Вінцэсь Мудроў

_____________________ Тайна Пронінай сажалкі. Аповед	І Душным летнім вечарам, прыкладна а 19-й гадзіне, з піўбару “Эрыдан”, што сьціпла прыляпіўся да ўскрайку гарадскога парку, выйшлі двое мужчынаў. Першы з іх, маленькі, чарнявы, апрануты ў пацёхканую вятроўку ды мышастага колеру нагавіцы, быў ніхто іншы, як намесьнік галоўнага рэдактара мясцовай газеты “Мандрыкаўскі весьнік” Рыгор Налівайка. Другі – высокі, лысаваты, з вялізным носам, які рабіў яго падобным да генерала дэ Голя, працаваў інсьпектарам пажарнага нагляду і меў нетутэйшае (удмурцкае, як ён сам казаў) прозьвішча Мусьлін. Завярнуўшы ў паркавыя прысады, мужчыны за­палілі папяросы, і журналіст, выцершы рукавом вятроўкі ўзмакрэлы лоб, нецьвяроза й не да месца сувора запытаў: – Ну, дык ты думаеш падаваць заяву? Пытаньне прагучала няўцямна, правакавала на стрэчнае пытаньне: “Куды?” – але Мусьлін у адказ адно ўздыхнуў ды таксама правёў рукой па лабаціне. Кожнага разу, выкуліўшыся з бару, сябрукі гаманілі пра літаратуру, і Налівайка, зацягнуўшыся папяросай і адрыгнуўшы піўным духам, кожнага разу заклікаў інсьпектара падаваць заяву на ўступленьне ў Саюз пісьменьнікаў. Мусьлін, як ужо чытачы зразумелі, пісаў вершы. Былі яны бясконца далёкія ад дасканаласьці, аднак “Мандрыкаўскі весьнік” іх зрэдзьчасу друкаваў, і, вядома ж, пасьля кожнай такой публікацыі аўтар вёў намесьніка галоўнага рэдактара ў “Эрыдан”. У душы Налівайка пацьвельваў з Мусьліна і ягоных “паэтычных пердлаў”, да таго ж аднойчы злапаў паэта на плагіяце, але, кульнуўшы тры куфлі дармавога “жыгулёўскага”, са шчырай дрыготкай у голасе заклікаў творцу напісаць заяву ў пісьменьніцкі зьвяз, а агораўшы чацьвёрты, здушана-ўрачыстым голасам, траха не са сьлязінай у вачох, прасіў сябра прачытаць што-небудзь з яшчэ не надрукаванага. Сёньня сябрукі выпілі па тры куфлі – у Мусьліна на большае не хапіла грошай. Мужчыны дайшлі да канца ліпавых прысадаў і паэт змучана пра­мовіў: – А як ня прымуць? Налівайка спыніўся, прыпаліў прытухлую папяросу, хацеў штосьці сказаць, ды ў гэты момант за сьпінаю пачулася непрыемнае, падобнае да віскату цыркуляркі, зумканьне. Сябрукі разам азірнуліся і тут жа спалохана прыселі: па-над іхнімі галовамі, поўнячы слых каляным звонам і дыхнуўшы ў твар лёгкім ветрыкам, праляцеў… Зрэшты, хто праляцеў над іхнімі галовамі, ня здолеў бы адказаць і самы фаховы энтамолаг. Памерамі лятун быў з добрага шпака, а з выгляду нагадваў звычайнага камара: такая ж доўгая дзюбіна, мехаваты, у шэрую палоску пузень, дзьве цыбатыя, задзертыя ўгору нагі. На кароткае імгненьне камарышча прыцішыў лёт, завіс над інсьпектарам, а потым, зумкнуўшы наастачу, пераляцеў кусты і зьнік у паркавых нетрах. У Налівайкі ад нечаканасьці з роту выпала папяроса і ён, падхапіўшы яе з-пад ног, тыцнуў беламорыну гарачым канцом у ніжнюю, уражана адвіслую губу. – Хто гэта быў? – прастагнаў журналіст, аблізваючы прыпечанае месца. – Камар… – няўпэўнена прамармытаў Мусьлін, азіраючыся на бокі. – Дзе