Уладзімір Міхно

_____________________ Вясна з усьмешкаю мамы... Два аповеды	Тэлефон і паэт З аднаго званочка не саўеш вяночка. 1 Было цесна, цёмна, няўтульна. Было нават крыху вусьцішна. Тэлефон валяўся ў глыбокай кішэні старога нямоднага швэдара. Кішэня была падобная да затхлай ямы і здавалася бяздоннаю, гіблаю. Абнадзейвала хіба маленькая дзірачка ўбаку, праз якую сачыўся, ледзьве ліпеў, кволы струменьчык сьвятла. Неставала паветра, засьціла дыхаць, але ня толькі гэта гняло Тэлефона. Бракавала волі, надзеі – жыцьця. Ён, каму наканавана стаць сувязным з тым Вялікім Сьветам, што раскінуўся за межамі ненавіснае ямы-кішэні, мусіў лайдачыць. Ён застаўся бяз працы, стаў няшчасным закладнікам волі і лёсу свайго гаспадара, якога ненавідзеў усімі фібрамі электроннае душы. Зрэшты, абодва яны ціха ненавідзелі адзін аднаго, хаця і самі толкам ня ведалі, за што…. Дастаўся Тэлефон свайму новаму гаспадару на халяву. Гаспадар – Паэт. Жыве ў сваім дзівацкім сьвеце, сярод хваравіта-ўяўных вобразаў, пакутлівых рыфмаў, жыве ў вечным адчайным супраціве, заўжды незадаволены рэальнасьцю. І ў гэты мройлівы сьвет пакутлівага трызьненьня Паэт не пускае нікога, неасэнсавана-раўніва абараняючы яго, як маці, якая інстынктыўна абараняе любімае дзіцятка ад таго, чаго сама не прымае і чаго баіцца. Зразумела, не знайшлося ў тым сьвеце месца для прызнаньня ці хаця б павагі і Тэлефону. Падарыў яго неяк Паэту сябра, чалавек пасьпяховы і рэалістычны, якому здакучыла добраахвотнае Паэтава самавыгнаньне… У самога даўно ўжо новая мадэль апарату, яна і фатаграфуе, і музыку грае. Вось так старэнькі “Siemens”, можна сказаць, гвалтам перасяліўся ў кішэню Паэтавага швэдара дзеля таго, каб выцягнуць небараку на сьвет белы з забыцьця, а мо ўжо і з небыцьця. Нічога сабе місія! Ён, Тэлефон, ведае сабе цану і, у прынцыпе, на любое гатовы. Ён – моцны. Няхай і не хапае зорак з Інтэрнэту, але ж і не цягае адтуль, не зьбірае, як каторыя маладзейшыя ды “гламурныя” яго калегі, усялякае сьмецьце: гульні, застаўкі крутыя, SMSкі, мульцікі, парнушку. Ён моцны, а таму ніколі не апусьціцца да таго, што захапляе хіба саплівых падлеткаў. Яго рабілі яшчэ на досьвітку электроннае эпохі і зрабілі трывалым – хоць ты цэглу ім разьбівай – і кансерватыўным. Мабільныя таксама бываюць кансерватарамі… Ніколі не зайздросьціў ён сваім юным калегам, хаця ў тых і памяць больш учэпістая, дый выглядаюць яны сьвяжэй. Бо нават яго памяці ды інтэлекту хапае, каб разумець, што кожны павінен пражыць сваё жыцьцё. 2 Але ж пражыць, а не мадзець, валяючыся бяз працы ў пустой і дзіравай кішэні. Зрэшты, да ўсяго прывыкаеш. Не было чаго рабіць – Тэлефон пачаў прыслухоўвацца да Паэтавых трызьненьняў, якія, праўду кажучы, і не заўсёды здаваліся хваравітаю лухтою. Часам гэта былі зьедлівыя тырады, часам яны выліваліся ў споведзі, дзе невядома, чаго было болей – развагі ці адчаю… Паэт меў звычку сам-насам размаўляць, і неўзабаве Тэлефон, слухаючы небараку, пачаў сёе-тое разумець з яго жыцьця. Ён не зразумеў пакуль толькі аднаго: ці то мае справу з няшчасным ідыётам, а ці яго гаспадар, наадварот, чалавек па-сапраўднаму шчасьлівы і вольны? Калісьці і Паэт быў і маладым, і амбіцыйным. Ірваўся ў Вялікі Сьвет, ехаў штурмаваць і марыў пакарыць сталіцу. Ён шчыра верыў, што патрэбны людзям, што тыя заўважаць і ацэняць яго. Ён не зьбіраўся пасоўваць нічые крэслы, бо ня меў на тое Боскага блаславеньня. Бог ня даў яму ні ўчэпістых драпежных кіпцюроў, ні спрытных нахабных локцяў. Гэта – не яго. Але ж ён, дзівак, верыў, што сьвет можна пакарыць талентам. Таленты гаспадараць на небе, пакуль бяздарнасьці вядуць рэй на зямлі... Стары, спрактыкаваны ў жыцьці Тэлефон даўно