Юрась Малаш (№39)

Юрась Малаш

_____________________
“На пакрасу жыцьця”.
Слова пра беларускага “небазнаўца”
Язэпа Драздовіча

Я салдат, ветэран!
Дваццаць лет праслужыў цару Мікалаю.
Перанёс я німала і зьдзекаў і ран,
А на старасьці лет як жабрак
валачуся па роднаму краю...
Мяне пан у салдаты аддаў
За маю перад ім ніпакору....
Гэты верш Язэпа Нарцызавіча Драздовіча, падпісаны ім псеўданімам “Язэп Забыты”, мне пашчасьціла знайсьці ў аддзеле рэдкай кнігі Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Я. Коласа яшчэ ў 1980-х гадах. За прыгожым каліграфічным пісьмом хавалася тое “набалелае-перабалелае”, што з 1920-х гадоў нябачна прысутнічала ў жыцьці мастака, археолага, пісьменьніка, зьбіральніка народнага фальклору і, нават... аматара тэарэтычнай астраноміі. Лёс Язэпа Драздовіча нельга назваць шчасьлівым, сваё жыцьцё ён ахвяраваў роднай краіне – Беларусі, ён – яе “вечны вандроўнік”. На жаль, да цяперашняга часу мастацкая, літаратурная, навуковая, краязнаўчая, педагагічная спадчына Я.Драздовіча для большасьці беларусаў застаецца таямніцай...
Язэп Драздовіч нарадзіўся 1(14) кастрычніка 1888 году ў засьценку Пунькі (цяпер Віцебская вобласьць) у сям’і безьзямельнага шляхціча. У 1906-1910 гадах вучыўся ў Віленскай школе маляваньня. У Вільні Драздовіч апынуўся у насычанай атмасферы беларускага культурнага жыцьця, дзе разам з Аляксандрам Уласавым, Іванам і Антонам Луцкевічамі, Вацлавам Ластоўскім, Якубам Коласам далучыўся да выданьня першай беларуская газеты “Наша ніва”. Драздовіч аформіў вокладку “Першага беларускага календара на 1910 год”, стварыў некалькі накідаў для назвы газеты “Наша ніва”, рамантычнай выявай жанчыны аздобіў кнігу вершаў Канстанцыі Буйло “Курганная кветка”. У 1910 годзе Драздовіча прызвалі ў войска, служыў ён ваенным фельчарам. Але нават з войска ён дасылаў у рэдакцыю “Нашай нівы” свае графічныя малюнкі, сярод якіх малюнак “Ахвяраваньне”, што сімвалізаваў памкненьне беларусаў парваць путы рабства і вырвацца на свабоду.
Сімволіка-алегарычная, нацыянальна-рамантычная накіраванасьць, як і гістарычная дакладнасьць застануцца адметнымі мастацкімі рысамі мастака на працягу жыцьця. І прароцкімі стануць словы Я.Драздовіча, напісаныя ім у 1913 годзе: “Будзець час, прыйдзець той час, што і ў нашай абнехаенай краіне заквітуць гайна дзіўныя кветкі і хараства прыйдзець час. Мы аджывем свой век, нас не будзе, але пасьля нас знойдуцца людзі, іх пашлець Бог і выдасьць новае пакаленьне народу на пакрасу жыцьця”...