ты бачыў такога камара? Гэтая халера з ног саб’е, як у лоб пацэліць, – журналіст дагэтуль стаяў паўсагнутым і толькі цяпер выпрастаў хрыбціну. Увабраўшы галовы ў плечы, сябрукі пашыліся ў кусты й доўга стаялі там, слухаючы шапаценьне струмка. На твар Налівайкавы лёг цень засяроджанасьці, магчыма, нават турботы, а ў гарачай галаве замітусіліся бязладныя думкі ды абрыўкі газетных паведамленьняў: “Неверагодная сенсацыя!.. Камар-мутант шукае спажывы!.. Увага навуковай грамадскасьці прыкутая да гарпасёлку Мандрыкаўка!.. Першы, хто паведаміў пра зьяўленьне мутанта, быў журналіст мясцовай газеты Рыгор Налівайка!” – Чуеш?! – гукнуў журналіст, зашпільваючы прарэх. – Мы з табой сталі сьведкамі надзвычайнай падзеі, і я, як сумленны журналіст, – Налівайка гаварыў без іроніі, – мушу паведаміць пра гэта цывілізаванаму сьвету. – Думаю, варта памаўчаць, – перапыніў яго Мусьлін, вылазячы з кустоў. – Халера яго ведае, што там паляцела. – Не-э, братка… “Не магу маўчаць”, як казаў класік. Ты мне дасі невялічкае інтэрв’ю, распавядзеш – як там усё было. На гэтай справе – Налівайка ўкінуў у рот чарговую папяросу – мы зможам абабіць ладную капейчыну. За мяжою, думаю, гэты факт шмат каго зацікавіць, а інфармацыя ў наш час каштуе вялікіх грошай. – Вазьмі інтэрв’ю яшчэ ў каго… Не хапала, каб мяне ў дурку выправілі. Разам з табою. Журналіст яшчэ больш пасуравеў, абурана ікнуў. – Ага-а… (ік!) чужыя вершы дзерці – гэта ён можа (ік!), а даць маленькае інтэрв’ю ня мае ахвоты... Ікнуўшы тры разы запар, Налівайка мацюкнуўся, а суразмоўнік нярвовым рухам пацёр упрэлы нос і сарамліва адвёў вочы. Калісьці, падпіўшы з нагоды чарговай публікацыі, інсьпектар запрасіў Налівайку да сябе ў хату – працягнуць банкет. І пакуль гаспадар бегаў у краму за чарговай бутэлькай, госьць выпадкова знайшоў сярод папераў пажоўклую тэчку з газетнымі выцінкамі. Гэта былі вершы з нейкай шматтыражнай газеты хрушчоўскай пары. Вершы тыя, як зразумеў журналіст, Мусьлін акуратна перапісваў і выдаваў за свае. – Ну дык што, Гамер, прычыняем тваю гамерню?.. Колькі можна плагіятам займацца… – журналіст ляпнуў інсьпектара па сьпіне і ўжо прымірэнчым тонам заўважыў: – Ды не хвалюйся ты. Я й прозьвішча называць ня буду. “Наш чытач М., работнік пажарнай інсьпекцыі…” – Зашыфраваў… У нас на ўсю Мандрыкаўку два інсьпектары, – прамармытаў у адказ Мусьлін і таксама ікнуў – залівіста і гулка. Пакуль бег да хаты, ізноў прыпёрла адліць, таму ад самых дзьвярэй, адсунуўшы плечуком жонку, Налівайка рушыў у прыбіральню. – Ізноў дзюбнуўшы? Хоць бы дзьверы прычыняў, паскуда… – выдыхнула жонка, але голас ейны, на шчасьце, заглушыла звонкае цурчэньне. – Пазасцывае ўвесь унітаз… выцірай потым ягоныя сцулі, – пад жончынае буркатаньне, не сказаўшы ні слова ў адказ – на тое папросту не было часу – Налівайка скінуў вятроўку, зазірнуў у даччын пакой. Люська, сямнаццацігадовае цыбатае дзяўчо, сядзела пры кампутары і вывучала шлюбныя абвесткі. – Давай… згортвай сваю музыку… набярэш