зразумеў: чалавек – гэта памылка Сусьвету. Колькі ж у ім паганага намяшана! Напэўна, у Бога. Калі ён ствараў чалавека, нешта закараціла і акісьліліся клемы, ці мо ён злавіў які вірус? Вось і выдаў яго працэсар такую нехлямяжую, недасканалую, пачварную аперацыю. Чалавек – сьляпы, бо імкне да прагрэсу безвач і не здагадваецца, што ступае ў прорву. Чалавек – глухі, бо ня чуе, а мо і ня хоча пачуць-зразумець нават сваіх братоў па розуму. Што ўжо казаць пра тых, каго ён высакамерна залічыў у другасныя! О, якое шчасьце, што ён, Тэлефон ня створаны быць падобным да чалавека. Можна сабе спакойненька жыць па зададзенай схеме і ня лезьці ў чужы агарод. Жыць – не сумаваць, рабіць тое, да чаго ты здольны, дзеля чаго цябе выпусьцілі і не высільвацца. Сапсаваўся – адрамантуюць. Згарэў? Ну, што ж, усе сьмяротныя, ніхто ня вечны. Ага! Вы скажыце пра тое чалавеку – вантробы выесьць. Ён, памылка прыроды, думае, што аніколі не перагарыць, не сапсуецца, не заржавее. Разьлічаны гадоў на семдзесят, у лепшым выпадку на восемдзесят, калі не падсядуць батарэйкі, чалавек думае, што ён запраграмаваны на вечнасьць, на яе і замахваецца. Ды самае мярзотнае – чалавек паядае сабе падобных, як гідра, адно што робіць гэта сьвядома і нават з задавальненьнем. Ён пацяшаецца над целам бліжняга, паралізуе яго волю, атручвае розум, забірае і сілкуецца яго энергіяй заміж таго, каб проста скарыстацца падзарадным. І пасьля гэтага ён, чалавек, прэтэндуе на бесьсьмяроцьце?! Тэлефон паспрабаваў быў паварушыцца, бо, так ляжаўшы, можна і пролежнямі абзавесьціся, але як тут паварушышся, калі ніхто табе не падае нават сігналу. Вось калі пазвоняць, тады трасе цябе, як у ліхаманцы, аж падкідвае. Круцішся ваўчком, падскокваеш рыбінай, пакінутай на гарачай патэльні. А радасьці-радасьці! 3 Пачаў ужо й забывацца стары дапатопны Тэлефон на тыя радасьці, што пасылае цывілізацыя. Закінуў яго гаспадар, схаваў у кішэню – як у вязьніцу пасадзіў, і ці не забыўся пра яго зусім? Паэту ніхто не званіў. Пасьля таго, як уцёк ён са сталіцы, крывадушнай і тлумнай, імклівай, але каварнай, як зашыўся ў цішыні глухое аддаленае вёсачкі, дзе, здавалася яму, стане па-сапраўднаму вольным, пачаў ён павольна і няўхільна іржавець. Тэлефон ведае, як можна саржавець, калі не зачышчаеш своечасова кантактаў. Паэт, нагбом напіўшыся адзінокае свабоды, сам не здагадваўся, што п’е са сьмяротнае чашы. Нейкі час ён яшчэ думаў вершамі, ускокваў па начах, хапаўся за асадку, сутаргава нешта занатоўваў. А ўдзень тую начную кітайскую грамату ён давяраў старэнькай друкавальнай машынцы, якую набыў яшчэ ў сталіцы. Машынка ўважліва слухала яго вершы, балазе, Паэт прамаўляў іх уголас, і паслухмяна занатоўвала іх. Радкі яшчэ жывымі слаліся ў боскі ложак бялюткага стандартнага ліста паперы і затым акуратна хаваліся ў цёмнай шуфлядцы. Бы ў дамавіне, назаўсёды накрываліся яны вечкам, пад якім і паміралі. Вершы не маглі ў шуфлядцы жыць доўга. Не жывецца жывому ў дамавіне. Праўда, беспрытульныя вершы нейкі час яшчэ раіліся ў Паэтавай галаве. І, калі той раптам увесну адчыняў акно, выляталі на вуліцу, кружлялі па садзе, радуючыся сонейку, качаліся ў роснай траве, гарэзьнічалі-ду­рэлі. Уважліва іх слухаў салавей і спрабаваў падабраць да іх музыку. Як хораша было чуць тыя вясновыя сьпевы! Але салавей сьціхаў, сонца, падымаючыся вышай, асушвала росы, вершам не хапала жыцьця, бо тое зьнікала-высыхала разам з жыцьцядайнымі кропелькамі ранішняе расы. Вершы не было каму слухаць, і яны чаўрэлі, паміралі пад сьпякотнымі промнямі бязьлітаснага сонца. Лепей за ўсё пачуваюць сябе вершы ў кніжках, даўжэй там і жывуць. Але і з кніжкамі пачало рабіцца штосьці невераемнае, што не паддаецца