У 1919-1920-х гадах Язэп Драздовіч працаваў выкладчыкам маляваньня ў беларускіх гімназіях у Менску. У вольны час замалёўваў краявіды Верхняга гораду, неаднойчы наведваў старажытнае Заслаўе, дзе, як і на рацэ Нямізе ў Менску, праводзіў археалагічныя раскопкі, падрабязна замалёўваў гістарычныя мясьціны. Вынікам гэтых гісторыка-археалагічных дасьледваньняў зьявілася першая ў беларускім мастацтве серыя партрэтаў абаронцаў роднай зямлі – полацкіх князёў Рагвалода, Усяслава-Чарадзея, Брачыслава, Барыса-каменякова, смаленскага князя-кніжніка Рамана Расьціславіча. Разьбяныя скульптуры князёўны Рагнеды і першадрукара-асьветніка Ф.Скарыны занялі месца ў пакоях Інстытуту беларускай культуры. На жаль, іх далейшы лёс невядомы. Як не захавалася і серыя графічных малюнкаў створаных каля “вальнай царквы” (так называлі ў Заслаўі мясцовыя жыхары Кальвінскі збор 16 стагоддзя), бо альбом па словах мастака “згарэў у пажары”. Першыя малюнкі Драздовіча, сярод якіх “Гарадзішча”, “Верхні горад”, як ілюстрацыі ўвайшлі ў кнігу А.Смоліча “Геаграфія Беларусі”, выдадзеную ў Менску ў 1919 годзе.
Драздовіч стварыў шмат заставак, ілюстрацыяў да першых кніг-чытанак і лемантара на пачатку 1930-х гадоў, якія друкаваліся ў Заходняй Беларусі. Прыход сюды “новай польскай улады”, як і адсутнасьць жыльля і фінансавых сродкаў, прымусілі Я.Драздовіча ў 1921 годзе “пехатой” вяртацца на сваю Бацькаўшчыну ў вёску Германавічы (Шаркаўшчынскі раён, Віцебскай вобласьці), дзе ў хуткім часе памірае ягоная маці... Менавіта маці Юзэфа выхавала ў юнака пачуцьцё павагі і гонару да роднай зямлі і мовы, кажучы, што “край наш забраны. Але гэта ня Польша, а Беларусь. А мова, што называюць “простай” – гэта беларуская мова.”... На сваёй бацькаўшчыне Я.Драздовіч пачынае пісаць “гістарычна-бытавы” раман “Гарадольская пушча”, дзеяньне якога адбываецца ў 14-м стагоддзі. Шмат беларускіх паданьняў, як і апісаньне этнаграфічных рэчаў, якія Драздовіч знаходзіць у мясцовасьці Гарадольскай пушчы, надаюць твору надзвычай цікавае гістарычнае, а часам і містычнае дзейства. Унікальны фальклорны, гістарычны матэрыял прадстаўлены на рукапісных старонках ня толькі са скурпулёзнай падрабязнасьцю дасьледчыка, але цікава і жыва апрацаваны ў мастацкую форму беларускага слова: “А на гэтай гарэ Чалавой у старадаўныя часы, калі ў Полацку, слаўным горадзе, на прадзамчышчы, гучны звон вечавы там вісеў і гудзеў сазываючы народнае веча, – тады вежа Празор, а на водаль стажар, тут стаялі. На вершаліне гэтай высокай і зрубнай вежы Празор, горан тут гарэў дзень і ноч незгасаючы. А на гэтым гарне, калі трэба было ў ліхія часы, пад час небясьпекі, у Полацк весьці паслаць сыгнальнымі знакамі, – смалу ды бяросту палілі, днём дымам, а ноччы сьветам агню, ад гары старажоўкі, з празору на празор, з вежы на вежу перадавалі, аж да самога Полацку. Гэтак калі вораг адкуль дзе зьявіўся і вайной ішоў пагражаючы, то ўжо ў Полацку ведалі аб гэтым, ведалі добра на якім ён шляху, як далёка, ды як і дзе яго можна сустрэць, каб не даць яму ходу. А калі вораг ліхі ўжо прыбліжаўся і пагражаў мясцоваму люду нямінучай бядой, то чынілі трывогу, палілі стажар, – агромністы стог з карчоў-смалякоў, а з вежы высокай, з празору, у трубы трубілі безупынку. А голас ад трубы такой, якую на пушчы даўней пастыры ўжывалі на пастрахі лютаму зьверу , – далёка-далёка чуваўся. А калі вораг быў так блізка, што нават пагражаў самаму празору, тады й самую вежу-празор у пажар абярталі, палілі”.