невялічкі тэкст. – Хай табе твая Клаўка набірае, да якой ты цягаўся, – з жарсьцю прамовіла жонка. Жонка ўзялася ў бокі, зьбіраючыся сказаць яшчэ нешта на адрас рэдакцыйнай машыністкі, але, угледзеўшы шалёны бляск у мужавых вачах, сунялася і апалым голасам пралепятала: – Здарылася што? Муж нічога не адказаў: закінуўшы рукі за сьпіну, пачаў мераць пакой разважлівым і, як у таго ката, сьцярожкім крокам. Думкі блыталіся ў галаве. Хвілінаў пяць Налівайка сноўдаўся па пакойчыку, нарэшце памружыўся на нізкую столь, кашлянуў у далонь. – Пішы: “Неверагоднае здарэньне ў гарадскім парку”. Дачка іранічна хмыкнула, заляпала пальцамі па клавіятуры. – “Сьведкамі дзіўнай зьявы стаўся мінулай серады інсьпектар пажарнага нагляду Браніслаў Эм…” – Ці ня той гэта п’яніца, што вершы піша? – азвалася з кухні жонка. – Стрымліваючы вогнепырскі гнеў, муж сьціснуў кулакі, пачаў мераць пакой крокам уладным і безразважна-рашучым. – …і адзін з супрацоўнікаў нашай газеты… Прагульваючыся адвячоркам па цяністых прысадах, яны раптам убачылі над сваімі галовамі камара”. Напісала? “Камар той, аднак, быў велічынёй з вераб’я…” – Во дапіліся, – жонка гучна бразнула талеркамі і муж, не стрываўшы, з такім імпэтам прычыніў дзьверы пакою, што пад ногі сыпанула тынкоўка, а трохражковая люстра, вясельны цешчын падарунак, зьлёгку крутнулася пад стольлю і гучна абрынулася на падлогу. Наступнага ранку, азызлы, прыспаны – спаць давялося на раскладанцы – Налівайка ўвайшоў у рэдактарскі кабінет, з цяжкасьцю апусьціўся ў крэсла. Іван Пятровіч Жох, рэдактар “Мандрыкаўскага весьніку”, акінуў падначаленага вясёлым і ўадначас дакорлівым позіркам. – Ну, як вы тут, без мяне? – два мінулых тыдні Жох быў на семінары ідэалагічных работнікаў і на працы зьявіўся толькі сёньня. – Працавалі, бачу, без перапынку на абед і асабістыя патрэбы. Аж вочы заплылі… Налівайка такіх пацьвельваньняў як і ня чуў. Дрогкай рукой выцягнуў з кішэні вятроўкі складзены ў дзьве столкі аркуш: – Гэта ў набор… у заўтрашні нумар! – Глядзі, Рыгор, – рэдактар кароткую хвілю вывучаў ніжнюю, апухлую і пасінелую вусну падначаленага, – дап’ешся… Жох разгарнуў паперку, насунуў на нос акуляры, і вочы ягоныя адбіткамі акварыумных рыбак заварушыліся ў шкельцах. Напачатку рэдактар пасьміхаўся, потым ураз пасур’ёзьнеў, дастаў з пачка цыгарэту. – Слухай, у мяне ў вобласьці знаёмы нарколаг ёсьць. Прафесар Сушчэня. Пазваню зараз, дамоўлюся. Наступным тыднем і выпраўляйся. Сушчэня і не такіх ставіць на ногі. – Ды я гэтага камара на ўласныя вочы бачыў! – Налівайка грукнуў кулаком у грудзіну. – І ня я адзін… Мусьлін таксама. – Гэта той паэт? – Жох падцягнуў да сябе газетную падшыўку. – Як я ў камандзіроўку, ты адразу ставіш гэтага вершаплёта. Уся Мандрыкаўка сьмяецца. Карацей, ад сёньняшняга дня вершы ідуць толькі з маёй візай. Зразумеў? Жох прыпаліў цыгарэту, разагнаў рукой шызы дым. – Што вы там пілі? Можа якой халеры глынулі, вось і пачаліся глюкі. – Мы маем шанец першымі паведаміць сьвету аб