розуму. Адны з іх, напісаныя даўно і мудрымі людзьмі, разгублена ды вінавата хаваліся на паліцах у бібліятэцы. Там было задушна, затхла ад пылу, які ніхто з іх не зьмятаў, там было сорамна і прыкра кнігам з-за сваёй незапатрабаванасьці. Другія ж, бліскучыя і “гламурныя”, хітранароджаныя бяздарнымі невукамі, прайдзісьветамі ды графаманамі, нахабна і цынічна тоўпіліся ў выдавецтвах, драліся ў друк, як жаба на корч, густа ўсьцілалі паліцы крамаў і рынкаў. Яны наўзахваткі хваліліся бліскучымі вокладкамі, казыралі цэтлікамі з астранамічнымі лічбамі. Тым часам пад вокладкамі з цьвёрдым пераплётам хаваліся дзябёлыя і таўсматыя, замоўленыя і закупленыя, “приятные во всех отношениях” творы з аголенымі гладкімі азадкамі. Паэзію, сьветлую і чыстую, стрункую і ранімую, кволую і безабаронную, у тыя кніжкі-лялькі-фіфкі і на вокладку не падпускалі. Мо і добра, бо там кепска пахла... Дзе смачна есца, там кепска пахне... Апошнім часам не чытаў Паэт кніжак. Жахліва, але факт, ён нават ня браў у рукі газеты. Бо газеты зрабіліся аднолькавымі, калярова-бліскучымі, мільгацелі ў іх адны і тыя ж твары людзей, якія называлі сябе творцамі, ды 4 тварыць гэтыя людзі ня мелі часу, яны ледзьве пасьпявалі сукаць локцямі, гучна і пафасна штосьці выкрыквалі, штурхаліся, сьпяшаючыся ўзабрацца на Парнас. “... Гатоў адзін другога зьесьць, Бо кожны морду ўперад суець, Каб першым на гару узьлезьць. Усе з сабой цягаюць кніжкі, Аж з іншых пот руччом плюшчыць, Друг дружцы выціскаюць кішкі...” 1 Кожны з іх біў сябе ў грудзі, даказваючы, які ён правільны і чэсны, ды толькі ніхто нікога не пачуў. Часам, праўда, гэтыя людзі зьбіваліся ў гурты, мусіць, дзеля таго, каб ямчэй было цягаць на гару свае цёпленькія, толькі што з печы, кніжачкі, пушаныя ды сакаўныя – пальчыкі абліжаш. А забраўшыся на гару, “творцы” спрабавалі гукаць да народу, ды народ іх ня слухаў, і гукалі яны самі да сябе. І да сябе таксама дагукацца не маглі... Зрэшты, і Паэта, што мадзеў у атачэньні сваіх паміраючых вершаў, таксама ня слухаў, ня чуў народ... Калі маўчаць Паэты – гавораць прайдзісьветы. Аднак, колькі ні кармі салаўя вершамі, сам сыты ня будзеш. І Паэту таксама трэба было нешта есьці... Недалугімі стварыў Бог людзей. Ня мог Паэт, укленчыўшы перад разеткаю, падсілкавацца токам дый жыць сабе не бяды, вершыкі думаць. Трэба было яму бегчы ў краму ці на агарод, штосьці прыносіць. Варыць, сярбаць, таптаць у свой шлунак. А яшчэ штораніцы трэба смакаваць каву і паліць. Аднаго разу, выпіўшы шклянку кавы ды агораўшы цыгарэту, адчыніў Паэт рашуча шуфлядку, дастаў колькі лістоў з вершамі, акуратна згарнуў іх чатырохкутнічкам, у канверт схаваў, штосьці размашыста чыркануў на канверце і панёс на пошту. А пасьля ён штораніцы хапаўся за сьвежую газету, пільна разглядваючы яе. Тэлефона ў той час яшчэ не пасадзілі пад хатні арышт у гаспадаровай кішэні, ён вольна ляжаў на пісьмовым стале і меў шчасьлівую магчымасьць назіраць. Неяк аднойчы Паэт разгарнуў газету і знайшоў там свае вершы, на імгненьне вочы яго загарэліся. Засьвяціліся шчасьцем, лабаціна ажно ўзмакрэла, пакуль чытаў. А прачытаўшы, не пазнаў Паэт вершаў сваіх. Графаманы-газетчыкі пастараліся: дадумалі вершы па-свойму, перакруцілі іх, пакрэсьлілі, перарабілі. І застаўся ад вершаў Паэтавых толькі яго подпіс. Графаманы хацелі як лепей, атрымалася ж – як заслужылі ў Бога. Хіба ж яны вінаватыя, што Бог пашкадаваў ім таго, чаго шчодра адпусьціў Паэту! Выгналі графаманы з вершаў паэзію, і зрабіліся вершы звычайнымі тэкстамі, як і ўсе іншыя радкі ў газеце. Ня важна, якім ты нарадзіўся, галоўнае, каб стаў ты, як і ўсе, і тады знойдзеш хлебнае месца пад Сонцам. Пакуль праўда апраўдваецца, хлусьня