На вялікі жаль, раман “Гарадольская пушча” застаўся незавершаным, але тыя рукапісы, якія захаваліся ў бібліятэках і архівах Літвы і Беларусі, безумоўна, маюць нацыянальную і мастацкую вартасьць. Бо такога надзвычай цікавага гістарычнага расповеду беларусы ня ведалі да часоў У. Караткевіча.
Узвышаныя і хвалюючыя словы пра Бацькаўшчыну ў паэме Я.Драздовіча “Трызна мінуўшчыны” (1936). Зьдзіўляюся той простай, насычанай форме сказаў, якія ўздымаюць гонар ды абуджаюць пачуцьці. Сапраўды, быццам нейкая энергія насыціла цела, узрушыла дух і даравала сілу, якой нам так не хапае сёньня:

“Старана мая
Старадаўная,
Ты была для нас
Калісьць слаўная,
У сям’і славян,
Як дастойная,
Незалежная,
Самастойная,
Ні пагорджаная,
Ні пакутная,
А свабодная,
Ды магутная,
Сілай сільная,
Правам праўная,
Старана мая,
Старадаўная...”

Гартаючы старонкі жыцьця і творчасьці Язэпа Драздовіча кожны беларус адкрые для сябе невядомы і захапляльны сьвет беларускай мінуўшчыны. Ягоная паездка на Піншчыну ў 1926 годзе захавала для беларусаў “залатую калекцыю” этнаграфічных малюнкаў. Тут замалёўкі капліц і сакральных крыжоў, якіх сёньня няма, гаспадарчыя будынкі і хаты пінчукоў, узоры брычак і вульляў, як і мясцовыя краявіды вёсак Лозічы, Сернікі, Шаломічы, вядома ж партрэты пінчукоў у народных строях, керамічны і бандарны посуд і г.д.. Драздовіч сабраў унікальны лінгвістычны слоўнік мясцовых гаворак, багатую калекцыю вясельных песьняў:

“А ў Тураве на мураве,
а ў Кіеве на раначку
Ходзе Янка па беражку...
– Ды чаго ж Янка тута ходзіш
Ці ты ж Янка рыбу ловіш,
Ці ты Янка людзей пераводзіш ?”
– Ліхі мае пераводы
Абліваюць горкі сьлёзы,
Як сок цячэ із бярозы.
Была ў мяне жонка міла
Была ў мяне жонка міла
На камяні ножкі мыла
ў Дунай-рэчку затанула.
Трох дзетак пакінула
Чацьвёртую павітачку.
Трудна сэрцу й жываточку:
“Не плач Янка, не журыся
Шчэ малады, – ажэнішся.
Не плач Янка, не печалься
яшчэ молад ажэнішся”.

Увесь сабраны матэрыял з Піншчыны Я.Драздовіч перадаў у Вільню ў Беларускі музей імя Івана Луцкевіча, з якім мастак доўгі час супрацоўнічаў, і пры якім існавала Беларускае навуковае таварыства. Пасьля ліквідацыі ў 1945 годзе Беларускага музею багацейшая калекцыя Я.Драздовіча разам з іншымі знаходзілася ў розных навуковых і культурных установах Літвы і Беларусі. Пасьля 1950-1960-х гадоў творы з калекцыі Я.Драздовіча пачалі вяртацца ў Беларусь, а з 1990-х гадоў – экспанавацца на выставах у музеях рэспублікі.
Праца настаўнікам маляваньня ў беларускіх гімназіях у Радашковічах (1926) і Навагрудку (1927-1930), у польскай школе горада Глыбокае (1924) сталі для Я.Драздовіча новым шляхам разьвіцьця педагагічных здольнасьцяў і мастацкага майстэрства, як і духоўнага выпрабаваньня. Адзначым акварэльную серыю краявідаў Глыбокага, але ж асабліва ўражвае жывапісны партрэт Францішка Скарыны, створаны ў 1926 годзе, і які пазнаецца на фотаздымку з вучнямі гімназіі ў асяродку мастацкіх твораў, падрыхтаваных для выставы. Наваградскі перыяд паспрыяў нараджэньню велічнай гісторыка-пазнавальнай серыі “Замкавага будаўніцтва на Беларусі” (Мір, Навагрудскае замчышча, Меднікі, Ліда, Крэва, Гальшаны…). Па сутнасьці гэта ня толькі дасканалая мастацкая фіксацыя гістарычных помнікаў, але і глыбіннае адчуваньне гісторыі, настолькі удала выбірае мастак ракурс для сваіх графічных працаў.
