Архіў нумароў:

Хрысьціна Курчанкова

_____________________ Князёўне баіў цмок. Аповед	Мой лемантар Я – згубленая старонка сярэднявечнага лемантара. Толькі не кажыце, што ў Сярэднявеччы не было лемантароў. Аднекуль жа мяне вырвалі, недзе ж была тая краіна-кніга, у якой тры тузіны маіх складоў уліваліся ў казачку пра жахлівае каханьне й вернага цмока. Ці наадварот? Я забылася… Бо сёньня я ляжу ў стосіку макулатуры (чытай – маскультуры?). Мяне заціснулі недзе паміж гісто­рыяй КПСС і дапаможнікам для кампутарных “чайнікаў”. Зьлева – надарваныя ўлёткі, справа – хмарачосы жоў­тай прэсы. Усе яны – састарэлі, хто год таму, хто – учора. А я… я вучыла дзяцей чытаць, ды нехта іншы навучыў іх зьбіраць макулатуру. Пальцы, запэцканыя ў попел, ператасоўваюць мяне са стосіка ў стосік. Я так аднойчы й прачытала – “тусоўка”. Але гэта слова не маёй мовы. Мая мова забытая, а я – вырваны аркуш. Ды як раней я вучу сваёй мове іншаземцаў, іншаверцаў, іншамоўцаў, іншадумцаў… Як вы лічыце, ёсьць нештачка гераічнае ў адстойваньні правілаў граматыкі? Я ўпарта паўтараю тры тузіны маіх складоў, я заклікаю зьвярнуць увагу на готыку маіх літараў, на выкшталцоныя малюнкі ня вашага стагодзьдзя. Мне кажуць: “гэта ня модна”, “так сёньня ня мовяць”, “такое ня носяць”, “гэтак ня пішуць”. Я ж паўтараю тры тузі­ны маіх складоў і дазваляю вам – самім! – дадумаць канцоўку. Даруйце, я вырваная з кантэксту, я – толькі ўрывак. Я сустракала тэксты маёй мовы, крыху скажонай… але назовы! Я ня ўмею руйнаваць гарады, не гатую крупнік, не шапчу замовы, не люблю двухсэнсоўнай аўтэнтыкі, жахаюся малюнкаў зброі, не выношу парушэньняў стылю. Я старонка лемантара – я не лямантую – я – ву­чу – чытаць!.. Не, пераплаўкі ня будзе. Я не аддам маіх літараў, так рупліва выве­дзеных на пергаменьце. Хутчэй яны згубяцца ў сеціве зморшчынак на маім твары. Хутчэй мая скура рассыплецца цёмна-шэрым попелам… Я маю толькі адную просьбу. …Мой Кніжны Ойча, калі ты ёсьць, мой Аўтар. Дай моцы… дай моцы прайсьці мне праз віскат мышыны, праз жах пацучыны, праз сальныя паль­цы й пекла агменю… Там, дзе бляск нябёсаў, дзе Неба-Кніга, мой Ойча… дазволь мне завершыць фразу. Пастаў на мне ўрэшце кропку. l l l З паўднёвых сходаў пырснулі шкляныя пацеркі, збочылі ў паўзмрок калідораў, пакаціліся па галерэях і залах, пасыпаліся праз разныя парэнчы, праз стрэльчатыя вакенцы… падалі зіхоткімі кроплямі, разьбіваліся на дне мураванага калодзежу замкавай вежы – так, што калацілася, заходзілася срэбрам рэха. З усходняй галерэі зьляцелі аскепкі сьмеху, прашапацелі перагорнутыя старонкі; жальба кацяняці й абрывак калыханкі доўга ня падалі, круж­лялі, падхопленыя павевам, — ня словы, толькі згадка, летуценьні воглых скляпеньняў. І скразьняк з-за павароту – ці шэпт ядвабнай сукні? Гэта трызьняць уголас выстылыя камяні. Няўжо ты