наступае. Дзівіўся Тэлефон, пабачыўшы, як пакутліва-балюча скрывіўся твар у Паэта. Той раптам кінуўся ірваць газету на кавалкі, таптаў яе нагамі і слаў 5 такія склёны, якія Тэлефон і ня чуў ніколі. Здавалася б, радавацца трэба: атрымлівай, Паэт, ганарар, еж, пі ўволю ды жыцьцё нахвальвай. Ёсьць на балансе грошы – ёсьць і жыцьцё. Тэлефон добра ведае, што такое валяцца на пустым балансе, калі, каб і хацеў, нікуды не затэлефануеш, хіба што “бамжоўскую SMSку” пашлеш ці скінеш каму “саплю”, маўляў, перазваніце, калі ласка. Дый то, калі ты яшчэ не скарыстаў “абяцаныя”... А потым Паэт як грукне па сталу, Тэлефон аж падскочыў, як здагадаўся, ды позна. Паэт схапіў Тэлефона і ліхаманкава пачаў ціскаць яго кнопкі. Тэлефон скеміў: зараз Паэт патэлефануе ў рэдакцыю і скажа газетчыкам усё, што пра іх думае, а можа, нават будзе іх клясьці. Хіба ж можна праклінаць чалавека, калі той сам ня ведае, што ён робіць! Сорамна стала Тэлефону за Паэта, ажно лічбы на яго клавіятуры пачырванелі. Эх ты, абраньнік Божы, як не разумееш: у кожнага свая “SIMка” закладзеная, і кожны жыве па свайму тарыфнаму плану, і вышэй ня скочыш, і абысьці не абыдзеш. А тыя, хто выбіваліся з агульнай тарыфнай сеткі, ва ўсе часіны вар’ятамі лічыліся. І калі не згаралі самі ці не ўдавалася іх пераплавіць, то іх спальвалі гвалтам, і толькі адзінкі загартоўваліся ў полымі, выжывалі... Хто быў у полымі, той агню не баіцца. Мабілізаваў Тэлефон усю сваю электроніку і – заблакаваўся, каб ня даць Паэту з жар-косьці наламаць дроваў. Шкада яму стала гаспадара. Апусьціцца да ганебнага куды лягчэй, чым падняцца да высакароднага. Тым болей немагчыма даказаць нікчэмнасьці што яна нікчэмнасьць. І ўвогуле, стасункі з карлікамі скрыўляюць хрыбетнік. Ён, Тэлефон-ветэран старога гарту ды з вялікім запасам трываласьці, ня стане даказваць якой юнай “мабіле” з пакаленьня “Bankyou- Siemens-аў” ці “LG”, ці “Samsung-аў”, што колькасьць гігабайтаў у памяці яшчэ не азначае высокага IQ . Бо «не оспаривай глупца», а пошасьць, яна як плесень, ніколі ня ведаеш, адкуль вырасьце і дзе праб’ецца. І хутчэй там расквітнее, дзе абгортка яркая ды заляжалая. Разьюшаны Паэт ня стаў корпацца з “PIN-кодам”, гакнуў Тэлефон аб стол, той балюча выцяўся, заціх, затаіўшы крыўду. Супакоіўся і Паэт, ён раптам абмяк, паваліўся ў ложак, нярвова зацягнуўся цыгарэтаю. У клубах густога тытунёвага дыму спакваля растваралася яго ваяўнічая рашучасьць. Тым часам Паэт стаў раставаць, як леташні сьнег цёплым красавіцкім адвячоркам – імгненна і проста на вачах. Учарнеў, асеўся сам. Куды па­дзеўся яго пыхлівы, як порхаўка, характар! Ад усяго заставалася пакуль хіба душа, балюча-ранімая і па-ранейшаму чуйная, хаця зрабілася воглаю ды шурпатаю – суцэльны камяк нерваў. З душы Паэтавай яшчэ зрэдзьчас выляталі вершы... “Кажуць мне: не жыві ілюзіяй, Мёртвай хваткай жыцьцё трымай, – Але жыць так жадаю, людзі, я, Як пад небам расьце трава. Так, я чуў, як шапталі ў сьпіну, 6 Што наіўны з мяне паэт, Што ў жыцьці я і ў вершах дзіўны, Бачу толькі ружовым сьвет. Папракаюць мяне за дзівоцтвы, Але нават і ў гэты век, Калі шчыры ты – значыць, моцны, Як паэт і як чалавек.” 