У 2008 годзе ў фондах Нацыянальнага музею гісторыі і культуры Беларусі я адшукаў малюнкі вучняў Наваградскай гімназіі, зробленыя пад кіраўніцтвам Я.Драздовіча ў 1927-1930 гады. Малюнкі керамічных глякоў, збаночкі, талеркі былі расьпісаныя яркімі расьліннымі ўзорамі. Яны зьдзівілі наведвальнікаў сваёй прыгажосьцю на выставе “Зямля і космас Я.Драздовіча”, якая рыхтавалася сумесна з некалькімі беларускімі музеямі.
Багатую калекцыю вясельных песьняў запісаў “дзядзька Язэп” на роднай Дзісеншчыне ў 1930-я гады. У гэты час ён шмат вандруе па вёсках і пакідае ў сялянскіх хатах маляваныя дываны, па якіх можна вывучаць гісторыю роднай старонкі, а разам з тым зачаравана дзівіцца прыгажосьцю беларускіх краявідаў з белымі лебедзямі і ветразем у люстэрку паснуўшых азёраў з сярэднявечнымі замкамі па берагах.
Напрыканцы 1930-х гадоў Я.Драздовіч працягвае свае вандроўкі па навакольлі Дзісеншчыны, праводзіць археалагічныя раскопкі, дасьледуе старасьветччыну, занатоўвае мясцовыя паданьні, робіць накіды старажытных паселішчаў і гарадзішчаў. Вынікам гэтай працы зьявілася ягоная рукапісная праца “Дзісенская дагістарычная даўніна”, па якой сёньня беларускія археолагі адшукалі болей за 20 гарадзішчаў. Язэп Драздовіч ня толькі зьбірае краязнаўчы матэрыял, але спрабуе асэнсаваць гэтыя факты ў гісторыка-культурным разьвіцьці беларускага этнасу.
Астранамічныя дасьледваньні Язэпа Драздовіча, бадай, самае неверагоднае, самае цікавае і невядомае з усёй яго літаратурнай спадчыны. У 1931 годзе ў Вільні за ўласныя грошы ён выдае невялічкім накладам “Нябесныя бегі” – пазнавальную кнігу па астраноміі на беларускай мове. Да гэтага часу кніга застаецца ўнікальным выданьнем у Беларусі на роднай мове па астранамічных ведах. Мне вядома ўсяго чатыры экземпляры гэтай кнігі. Асаблівую каштоўнасьць выданьню надаюць 16 астранамічных лінарытаў, створаных мастаком. У 1932-1934 гадах Я.Драздовіч жыве ў Вільні, дзе піша свае астральныя вандроўкі на планеты Сонечнай сістэмы. Захавалася каля 20-ці запісаў ягоных астральных вандровак на Месяц, Венеру, Сатурн, пазначаныя ім “У чорным лабірыньце”, “У мурах Трывежу”, “Краіна Аўрыя” ды іншыя. Невялічкая частка з астральных вандровак зьмешчана ў “Дзёньніку” Я.Драздовіча, які ў скарочаным выглядзе друкаваўся ў часопісе “Маладосць” на пачатку 1990-х гадоў. Шкада, што беларусы ня маюць магчымасьці пачуць гэтыя незвычайныя таемныя словы астральных снавідкаў. Таму праз семдзесят гадоў далучымся трошачку да гэтых касьмічных цудаў і мы, каб пабачыць разам з Язэпам Драздовічам “пласкатварных лунідаў” (жыхароў Месяца), якіх ён сустрэў у цырку Платона на Месяцы:
