Алег Латышонак

Алег Латышонак

_____________________
Гутарка "царкоўнага старасты Янкі" з "Яськам гаспадаром з-пад Вільні"

“Расказы на белорусском наречіи” вядомыя беларускаму чытачу. Два творы з гэтай кніжачкі апублікаваў Ігар Запрудскі, яшчэ адзін Уладзімір Казьбярук. Абодва яны карысталіся мікрафільмам Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі.
У верасьні 2003 году я меў магчымасьць пазнаёміцца з экземплярам кніжкі, які захоўваецца ў Расейскай нацыянальнай бібліятэцы ў Санкт-Пецярбургу. Гэты асобнік фармату 210 на 140 мм. На жаль, арыгінальная вокладка не захавалася. Кніжка была адобраная віленскай цэнзурай 1 сьнежня 1862 году (ст. ст.). Выйшла ў друкарні А.Сыркіна ў Вільні ў 1863 годзе. Пячатка сьведчыць, што згаданы асобнік патрапіў у РНБ “Из библіотеки графа И. Д. Делянова” (колішняга дырэктара Імператарскай публічнай бібліятэкі).
Як І. Запрудскі, так У. Казьбярук апублікавалі згаданыя творы ў сёньняшнім літаратурным варыянце, што лічу мэтазгодным дзеля азнаямленьня з яго зьместам сучаснага чытача. Бо мова саміх твораў ня менш цікавая за іх зьмест.
Паводле І. Запрудскага, апублікаваныя ім творы напісаны на дыялектах Віцебшчыны. Паводле У. Казбярука, зборнік напісаны на паляшуцкім дыялекце. Творы, апублікаваныя І. Запрудскім, сапраўды напісаныя на паўночна-усходнім дыялекце. У адным з іх згадваецца Дзісьненскі павет. На гэтым дыялекце напісаны яшчэ адзін твор, зьмешчаны ў зборніку: “Ці добра мы зрабілі, пакінуўшы унію?”. Два астатнія творы напісаныя на заходне-палескім дыялекце. Толькі філалагічны аналіз можа адказаць на пытаньне, ці тры творы напісаны на мове Дзісьненшчыны і на якой канкрэтна заходнепалескай гаворцы напісаныя два наступныя творы. Вывучэньня патрабуе таксама пытаньне, ці аўтар імкнуўся надаць мове згаданых твораў нейкія агульныя моўныя па-над дыялектныя рысы і ці абедзьвума гаворкамі карысталася адна і тая самая асоба. Аб нейкай сувязі аўтара твораў на заходнепалескім дыялекце з Дзісной сьведчыць, магчыма, згадка пра Дзісну у адным з гэтых твораў. Абедзьве гаворкі, безумоўна, лічацца аўтарам (аўтарамі) зборніка беларускімі. На дзьвюх гаворках пісаў у той час Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. Усё ж такі мова “Пінскай шляхты” здаецца мне толькі стылізаванай пад заходнепалескую гаворку, у той час як мова “Разсказаў” выглядае жывой.
Зборнік, як слушна заўважыў І. Запрудскі, зьмяшчае першы гістарычны нарыс і першае апавяданьне літаратурнага паходжаньня, надрукаваныя на беларускай мове.
Апавяданьне пакрытыкаваў У. Казьбярук. Паводле яго, матыў бацькі, пакрыўджанага несумленнымі дзецьмі, выступае ў паэтычным творы, апублікаваным на польскай мове яшчэ ў 1568 г.: “Гісторыя праўдзівая, якая здарылася ў Ляндзе, нямецкім горадзе”. Аўтарам твору, запазычанага з нямецкай мовы, дасьледчыкі лічаць Мікалая Рэя. У гісторыі беларускай літаратуры тэма падобнага стаўленьня дзяцей да бацькоў знайшла месца ў паэтычнай аповесьці Аляксандра Ельскага “Сынок”.
Іншыя творы, зьмешчаныя ў зборніку, дагэтуль крытычна не разглядаліся.
Найважнейшы, на мой погляд, і як першы пастаўлены ў зборніку — гэта напісаны на заходнепалескай гаворцы нарыс “Хто былі нашы найдаўнейшы дзяды і якая іх была доля да уніі”. Аўтар называе родную старонку Белай Русьсю. Народ, які з вельмі даўніх часоў жыў на гэтай зямлі, сьпярша зваўся крывічамі. Канкрэтна, прадзедамі жыхароў Белай Русі былі крывічы полацкія, якія займалі паводле яго Віцебскую, Магілёўскую, частку Пскоўскай і Смаленскай губерняў, значную частку Менскай з Мазыром, Пінскам і Туравам, частку Віленскай да рэчкі Дзітвы і вялікую частку Гарадзенскай з Ваўкавыскам і Берасьцем. Свайго роду пераходную зону ствараюць Віленская, Пскоўская і Смаленская губерні. Як відаць, аўтар адводзіць беларускаму народу больш дакладныя межы, чымсьці Багушэвіч.
Беларускі народ меў, паводле аўтара, сваю полацкую дзяржаву і дынастыю, пакуль кіеўскі князь Уладзімір не зваяваў і не забіў полацкага князя і ўзяў сабе яго дачку за жонку. Белая Русь відавочна не зьяўлялася для аўтара часткай Кіеўскай Русі, паколькі “ахрысьціўшы сваю Кіеўскую Русь, князь Уладзімір пачаў наварочваць з паганства да Праваслаўнай веры і Беларускі народ”. Пры дзецях Уладзіміра Белая Русь, як вынікае з тэксту, вярнулася да незалежнасьці.
Канцэпцыя настолькі шырокага абсягу полацкіх крывічоў не адпавядае сучаснаму стану навукі. Усё ж такі яна была паноўнай у польскай гістарыяграфіі з часу, калі Адам Нарушэвіч вызначыў як месца пражываньня летапісных крывічанаў (Krzywiczan) свой родны пінскі павет. Паколькі гэта пярэчыла згадкам пра больш усходняе месца пасяленьня крывічоў, Нарушэвіч на прыкладзенай да сваёй гісторыі карце памясьціў між Дзьвіной і Дняпром “крывічан большых” (Krywicze Wiкksi)¹. З гэтай пары кожны, хто вывучаў гісторыю Польшчы, значыць усе адукаваныя людзі ў Беларусі, бачылі чорным па белым, што ўсю тэрыторыю Беларусі займалі крывічы (дрыгавічоў і радзімічаў Нарушэвіч памясьціў на Падляшшы і Валыні). Адтуль, відавочна, пайшлі крывічы ва ўсіх творах ХІХ ст. Яшчэ большы за Нарушэвіча абсяг крывіцкай мовы вызначыў Зарыян Даленга-Хадакоўскі (Напалеон Чарноцкі).
Нарушэвіч пісаў таксама, што “да Уладзіміра Вялікага мелі славяне-палачане, зусім іншыя ад русінаў, сваіх уласных князёў. Сьведкам таму полацкі князь Рагвалод (Rychwolod), якога Уладзімір забіў, і з яго дачкой полацкае княства падначаліў”². Падобнай думкі прытрымліваўся і Яахім Лелевель³. Наш аўтар творча разьвіў думку Нарушэвіча, які даказваў усё гэта дзеля замацаваньня пальшчызны ў Беларусі, у нацыянальную беларускую тэорыю. Атаясаміў крывічоў з беларусамі, полацкую дзяржаву з Белай Русьсю, але Беларусь паказаў як асобную ад Кіеўскай Русі. Такім чынам, аўтара трэба лічыць заснавальнікам нацыянальнай беларускай гістарыяграфіі.
Як ні дзіўна, заснавальніцкі крывіцка-полацкі міф беларускай гісторыі аказваецца творам ураджэнцаў Заходняга Палесься, сфармуляваным канчаткова на заходнепалескай гаворцы!
Летувісаў (жмудзінаў) аўтар паказвае як абсалютных варвараў. Запачаткаваў гэта ў польскай гістарыяграфіі Ян Длугаш. Тым ня менш беларуска-летувіскія дачыненьні аўтар паказвае як раўнаважныя. Сьпярша летувісы падпарадкоўваліся беларусам, пасьля беларусы летувісам. Пасьля заваяваньня Беларусі летувісы пераймалі праваслаўную веру. Гэты сімбіёз стаў парушацца з часу, як летувіска-беларуская дзяржава зьвязалася з Польскім каралеўствам, тым ня менш захоўваліся правы і беларуская мова як дзяржаўная. Аўтар адмоўна ставіцца да адрачэньня ад роднай веры і роднай мовы беларуска-літоўскімі панамі, якія шукалі сваёй карысьці. Адмоўна ставіцца да пратэстантызму; вельмі адмоўна да езуітаў і рэлігійнай уніі (маецца на ўвазе берасьцейская вунія), як спосабу паланізацыі беларусаў. Адносныя фрагменты напісаны з беларускага праваслаўнага, але не расейскага гледзішча. У нарысе амаль не згадваецца Маскоўская дзяржава. Аўтар успамінае толькі, што польскія каралі ваявалі з маскоўскімі царамі, і кожная такая вайна абавязкова мусіла спустошыць Літву і Белую Русь (с.9).