1 Вершы трывожна кружылі над хатаю, апускаліся на поплаў, шукалі сабе гнязда, але прыстанішча так і не знайшлі. Пакружылі вершы, пакружылі і зьніклі за небакраем... Няма прарока ў сваёй Айчыне... Бяз вершаў Паэт зрабіўся старцам... Ён і праўда састарэў дачасна, шчыльна зачыніў сваю хату і сваю душу, якая разам з Музаю як бы таксама адляцела, зьнікла за небакраем. А душы Паэтаў як не зьнікаюць, так і не вяртаюцца ... Ніхто не званіў болей і ніхто не пераступаў парогу. Людзі, якія і раней як бы грэбавалі ведацца з Паэтам, цяпер стараліся найхутчэй забыць пра яго. На зямлю тым часам яркай каметаю зваліўся электронны век і ўзарваў яе. Засьвяціліся экраны, дысплеі, электронныя кніжкі адна перад адной фарсілі ў сеціве, пыталіся ў чытача: “Я ль на свете всех милее?” А чытач – маўчаў. Ён быў заняты. Ён, апошні з Магікан, акуратна і цярпліва, як апантаны археолаг, корпаўся ў пакінутай, забытай Богам вясковай бібліятэчцы, высільваючыся зьмесьці “культурныя наслаеньні” з Багдановіча ды Купалы... Калі гукае мана – маўчыць праўда... Валяцца ў яме-кішэні болей было нясьцерпна. І няхай ён лепей зга­рыць, але трэба неяк выбірацца. А мо Паэт яшчэ адумаецца, узварухнецца, падымецца. Павінна... усё павінна быць добра! А пад ляжачы камень не цячэ вада. Тэлефон сабраў у кулак сваю электроніку: напружыў мікра­схемы, мабілізаваў кантакты – і засьвяціўся кволаю надзеяю. Да яго, як з небыцьця, спакваля вярталася памяць, але ж аднаму ня выбрацца яму з праклятае кішэні. Маленькая дзірачка па-ранейшаму прапускала цененькую пасачку сьвятла, каб не памірала надзея. Яна была – што ў вязьніцы акенца, маленькае ды высока пад стольлю, але ж праз тое акенца бачны квадрацік неба. “А мо ён памёр?” – страшэнная здагадка раптам апякла Тэлефон. Стаіўся, прыслухаўся, ці дыхае Паэт. Здаецца, жывы. Сьпіць... Эх ты, дзівак! Гэтак і прасьпіш у марах аб прызнаньні. Хочаш, каб цябе зразумелі, пачулі – будзь ласкавы, патурбуйся хаця падняцца з каленяў ды выпрастацца ў поўны рост. На каленях просяць прызнаньня ў Бога, а не ў людзей... Гаспадар як пачуў, раптам заварушыўся, спрабуючы павярнуцца на другі бок. Тэлефон толькі гэтага і чакаў, скарыстаўшы момант, ён выкаўзнуў з ненавіснае кішэні, зрыкашэціў на падлогу – аж пацямнела ўваччу ад моцнага ўдару. Воля! Усярэдзіне штосьці спружыніла, завібрыравала, і ён – зазваніў! Званіў яго будзільнік, то быў першы званочак. Сьвет белы яшчэ не ўступіў з ім у кантакт, але ўжо азваўся. Тэлефону спадабалася, і ён званіў усё настойлівей, ён болей не зьбіраўся змаўкаць, бо трэба, абавязкова трэба было 7 пабудзіць Паэта. Тэлефон болей не баяўся, што яго зноўку прымусяць маўчаць. Прымушаюць – маўклівых... Прачынайся ж, Паэт, падымайся. Досыць спаць! Мы з табой яшчэ выйдзем на людзей, і мы яшчэ пажывем!.. Вясна з усьмешкаю мамы... Аповед у імпрэсіях “Прыгажосьць выратуе сьвет?” Штосьці ня верыцца. Сьвет безнадзейна хворы... І потым, хто сказаў, што ён хоча ўратавацца?.. Не куецца, а плешчацца Часта ўзгадваю бацькоў сваіх, якіх даўно няма. Пухам ім зямелька... Хі-ітранькія ж яны: рана пакінулі гэты сьвет, як ведалі, што ён так і не папрыгажэе. Наадварот, жыць стане яшчэ цяжэй... Яны пайшлі, а мне пакінулі самае цяжкое – працягваць жыць. О, як гэта пакутліва! Хаця і цікава... Бацькі лаюцца. Здараецца гэта вельмі рэдка, але здараецца. Мама ўпікае бацьку: “У цябе ўсё ня як у людзей, усе свайго пільнуюцца, а ты ў сельсавеце крыччу сядзіш і сабе шыферу выпісаць ня можаш”. Бацька працуе сакратаром сельсавета, а хата ў нас і праўда накрытая драніцаю. А палова даху хлява і ўвогуле пад руберойдам. От сабе і “пры ўласьці” жывем. Пры Брэжневе з шыферам было строга, што нават сакратар сельсавету баяўся сабе выпісаць. Пры Гарбачове яго не дастаць было, а зараз во – не дакупіцца. Сьмешна, але той наш хлеў і сёньня стаіць недакрытым, праўда, ён ужо, лічы, і не патрэбны... Цяпер усё ў аграгарадкі, куды там нейкі стары хлеў у неперсьпектыўнай маёй вёсачцы! Бацька, бывала, у роспачы казаў: “Не куецца, а плешчацца”. І я часам паўтараю ўсьлед за ім... Якое дрэва, такі клін... Што зьеў, то не відаць Хто ў дзяцінстве не пісаў вершаў?! Я не пісаў, бо калі склаўся мой першы верш, пісаць яшчэ толкам ня ўмеў, толькі друкаваў асобныя