“Адчаліўшыся думкавым зрокам ад гэтай высокай тэрасістай скалы з плоскатварымі лунідамі і перанёсшыся на супрацьлежную старану яру гэтай цясьніны, я апынуўся як раз на тым мейсцы на тэрасе, дзе раней перад гэтым бачыў уцякаючых з калідорнай цясьніны круглагаловых. А зрабіўшы рух уздоўж гэтай тэрасы, я напаткаў і тут яшчэ аднаго плоскатварага.(…)
Ён прадстаўляў сабою нейкую адасобленую, відочна халоднакраінную одрубную паўночную расу людзей тутэйшага луннага міру, якія па агульнацялеснаму складу і колеру скуры, апроч свайго безпадбародкавага плоскага твару, бадай што нічым нярозніліся ад нашых беласкурых паўночных жыхароў Эўропы. Але з нявідочнаю губай твар ягоны, які з анфасу быў падобен на паўдзённую часьць Афрыкі або на Індостан, а з профілю на паўдзённую Амэрыку з Аргентынай і Чылі ў ськвіцах губы, вытвараў уражаньне на мяне сваім “безгубым” тварам, такая, якая мог бы вытворыць на кожнага з нас твар белага чалавека земляніна з гладкаапунтырованным носам. Адным словам бязносы.
Што да геаграфічнага мейсца – знаходжаньня апісанага мною тут горнага цырку і ягоных цясьнін-лябірынтаў, магу дадаць толькі адно, што знаходзяцца яны, як мне адчувалася, на паўночнай паўкулі Месяца, непадалёку асяродкавага мэрыдзіану, на поўнач да экватару, на абернутай да нас старане.”.
У 1937 годзе Драздовіч завяршае свае “Бяседы аб утварэньні сьвету. Дзе мы і хто мы. Небазнаўства”. Па сутнасьці гэта філасофская праца пра наяўнасьць жыцьця ў сусьвеце. Такім, якім уяўляў яго беларускі “небазнаўца”. Тут ёсьць і накіды “шматнабойнай касьмічнай тарпеды на якой зямныя турысты паляцяць на Месяц”, і апісаньне ландшафтаў і гарадоў на Месяцы, Венеры, Марсе, Сатурне. Кожная касьмічная раса на гэтых планетах мае свае адметнасьці ў фізіялогіі, як і навуковых і філасофскіх здольнасьцях, якія перадае нам аўтар “небаведы”. У небазнаўчых дыалогах аўтар цікава перадае складаную навуковую астранамічную інфармацыю, заўсёды знаходзячы жыцьцёвыя прыклады для ўяўленьня астранамічных працэсаў. Так у разьдзеле “Як утварыліся планеты і каметы” Я. Драздовіч піша:
“Для вобразнасьці я прадстаўляю камету, як даўжэзную лусчатую рыбіну. Галава з ядром каметы – гэта галава рыбіны, а разпарашоныя ў ейным хвасце раі метэарытаў – гэта луска. Чым бліжэй да галавы тым большая луска, а на самым хвасьце – самая найменьшая.(…) Камета плывець да Сонца (праз узаемацяжнасьць з апошнім) ядром ці галавой наўперад, а адплываець ад яго хвастом наўперад, а галавой з ядром, якая ўзаемацяжнічаець да Сонца – назад, у бок помінулага Сонца. Бо Сонца дзеіць на ядро ў шмат разоў мацней прыцягам, як на ту дробязь, што знаходзіцца па-за ядром у хвасьце. Бо меньшыя целы слабей падаюцца ўзаемацяжнасьці вялікімі..”