У нарысе не відаць заходнерусізму. Аўтар відавочна ўзгадаваны на польскай гістарыяграфіі, але гісторыю Беларусі пераасэнсаваў на свой, нацыянальна-беларускі лад.
Па-паляшуцку гаворыць таксама першы ў гісторыі беларускай літаратуры літаратурны персанаж, які сам сябе сьвядома залічае да беларусаў. Гэта царкоўны стараста Янка, які вядзе гутарку з братчыкам Хвядосем пра карысьць з навукі. Сьцьвярджаючы, што больш карысна вучыцца па-руску, як па-польску, Янка заяўляе: “А і мы самі, пэўне ж зусім ня ляхі: мы самі па сабе народ асобны: беларусы!”.
На першы погляд крыху больш заходнерускі дух праяўляецца ў творах на паўночна-ўсходняй гаворцы. Гутарка “Вялікая памылка нашых беларусаў” заключаецца заклікам да католікаў: “Рускімі, а не палякамі мы павінны называцца”. Тым ня менш у тэксьце даказваецца, што ў католікаў і праваслаўных мова і звычаі беларускія. Аўтар безумоўна лічыць католікаў беларусамі. Пра іх кажа “нашы беларусы”, і нават як быццам далучае сябе да католікаў, бо напрыканцы зьвяртаецца да іх “мы”.
Падсумоўваючы, можна сьцьвердзіць, што зборнік напісаны беларусам, які стараўся правесьці нацыянальную беларускую думку ў падручніку, які мусіў прайсьці расейскую цэнзуру. Прайшоў гэтую цэнзуру пасьпяхова і ўвесь памятны 1863 год школьнікі ва ўсёй віленскай школьнай акрузе вывучалі, што яны ўсе: і праваслаўныя, і католікі – беларусы, іхнія продкі крывічы, і была ў іх свая дзяржава – сьпярша полацкае княства, пасьля літоўска-беларуская, пакуль беларушчына не заняпала ў выніку далучэньня Беларусі да Польшчы.
“Разсказы на белорусском наречіи” – свайго роду адказ “царкоўнага старасты Янкі” “Яську гаспадару з-пад Вільні”. Хто ж аўтар, які схаваўся за сваім літаратурным персанажам глыбей за Каліноўскага?
На маю думку, найбольш праўдападобны аўтар “Разсказаў” – Ігнат Кулакоўскі. Нарадзіўся ён у 1800 годзе ў шляхецкай сям’і Рыгора і Антаніны з Янішэўскіх, у Янаўшчыне пад Сухаполем у Пружанскім павеце Гродзенскай губерні (цяпер хутар Янаўшчына ў Сухапольскім сельсавеце Пружанскага раёну Брэсцкай вобласьці). Скончыў Сьвіслацкую гімназію. У 1816-1821 гг. вучыўся ў Варшаўскім універсітэце, на факультэце права і адміністрацыі. Пяць разоў абіраўся суддзём Пружанскага межавога суда (1821 – 2-я пал. 30-х гг.). У 1827-1830 гг. быў засядацелем Гродзенскага галоўнага суда, з 1830 г. – крымінальнай палаты ў Гродне. У 1829-1837 гг. працаваў наглядальнікам вучэльняў Гродзенскага павету, а з 1830г. — яшчэ і папячыцелем Гродзенскай публічнай бібліятэкі. У 1837-1840 гг. быў наглядальнікам вучэльняў Драгічынскага павету. З 1840 г. — папячыцелем Беластоцкай гімназіі, а з 1844 г. яе дырэктарам. У 1841 г. прызначаны сябрам Рады Інстытута шляхетных дзяўчат у Беластоку. Справа навучаньня дзяўчат хвалявала яго здаўна, бо яшчэ ў 1834 г. зьвярнуўся да міністэрства асьветы з праектам рэарганізацыі жаночай адукацыі ў Заходніх губернях. Пазьней жыў у маёнтку Крыштапарова ў Сакольскім павеце¹. Гаспадарчую дзейнасьць пачаў тут з таго, што надзяліў сялянаў зямлёй².
Калі чытаеш біяграм І. Кулакоўскага (у якім падаецца і другая версія яго прозьвішча – Колакоўскі), зьяўляецца ён сярэднім польскім літаратарам. Яшчэ ў дзяцінстве пазнаёміўся з Францішкам Карпінскім, які доўга жыў пад Сухаполем і быў візітатарам і апекуном сьвіслацкай школы. Прысьвяціў яму верш “З табой я правёў гады дзяцінства” (Z tob№ strawiіem lata dzieciкce). З 1818 г. пачаў літаратурную дзейнасьць як сурэдактар эфемернага часопіса Miesiкcznik Warszawski (выдавец – Аляксандр Хадкевіч). Пазьней яго арыгінальныя творы і пераклады зьяўляліся ў варшаўскіх, віленскіх і пецярбурскіх польскамоўных часопісах. Асобна яны выйшлі ў зборніках “Забаўкі вершам” (Zabawki wierszem, Вільня, 1824; Гродна, 1827-1828), “Каханьні Франусі” (Miіostki Franusi, Варшава, 1825) і “Успаміны Петраграду” (Wspomnienia Piotrogrodu, С.-Пецярбург, 1836). Надзвычайныя лінгвістычныя здольнасьці дазволілі яму вывучыць латынь, санскрыт, французскую, італьянскую, іспанскую, расейскую, чэшскую, нямецкую і шведскую мовы. Веданьне моваў скарыстоўваў у навуковых кантактах і паэтычных перакладах³.Займаўся таксама зьбіраньнем гістарычных матэрыялаў. У 1833-1837 гг. склаў “Кароткае гістарычнае апісаньне г. Гродна”, у 1837 г. “Статыстычнае апісаньне гарадоў Гродзенскай губерні”, а ў 1841 г. апублікаваў у выдаваным Ю. Крашэўскім часопісе “Atheneum” зьмястоўны артыкул “Аўтографы да гісторыі Пoльшчы і Pасіі з сямейнай калекцыі...” (T. 5, 1841). Быў сябрам-карэспандэнтам Гродзенскага губернскага статыстычнага камітэта і сябрам Віленскай археалагічнай камісіі, а таксама Лонданскага геаграфічнага таварыства, Таварыства дасьледчыкаў старажытнасьцяў у Капенгагене і інш. Зьбіраў прадметы нацыянальнай даўніны. Частку калекцыі перадаў Віленскаму музею старажытнасьцяў¹. З павагай як да гісторыка адносіўся да яго Адам Кіркор².
У 1834 г. Кулакоўскі накіраваў запіску на імя міністра асьветы Расіі³, у якой сьцьвярджаў наступнае:
“...Обширный край, занимаемый Западными губерниями государства, сим древним наследием русских князей, доселе населяют славяно-русские племена (...)
А хотя сначала данники, а потом завоеватели-литовцы и преобратились в русских, хотя князья их и приняли язык русский, сделавшийся придворным и государственным, хотя не знали иных письмен, кроме словянских, хотя, наконец, как они сами, так и их вельможи до позднейших времен оставались верными исповеданию восточной церкви, но окончательно соединение сего края с Польщей, перевес римско-католического исповедания, воспитание и образование юношества, преподавание в учебных заведениях истории и языка, поглотивших местную словестность и дееписание, — все они в совокупности обстоятельств, произведя сильное влияние на жителей, привели сей край до настоящего его положения.
Несмотря на то, впечатление сие принято не всею массою жителей. В простонародии не изгладились следы первобытности, следы древних нравов, обычаев и образов их предков; сохранился еще простонародный язык – эта граница, природою начертанная между народами; наконец, возвышающиеся обломки древних городов и замков, сии беседующие с потомками развалины, еще существуют”.
Каб зьмяніць сумны стан культуры краю, Кулакоўскі прапанаваў:
1. Адпаведную адукацыю моладзі праз: а) выкладаньне ў вучэльнях гісторыі Заходніх губерняў пад назвай “Гісторыя краю”, б) выкладаньне славянскай мовы і літаратуры. 2. Выдаваньне для жыхароў гэтых губерняў адмысловага часопісу.
Адносна “Гісторыі краю”, падзяляў яе на тры галоўныя перыяды: 1. Гісторыя славяна-русаў да аб’яднаньня іх у адну дзяржаву Уладзімірам; 2. Ад Уладзіміра да літоўскіх заваёваў; 3. Ад заваёваў літоўцаў, якія ператварыліся ў рускіх, да канчатковага далучэньня рускай Літвы да Польшчы.