літары. Яшчэ ў школу не хаджу, склаў верш і адразу ж яго запомніў: Маю маму кожны ведае: Мая мама не абедае, Бо што зьеў, то не відаць, Вот такая мая маць! Мы з бацькам пацьвельваемся з маці, якая не пасьпявае раніцай пасьнедаць, бяжыць у школу нашча. Мама мая настаўніца. Прыносіць са школы ў дзьвюх валізках сшыткі, якія трэба да заўтрага праверыць. У той час, калі мама настаўнічала, у класах вучылася па трыццаць, а то і пад сорак чалавек. І дамашнія работы, і кантрольныя, і сачыненьні – паспрабуй пасьпець праверыць! А яшчэ планы пісаць – каляндарныя, рабочыя, выхаваўчыя. Мама паліць раніцой у печы, есьці варыць і ўсё строчыць планы. Бацька дапамагае на кухні, а ўсё роўна не пасьпяваюць. Бацька ёй: “Службістка ты! Паеж, завалішся, загнешся – ніхто ўсё роўна ня ўспомніць, дзякуй ня скажа”. А яна ў адказ: “ Ат, што зьеў, то не відаць...” Неўзабаве стала відаць, ды было позна. Маму зьвезьлі ў бальніцу з малакроўем, ледзьве жывую. Пасінелі вусны, сэрца зайшлося, як яна тады не памерла! І праўда, памерла б – каму бяда? Вучням яе, з-за якіх пасадзіла сваё здароўе? Двоечнікі вунь, якія рабілі па трыццаць-сорак памылак у дыктоўках, а сачыненьні ўвогуле ня ўмелі пісаць, уладкаваліся ў жыцьці куды лепей, чым мама са сваімі кіпамі сшыткаў і самаеднымі прынцыпамі. І жывуць па крайняй меры... Мамы даўно няма. Па першым часе, праўда, прыгадвалі яе вучні, прыгадвалі добрым словам. Маму-настаўніцу любілі, паважалі дзеці. А зараз ужо й забыліся... А службістам цяжка жыць на сьвеце... Я сын усіх Палін! У сельсавеце, дзе бацька-сакратар, закапаўшыся ў паперках, працірае штаны, за грубкаю ёсьць закабайчык. Там стаіць кушэтка і трыножак, на які можна пакласьці ліст паперы. Так выглядае мой першы (мо і апошні) “офіс”. Мне ад трох да шасьці. Ціхі малы, спакойны. Бацька прыводзіць мяне на працу на шаліку, як сабачанё, і на ўвесь дзень пакідае ў закабайчыку. Садзіка ў нас тады не было. Ліст паперы мне ў рукі – малюй! Малюю хаты, дрэвы, дарогі. Пішу, што хачу. Я ніколі ў жыцьці ня быў такім вольным, як за грубкаю майго дзяцінства, у старым нашым драўляным сельсавеце. Калі надакучыць у таты, бягу ў школу да мамкі. Тут блізка зусім, адно што па дарозе расьце вялізарная ліпіна, у якой жыве страшны вецер, і я баюся, каб вецер не паваліў ліпіну мне на галаву. А ў школе я беспрытульны. Мама на ўроках, і я ганяюся за сваёю шапкаю, якую большыя хлопцы адабралі, каб падражніцца. Яны ў мяне пытаюцца: “Чый ты сын?” Адказваю ў рыфму: “Я сын усіх Палін”. Хлопцы рагочуць. А я бяз стуку завальваю ў настаўніцкую, бойка чытаю загалоўкі на дошцы аб’яваў, тым самым вельмі зьдзіўляю нашага фізрука. Настаўнікі паціскаюць плячыма: “У Паліны Андрэеўны вырасьце вельмі разумны сын”. Вырас дурнем, бо стаў пісьменьнікам. Каму ж мы, пісьменьнікі, зараз патрэбны!.. Аўтастопам да мамы Я палюбіў вясну за тое, што яна мне вярнула маміну ўсьмешку. Прыкіньце, красавік, у сястры дзень нараджэньня, а маму нашую забірае “хуткая”. Вось дык падаруначак! Усе маўчаць: суседзі, знаёмыя – ніхто ня верыць, што мама вернецца з бальніцы. Бацька сядзіць на куханьцы, усьпёршыся на стол, і плача. А на вуліцы – вясна. Ручайкі сьпяваюць хаўтурную, жаўрук галосіць, нават певень, напіўшыся з гора ля вугла вады, дыпламатычна маўчыць. Бяру, як заўсёды, рыдлёўку, каб спусьціць ваду на плаціне, ля вадаспаду, які раніцою збудаваў, а рыдлёўка валіцца з рук. МАМЫ НЯМА!.. Праз колькі дзён мы з сястрою не вытрымліваем, уцякаем на шашэйку, што бяжыць да гораду, ловім спадарожную машыну. І неўзабаве мама ўсьміхаецца нам праз яшчэ заледзянелае шкло бальнічнага акна. Шкло яшчэ заледзянелае, але мама ўжо ўсьміхаецца. Праз месяц вясна верне нам маму – яшчэ надоўга, і