Але ж самае галоўнае з астранамічных захапленьняў “аматара тэарэтычнай астраноміі” – гэта ягоная Тэорыя паходжаньня планетаў Сонечнай сістэмы, напісаная ім у 1930 годзе. Паводле касмалагічнай тэорыі Я.Драздовіча “нашая Зямля ўтварылася не ад Сонца, а паходзіць яна з парназоркавай сістэмы ў пары з Марсам, якая знаходзілася дзесьці ў неадведанай далі, пакуль не была захопленая прыцягам Сонца ў сваю сістэму… Зямля ўспала на арбіту Месяца, які стаў спутнікам Зямлі… а Марс успаў па арбіту побач з арбітай Зямлі.”
У 1930 годзе Я. Драздовіч выказаў думку, што “раней сонечная сістэма састаяла толькі з адных несамакрутных планет (такіх, як Венера, Месяц), а самакрутныя планеты зьявіліся пазьней з парназоркавых сістэмаў, якія былі захопленыя Сонцам у сваю сістэму”. Парназоркавасьць сістэм Зямлі і Марса Я. Драздовіч абгрунтоўваў іх аднолькавым часам самазвароту вакол сваіх восей (24 гадзіны) і аднолькавым нахілам восей. Прыблізнае фізічнае падабенства (з некаторай доляй сумненьня), аўтар знаходзіў і ў “былых парназоркавых планетах”, да прыкладу, у Сатурна і Юпітэра, Урана і Нептуна. Я. Драздовіч меркаваў, што на Месяцы існуе вада, а зьмены фазаў Месяца непасрэдна ўплываюць на землетрасеньні, прыродныя катастрофы на Зямлі. Заслугоўвае ўвагі і гіпотэза аб наяўнасьці ў космасе “ператваральных зон”, што “амаложваюць” уляцелыя ў іх “старыя” зоркі, ператвараючы іх у “новыя” (ці ж не набліжэньне гэта да сучаснай тэорыі існаваньня ў космасе “чорных дзір”!)... Паводле Драздовіча цывілізацыя на Зямлі ўзьнікла з дапамогаю іншых касьмічных цывілізацыяў – ягоная філасофская карціна “Космас”, завершаная ў 1943 годзе зьяўляецца мастацкім увасабленьнем касьмічнай ідэі, дзе кіруе Вышэйшая сіла.
Жывапісныя і графічныя творы Язэпа Драздовіча на касьмічную тэму зьдзіўляюць ня толькі незямной архітэктурай гарадоў на Месяцы (“Панарама горада Трывеж”, “Падземны тунель на Месяцы”), але і іх спалучэньнем з вельмі знаёмымі нам старажытнаславянскімі, старажытнагрэцкімі ці паўночнаамерыканскімі архітэктурнымі формамі (“Умацаваны горад Аргентон”, “Артаполіс – горад рамёстваў” ды іншыя); незвычайнымі ландшафтамі садоў і каналаў на Марсе, астранамічнымі будынкамі і непадобнымі на зямлянаў тварамі жыхароў Сатурна (“Сустрэча вясны на планеце Сатурн”, “Абсерваторыя на Сатурне”, 1930-я гады).
“А што датычыцца “агульнага бацькі народаў Зямлі”, то я назваў бы такім бацькам ні легендарнага біблейскага Адама, а саму Прыроду, якая і на іншых планетах нашай Сонечнай сістэмы бадай што такая самая як у нас на Зямлі, з такім самым творчым поступам..” , – піша Драздовіч у сваёй працы “Небазнаўства”.
Беларускі “небазнаўца” марыў аб заканчэньні войнаў – “самага вялікага зладзейства на Зямлі” – і прапаноўваў вызваленыя ад вайны сродкі накіроўваць на будаўніцтва школаў, бальніцаў, музеяў, астранамічных абсерваторыяў… на падрыхтоўку да “міжпланетарных падарожжаў, перш за ўсё на Месяц” (“Дзёньнік” Я.Драздовіча 1933 год).