прыроднай анамаліі. Наша сраная раённая газета можа патрапіць у гістарычныя аналы. – У анальную адтуліну мы можам патрапіць, Рыгорка. Я дваццаты год у рэдактарскім крэсьле і маю пэўны досьвед газетнай працы. Ну, засьведчыў ты зьяўленьне нейкай камарынай анамаліі… Ну, сфатаграфаваў ты таго камара... Усё адно мы мусім гэтую інфармацыю ўзгадніць. А раптам тут прысутнічае нейкая дзяржаўная тайна? А можа гэта вынік сакрэтнага генетычнага эксьперыменту? То ж бо то… Так што кінь дурыкі, на табе праграму семінару ідэалагічных работнікаў, і йдзі рыхтуй матэрыял. На першую паласу ставім. Выкуліўшыся з рэдактарскага кабінету, Рыгор абапёрся плечуком на дзьвярны вушак, зморана вохнуў. – Вам што, Рыгор Іванавіч, нядужыцца? Рэдакцыйная машыністка Клава – не старая яшчэ, прышчаватая з твару разьвядзёнка, ад’ехала ад кампутара, крутнулася ў офіс-крэсьле. – Клава… да заўтра, – выдыхнуў Рыгор Іванавіч і тая, да каго ён зьвяртаўся, з уздыхам пацягнулася да кайстры. Пазычаных грошай хапіла на бутэльку самага таннага віна. Напачатку Налівайка хацеў тут жа, з рыльца, агораць пляшку, але згадаў пра сябра і рушыў на вуліцу Луначарскага, дзе месьцілася пажарная частка. Мусьліна ён сустрэў па дарозе. Той, ціснучы да грудзіны службовую тэчку, шыбаваў насустрач. – Вось дык сустрэча! Па кім звоняць, таго чорт гоніць, – пажартаваў Рыгор, і Мусьлін, убачыўшы пукаціну на Налівайкавым пінжаку, рашуча затрос галавой. – Не магу… служба… Іду інсьпектаваць стан пячнога ацяпленьня. – Ды што ты як дзіцё. Ад пляшкі “чырвонага” і камар не захмялее. Пачуўшы пра камара, Мусьлін азірнуўся, перакінуў з рукі ў руку парэпаную тэчку. – Ну дык як, будзеце друкаваць? – Крыху пачакаем. Трэба сабраць дадатковыя факты, – Налівайка сышоў з дарогі, сеў на бервяно каля плоту. Мусьліна такая вестка ўзрадавала; ён нават рукі пацёр ад захапленьня і вомігам, рухам фаховага фокусьніка, выцягнуў кубак-складанец, які, па старой завядзёнцы, насіў у кішэні. Сябры выпілі па першай, прыхінуліся сьпінамі да плоту, укінулі ў рот папяросіны. – А што, уласна, цябе так усхвалявала? – выдыхнуў разам з папяросным дымам інсьпектар пажнагляду. – Ну адгадаваўся той камар, ну набыў паўкіло жывой вагі, ну паляцеў… Ці варта з таго ў званы біць? Вунь… – інсьпектар тыцнуў папяросінай у бок вароны, якая сядзела на дрэве й чысьціла дзюбу – …птушкі лётаюць… і нічога… нікому з таго няма бяды. – Ты што, прыкідваешся, ці сапраўды такі дурны? – Налівайка ад абурэньня закашляўся і лінуў віна міма кубка. – Зьяўленьне гэтай пачвары – трывожны званок чалавецтву. Сьведчаньне таго, што ў прыродзе пачаліся генетычныя зьмены з самымі непажаданымі наступствамі. Сёньня зьявіўся камар велічынёю з варону, заўтра зьявіцца варона памерам са слана… – Адчуўшы, што прамаўляе газетнай мовай, Налівайка стуліў вусны, з гімораю агіды на твары прыклаўся да кубка. – Калі тое яшчэ будзе, – нясьмела вымавіў Мусьлін. – Мы ж з табою ня зьменімся. Як-небудзь дажывём да сьмерці: ты ў сваёй газеце, я ў “пажарцы”... – Разважаеш, як наш рэдактар, – Налівайка вытрусіў з бутэлькі апошнія кроплі. – Таму хоць сьвет згары – абы крэсла пад сракай не хісталася. А ты ўяўляеш, колькі такі камарышча можа за раз крыві высмактаць? Во, – Налівайка прыўзьняў кубачак, – цэлую шклянку! – То ж звычайны камар можа неўпрыкмет крыві насмактацца. А гэты вялікі… сядзе – адразу адчуеш, – без упэўненасьці ў голасе парыраваў Мусьлін. – А як засьнеш дзе, падпіты. Памятаеш, Лёшка Кабякоў заснуў на рыбалцы, дык потым месяц хадзіў азызлы. Агораўшы пляшку, сябрукі хвілінаў пяць сядзелі моўчкі, думаючы кожны пра сваё, неўзабаве іхныя думкі зьліліся ў агул, Налівайка патрабавальна зірнуў Мусьліну ў вочы, і сябрук стаў мацаць кішэні, шукаючы грошы. Другую пляшку пілі ў парку, непадалёку ад “Эрыдану”. Селі ў цяньку, пад раскідзістай ліпай. Рыгор скінуў вятроўку, прытуліўся макаўкай да гладкага стаўбура. У паветры галавакружна пахла ліпавым кветам. Відаць, ад таго галава й сапраўды закружылася, вочы міжволі заплюшчыліся, і здалося на міг, што дрэва зьлёгку дрыжыць ад пчалінага гуду. Мусьлін штосьці казаў пра пажары, пра загадчыцу мэблевай крамы Барановіч, якая ўчадзела ад дыму, пра тое, што ў пажарнай каланчы падгнілі палі, і яна вось-вось абрынецца долу, але Рыгор нічога гэтага ня чуў: сядзеў з заплюшчанымі вачыма, слухаў аднатоннае гудзеньне пчол, і ў душы ягонай было суцішна і ціхамірна. Адна з пчолак нечакана зумкнула каля вуха, тыцнулася ў скронь, і дзесьці непадалёку бразнулі шклянкі і нехта задаволена рагатнуў. – Вось вы зараз сьмяецеся… – дакорліва гучаў за кустамі нечы непракерханы бас, і Рыгор пазнаў па голасе бухгалтара райспажыўсаюзу Лёшку Кабякова. – Падыходжу да Пронінай сажалкі – і раптам… ляціць… вось такога памеру! – узрушана прабасіў Кабякоў: словы гэтыя пакрыў дружны рогат. – Ты, Лёха, наступным разам акуляры здымай, а то яны ў цябе па-п’янцы павялічваюць, – гамзата прамовілі ў адказ і новы выбух рогату скалануў навакольле. Рыгор прыхапіўся на ногі як пчалою ўцяты. – Што з табою? – улякнута запытаўся інсьпектар. Рыгор нічога не адказаў. Глынуў з рыльца сваю долю, падхапіў вятроўку і, матлянуўшы галавой, маўляў, пасядзі тут, я зараз, пабег па ўтравелай, засьмечанай поліэтыленавымі коркамі сьцяжыне. Гарпасёлак, дзе надарыліся ўсе гэтыя жарсьці, быў спрэс забудаваны прыватнымі хацінамі, і толькі ў цэнтры, поруч з будынкам райвыканкаму стаяў пяток нехлямяжых камяніцаў ды на ўскраіне апошнім часам паўстала колькі пяціпавярховікаў. У адным з іх і жыў наш герой. Рыгор Налівайка правёў у Мандрыкаўцы, лічы, усё жыцьцё, і хвілінамі душэўнага одуму дзесьці ўнутры, у раёне хворай пячонкі, часьцяком нараджалася палкая нянавісьць да гэтай мясьціны і яе насельнікаў. Ён марыў зьехаць у сталіцу ці ў які іншы вялікі горад, дыхнуць на поўныя грудзі чаднага гарадскога паветра й даць разгону свайму журналісцкаму імпэту. І вось, шыбуючы подбегам па галоўнай мандрыкаўскай вуліцы, адчуў Рыгор на ўспацелым твары халаднаваты подых блізкіх