Вывучэньне славянскай мовы і старажытнай літаратуры павінна, на яго думку, даць уласны характар народнай гісторыі і заахвоціць моладзь да “изучения наречий”, “ибо опыт научает, что любитель археологических изысканий какого бы то ни было народа или языка необходимо проникается или некоторым образом воплощается, так сказать, в народ, сделавшимся любимым предметом его исследований” (усе вылучэньні Кулакоўскага).
Кулакоўскі, безумоўна, бачыў гісторыю Беларусі ідэнтычна, як аўтар “Разсказаў”. У 1834 г. ня меў яшчэ для краю назвы, але ж да выхаду ў сьвет “Разсказаў” заставалася амаль 30 гадоў працы і роздумаў аўтара запіскі.
Падобныя запіскі Кулакоўскі пасылаў у міністэрства асьветы ня раз, але яны заставаліся бяз вынікаў. У 1855 г., у час пасьлясевастопальскай адлігі, ён асабіста выправіўся ў Пецярбург, каб хадайнічаць па рэалізацыі свайго праекту, але беспасьпяхова¹.
Расейская асьветная палітыка стала мяняцца каля 1860 г. Міністэрства асьветы пад ліберальным кіраўніцтвам А. Галоўніна было адкрытае для грамадскай думкі. У дыскусіі аб асьвеце ў цэлай Імперыі некаторыя вядомыя ў грамадстве Беларусі асобы выказваліся за ўвядзеньне ў выкладаньні ў ніжэйшых школах польскай мовы і беларускай гаворкі. А. Кіркор выказаў грамадскую апінію, што насельніцтва Віленскай, Гарадзенскай і Мінскай губерняў гаворыць па-польску, т. зв. “белорусским наречием”. Таксама віленскі маршалак А. Дамейка раіў Галоўніну, каб у народных школах Беларусі вучні навучаліся на “господствующем простонародном диалекте”. Падобныя погляды выяўлялі астатнія дапісчыкі з Беларусі².
Навучаньне ў ніжэйшых школах на родных мовах насельніцтва адпавядала поглядам ліберальных славянафілаў, якія ў той час станоўча ставіліся да народнасьці, незалежна ці яна была вялікарускай, ці нейкай іншай. Скарысталі гэта ўкраінцы і на працягу некалькі гадоў выдалі з дазволу цэнзуры дзесяткі тысячаў асобнікаў лемантароў, падручнікаў і папулярных брашураў на ўкраінскай мове. Афіцыйна адкрыта некалькі сотняў украінскіх народных школаў³.
У беларускай гістарыяграфіі ўсе тагачасныя дзеяньні расейскіх уладаў на карысьць беларушчыны звычайна трактуюцца як супрацьдзеяньне паўстанцкім настроям і агітацыі. Прыклад Украіны, дзе пра аніякае паўстаньне ніхто і ня думаў, сьведчыць аб тым, што справа ўвядзеньня беларускай мовы ў народных школах мела больш складаныя прычыны, чымсьці супрацьдзеяньне “польскай” агітацыі.
Беларускую мову ўводзілі ў народныя школы пры віленскім генерал-губернатары Уладзіміры Назімаве і куратары віленскай школьнай акругі князю Аляксандры Шырынскім-Шахматаве. Куратар у студзені 1863 г. увёў “белорусское наречие” як дапаможную мову ў народных школах. Для гэтых школаў прызначаныя былі і “Разсказы на белорусском наречьи”⁴.
А. Цьвікевіч паведамляе, што “заходнерус” Ксенафонт Гаворскі, апынуўшыся ў Вільні, пераняў выдаваньне “Книги для чтения на простонародном наречии”. Паводле Цьвікевіча, кніга была рэдагаваная яшчэ пры Шырынскім-Шахматаве, і ў першым выданьні, накшталт “Родного Слова” Ушынскага, зьмясьціла даволі мясцовага педагагічнага матэрыялу. У наступных выданьнях Гаворскі надаў ёй вялікарускі характар. Згаданае першае выданьне – відаць, “Разсказы на белорусском наречьи”, і да іх праўдападобна адносіцца пададзены Цвікевічам наклад першага выданьня – 5 тысячаў асобнікаў⁵.
У траўні 1863 г. Назімава замяніў Мураўёў, а ў 1864 г. Шырынскага, які ня мог пагадзіцца з метадамі Мураўёва і яго адносінамі да мясцовых асаблівасьцяў Беларусі – Іван Карнілаў⁶. У 1864 г. беларуская мова была ўжо выведзеная з народных школаў⁷.
У гэтым жа 1864 г. К. Каліноўскі пісаў у “Пісьме з-пад шыбеніцы”, што маскаль “там, дзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш слова па-польску, па- літоўску да і па-беларуску, як народ гэтага хоча”¹ (чарговасьць нацыяў і моваў тут вельмі характэрная). На гэты момант Каліноўскі пісаў праўду прынамсі пра беларускую мову (хаця ўжо не пра літоўскую). На жаль, сталася так у выніку яго і ягоных таварышаў дзейнасьці.
Кулакоўскі не цярпеў Мураўёва, але насупраць таму, што піша Г. Каханоўскі², са сваімі поглядамі ня мог быць у лагеры аднадумцаў Каліноўскага. Мураўёва не цярпеў ніхто, хто любіў Беларусь, у тым ліку праваслаўны мітрапаліт Іосіф Сямашка і М. Каяловіч. Кулакоўскі належыў хутчэй за ўсё да аднадумцаў А. Кіркора, якія ў 1858 г. віталі ў Вільні імператара Аляксандра ІІ словамі Вінцэся Каратынскага: “І нашае сонца да нас прыбывае,/ Дабро і шчасьце расьсявае ён.../ Здароў будзь, велькі гаспадару края! Здароў будзь, сонейка! Паклон, о паклон!”. Кіркор быў супраць паўстаньня і як адзін з першых падпісаў вернападданіцкі адрас да расейскага імператара.
Выданьне нечага накшталт “Разсказов на белорусском наречіи” было жыцьцёвай місіяй Кулакоўскага. Іх зьмест як гістарычны, так і моўны цалкам адпавядае яго канцэпцыі навучаньня як гісторыі краю, так і гаворак, на якіх размаўляюць яго жыхары. Магчыма, дзеля гэтай мэты у “Разсказах” скарыстаныя якраз дзьве супрацьлеглыя беларускія гаворкі.
Ці мог Кулакоўскі валодаць іншымі, як родная гаворкамі? Зусім магчыма для чалавека, які з дзяцінства гаварыў на роднай і польскай мовах, а да таго авалодаў яшчэ дзевяцьцю чужымі мовамі. З паўночным усходам Беларусі Кулакоўскі мог быць зьвязаны праз шлюб з Юзэфай Стабельскай, з якой ажаніўся у 1829 г. У такой форме перадае родавае прозьвішча жонкі Кулакоўскага Г. Каханоўскі³. Відаць паходзіла яна з роду, якога прозьвішча можна запісаць па-беларуску і як Сьцябельскія. Адзін са Сьцябельскіх, Ігнат (Ignacy Stebelski), базыліянін, быў гісторыкам і аўтарам працы “Два вялікія сьветачы на Полацкім гарызонце..., або Жыціе манашак і ігуменьняў Ефрасіньні Полацкай і Параскевы”, выдадзенай у трох тамах у Вільні ў 1781-1783 гг.
На маё адчуваньне, Кулакоўскі меў больш амбітныя планы, чымсьці напісаць чытанку для народных школаў. Тэкст нарысу “Хто былі нашы найдаўнейшы дзяды і якая іх была доля да уніі” робіць уражаньне спробы дастасаваньня да магчымасьцяў разуменьня вучня народнай школы нейкага больш складанага тэксту. З другога боку, магчыма, аўтара перапаўнялі веды пра родную гісторыю і, скарыстаў нагоду, каб зьмясьціць іх хоць бы ў такім выданьні.
Увесь жыцьцёвы шлях Кулакоўска як педагога, яго погляды на гісторыю краю і паэтычны талент схіляюць мяне да таго, каб паставіць яшчэ адно пытаньне: ці ня меў ён дачыненьня да іншага выданьня расейскіх школьных уладаў – зборніка “Опыты в русской словестности воспитанников гимназий Белорусского учебного округа” (Вільня, 1839), а ў прыватнасьці да зьмешчаных у ім беларускіх вершаў.
Ігнат Кулакоўскі памёр у 1870 годзе. Яго рукапісная спадчына недзе прапала і пакуль што ня знойдзеная. Беларускі дух у яго сям’і не згубіўся. Унучка распаўсюджвала “Нашу Ніву” і беларускія календары. Праўнучка, Людвіка Сівіцкая (па мужу Войцік) стала беларускай нацыянальнай дзяячкай і пісьменьніцай, вядомай як Зоська Верас.