Пакуль беларусы не асэнсавалі веліч і значнасьць філасофскіх роздумаў і мастацкіх твораў “беларускага Леанарда да Вінчы”, як называў Я. Драздовіча ягоны сябра, мастак П. Сергіевіч. На мой ліст дасланы ў рэдакцыю часопісу “Земля и вселенная” пры Акадэміі навук Расіі ў 1989 годзе я атрымаў адказ: “калі б працы Я.Драздовіча былі надрукаваныя ў пачатку 1930 году, то яны былі ня менш цікавыя для гісторыі астраноміі, чым вядомая ў той час касмалагічная тэорыя Джэфрыса-Джынса”. Пазьней мяне запрасілі ў Маскву ў астранамічны інстытут імя Штэрнберга на міжнародную канферэнцыю па астраноміі, дзе я зрабіў даклад “Язэп Драздовіч – аматар тэарэтычнай астраноміі”. Прыемна, што імя Я.Драздовіча зацікавіла вучоных, а ягонае імя ёсьць сёньня ў міжнародным зборніку астранамічных дасьледваньняў.
У мастацкай спадчыне Я.Драздовіча тэма ахвяраваньня гучала і адлюстроўвалася шмат разоў і набывала кожны раз сваё новае ўзьнёслае аблічча. Ад графічнага малюнка “Ахвяраваньне” (1916), які быў пасланы Драздовічам у рэдакцыю беларускай газеты “Наша ніва” пад час службы ў войску да мэтагістарычнай “Пагоні-Ярыла” (1921), якая экспанавалася на Першай беларускай мастацкай выставе ў Менску і да “Духа зла” (1927), створанай у Вільні толькі адзінаццаць гадоў, але ж якіх… Толькі па гэтых трох працах можна вывучаць рэальную гісторыю вызваленьня Беларусі ад прыгнечанага стану, у якім знаходзілася краіна на працягу сваей гісторыі. Вызваленьне ад путаў нацыянальнага рабства, як і грамадзянскага абуджэньня да сьвятой барацьбы за правы беларусаў “людзьмі звацца”, яднаюцца агульнай высокароднай тэмай у творчасьці дзеячоў беларускага адраджэньня на пачатку 20 ст. Я ня ведаю чаму сёньня “Пагоня-Ярыла” зьнікла з новай экспазіцыі у Нацыянальным мастацкім музеі, як і ня ведаю больш цікавай, незвычайнай і пазнавальнай працы ў беларускім мастацтве, створанай у 1920-я гады. Па сутнасьці – гэта першая карціна на Беларусі, якая сімвалічна і алегарычна адлюстроўвае эпоху старажытнай гісторыі роднай зямлі. З дапамогаю фарбаў і касьмічнай прасторы “Пагоня-Ярыла” далучае нас да іншабыційнага сьвету, які падрабязна апісаў расійскі мысьляр Д.Андрэеў у кнізе “Ружа міру”. Вышэйшага Сьвету, у якім кожнаму чалавеку давядзецца адказваць за свае зямныя ўчынкі. Хтосьці ўзносіцца ў сферы прасьвятленьня, а кагосьці зьядае страшэнная дэманічная істота, якая выступае ў розных абліччах на касьмічных прасторах карціны…
Гістарычная тэма пра вольнасьць беларусаў гучыць на жывапісных карцінах мастака, як “Выгнаньне непажаданага князя з Полацку”, “Пярсьцёнак Усяслава Чарадзея”, “Песьня баяна”, на серыі партрэтаў прысьвечаных асьветніцкай дзейнасьці Францішка Скарыны... Кожны з гэтых твораў – гістарычная драма ці занядбаная гісторыя, а можа недасягальная мара Мастака пра будучыню Беларусі... Гэтыя творы мастака, як ні дзіўна, застаюцца невядомымі для беларускай грамадскасьці, бо пабачыць іх можна хіба ў ілюстрацыях некаторых выданьняў. Але ж яны – шэдэўры нацыянальнага мастацтва Беларусі, якія неабходна пабачыць кожнаму беларусу, бо толькі тады яны пачынаюць сваё сапраўднае мастацкае жыцьцё ў роднай краіне. “Павятовым Мікаланджэла” называў Язэпа Драздовіча народны пясьняр Рыгор Барадулін. Хто будзе аспрэчваць безумоўнае і відавочнае. Але застаецца той адваротны бок Месяца, які беларусы ня бачаць, і які завецца рукапіснай спадчынай. Урэшце, гэтая спадчына, сабраная мною на працягу дваццаці гадоў, пакуль ціхенька ляжыць, бо на выданьне патрэбныя грошы.