пераменаў і, мерачыся даць высьпятка гарластаму пеўню, што перабягаў дарогу, гарачымі вуснамі прашаптаў тэкст, які неўзабаве павінен быў зьявіцца на першых палосах сталічных газетаў: “Журналіст Рыгор Налівайка першым паведаміў чалавецтву пра сьмяротную небясьпеку”. …Дачка Люська сядзела ў сваім пакоі і гуляла ў кампутарныя гульні. Яму б паўшчуваць дачку (“Цэлымі днямі лынды абівае. Хаця б посуд памыла”), але ён нічога такога не сказаў, адно з нецярплівасьцю крутнуў пальцамі, мадэлюючы рух, якім укручваюць лямпачкі. – Ці можаш павесіць інфармацыю… на гэтым… як яго? – Рыгор ізноў крутнуў пальцамі. – На інфармацыйным сайце? – Во-во, – пажвавеў Рыгор, неадрыўна пазіраючы на экран кампутару. – Якая інфармацыя? Пра камароў? – хмыкнула дачка і тут жа незадаволена павяла кірпатым носам: – Ну, бацька, і смурод ад цябе… Калі віно выходзіла потам, цела заўсёды сьмярдзела. Раней Налівайка не зьвяртаў на тое ўвагі, але сёньня, надыктаваўшы тэкст, пайшоў у ванны пакой, распрануўся па пояс і абліўся халоднай вадою з-пад крану. А расьціраючы ручніком друзлае цела, падумаў, што гэта было сімвалічнае абмываньне перад пачаткам новага жыцьця. Абліўся Рыгор халоднай вадою і адвячоркам. Навярнуў на сьпіну халадзёнкі, голасна крэкнуў ды мусіў, не выціраючыся, бегчы ў сьвятліцу, бо дачка Люська нема загарлала: – Бацька, хутчэй сюды! Пра тваіх камароў распавядаюць! Па тэлевізары ішла “Панарама”. Неахайна стрыжаная дыктарка з іранічнай усьмешкай на твары зачытвала паведамленьне Шведскай інфармацыйнай агенцыі. Рыгор пачуў толькі апошнія сказы: “…Выяўленыя ў раёне пасёлка Мандрыкаўка камары маюць неве­рагодныя памеры. Сьведкі параўноўваюць іх са шпакамі, ці нават з варонамі. Мясцовыя ўлады, аднак, адмаўляюцца даваць на гэты конт нейкія каментары”. Рыгор пераступіў з нагі на нагу, прыбраў з вачэй мокрыя валасы, а дыктарка, задаволена пасьміхнуўшыся, зьвярнулася да суразмоўніка, які сядзеў поруч: – Мы запрасілі ў студыю вядомага навукоўца, сьпецыяліста ў галіне энтамалогіі Фартуната Казіміравіча Падбайлу. – Фартунат Казіміравіч, што вы можаце сказаць наконт пачутага?” Навуковец – ружовашчокі таўстун у пакамечаным пінжаку – паглядзеў некуды ў бок, стрымана керхануў. – Прагныя да танных сенсацыяў заходнія журналісты і раней паведамлялі сьвету шмат таго, што з пункту гледжаньня здаровага сэнсу можна назваць недарэчнасьцю. Паведамленьне пра зьяўленьне ў нашых краях гіганцкіх камароў – з таго шэрагу…” Рыгор даглядзеў “Панараму” да канца, мацюкнуўся, пайшоў быў у ванную, ды тут – патрабавальна і трывожна – у вітальні азваўся тэлефон. – Ну як… чуў? – гракнуў на другім канцы дроту Жох. – Уяўляеш, што б было, калі б мы тваю нататку надрукавалі? – Жох уражана зацокаў языком і ў слухаўцы пайшлі кароткія гудкі. Хвіліну Рыгор стаяў у непаразуменьні, трымаючы ля вуха гудлівую слухаўку, і ў такім стане яго й засьпела жонка. – А што гэта тут вады паналівана? – ад парогу выбухнула Капіталіна, прычыніўшы дзьверы азадкам. Убачыўшы мокрага