Разсказы на белорусскомъ нарhчіи

Одобрено Цензурою. 1 декабря 1862 г. Вильно.

КТО БУЛЫ НАШИ НАЙДАВНІЙШІИ ДИДЫ
И ЯКАЯ ИХЪ БУЛА ДОЛЯ ДО УНІИ?

Сторона, дэ живуть тэпэръ Пыньчуки, Мыньчуки, Вытобци, Могилевци, зовэтця Билою Русью; въ гэтуй сторони зъ вэльмы давныхъ часувъ живъ народъ Словяньскій, рудный зъ народамы, который давши жилы и тэпэръ живуть въ полуднёвыхъ и всхуднихъ русськихъ краяхъ. Народъ той впэршъ звався Крывычамы, альбо крывыцькымы Словянами: такъ, булы колысь Крывычи Смоленьскыи, — воны жилы нэдалэко коло миста Смоленьска; а то еще булы Крывычи Полоцькыи, — отъ, гэты Крывычи булы нашимы прадидамы. Нэ можемо тэпэръ довидатыся, чи вэлыкш кусокъ зэмли займовалы Крывычи Полоцькыи; можемо тулько сказаты, же тэпэрешняя Вытэбьская, Могылёвская губерніи, малэнькій кавалочокъ Пськовськэи и Смоленьскэи, значна часть Мыньскэи губэрніи зъ Пыньскомъ, Мозыромъ и Туровомъ, кавалокъ Выленьскэи до рички Дзитвы и добрый кавалокъ Гроднэньской зъ мистамы Вовковыскомъ и Бэрестемъ — булы тымы мійсьцямы, дэ живъ Билорусській народъ. Дэжь булы граныци Билоруссіи? Нэма способу показаты тэе, якъ потреба; знаемо, же Выленьская, Смоленьская и Пськовьская губэрніи отдилялы Билую Русь отъ Руси полуднёво-всхуднэи; а зъ заходу, коло Билоруссіи, жилы Литвины, о которыхъ досць будэмо говориты посля.
Такій-то досць-значный кавалокъ зэмли займовалы наши диды-Крывычи Полоцькыи. Мова у іихъ була русськая, подобная до тэпэрешнэи нашей мужицькэи; милы воны своихъ князювъ, и якъ вси Словянэ въ тую пору и воны-диды наши жилы въ поганьстви, нэ знаючи Бога истынного. Князи Полоцькыи-Билорусськыи булы вэльмы отважныи, воевалы зъ сосиднымы своимы браттямы Словянамы.
Князь Кыёвськіи, Владыміръ, одобравъ Полоцькъ одъ князювъ Полоцькихъ, забывъ Полоцъкого князя, а его дочку взявъ соби за. жунку; Полоцькъ и завоеванную Билоруссію отдавъ сынови отъ тэи жунки, княжны Полоцькэи. Той князь Владыміръ покинувъ поганьство, прынявъ Православную виру, живъ по Закону Христову, и за тэе етавъ Святымъ; вунъ вэльмы етарався о тумъ, щобъ научиты вэсь народъ Словяньскіи Христовой виры.
Охрестывши свою Кыёвськую Русь, князь Владыміръ почавъ наворачивать зъ поганьства до Православнэи виры и Билоруеській народъ; при дитохъ гэтого князя вся Билая Русь охрестылася въ виру Православную.

Спомыналысьно вже, що Литвины жилы зъ заходу одъ Билоруссіи. Литва була въ тыхъ мійсьцяхъ, дэ тэпэръ часть Выленьскэи губерніи, часть Гроднэньской до рhки Наина и вся Ковэньская губэрнія. Литвины мілы свою мову, свою поганьскую виру, своихъ князювъ, которыхъ звалы кунигасами. Тыи кунигасы вэльмы рано почалы пановаты въ Литви, якъ вэльможныи нэограничённыи паны; самы заслуженна Литвины ждали одъ іихъ ласки: князи Литовськыи, колы хотилы, давали іимъ зэмлю, а въ послугу давали людэй, которыи повинны булы працёваты на своихъ панувъ, обробляты іимъ зэмлю. Тая панщина нэ була спэршу тяжка надто. Простый народъ литовській, хоць нэ бувъ зовсимъ бидный, а всэжъ найбульшъ живъ въ густыхъ лисахъ и пущахъ. Литвины вырубалы соби лису, очищали мійсцэ, и строили тамъ свои хаты; въ тыхъ хатахъ було всё литовськэ господарство. Дывныи вэльмы булы хаты литовськи: строилыся воны круглыми, пичь стояла на самой сэредини, а навколо пэчи стоялы лавки; на тыхъ лавкахъ господыни клали кухоннэ начинне; господари клалыся зымою на тыхъ лавкахъ спаты. Въ хати на сажень, а часомъ и мэньшъ, одъ стины городылы зь жердокъ плотъ, мэжъ тымъ плотомъ и стиною було мійсцэ для господарського добытку: сюды загонялы волувъ, корувъ, свынэй, овэчекъ. И всё гэто жило подъ однэю стрихою зъ господарямы.
Литовськыи князи чи кунигасы зъ початку часто сварылыся, воёвалы одэнъ зъ другимъ и выгоняли одэнъ другого; зъ тэи прычины воны нэ зачипалы своихъ сусидувъ. Литовсыкій народъ живъ соби въ пущахъ, оравъ зэмлю своимы сохамы зъ дэревяннымы сошныкамы, сіявъ жито и живъ соби тыхо; кто мивъ охвоту, ходывъ на полёванне въ лисъ на ружного звиря, ходывъ зъ пиками чи зъ сокирамы. А колы Кыёвскыи князи почалы нападаты на Литву, грабыты её, браты зъ бидныхъ Литовцювъ податки лыкамы, навэть и выныкамы, тогды и князи Литовськыи и вси Литвины стали боронытыся; набравшися одваги, пошлы и самы пустошиты сусидныи словяньскыи зэмли. Найгуршэй доставалось Билоруссамъ, бо тыи найближэй жилы коло Литвы. Литовсъкыи князи завоёвалы и забралы подъ сэбэ билорусськіи миста: Мыньскъ, Туровъ, Вовковыскъ, Бэресть, Вытэбськъ и Полоцъкъ, до самого Смоленьска и Пськова. Въ тыи часы Литовськэ паньство стало вэльмы муцьнэе, а Литвины вэльмы зробылыся страшнымы для своихъ сусидувъ. Паньство Литовськэ було вэльмы обширнэ, бо зъ тэи поры вся Билая Русь подпала подъ власть Литовського князя. Всэжъ, якъ давній, такъ и подъ властью гэтого князя одъ нашихъ прадидувъ-Билоруссовъ Литвины пэрэймовалы и звычаи, и самую мову. Подъ панованнемъ Литовскихъ князювъ, Литвины жилы зъ Билоруссамы въ вэликой згоди, Давніи Билорусськыи князи набыралы Литвинувъ до свого вуйска и разомъ зъ іимы ходылы воеваты зъ Киевскими князямы; а посля такъ само Литовськыи князи цилое свое вуйско милы зъ Билоруссовъ. Зъ часомъ Литвины, которыи жилы найближэи коло Билоруссіи, зовсимъ стратылы свою мову и почалы говориты по-билорусському.