верыш, што гэта ня цені?! У паўночных калідорах жывуць прывіды – ЯНА з імі не сябруе. Чуеш тупат маленькіх ножак? Чуеш, шапоча сукня, скардзіцца прыціс­нутае локцікам кацяня, ледзь улоўна трымцяць струны (аёй! у яе шчэ й арфа пад пахай!). Зараз ЯНА зьбяжыць з заходняй лесьвіцы (завершыць віток па сьпіралі часу) – проста да цябе, хто застыў і трызьніць, і ловіць гукі, якія коцяцца шклянымі каралямі праз зьмяркальныя калідоры, сыплюцца на каменныя пліты з галерэяў і арак, сьлізгаюць з пальцаў, падаюць – дзынг! – і рассыпаюцца пырскамі рэха… І табе падаецца, бяздомны вандроўнік, што тое рэха ты чуў калісьці, што з дна сярэднявечнага мураванага калодзежу ты бачыш зоркі тваёй РАДЗІМЫ. І ты верыш – не, ты амаль верыш – што зараз з паўднёвага павароту выбежыць маленькая князёўна твайго дзяцінства й заплача, як калісьці, над парванымі пацеркамі. Няхітрая справа – нізаць каралі, дзеля гэтага табе зусім ня трэба быць чарнакніжнікам. Але ты – Чарнакніжнік, і ты не здольны суцешыць князёўну. Шкляныя каралі разьбіліся — жменю шклянога пылу не нанізаць ні на срэбную нітку, ні на залаты волас князёўны, ані на тваю абгарэлую памяць. l l l — Я ведаю, чаму ты – Чарнакніжнік. Ты счарнеў ад сваіх кніг! — Не зусім так, спадарычна. Калісь я быў сьветлы, як старонкі твайго лемантара. Я любіў глядзець на сонца й агонь у печы, пакуль новае сьвятло не асьляпіла мяне – сьвятло вогнішча на пляцы, яго далі мае кнігі — згараючы. Літаркі разьбягаліся жвавымі пачваркамі, разьляталіся пырскі іскраў, ссыхала, моршчылася скура на тварах кніг. Я нахіліўся надта нізка – і з таго часу не магу адмыць попел з валасоў і твару, і з таго часу не здымаю жалобу, – і вучу кнігі на памяць… Ты ня бачыла, як паляць кнігі? — Я чула, што паляць людзей. Але – кнігі?.. Дзікунства… Сумная казка. Ды распавядай яшчэ. Хто ты? Якога роду? — Сам я ня памятаю, але людзі кажуць (а людзі ў гэткіх справах абазнаныя) – нібы мая маці была князёўна, а мой бацька – цмок. — Лухта! Ты маніш, Чарнакніжнік. Глядзі, я паклічу тату й ён спаліць цябе на пляцы; вядома, кнігі ён пакіне сабе. — …Людзі кажуць, нібы яны кахалі адно аднаго, як толькі могуць кахаць цмок і князёўна. Але рыцар у бліскучых латах, адважны й паважны, працяў майго соннага бацьку дзідай і ўзяў за сябе маю гаротную маці. — Так не бывае, ты ўсё хлусіш. Усе твае гісторыі – сумныя. Князёўны не кахаюць цмокаў, рыцары б’юцца па законах гонару, а… — …А тыя законы ім пішуць цмокі. — Не хачу больш чуць пра цмокаў. Ты варажбіт? Тады адкажы, якая будзе мая краіна, калі ў сьвеце не застанецца цмокаў? — Цмокі застануцца да скону сьвету. А вось тваёй краіны ня будзе. — Хлус! Хлус! Хлус! Мая краіна будзе заўсёды. — Я мог бы зманіць табе, спадарычна, бо я баюся вогнішча й сьмерці. Ды шчэ больш я баюся, што ты заўважыш маю няшчырасьць – і казкі іншага завалодаюць тваім сэрцам… Забудземся на цмокаў, спаленыя кні­­гі й страчаныя землі. Я распавяду табе… — Не, Чарнакніжнік! Калі ты баішся вогнішча, калі ты хочаш, каб я слухала твае казкі, — ты распавядзеш мне… ты скажаш мне – ска­жаш! – што будзе з маім краем!..