У 1949-1950-х гг. Драздовіч завяршае манаграфію “Тэорыя рухаў у касмалагічным значэньні”, дзе працягвае разьвіваць сваю тэорыю “Паходжаньня планет Сонечнай сістэмы”. Толькі сваіх “касмалагічных навінаў” Я.Драздовіч налічвае 20. Некаторыя з іх зацікавілі сёньня Расійскую Акадэмію навук. У свой час па дапамогу надрукаваць “Тэорыю рухаў....” Я.Драздовіч зьвяртаўся да акадэміка Якуба Коласа, але адказу не атрымаў. Прыгожая серыя акварэльных малюнкаў на касьмічную тэму стваралася ў гэты час мастком, магчыма, з надзеяй упрыгожыць імі сваю “Тэорыю рухаў”, каб зацікавіць космасам беларусаў...
Бяспрэчна, творчасьць Язэпа Драздовіча ўнікальная як па сваім навуковым, так і мастацкім зьмесьце. Першы дасьледчык “вечнага вандроўніка” Арсень Ліс зьвяртаў увагу на ўніверсальны характар творчасьці Язэпа Драздовіча. Праявы шматграннага таленту мастака і вучонага відавочныя: ад адметных рысаў у нацыянальным мастацтве і літаратуры, археалагічных дасьледваньняў, этнаграфічных і фальклорных запісаў з розных рэгіёнаў краіны да стварэньня ў 1930 годзе першай у Беларусі і СССР – касмалагічнай тэорыі “Паходжаньня планет сонечнай сістэмы”, якая ўзбагачаецца серыяй жывапісных і графічных працаў на касьмічную тэму (больш за 80 працаў!).
Навуковыя і мастацкія працы беларускага мастака захоўваюць і разьвіваюць лепшыя і навейшыя здабыткі нацыянальнай і сусьветнай культуры. Язэпа Драздовіча можна лічыць першым беларускім эколагам і пацыфістам, які ў 1930-я гады, неаднойчы разважае над глабальнымі пытаньнямі чалавецтва, вызначае касьмічную персьпектыву жыцьця зямлянаў на іншых планетах сонечнай сістэмы. Такое, здавалася, цяжка і не заўважыць, але гэты факт застаецца чамусьці не асэнсаваны і не ўспрымаецца ў нашым грамадстве паўнавартасна, як унікальная беларуская культурная каштоўнасьць ці духоўны здабытак беларускай нацыі і сусьветнага грамадства.
Унікальнасьць духоўнай спадчыны Язэпа Драздовіча, яшчэ і ў тым, што яна добра захаваная ў музеях і бібліятэках Беларусі. Вывучэньне і папулярызацыя яе прынясе сёньня вялікі плён і карысьць для разьвіцьця розных галінаў навукі і культуры Беларусі. Гістарычны прыклад жыцьця і творчасьці Я.Драздовіча паспрыяе патрыятычнаму выхаваньню маладога пакаленьня беларусаў. А таму стварэньне музею Язэпа Драздовіча ў Менску – найнеабходнейшая сёньня справа.

15 верасьня 1954 году ў бальніцы мястэчка Падсьвільле завяршыў свой зямны шлях вечны вандроўнік і апошні магіканін беларускага адраджэньня – Язэп Нарцызавіч Драздовіч. Пакінуты і забыты ўсімі ён, як апошняя зорка, ўзьнёсься ў касьмічную далячынь, каб засьвяцілася і загучала над Беларусьсю ягонае слова...