Разомъ зо звычаямы и мовою отъ Словян-Билоруссовъ почала пэрэходыты до Литвы и вира Православная. Священники православныи пріизжалы зъ давныхъ часувъ до Литвы и щиро працёвалы, кобъ научиты Литвинувъ Святой виры, и то пэвно, же тую виру прыймовало мнуго Литвинувъ и панувъ литовськихъ. Да вжэжъ самы князи Литовськіи зъ давныхъ часувъ, женылыся зъ православными княжнамы русськимы, прыималы самы Православную виру и нэ милы ны якой потребы пэрэшкожаты вири Православнуй, кобъ вона бульшъ и бульшъ вкоренялась въ іихъ паньстви. Отожъ бачимо, же, Билая Русь якъ сама вызнавала виру Православную, такъ въ туюжъ виру наворочала и Литвинувъ. Пытаемо тэпэръ, скуль же посля въ нашой сторони Билорусськой зъявылыся и косцёлы, и римськая вира, и польськая мова?
Отожъ, такъ тэе сталося. Далій на заходh одъ Литвы жилы Поляки и було цилэ паньство Польское, которое. якъ и Билая Русь, налэжить до одного, вэлыкого Словяньского роду. Поляки вэльмы дбалы, всимы способами старалыся якъ Литву, такъ и Русськіи зэмли звязаты зъ собою въ одно паньство, або королевство. Якъ тамъ ны старалыся Литвины вымкнуты зъ того нэводу, що закинула на іихъ Польща, — іимъ нэ удалось тое зробыты: Польща звязала таки зъ собою и Литву, и Русськыи зэмли, подвластныи Литви въ однэ королевство. Однакъ-же Литва и Билоруссія, згэдынаючись съ Польщею, нэ повинны булы утратыты чи покидаты ны руднэи виры, ны своихъ правъ, ны своей мовы.
Діялося пэрше поеднанне Литвы зъ Польщею въ панованнh Литовського князя Ягэллы, колы самы Поляки обралы его королемъ. А вжэжъ и тогды Литвины и Русській народъ нэ хотилы занадто тисного полончення зъ Польщею; и хотъ згодылыся миты разомъ зъ Польщею одного короля, однакъ зъ такимы варункамы, що въ Литви повынэнъ буты свуй осубный Сэнатъ, осубный князь, народомъ повынны управляты нэ польськыи, а краёвыи чиновныки, то есть: Литовськыи въ Литви, а Билорусськыи въ Билой Руси. Король Польській нэ повынэнъ бувъ роздаваты литовськихъ и билорусськихъ зэмэль польськой шляхти. Була умова навэтъ и о тумъ, же Поляки нэ мають права житы на литовсько-русськихъ земляхъ. Король и паны польськыи однакъ же нэ вэльмы дбалы о дотриманне всихъ тыхъ варункувъ; іимъ хотилось тулько, кобъ якъ найбульшъ звязаты Литву и Билую Русь зъ Польщею, а варунки — якъ тамъ соби хочутъ!
Варто, однакъ, дывоватыся, якъ вэлыкэ значенне и силу мила Православная вира въ Литви и Билоруссіи: бо навэтъ некоторыи и зъ Полякувъ, сивши на господарство въ литовськихъ и русськихъ сторонахъ, прыималы Православіе. А русськая мова нэ тулько пановала въ звычайныхъ розмовахъ, а и въ кныжкахъ и всякихъ судовыхъ бумагахъ: короли Польськыи пысалы для Литвы и Билоруссіи законы по-билорусську.
Король Польській Жигмунть Августъ, остатній зъ роду Ягэллы, зовсимъ згэдынывъ Литву и Билоруссію зъ Польщею на давніи часы. Тэе остатне поеднанне діялося на сэйми *) въ Люблині. И хоть литовськыи и русськыи послы, прысланыи на той сэймъ, нэ бачачи добра для свого краю одъ поедиання зъ Польщею, поднявши ноги, утеклы зъ сейма нэ оглядаючись, нэ попрощавшись навэтъ зъ королемъ. Однакъ Поляки на тэе нэ зважалы, взялы и напысалы самы, же Литва и Русськіи зэмли мусятъ подлегаты Польскому королеви и сэнатови (тымъ часомъ, спэршу Литвины милы свуй осубный сэнатъ) **).
До сэнату польського милы право вступаты тыи тулько Литвины и Русськыи, которыи прынялы римськую виру и говорилы по-пульську; — написалы Поляки на тымъ же сэйми, же законы зъ гэтэи поры повынны буты одны якъ для Польщи, такъ для Литвы и Русськихъ зэмэль; (а спэршу Литва и Билорусь милы свое осубнэ право). Зъ того часу много панувъ полъськихъ почало пэрэіизжаты въ русськи и литовськи стороны; такъ же много панувъ билоруссько-литовськихъ, кобъ заняты крисло въ польськомъ сэнати, одрикалыся одъ руднэи виры и руднэи мовы; почалы будоваты косцёлы на русськихъ и литовсъкихъ зэмляхъ; римсько-католицкэе духовэньсьтво стало працёваты, кобъ всихъ Литвинувъ и Билоруссувъ зробыты католикамы. Началыся вэльмы тяжкіи часы для Литовськихъ и Билорусськихъ зэмэль. Короли Польськыи воёвалы зъ Московськимы царямы, и кажная такая война мусыла конэчнэ спустошиты Литву и Билую Русь. Народъ православный и ёго духовэньсьтво зъ часу на часъ биднилы; духовеньсътво нэ мило способу эдуковатыся, нэ мило за що дитэй своихъ въ науку оддаваты. На биду въ Полъщи и Литви завэлася вира лютэраньськая, а Поляки прынялы до сэбэ Іезуитувъ,*) щобъ воны прогналы зъ Польщи лютэранъскэе учение и навэрнулы православный билорусськіи народъ на римськую виру. Іезуиты заразъ заложили свои шкулки для биднэи шляхты литовськэи и русськэи, а для панувъ магнатувъ и вэлыкіи школы; прыймовалы до такихъ шкулъ всихъ, а найбульшъ набыралы православныхъ и училы іихъ дармо. Православныи Русськыи и Литовци, побувши въ тыхъ шкулахъ, найчастій забувалы свою рудную виру и мову, зъ Литвинувъ и Русськихъ православныхъ робылыся католикамы. Полякамы. Щобъ якъ хучій и въ конэць ополячиты всихъ Литвинувъ и Русських, Іезуиты выдумалы такъ званную, добре знакомую, Унію. Нэкоторыи Билорусськыи бискупы, безъ видома народа поіихалы до Папы въ Римъ и тамъ прысягнулы ёму за всю Литву и Билурусь, що будутъ ёму послушны, хоть того народъ православный нэ Думавъ и нэ хотивъ. Собралысь посля тыи бискупы и другэ духовэньсьтво на соборъ въ Бэрести и тамъ открыто сгэдынылыся въ вири зъ католикамы: тэе сгэдынэнне названо Уніею. Щобъ навэрнуты на Унію народъ православный, сталы ёму казаты, же Унія нэ зминыть ёго Православнэи вири же якъ до Уніи вунъ вировавъ и молывся, такъ будэ вироваты и молытыся и прынявши Унію. Ружныця вся въ тымъ, же ёму тэпэръ треба будэ во всимъ слухатыся Римського Папы, и кажное ёго слово выполняты, якъ слово Самого Христа Бога. Однакъ же такъ тулько говорилы, а робылы зовсимъ иначій. Потроху стали зминяты православнэе набоженьсьтво, въ святыхъ церквахъ сталы косоваты царськіи двэри, а заводыты органы, звоночки, лавки (якъ бы то чёловиковы тяжко простояты якихъ дви три годыны на служби Божуй въ церквы). Сталы одправляты мши читаныи, якихъ впэршъ ныкто зъ православныхъ нэ знавъ; народъ почалы учиты польськихъ пацеровъ, а впэршъ вунъ говоривъ іихь по-словяньську; молывся такъ: Отче нашъ, Вhрую во единого Бога Отца, Богородице Дhво радуйся, а нэ — Ойче нашъ, вhженъ въ Бога Ойца, Здровась Марія; почалы учиты народъ хрестытыся цилою рукою, а нэ тремя пальцямы, якъ було впэршъ. Вмовлялы народовы православному, же Унія нэ зминыть ныць ёго виры, а тымъ часомъ пэрэминилы ёго виру въ Сына Божія и Духа Святого; вунъ до Уніи виривъ, якъ научилы насъ Апостолы, же Духъ Святый исходить одъ Бога Отца, а въ Уніи прыбавылы: и отъ Сына. До Уніи народъ, вировавъ, же одэнъ Христосъ голова всихъ Христыянъ, самый найбульшій начальныкъ надъ всими христианамы. Самъ надъ всимы пануе, якъ батько надъ дитмы, безъ всякихъ намистныкувъ; въ Уніи сталы учиты, же христыянэ мають ныбы двухъ такихъ начальныкувъ: одного — Христа, который живэ на нэби, которого мы тэпэръ нэ бачимо, а другого начальныка — папу Римського, который ныбы заступае мійсце Іисуса Христа; тогды, якъ Христови нэ потреба ны якыхъ намистныкувъ, и чёловикъ гришный нэ може буты Его намистныкомъ, бо вси священныки и бискупы нэ намhстныки Христовы, а Его слуги.
Чуло сэрдце нашого народа, же Унія щось нэ добрэе; а для того, хоть ёму и старалыся вговориты, же вона нэ зминыть ёго православной виры, — вунъ нэ хотивъ прыйматы Уніи. Унію прыймалы тулько тыи, которымъ нэдорогая була рудная Православная вира. Зъ тэи причины Унія вэльмы була слабэнька зъ початку. Треба було даты ёй сылы; оть и почалы короли польськыи дозволяты католикамъ одбыраты Церквы одъ православныхь, старалыся згубыты всихъ православныхъ священныкувъ. Доходыло до того, же у православныхъ нэ було дэ и нэ було кому хрестыты, ховаты умэрлыхъ, винчаты. Опричь того, житте православныхъ зробылося страхъ-якъ тяжкэ. Нэ дай Боже вамъ потэрпиты того, що пэрэтэрпилы наши диды и батькы за виру Православную.
Такая-то була доля нашой Билоруссіи, якъ вона звязалася пэршь зъ Литвою, а посля зъ Польщею.

ЦИ ДОБРЕ МЫ ЗРОБИЛИ, ПОКИНУВШИ УНІЮ?