Аёй! Дзяўчо, ты прыўзьнялася ў крэсьле, ты забылася на кацяня й яно гуляе срэбным пасам, ты тупаеш ножкай і амаль плачаш… Што ска­заць табе? Як суцешыць? У цябе парваліся каралі? Павер, твой Чарнакніжнік дастаў бы табе на пацеркі зоркі з другой паловы неба (ты такія ніколі ня бачыла)… Але табе трэба твая краіна. Ён жа ня мае й сваёй. Паслухай, спадарычна, паспрабуйма забыцца, пачнем нанова… З паўднёвых сходаў пырснулі кроплі рэха… і доўга зьвінелі ўвушшу: — Што будзе далей з маёй краінай?! Цмок і смык Скрыпка над пляцам. Скрыпка — брук успарола смыкам, горад працяла навылёт і разбудзіла вецер. Храмы, аркі, скляпеньні — нібы шкляныя каралі, — хмары, стагодзьдзі, душы ніжа ды ніжа на струны. Хто палічыць здольны, колькі анёлаў і д’яблаў, колькі прарокаў і цмокаў – на канцы таго смыка?.. Пляц напяўся пад цяжарам зброі, людзей і цмокаў – праз шчыліны бруку сочацца цені былых герояў. Яны падымаюцца ў неба й кружляюць у дзікім танцы над мяккацелымі воямі ды сінтэтычным яшчарам, над маленькай скрыпачкай, якая заплюшчыла вочы, якая стаіць нерухома ў цэнтры вялікай бітвы. Скрыпка пяе пра вецер, што сьцяг зрывае ды гоніць над царквой, над касьцёлам, над руінамі замкаў, над бязьлюднаю багнай гэтай хворай краіны, глуханямой вар’яткі — што сёньня нема галосіць. Вецер зблытаў галовы цмокаў, людзей і зданяў, шалёна скачуць прывіды, лупцуюць сваіх і чужынцаў. Толькі скрыпачка застыла, сьціснуўшы смык, нібы зброю. Цені над пляцам, цені. Скрыпка над пляцам. Скрыпка. Лепш не глядзі, князёўна, — гэта апошняя бітва, міма імчаць імкліва пысы, ашчэры, пачвары. Твой цмок пасеў на званіцы, цікуе цябе ды сочыць, як б’юцца забаўна міжсобку рыцары розных эпох. Дубінка спружыніць аб латы – іскры ня выбіць гумай. Тупіцца меч аб шклапластык найноўшых празрыстых шчытоў. Вострыцца смык аб струны – спружыніць аб нашы сэрцы. Крыжы ў сінечы ці краты – меч, дубінка ды смык. Зьехаў шалом на вочы – лупцуе ліхтарню рыцар – яго не вучылі магістры змагацца з гумовым яшчарам. Цісьнецца да аўтобусаў, выпусьціў з рук рацыю, кліча маму й Госпада хлопчык-міліцыянт. Цішай, князёўна, цішай. Войска тваё разьбітае. Нема галосяць здані, у сутаргах б’ецца край. Колькі можна, скрыпачка, сэрца рваць і ня плакаць – сябар упаў пад дубінкай, цмок не ўпадзе пад смыкам, шчэрыцца ён са званіцы… А нехта штурхнуў князёўну, вырвалі смык, зламалі, у брук утапталі скрыпку… Вецер над пляцам, вецер цені разносіць, цені; аркі, хмары, стагодзьдзі зрывае са струн парваных… Цмок уцягнуў галовы ў норы шматпавярховак. Цмок здаў дубінкі й рацыі на склады