я за тое на ўсё жыцьцё палюблю вясну. Не хачу вучыцца! Заўтра ў школу! Ня страшна, што ў школу, яна ж для мяне даўно ўжо другі дом. Тут мамка, сюды можна спакойна заваліць, нават выкупаўшыся ў бруднай ледзяной канаве. Аднойчы так і было: гулялі з сябруком, загуляліся і ўваліліся. Іду, размазваю сьлёзы па кішэнях, як помак, запаўзаю ў настаўніцкую і – хоць бы хны... Ня страшна ў школу, страшна – вучыцца. Заўтра мне першы раз – у падрыхтоўчы клас. Канец свабодзе. Трэба пачынаць жыць па правілах і па раскладзе. Раву як бык. Даўно так ня роў. Мабыць, з таго часу, як сябрук у канаву падштурхнуў. Вучыцца ўжо не хачу, хаця яшчэ ніколі не вучыўся і нават ня ведаю, што гэта такое... З таго часу давядзецца “сушыць мазгі” цэлых пятнаццаць гадоў: скончу школу, універсітэт, атрымаю вышэйшую адукацыю, стану журналістам, пісьменьнікам, але так і не прывыкну жыць па правілах і па раскладу, так і не пагаджуся са стратай свабоды, якая для мяне на ўсё жыцьцё застанецца самай вялікай каштоўнасьцю. Па свабодзе волевыяўленьня часам плачу і зараз, толькі ўжо не раву як бык, а дыпламатычна размазваю сьлёзы па кішэнях... Хлопчык і лётчык Пасля бальніцы мама едзе ў Оршу ў дом адпачынку, мы з сёстрамі ня можам дачакацца яе. Нарэшце яна вяртаецца дадому, бяжым яе сустракаць за чатыры кіламетры, на чыгунку. Чэрвень, сьпякота. Дадому вяртаемся палявою дарогаю. Мама накупляла нам абновак. Мне – лёгкія шорцікі, а то летам паруся ў штанах. Тут жа, па дарозе, у полі, мама з сёстрамі спрабуюць мяне пераапрануць. Дзе там! Зацкавана, як заяц, азіраюся па баках. Мне сорамна здымаць штонікі, нават ня столькі перад “дамамі”, колькі перад самім сабою. А вунь яшчэ самалёт ляціць высока ў небе, раптам лётчык убачыць мой пісюн... Сорам – не загана, а і цнатлівым быць пагана. Мне шэсьць годзікаў, я хлюпкі і дзікі, як той зайка, быццам ня ў вёсцы жыву, а ў цёмным лесе. Так і прайшло маё дзяцінства, бы пад саркафагам: ні я да людзей, ні яны да мяне. Упершыню па-сапраўднаму пасябрую толькі ў шаснаццаць гадоў... Склют і грэчневая каша У сталовую бяжым навыперадкі. Такая завядзёнка – у нашай школе ў сталовую дзеці заўсёды бягом бягуць, быццам з галоднага краю. А есьці ані ня хочацца. Макароны па-флоцку ня лезуць у горла мне, худзенькаму, слабенькаму хлапчуку, мяса з супа вылавіў бы, ды нельга, хіба цішком, а то засьмяюць. Мяса ў нас есьці “ў лом”. Хтосьці пусьціў подлую погаласку, быццам сабаку зварылі, з таго часу мяса з супу ўсе выкідваем. А грэчневая каша насухую здаецца шрапнэльлю. Даўлюся ёю даўлюся, урэшце не вытрымліваю, пакідаю на талерцы. Старэйшая дзяўчына, пухлая і здаровая – яна ўжо ў трэцім класе, а я яшчэ ў першым – заўважыўшы мае хітрыкі, грэбліва-дакорліва пытае: “Чаму не ясі, склют?” Моўчкі глытаю абразу разам з падступіўшым да горла комам крыўды. Колькі яшчэ давядзецца праглынуць у жыцьці – і крыўдаў, і абразаў! І ня кожнаму зубкі пакажаш. Хай іх Бог, крыўдзіцеляў, судзіць: карае ці шкадуе... А грэцкую кашу я па-сапраўднаму палюбіў у войску, ды – на ўсё жыцьцё палюбіў! “Наўчыўся я слоў беларускіх...” “Наўчыўся я слоў беларускіх ад маці І дум беларускіх бяз школы і кніг” Вычытаўшы ў Купалы гэтыя радкі, задумаюся і зьдзіўлюся, як ён трапна пра мяне напісаў... Кажуць, Беларусь пачынаецца з калыскі, а ў мяне дык – са школы. Мама, класны кіраўнік у старэйшых, рыхтуе вечар па творчасьці Янкі Купалы. Я, як заўсёды, таўкуся пад нагамі, малы, мусіць, яшчэ першакласьнік ( а мо і ўвогуле тады яшчэ ў школу не хадзіў? ) Чым бы дзіця ні цешылася, абы ня плакала, каб хоць чым заняць, мне даручаюць... выступаць на вечары. Буду чытаць на памяць купалаўскага “Хлопчыка і лётчыка”. Колькі гонару! Цяпер я ўжо ня