яно прыемна пахла дзёгцем – і адчуў, як адразу павекі яго лёгка і мякка паплылі ўніз… Колькі ён спаў – невядома. Калі прачнуўся – адчуў на сваёй галаве цёплую Гаўрылаву далонь і ў прагалку між сосен убачыў далёкія трапяткія зоркі. І зноў заплюшчыў вочы – бо далонь была надта цёплая і надта прыемна, па-дамашняму, пахла дзёгцем і канюшынай і пафыркваў конь над ялінай. І чулася праз сон: – …Думаў: выцягну, забяру з сабой – аж няма… знікла… Хацеў пахаваць – не знайшоў лапаты… “Каго забраць? каго няма? і хто там знік? і нашто лапата? – думаў праз сон Іван і тужыўся ўспомніць, дзе ён і што з ім – і ніяк не мог успомніць і зноў пытаўся: – Каго забраць?..” Гаўрыла завалок яго ў палукошак, накрыў шынялём, запрог каня… Калёсы ехалі па лесе, па ночы. Каб не заснуць, каб не быць у адзіноце, Гаўрыла думаў-разважаў услых. Словы яго чуў Іван праз сон. І ўсё гэтак жа пахла дзёгцем, канюшынай… Іван зразумеў, што ён не спіць, не, – ён проста яшчэ там, дзе стаялі калёсы, адкараскаўся ад гэтага лесу, ад гэтай зямлі, ад дзядзькі Гаўрылы, ад самога сябе і адплыў, лёгка і вольна, кудысьці высока, і…* Падрыхтоўка да друку і публікацыя апавядання – Ціхана ЧАРНЯКЕВІЧА.