пастарункаў. Над пляцам – вясновы вечар!.. Ціха, бы ў чэраве зьвера. Лунаюць бяздомныя цені. Паснулі рыцары ў турмах; дасьпехі — на пераплаўцы, з іх выкуюць ранкам плугі, каб новыя рыцары заўтра кармілі новага цмока. Вочы расплюшчы, князёўна, ты адна засталася на пляцы, падыміся з халоднага бруку, уцякай у Сярэднявечча. Рыцар твой цябе не разбудзіць, не разбудзіць разьбітую скрыпку, не падорыць табе каралі з іклаў апошняга яшчара. Уцякай, уцякай, князёўна, бо крадзецца на задніх лапах, каб уліць з пацалункам у вусны абыякавасьці атруту (што зрабіла з радзімы казак – глуханямую жабрачку), вечны цмок твайго беднага краю – цмокі здаўна кахаюць князёўнаў. l l l — Гэта не мая краіна, Чарнакніжнік, не мая! — Вядома, спадарычна. У тваёй краіне да таго часу не застанецца ніводнага рыцара. — Ну й добра. Я радая. Рыцарам ня месца ў вязьніцах, рыцары мусяць біцца да скону – але ж я не хачу, каб яны каналі! — А дакуль мусіць біцца цмок? — …Лепш скажы, што было далей. Цмок забраў князёўну ў свой замак, а каханы вызваліў яе. Так? — Не зусім так… Ці бачыш, спадарычна, у той краіне не засталося замкаў. А ў той князёўны не было каханага – яна была йшчэ маленькая. Як ты. — Я не маленькая!!! …Ну нехта ж мусіў яе ўратаваць. Распавядай, Чарнакніжнік, а то… я паклічу тату!.. — Цішэй, князёўна, цішэй, я магу нашаптаць табе казку… Але ня здольны зьмяніць канцоўку. Той цмок, ён даўно цікаваў сваю каханую — а князёўны заўсёды нараджаюцца недарэчы – і рыхтаваў ёй у падарунак краіну. Згаралі гады, кнігі, мястэчкі – ён грэўся на папялішчах (і дым Айчыны соладка шчыпаў у наздрынах). Ён піў крывяную ваду па­топаў, жангляваў камянямі разбураных сьвятыняў, назіраў, як бягуць з руінаў палацаў бяздомныя здані – і селяцца ў душах сваіх жа нашчадкаў, як нараджаюцца ад гэтых саюзаў яшчараняты й заляцаюцца да местачковых князёўнаў. Але гэты цмок – ён быў верны; ён прапанаваў сваёй князёўне ўвесь гэты край і новую скрыпку. Як ты думаеш, спадарычна, што было далей? Што адказала тая князёўна?.. Памятай, яна была вельмі падобная да цябе… — Гэта не мая краіна! Не мая!!! Маці-краіна Я не пазнаю сваю краіну. Вось толькі што я адвярнулася (каб зрабіць хатняе заданьне па гісторыі й мове) – а мая красуня маці, мая краіна, ператварылася ў сьпітую старую з апухлым тварам. Калі пасьпела яна раздаць і прапіць дарагія ўбраньні, зьнесьці татаву бібліятэку ў букініс­тычную кнігарню, а пацеркі, з якімі я так любіла гуляць, — у ламбард?! Яна зьбірае пустыя пляшкі й мармыча сябрам-бамжам пра былую пры­гажосьць і славу. Ды хто пазнае ў безгустоўнай звыродлівай жабрачцы колішнюю ганарліўку-князёўну?! Дзе шляхетнасьць, манэры, адукацыя?.. (Хіба ў той упартай зморшчынцы ля вачэй, ды ў гэтым жэсьце рукі…) Яна густа фарбуе твар (каб схаваць сябе сапраўдную?), брыдкасловіць, яна непераборлівая ў