пяты хвост, я – выступоўца! Кожны вечар, разам са старэйшымі, бегаю на рэпетыцыі. Яны развучваюць “Курган”, інсцэніруюць “Бандароўну”, і ў мяне ўжо неўзабаве абедзьве гэтыя паэмы “ад зубоў адскокваюць”. Вось так да нас, “сьвядомых” прыходзіла пачуцьцё нацыянальнай гордасьці і годнасьці. Якая Амерыка?! Якія даляры?! “Скурганіў бы душу чырванцом тваім я, Гусьлям, княжа, ня пішуць законаў...” Хавайся ў салдата! Мая генетычная памяць пра вайну схаваная ў шкатулцы. Там разам з бацькавымі медалямі тлее пажоўклая ад часу даведка, выдадзеная бацьку ў сорак другім годзе. Там напісана, што 19 красавіка ён быў цяжка паранены разрыўною куляю ў баі пад Серпухавам. Мама мая таксама цудам уратавалася з фашысцкага лагеру. Іх, моладзь, сагналі будаваць вузкакалейку ля Плешчаніцаў. А ўратавалі маму... народнікі, сярод якіх быў наш сваяк. Нявольніцу пераапранулі ў нейкае рызьзё і вывезьлі. Мы, дзеці са школы, часта ходзім да помніка “вайну падмятаць”, неахво-отна ходзім. Куды з большым імпэтам капаем ля помніка порах. Порах завернеш у каляровую фальгу – абгортку ад цукеркі – падпаліш... Клас! Калі, вядома, ня высмаліць вочы. Нашая “вайна” – гэта помнік ля школы, над якім трэба шэфстваваць. Спачатку тут стаяў стары абеліск, аблупіўся, патрэскаўся. Прывезьлі новы – салдата з аўтаматам, нейкага блізарукага, бо аўтамат ён трымае ля самага носу. Фрагменты салдата доўгі час валяюцца ля школы, блізу сталовай, і мы любім у іх хавацца, гуляючы ў хованкі. Затым салдата зманціравалі, а стары помнік пусьцілі пад бульдозер. На ўрачыстасьці мы маршыруем усёй піянерскай дружынаю пад гукі горна і пад барабан. Дружына імя Паўліка Марозава. Пра тое, што гэты Паўлік свайго бацьку здаў, ніхто і ня ведае, і ня думае – ня тая эпоха. Мы падоўгу стаім у ганаровай варце пад піянерскім салютам. Бывае, ад сонечнага ўдару, каторыя не вытрымліваюць, падаюць, тады іх замя­няюць іншымі. Варта ля помніка – сьвятое! Зьязджаюцца ветэраны з усяго сельсавету, прыносяць вянкі. Вянкоў да помніка на дзень Перамогі цэлую гару накладваюць. Пастаяць яны крыху, а потым іх паціхеньку... разьбі­раюць. Сельсавецкія назаўтра забяруць дый прыхаваюць свой вянок – да наступнага сьвята. А што ж, Брэжнеў сказаў: “Эканоміка павінна быць эканомнай”. Якая эпоха, такая і мараль... Елкі зялёныя... Мы з бацькам саджаем елачку. Схадзілі ў лес, выкапалі, прынесьлі. Нашая елачка вырасьце самая высокая, самая зялёная, самая прыгожая. Выбралі месца непадалёк ад хаты, дзе будзе ў нас расьці цэлая алея дрэваў. Тут будуць і бярозы, і клён, і каштан, і акацыя, і вядома ж, вядома ж, елкі. Ля школы дзеці пасадзілі ўжо цэлыя алеі. Дрэўцы асвойталіся і пайшлі ў рост. Пасадзіць дрэвы ля хаты – ініцыятыва мая. Бацькі спачатку ня дужа яе залюбілі: хто гэта ў садзе лес саджае, а як жа агарод, дрэвы вырастуць – будзе тут цёмна, расьці нічога больш ня будзе. Але ўсё ж паддаліся на правакацыю... Няма бацькоў. Наш агарод стаў маленькім, мо разы ў два меншым, чым быў калісьці. Хаця і пры бацьках мы ня мелі гектараў. Былі звычайныя дваццаць пяць настаўніцкіх сотак. Агарод маленькі, і на ім ня ведаеш, што саджаць і для каго саджаць... Наш стары сад па-ранейшаму ўсьцілае ўсе сьцежкі яблыкамі, вось толькі есьці іх няма каму. Прайшла цэлая эпоха з таго часу, калі дрэвы былі маленькімі. І засталіся ў тым мінулым часе бацькі мае, суседзі, ды іншыя аднавякоўцы, якія саджалі агароды, прышчэплівалі дрэўцы ў садах, а ўвосень радаваліся сьпелым яблыкам. Мінула эпоха, але растуць, елкі зялёныя, дрэвы. Растуць яны і дома ў нас, і ля школы, якая таксама ня сёньня-заўтра стане мінулым. А дрэвы будуць! Сьвежым, шчымлівым напамінам пра маміну вясну шумяць зялёныя елкі майго дзяцінства.