Рыгора, Капіталіна акінула таго дапытлівым позіркам. – Ты што, з выцьвярэзьніку зьбег? Муж нічога не адказаў; скрыгатнуў зубамі і пасунуўся ў ванну выціраць мокрую галаву. У пятніцу па абедзе заўсёды цягне на сон. Плынь думак раз за разам абрываецца, галава хіліцца долу і ўваччу пачынаюць брыніць няўклюдныя патарочы: жоўтыя сьцены, дым лясных пажараў і жонка Капіталіна, якая стаіць звычайна на тле жоўтай сьцяны і не сваім голасам прамаўляе: “Рыгор, ты мусіш пайсьці ў “Эрыдан” і выпіць куфаль піва!” Пасьля такога сьпічу Налівайка звычайна абуджаецца, выцірае з вуснаў цягуткую сьліну і праз імгненьне галава ягоная ізноў навісае над рэдакцыйным сталом. Гэтым разам таксама прымроілася жоўтая сьцяна, і чорны дым пажару закрыў на момант бляклае сонца, і Капіталіна ўжо гатовая была раскрыць шчарбаты рот, ды тут пранізьліва дзынкнуў тэлефон і Рыгор, страсянуўшы чупрынай, падняў слухаўку. – Гэта я, Мусьлін, – сьвідрануў вуха ўсхваляваны сябруковы голас. – Ну, што там у цябе?... – Давай да мяне. Тут адзін наш знаёмца камара бачыў. “З Кабяковым выпіваюць”, – падумаў Рыгор і, гукнуўшы Жоху: – Я на інтэрв’ю! – падаўся з рэдакцыі. …Сябрук жыў непадалёку, у драўлянай хаціне з мансардай. Ляснуўшы нагой па коле запыленага службовага “казла” – інсьпектар пажнагляду езьдзіў на ім па раёне, – Рыгор увайшоў у хату і пачуў натужлівае крэканьне. Мусьлін з Кабяковым стаялі на хісткім услоне, усьпіраючы на высокую печ саракалітровы бітон з-пад малака. – Пляменьнік жэніцца, бражкі паставіў, – патлумачыў Мусьлін, абабіваючы далоні. Рыгор паціснуў шурпатую Кабякову далонь. – Сёньня ад ранку пайшоў на карасёў… – бухгалтар гаварыў няўцямна, ляскаючы штучнай сківіцай, – карацей, гляжу: ляціць! – Хто, камар? – перапытаў Рыгор, выцягваючы нягнуткімі пальцамі цыгарэту з прапанаванага Кабяковым пачка. – Не камар, а камарынае страшыдла! Я яго там другім разам сустракаю. – Дзе гэта? – На Пронінай сажалцы, – патлумачыў Мусьлін, кіўком галавы заклікаючы Кабякова працягваць аповед. – Праляцеў нада мной з рэактыўным гулам. Карацей, падышоў да сажал­кі – я там ужо пяты годы карасёў лаўлю, – бачу, на вадзе нешта віхляецца. Гляньма, а гэта чарвяк плыве… ну, той, з якога камар вылупліваецца. Нават, не плыве, а гэтак хуценька, усім целам згінаецца. Вы бачылі камарыныя лічынкі? Яны ў бочках з гнілою вадой вядуцца. – Бачылі, – буркнуў Налівайка, хаця й ня надта цяміў – пра што гаворка. – У звычайнага камара лічынку ледзь бачна, а гэтая дык з ладную сасіску. – Трэба туды зьезьдзіць, – з турботаю ў голасе прамармытаў Рыгор, зірнуў на Мусьліна, і не пасьпеў той раскрыць рот, каб, па старой звычцы, паведаміць пра адсутнасьць бензіну, як журналіст ляпнуў яго па сьпіне і ўжо з парогу хаты выдыхнуў: – З мяне тры піва! Проніна сажалка месьцілася за два кіламетры ад пасёлку. Калісьці, яшчэ да вайны, тут бралі гліну для цагельні, кар’ер з цягам часу запоўніўся вадою, берагі зарасьлі кустамі ды чаротам, і штучны вадаём ператварыўся ў сапраўдны карасёвы