знаёмствах… краіна-маці, якую варта пазбавіць бацькоўскіх правоў. Каб ужыцца з ёй, нам трэба разьехацца — і шкадаваць здалёк яе колішнюю, князёўну, у якой вырасла луска й зьмяіны хвост, князёўну, якая стала цмокам. Як вярнуць цябе, мама?.. Ты не навучыла мяне маліцца, дзе ўжо мне – навучыць цябе… Не, ня так, ня так, ня тыя словы… Ня будзьма нашчадкамі Хама! Ка­лі нашая краіна заснула п’яная, прыкрыем яе ад кплівых вачэй, ады­дзем на дыбачках. Згадайма, як мы любілі яе, калі былі маленькія… Пакуль мама сьпіць, прыбярэм у хаце. Выганім цмокаў, што разьвяліся ў брудзе, памыем падлогу. МАМА хутка прачнецца – ёй будзе прыемна. l l l Мая краіна разьбілася шклянымі каралямі. Я прыйшла надта позна, апошнія пацеркі прасьлізнулі між пальцамі – на каменнай падлозе блішчасты пыл. Я ня стану яго падымаць (я баюся парэзацца). Яшчэ ня змоўк­ла замкавае рэха, не, гэта скразьняк з-за павароту… ці ўсё-ткі ёсьць надзея? Ці ўсё-ткі там, дзе паўднёвыя сходы, каціцца па галерэі апошні празрысты шарык, у якім кропелькай паветра застыла мая краі­на? Яшчэ ня позна — я ня ведаю, з якога вакенца, з якой стрэльчатай аркі, з-за парэнчаў якой часткі сьвету паляціць да мяне, на дно майго мураванага калодзежу, той шарык – я злаўлю яго, абавязкова злаўлю. Калі пасьпею… пакуль не згарэў мой лемантар, пакуль не ўпала падстрэленая вежа, пакуль рыцар смыкам б’ецца з яшчарам, пакуль цмок кахае сваю князёўну, а князёўна гуляе з кацяняткам і верыць у свой край, — я злаўлю апошнюю сваю пацерку, калі толькі пасьпею паверыць – што ўсё яшчэ можа скончыцца добра. l l l Вецер, вецер над багнаю носіць сьцягі й цені, цмокаў, князёўнаў, рыцараў, храмы, скрыпкі і душы, з пляцу сарваў брукаванку, зьмяшаў са шклянымі каралямі, гоніць сухое лісьце, і валуны, і малітвы. Бачыць усё Чарнакніжнік, толькі зьмяніць ня здольны: адну князёўну спалілі, другую скармілі цмоку. Сышла ў манашкі трэцяя, каб адмаліць Радзіму, Піша штодня кнігі, трызьніць штоночы ля полымя: бачыць, б’юцца ў агмені два залатыя цмокі з вачыма яе каханага – казачніка-Чарнакніжніка. Асадку пакінь, князёўна: нават калі праз ахвяру сьвятою станеш аднойчы – для ненажэрнага цмока, цмока тваёй краіны, — гэтага будзе мала! …Рыцар сухотны кашляе вершамі на паперу: піша часьцінкамі лёгкіх, піша часьцінкамі сэрца. Вочы заплюшчы, рыцар, бітва твая прайграная: гэта ня тая краіна і не твая князёўна. Яшчара каранавалі: вось ён чытае прамову пра дабрабыт краіны – глуханямой жабрачкі, пляскаюць з залы шчасьлівыя рыцары ды князёўны. Плачуць цені герояў над шклянымі каралямі. Вецер зблытаў эпохі. Скрыпка над пляцам, скрыпка кліча кудысьці памяць, ніжа на струны казкі. Я заплюшчваю вочы. Я разарваць ня ў стане сярэднявечны трохкутнік: рыцар – князёўна – цмок. Дай мне рады, спадарычна, можа, ты маеш веру, можа, яшчэ ня позна: як думаеш, што было далей?..