Была недзhля; въ церкви ужо атслужили нешпоръ-вечерню; старые людзи сидзяць на завалинкахъ и разговориваюць, хто о жицh, хто о скоцинцh, хто о грошахъ, якія собираюць зъ мужиковъ. Малые дзhци гуляюць на улицh; молодые хлопцы и дзhвчаты порасходзилися хто у ягоды, а хто въ сусhднее мястэчко на игрище. Чутно, якъ у лясу крычаць на разные лады: ау! агу! «Гэта наши, говорюць старики, ворочаютца домовъ; поглядзимъ, ци много яны собрали ягодъ, грыбовъ.»
Изъ села выходзюць православный священникъ съ парафіяниномъ. Парафіянинъ въ сермягh и новыхъ лапцяхъ; ёнъ бывъ у священника и просивъ яго придци даць молитву жонцh: яму давъ Богъ дзиця. Священникъ въ бhдной, але чисценькой рясh; подъ пахой ёнъ нясець требникъ. Парафіянинъ и священникъ идуць цихо и о чемъ-то говорюць.
Парафіянинъ. Скажи мнъ, ксенже, за што зовуць насъ схизматыками? Здаетца, мы ничого худаго не зрабили. Ци мы недовярки якіе, ци што?
Священникъ. Плюнь на гэта, Григорь; ци мало чимъ можно назваць человhка по злосци, либо по глупости: людзёмъ рта не завяжешь.
Парафіянинъ. Што правда, то правда, ксенже, а всежъ сумленне бярець, якъ успомнишь што мы упяродъ были уніятами, а потомъ приняли русскую вhру; наши старики ящо добре помнюць Унію.
Священникъ. Штожь, якъ ты думаешь, добре мы зрабили, ци не, покинувши Унію?
Парафіянинъ. Ня вhдаю, ксенже! Гдhжь намъ — мы людзи цёмные.
Священникъ. Вотъ то-то и бhда наша, што мы людзи цёмные; коженъ можець насъ обмануць, напужаць. Помнишь, якъ я читавъ вамъ Манифестъ и объяснявъ его? Вы мнъ не хоцhли вhриць; думали, што мяне подкупивъ панъ; а сами ня умhли прочитаць, просили читаць усякаго солдата, хто хоць нямного умhвъ слибизоваць, и вhрили всему, что вамъ говорили. Вотъ и цяперь: якій-нибудь шляхцицъ назовець схизматыкомъ; ну, цябе начинаець браць сумленне; ты ня вhдаешь, ци добре зробивъ, ци не, што покинувъ Унію.
Парафіянинъ. Дась Богъ, дзhци наши будуць разумнhй.
Священникъ. Кали будзеце оддаваць ихь въ школу учитца; а ня будзеце, — дыкъ яны останутца такими же цёмными, якъ и ихъ бацьки. Ну, да гэта я къ слову сказавъ. А цяперь табh растолкую: ци добре мы зробили, покинувши Унію?
Послухай майго простого разсказа. Была одна бhдная мужичка; у яе было много дзяцей-хлопцёвъ и дзhвчать, здоровыхъ, пригожихъ. У гэтой мужички была ня добрая пани. Захоцhлось пани узяць въ дворъ дзяцей у нашей бhдной мужички, — за панщизной гэта часто было; бhдная женщина не хоцhла отдаваць своихъ дзяцей въ дворъ, дзhци не хоцhли идци; но чаго упяродъ не могли зробиць паны? Пани начала отбираць дзяцей у мужички; никоторыхъ яна заманивала лаской, грозой. Стали мучиць мужичку и дзяцей, што у яе остались; ни днёмъ, ни ноччу не давали имъ покою. А тымъ дзhцямъ, што перашли къ панh, было далеко лепши: зробили ихъ войтами, старостами. Вотъ яны понямногу стали забываць о своей матцh, набрались панскаго духу, стали кривдзиць и свою матку и своихъ братовъ и сесцёръ, которыя не хоцhли покинуць родной мамки. Ня всежъ кату и масляница, по поговорцh. Пришла бhда и на паню: яе смиривъ одзинъ панъ. Дзhцямъ, которые кинули свою матку-мужичку и жили въ панскомъ дворh, ёнъ приказавъ вернутца домовъ къ родной матцh. Яны послухались и, якъ ты думаешь, добре зробили?
Парафіянинъ. Вэльми добре; тольки я не зразумhю, на што ксендзъ говоришь мнъ о якой-то пани и якой-то мужиццh.
Священник. Тойчасъ зразумhешь. Насъ называюць схизматиками за тое, што мы покинули Унію и приняли Православную вhру; а я думаю, што мы гэта добре зробили, якъ добре зробили тые дзhци, што покинули паню и вернулись къ своей родной матцh; мы ня новую приняли виру, а вернулись къ старой; стали вhриць такъ, якъ вhрили наши самые давніе бацьки и дзhды, которые жили за 200 годовъ и боли до насъ.
Парафіянинъ. Няужтожъ наши бацъки и дзhды были вhры русской, ци православной, якъ и мы?
Священникъ. Такъ, и ни были ни Римлянами, ни Уніятами. До села еще остаетца кавалокъ, я табh што-нибудь разскажу объ гэтомъ. Ты чувъ про Кіевъ?Парафіянинъ. Якъ не чуць; и поговорка ёсць: языкъ и Кіева допытаець.
Священникъ. Вотъ въ гэтомъ городзh, коло тысячи годовъ тэму назадъ, жилъ Русскій князь, по имени Св. Владиміръ. Ёнъ бывъ поганинъ и всh мы Русскіе были поганами, въ Христа ня вhрили. А якъ увhривъ ёнъ въ Христа и крестився, тагды и народъ крестився; тагдыжъ крестились и наши дзяды. Наши отцы и дзяды были Русскіе; тольки не завсегды надъ ими пановали свои родные Русскіе князи. Упяродъ надъ ими пановали Русскіе князи, потомъ стали пановаць надъ ими князи Литовцевъ, т. е. князи тыхъ самыхъ Литовцевъ и Жмудзиновъ, што живуць зъ нами. Покуль надъ нашими бацьками и дзhдами пановали князи Русскіе и Литовскіе, яны дзержались русской Православной вhры и жили добре. Но жицце ихъ совсимъ змянилось, якъ стали надъ ими пановаць Поляки. Тагды-то выдумали Унію, а упяродъ яе совсимъ не было, — и стали примущаць нашихъ бацьковъ и дзядовъ приняць Унію, либо Римскую вhру.
Парафіянинъ. Штожъ наши бацьки отъ разу послухались?
Священникъ. Гдзh послухались! И приступа къ имъ не было; яны стали горой за Православную русскую вhру. Гэта все бывъ народъ крhпкій, заможный, однымъ словомъ, старосвъцкіе людзи. Воть тагды-то стали показыватца братчики. Братчиками были всъ безъ разбору: духовные и дворяне, мужики, купцы. Братчики тыхъ часовъ забоцились о церкви Божіей, кабъ были хорошіе образы, хорошія ризы, кабъ хорошо отправляли Божію службу; братчики выбирали на приходъ священниковъ, будовали школы, друковали книжки, однымъ словомъ, робили все, што могли, кабъ только отстояць родную Православную вhру. Теперешнихъ братчиковъ и ровняць зъ ними ня можно.
Такъ-то наши дзhды боронили русскую Православную вhру. А мы совсимъ ня вhдаемъ, што русская Православная вhра наша родная вhра, за которую наши бацьки лили свою кровь.
Парафіянинъ. Кали правда, што ксендзъ кажешь, дык мы совсимъ не похожи на нашихъ давнихъ бацьковъ и дзъдовъ; яны отъ насъ, якъ небо отъ зямли.
Священникъ. Дась Богъ, наши дзhци будуць лhпши; толъки нехай яны учатца. Ня бойцесь, што яны хванаберіи наберутца, перестануць уважаць бацъку и матку. Самі тольки ня псуйце ихъ, не учице даваць кукиши, показываць языкъ бацьку, матцh, або другимъ, поважайце одзинъ другого, и дзhци васъ поважаць будуць, у хорошихъ бацъковъ — добрые и дзhци.
Вотъ объ чемъ говорили дорогой парафіянинъ и священникъ, покуль ни пришли въ сяло. Тугь священникъ пошевъ въ хату къ парафіянину, давъ молитву яго жонцh, пожелавъ ей добраго здоровья, благославивъ дзиця и пошевъ узнова домовъ.

ВЕЛИКАЯ ПОМЫЛКА НАШИХЪ БhЛОРУССОВЪ.

Цыганъ! якой ты вhры? — Якой хочешь.
(Бhлорусская поговорка.)

У насъ говорюць про цыганъ, што для ихъ совсимъ мало значаць ихъ вhра, а больше всего значиць корысць. Для корысци цыганъ готовь назватца православнымь, католикомъ, жидомь, однымъ словомъ, будзиць такой вhры, якой хочешь. Гэта, вядомо, надто ня добре, и мы сами кпимъ зъ гэтаго; але мы сами не далеко отстали отъ цыганъ. Цижъ гэта ня правда, кали у насъ мужиковъ католиковъ зовуць Поляками? Принаймней, гэдыкъ робюць въ Дзисенскомъ уhздh. Идзицё вы по сялу, гдзъ живуць мужики католики и православные, пытаецесь: хто живець въ такой-то и такой хацh? Вамъ говорюць: католики, ци Поляки; а въ другой хацh хто живець? Вамъ отвhцюць: Русаки живуць, Русскіе ци православные. Вотъ тутыцько и вяликая помылка наша и подобенство до цыганъ, што тые изъ насъ, которые вhруць по-католицку, зовутца Поляками. Якіе яны Поляки? У ихъ мова простая, бhлорусская, звычаи простые бhлорусскіе; и звычаи и мова у мужиковъ католиковъ тыя самыя, што и мужиковъ православныхъ, ци русскихъ. Хто вhдаиць добре Поляковъ, ихъ мову и звычаи, той николи не скажець, кабъ мужикъ-католикъ бывъ похожъ на Поляка. Зачимъ же наши мужики-католики зовутца Поляками? Няужто за тымъ, што яны католицкои вhры? Ну, за гэта ня можно ихъ зваць Поляками, а кали ужо на тое пошло, дыкъ ихъ можно зваць и Нhмцамли и Французами; бо не одны Поляки, а и Нhмцы и Французы дзержатца католицкой вhры. Поглядзимъ на другихъ людзей: хто робиць такъ, якъ мы? Русскій завсёгды зоветца Русскимъ; Нhмець, якой бы ёнъ ня бывъ вhры, завець сябе Нhмцомъ, Французъ-французомъ. Штожъ мы за несчастный народъ, што ня вhдаемъ, якъ назваць сябе и, зробившись католиками, отрекаемся отъ своего роду и племени, завемъ сябе Поляками, хоць гэта намъ пристало, якъ коровh сядло. Правду сказавъ мнh разъ одзинъ разумный мужикъ: «И, человhче! Ды намъ и языкъ не таковскій, кабъ говориць по-польску.» Нягоже пнутца намъ за панами и для гэтаго отрекатца отъ свойго роду и племени. Кали хочешь быць паномъ, сполняй свои повинносци, глядзи хорошенько за своей сямейкой и господарствомъ, взари, угнаи, запаши зямельку, содзержи добре скацинку — и ты панъ. Ёсць у цябе дзhтки, маишь достатокъ, отдай ихъ до школъ; ихъ тамъ будуць учиць всему, чему учаць дзhцей панскихъ. Кали дасць имъ Богь розумъ и памяць, и охвоту до науки, яны могуць быць лhпшими, чимъ дзhци панскіе, и будуць боли поважатца. Цяперъ настаець пора, кали боли всего значицъ розумъ и праца человhка, а не панство. Не дай Боже быцъ сиратой, которая ня помницъ свойго татки и мамки. Въ дзесяць разъ хуже отрекатца, отъ своего роду и племени; быць, наприкладъ, мужикомъ и пнутца до пановъ; але надъ сиратой принаймней можець змиловатца Богь и добрые людзи; а надъ такимъ человъ-комъ нихто не змилуетца, а тольки каждый надъ имъ посмяетца. Казавъ и узнова кажу: нечего намъ пнут-ца до пановъ и зваць сябе Поляками; оть гэтаго намъ нима ни якой корысци; за гэта другіе людзи тольки смяютца зъ насъ. Русскими, а не Поляками мы повинны называтца.

РОЗМОВА НА ЦМЕНТАРИ СТАРОСТЫ ЯНКА ЗЪ БРАТЧИКОМЪ ХВЭДОСЕМЪ.

Хвэдось. Що доброго у васъ чутно, Янко?
Янко. Тое, що и всюды; школы закладываютъ. Ще литюсь хлопцёвъ съ четырнадцать всю зыму до ксёндза ходыло учитыся. Уміютъ троха и по церковному и по Русському; и раховаты троха Муй сэредній сынь вжэ уміе навэтъ дьяковаты троха, Апостола въ церквы просывъ у дьяка читаты.
Хвэдось. Дай-то Боже, кобъ було гоже! Зъ вэлыкого розуму людэ найбульшъ шаліютъ; а нашъ мужикъ абы-но выучився читаты и пысаты — заразъ зопсуетця зовсимъ: ёму вже батька, матэри нэпотреба шановаты, вже вунъ, бачь, розумнійшіи одъ іихъ; вже ёму мужикъ нэ братъ, мужицкій хлибъ вже ёму нэ смачный, а давай заразъ паньского. Затымъ кинетця въ роспусту, станэ запываты, просто хоть въ рекруты отдавай хлопца? Бачылы вже мы тую науку?..
Янко. Эхъ, дывный ты, нэбоже! нывжежъ то наука псуе чёловика? Наука на роспусту нэ учитъ; завжды злый прыкладъ учитъ на роспусту, а нэ наука. Мы самы завше псуемо своихъ дитэй: посваритця маты на дытыну, або набы ёго за що-нэбудь, а воно иде на скаргу до батька. Батько жъ хоче дытыну прыласкаты, тай, кажэ, гладячи его по головци: «дурная, сынку, мама, дурная: набыла дытыну мого набыла; дулю ей, дулю!» Дытына ще и пацера нэ уміе, а вжэ хвыгу матэры показуе, — отъ тоби и жды одъ ёго пошанованья. Або щеякъ станутъ маты зъ батькомъ бытыся, попывшыся, станутъ лаятыся такъ, же соромъ слухаты; якъ жэ тутъ дытына роспустыв зъ маленькосци нэ научатця.
Хвэдось. Алэ, воно то правда, часомъ тое бувае межы людъмы.
Янко. Отожъ-то бачъ! А въ школахъ, напротывъ, учатъ всего доброго; я бъ и самъ, кобъ не лита мои, пошовъ бы въ науку, и тэпэръ завжды завыдую ученому. Глядышь часомъ чёловъкъ на свитъ Божій — на мисяць ясный и на зори, на звиря и на пташекъ вселякихъ, на траву, квытки ружныи, глядышь, кажу, дывышся и нычого нэ тямышь. Есть тамъ у бабъ нашихъ ружны забобоны, — то чи жъ бабамъ вирыты? Чуешь нэ разъ, чёловикъ, якъ розумныи людэ говорять о якыхъ ся тамъ заморскихъ короляхъ, о заморскихъ зэмляхъ и лю-дяхъ, — а хто жъ ёго знае, якъ воно тамъ направдитъ. Може и тое, що людэ розказуютъ, такыи жъ бабськи забобоны. Ну, а якъ читаты уміёшь — въ кныжку якую заглянувъ — и видаешь: де що и якъ на свиты діетця, Вэликъ-Боже! помогъ бы учитыся, кобъ нэ лита мои нэдужіи.Хвэдось. Ось, тоби маешь, схотилося кобыли оцту и давай оцту! Ни, муй голубэ, кажи ты зъ своимы ксёндзамы, хоть нэ знаты що, я одно кажу: мужиковы знаты соху, борону, косу и другэ що въ господарстви — и годи зъ ёго. Ото ёго хлибъ, ото ёго доля! А наука и кныжки на що ёму здалыся? Дадутъ воны ёму хлибъ? А то нэ ёго доля буты ассэсоромъ, дьякомъ, або ксёндзомъ.
Янко. Ну, той що, же ассесоромъ нэ будэ, то вже треба ёму остатыся дурнёмъ? А чимъ же гуршіи — тэпэръ мужикъ одъ ассэсора, якъ нэ тымъ, же протывъ ёго дурень? А напрыкладъ, тэпэръ Государь давъ намъ «Положеня», дэ пышетця, якъ маемо зъ давнійшимъ паномъ раховатыся; або дасць ще сэредныкъ, чи ассэсоръ распоряженье якое. Сэ уміешь читаты, самъ згадаешь тое все, дойдешь чистэи правды: нэ будэшь на цилый свитъ нарикаты, же нэма на нёмъ справэдливости. Будэшь знаты свое право и свою повынность, ныхто тэбэ скрывдыты нэ посміе. Ось, тоби и безъ ассэсорства мужиковы треба учитыся! А сэ мужикъ до науки будэ охвотный, сэ добре и грунтовнэ выучитця, его зробять и ассэсоромъ, часомъ «навэтъ бульшъ, якъ ассэсоромъ: есть нэ мало прыкладовъ, же простый мужикъ чрезъ науку выходытъ въ людэ. У насъ зъ простыхъ мужикувъ буваютъ часомъ учитэлимы, чи инспекторамы въ гимназіи. Диты простыхъ мужикувъ кончають часомъ школы пэршими, наилипшими ученямы и достаютъ въ награду золотыи мэдали. Такъ само и кужденъ зъ нашихъ хлопцёвъ, абы но бувъ способный и мивъ охвоту, може пойты въ гимназію, посля до высшого наукового закладу, що называетця «унивэрсытэтъ» а оттоля нарэшти можно вьйти чи учитэлемъ, або инспэкторомъ гимназіи, чи якимъ чиновныкомъ, а въ кожномъ рази чёловікомъ ученымъ, нелядащимъ, на корысть соби и людямъ. Дьяки, напрыкладъ, мало чимъ одъ насъ рузнятця, а погледы, іихъ диты черезъ науку выходятъ ксёндзами, дзhканамы и навэтъ бискупамы часомъ буваютъ!
Хвэдосъ. Ну, нэхай соби, нэхай! кидай работу, кидай государство, кидайтэ вси; беритэсь за кныжкы, кладитэ гроши на школу — мало ще, мусыть, выложили? учитэсь и живитэ счастливо! То-то пэвнэ заживэтэ королями безъ господарства, зъ однымы кныжкамы? Ии, братко, зжилы свуй викъ наши батьки счастливо, липшъ якъ мы: господари зъ іихъ булы нэ лядящіи и бэзъ тэи науки; обойдэмся и мы бэзъ ей!
Янко. Ото жъ бо нэправда! На самъ пэршъ, въ науку дитэй посыламы — въ господарстви нэшкодытъ ныцъ: въ школахъ учатъ тулько въ осэни и въ зыму, колы въ господарстви нэма ны якэи роботы на полю. Нэ вэльмы много коштоватымуть намъ и самыи школы. А до того-жъ треба памятаты, же дармо, бэзъ праци, або бэзъ грошей, на свиты нычого нэ достанешь. Ну, и давній якъ и тэпэръ, по мисцяхъ и мэжи мужиками былы людэ грамотныи; умилы воны и соху-борону нарихтоваты и кныжку розумну яку прочитаты; умилы и господарствомъ управляты и въ церквы дьяковаты. Старыи бабы, або людэ завыстный называлы іихъ чаровныкамы, однакъ Бугъ іихъ благословлявъ, громада, добры-людэ шановалы. А наприкладъ, Нимци-тыи и въ поле ходятъ съ кныжками; хлопэць волы поводыть, батько орэ и разомъ читае, положивши кныжку на плузи. Отъ якъ! и знаютъ воны зъ кныжокъ много чого доброго: якъ скотыну одъ помору, збожъ одъ кротувъ ратоваты; якъ ныву липшъ зъораты, въ яку пору що липшъ посіяты — господари воны хоть куды!
Хвэдосъ. Ну, нимэцъ! Нимэць ще зъ колыски охвотный до науки: такій вже вунъ удався заморскій. А нашъ мужикъ що?
Янко. Говоришь ты, якъ старая баба. Нимци такыи жъ самыи людэ, якъ и мы; бачь-же и наши хлопци не мало таки маютъ охвоты до науки, абыно школы булы, а батьки пускали въ школу. А тамъ за Вильномъ коло Дисны миста було, кажутъ, нэдавнэчко отъ що: прыходытъ въ осэни до ксёндза парубокъ лить 18 (Пэтромъ звався), просытъ учитыся приняты. Ксёндзъ той ёго прынявъ, подучивъ троха читаты-пысаты, а нэдовго думаючи, одправывъ подъ вэсну, «часу, каже, у мэнэ тэпэръ нэма.» Парубокъ одъ ксёндза своёго идэ до прыходскэи школы до самого учитэля; «такъ и такъ, каже, учитысь хочу; бувъ у ксэндза цилу зыму, — умію троха. Алэ будь ласкавъ, добродзію, прыймы ще ты мэнэ; хоть въ наймытахъ буду служиты, абы учитысь у тэбэ.» Бачитъ учитэль,— хлопэць добрый, охвотный такій: прынявъ ёго. «Будэшь, каже, у мэнэ до полудня на роботи, одъ полудня учитысь.» Остався Петро у того учитэля, поучився мисяцовъ съ чотыры, выучився пысаты такъ, що знай; напысавъ лыстъ до своёго ксёндза дьякуючи за ёго пэршу науку. Ксёндзъ, якъ зобачивъ ёго пысанье, здывовауся навэтъ; хваливъ — нэ нахваливая, а нарэшти выстарався, же того парубка Пэтра зробылы помощныкомъ пысаря въ канцеляріи. Однакъ нэ довго прышлось тамъ Пэтровы оставатыся: зобачивъ вунъ, же у пысаря нэ ма чого ёму учитыся, а пысарь ставъ ёму завыдоваты. Покинувъ Пэтро пысаря, той стараетця тэпэръ якъ нэбудь достатыся до вэлыкого миста Риги, и пэвно нэ згинэ тамъ, а худко въ людэ выйдэ. Отъ що значить наука и що значить миты до еи охвоту! А чи жъ мало и у насъ есть такихъ хлопцёвъ, що не уступылы бъ и тому Пэтровы? Треба постаратыся о школахъ, а тамъ хлопэць нэ згинэ, ни, абыно старався, пыльновавъ кныжки.
Хвэдось. Ну, то що жъ будэ, якъ полизутъ вси въ паны? хто жъ въ мужикахъ останэтця?
Янко. Отъ и зновъ за свое. Хто мужикомъ, каже, будэ, якъ вси станутъ учитыся; ныбы то мужиковы коньче треба буты дурнёмъ? Треба тэпэръ нэ однимъ панамъ учитыся; здаетця наука и мужиковы всякому. Або жъ ты самъ нэ радъ будэшь, колы твуй сынъ выйдэ въ людэ, зробытця учонымъ, розумнымъ и тэбэ нэ покинэ, шановаты нэ пэрэстанэ: (дурень оно, або чоловикъ зопсутый батька не шануе) нарэшти, хоть и въ мужикахъ вунъ останэтця, и то одно много значить, ежели вунъ выучитця въ школи пацера, якъ налэжить, и кныжку яку розумну прочитаты, и тоби ще самому сказаты якую исторію святу, розумну, що въ кныжкахъ пышутця. Треба ще, напрыкладъ, рахунокъ тоби якій зробыты, — грамотный хлопэць зробыть тоби живо, худко и регулярно, якъ и самъ пысарь иншій часомъ нэ потрапыть. Чи жъ нэ радость тогды тоби будэ, скажи самъ, подумай? Нэ правда?
Хвэдосъ. Може-й правда! Ну, а якъ же нашимъ дитямъ липшъ учитысь: по-польску, чи по-русську? Паны всё говорять, же по польску треба коньче учитися?
Янко. Нэ слухай — мало, що говорятъ! самъ ты бачишь, же Русськая грамота потрибнійша, якъ польска. Въ церквы у насъ на самъ пэршъ мша и другэ набоженьство оправляетця по-русську, Евангелію читаютъ по-русську, такъ що каждый грамотный може розумиты, нэ то що въ костёли. Затымъ, въ судахъ, въ вашей власной канцеляріи, у сэредныка и всюды вси бумаги пышутця у насъ по-русську. А и мы сами, запэвнэ зовсимъ не ляхи: мы сами по соби народъ особный — Бhлоруссы! Русська мова и русська грамота намъ завше потрибнійша, якъ польска.
Хвэдосъ. Такъ, такъ! Правда?
Янко. Ну, а тэпэръ самъ подумай зновъ, не правду людэ кажутъ, же треба учитыся?
Хвэдосъ. Нэма що казаты, — правду говоратъ?
Янко. Отожъ-то бачъ! Наука завжды и для всихъ корысць мае: и для ксёндза, и для дьяка, и для пана, и для мужика. Казавъ вже и еще разъ кажу, же наука тэпэръ мужиковы, якъ и каждому другому, коньче и вельмы наветъ потрибна.
Благословыжь Боже того, хто за разумъ взявся!

СКАЗКА НЕ СКАЗКА, БЫЛЬ НЯ БЫЛЬ, АЛЕ ТАКЪ БЫВАИЦЪ.

Вотъ што расказываюць старые людзи. Бывъ одзинъ заможный господаръ; имhвъ ёнъ скоту, земли, въ волю. Якъ ёнъ добре працовавъ, дыкъ и дававъ яму Богъ успhха во всhмъ. Бывало ёнъ самъ съ женкой за всимъ приглядзиць; устануць яны раненько, узбудзюць паробковъ и паробчанокъ: «идзице, робце то и то,» да и сами приглядзяць за ими. Въ хлhвахъ у яго было сухо и цёпло; корму для скоту не жалъли. Зямельку бывало угнаиць якъ можно лhпи: «покормишь добре зямельку и ина цябе найсытнhй накормиць,» любивъ ёнъ приговариваць. За то у яго было много скоцинки и все здоровая; радзило у яго збожже, огороднина, ленъ, пенька; и сабh было досыць и въ зямельку положиць и людзямъ продасць: господаръ хоць куды. Дзhточекъ у яго было дзвh дочки и одзинъ сынъ. Якъ ёнъ бывъ человъкъ заможный, вотъ и захоцhвъ даць доброе выхованне своимъ дзhцямъ; для гэтаго ёнъ ничего не жалhвъ. Рады были бацьки, якъ ихъ дзhци кончили свои школы. Скоро обhдзви дочки вышли замужъ, а сыну гдзh-то дали доброе мhсто, гдзh ёнъ мhвъ хорошую плату и досыць пачоту. Остались старики у двоихъ доканчивацъ свой вhкъ. Тымъ часомъ померла матка. Старикъ-бацька остався въ дому одзинъ, якъ пёрсть. Яму зробилось дужа маркотно, не съ кhмъ было ни поговориць, ни подзh-литца ни горемъ, ни радосцю. Думавъ, дунавъ старикъ, да и ръшивъ отдаць все, што у яго было дзhцямъ, а самому жиць при дзъцяхъ. «Я ничего не жалъвъ для ихъ, такъ думавь старикъ; любивъ ихъ щирымъ сердцемъ, да и яны сдаетца любили мяне; имъ не цяжко будзець прокормиць свойго старого бацьку; зперва поживу у одной дочки, потомъ у другой, за тымъ у сына, послh узнова начну съ первой дочки, и буду обходзиць ихъ гэтымъ порядкомъ! Якъ сказавь старикъ такъ и зробивъ; дзhтки подзяковали яму, каждый за свою часць. Тольки да леко не охотно принимали яны у сябh свойго бацьку. Поживъ старикъ у первой своей дочки,— видзиць, што на яго поглядываюць скоса, пошевъ къ другой; у другой яго приняли ня лhпи, вотъ ёнъ пошовъ къ сыну,— и туть на яго глядзъли съ подлобья. Горько, дужа горько, зробилось старику. «Боже милосцивый», подумавъ ёнъ со слезами. За што Ты мяне караешь? Ци я жъ не люблю своихъ дзяцей? Ци я жъ не старався для ихъ? може я зробився наровистымъ, самъ ня вhдаю. Але въ каждымъ разh, кабъ яны мяне любили, яныбъ выбачили мнh мои капризы и шановали бъ мяне, якъ свойго роднаго бацьку!» Пакинули старика дзъци, але не покинувъ яго Богъ и добрые людзи. Почувъ одзинъ старый знакомый объ яго горh, уцhшивъ яго добрыми рhчами, давъ ёму гроши и вотъ гэту разумную раду: «Вотъ табъ пятьдесятъ рублей (такіе гроши въ старые часы были вяликіе); найми сабh чисценькій домикъ, купи што треба, и живи сабh съ Богомъ; мало гэтыхъ будзець, я ящо дамъ стольки же; а ты, якъ забогацъешь, отдаси мнh; а цяперъ пусьци поголоску, что ты ня все раздавъ дзhцямъ, а только меньшую часть; увидзишь, яны отъ разу перемhнютца. Зробивъ старикъ, якъ порадзивъ яму яго знакомый; нанявъ хатку, убравъ яе, самъ одзhвся; а въ хацh поставивъ скриню съ каменнями (быдцымъ) съ грошами, и заперъ яе на два замки. Скоро всh заговорили о богатсвh старика; почули гэто дзhци и одзинъ передъ другимъ стали пріhзжаць къ свойму татку съ госцинцами и упрашиваць яго приняць ихъ госцинцы. Такимъ способомъ у старичка завялися и полотно, и мука, и масло, жито, огороднина и ставъ ёнъ жиць пропhваючи и дзякуючи свойго стараго знакомаго за добрую раду. Захворhвъ нашъ старикъ! Смерць была не за горами. Собралися дзhци; ня успhвъ старикъ умерць, яны кинулись искаць ключа оть скрыни, отчинили яе и штожъ увидзъhли? Куча камення, а на верху листъ къ дзhцямь: Дорогіе мои дзhци! Я любивъ васъ отъ щираго сердца, якъ найлhпи выховавъ васъ, отдавъ все, што мhвъ; а чимъ вы мнh заплацили ? Кабъ ня добрый человъhкъ, который мнh давъ раду, ябъ повиненъ бывъ ходзиць до міру съ торбой. Не дай Богъ кабъ и вы спытали такое горе; маице дзяцей, будзьте осторожны. Гэта мое последнее слово; яно принесець вамъ боли корысци, чимъ всh гроши, якія вы думали получиць послh моей смерци».