гадавальнік. – Карасі пайшлі кілаграмы па тры, а мо і болей, – прамаўляў Кабякоў, ляскаючы сківіцай. – Нідзе такіх ня бачыў. Кабаны, а не карасі. “Казёл” падкідвала й трэсла, бо ехалі па ўтравелай ральлі. Ужо ля самай сажалкі Мусьлін паддаў газу, наехаў на калдабан, і машыну так скаланула, што Налівайка ляснуўся барадою аб бардачок, а Кабякоў, які сядзеў ззаду, згубіў сківіцу разам з акулярамі і потым, незадаволена мацюкаючыся, шукаў іх пад нагамі. Мусьлін спыніў машыну ля кустоў, заглушыў матор. – Ня дай бог – падвеска ляснулася, – інсьпектар выкуліўся з кабінкі, палез пад машыну, а Налівайка, высалапіўшы прыкушаны язык, агледзеў навакольле. – Далма ня ўсяў вуду, пакашаў бы вам – якая тут лыба! – галоўны бухгалтар уставіў сківіцу на месца, але, відаць, няўдала, таму й ша­пялявіў. – Тут, браце, не да рыбы, – адказаў Налівайка. – У падтрымку такой думкі непадалёку затрашчаў хломазд і з кустоў выбеглі два падшыванцы з кароткімі вудамі ў руках. – Дзя… дзядзькі… мы… толькі што… вось такога… бачылі! – навыперадкі загарлала дзятва. Налівайка махнуў рукой, заклікаючы крыкуноў аціхнуць і распавесьці ўсё добрым ладам, але тут з-за кустоў вылецеў велізарны камарышча і, не раўнуючы НЛА, растаў у паветры. Налівайка з Кабяковым моўчкі пераглянуліся, сьцярожка, на паўсагнутых, рушылі да сажалкі. Ужо ля самага берагу пад Рыгоравай нагой трэснула сухая галіна, і сябрукі спалохана сьцепануліся. Далей не пайшлі – вырашылі пачакаць Мусьліна. Інсьпектар між тым бразнуў дзьверцамі, гукнуў падшыванцам: – Бяжыце адсюль, пакуль камар ня джагнуў! – і таксама палез у хмызы, на хаду рассмоктваючы прытухлую беламорыну. Ступіўшы на бераг, усе трое з насьцярогаю, утрапёна пыхкаючы папяросамі, сталі ўглядацца ў ваду. Вада была як вада: па ёй сноўдалі вадамеркі, з глыбіні пускалі дробныя бурбалкі маляўкі-карасі, а недзе ў чаратах заклапочана крахтала качка. І ўсё ж нейкая няўцямная трывога лунала ў паветры, штосьці злавеснае і патаемнае хавалася ў цёмнай вадзе. Налівайку нават здалося, што вось зараз тут, ля берагу, заварушыцца твань, пачуецца злавесны рык, і з сажалкі ўздымецца, бліснуўшы на сонцы зубчастай хрыбцінай, агідная пачвара. Яму нават падалося, што твань і папраўдзе зварухнулася, і зноўку ўлякнуўся, гэтым разам ад немага воклічу Кабякова. – Вунь яна, зараза! – гракнуў галоўбух, запусьціўшы руку ў ваду. Зрабіў ён гэта з такім імпэтам, што абрынуў у сажалку. На шчасьце, Мусьлін схапіў бухгалтара за пінжак, дапамог выбрацца на бераг, выцягнуў з вады згубленыя сябруком акуляры. У руцэ Кабяковай білася жывая сасіска. Сасіска ляснула бухгалтару па носе, выбіла папяросіну з роту, потым высьлізнула з рукі і была расьціснутая бязьлітасным Кабяковым ботам. – Ну і паскудства, – прамармытаў Налівайка, пазіраючы на разьмяжджуленую, падобную да кавалка мокрай гліны лічынку, і толькі тады заўважыў, што спадарожнікі ягоныя ўжо прадзіраліся скрозь кусты да машыны. Наступным днём у Мандрыкаўцы толькі пра гіганцкую камарэчу й гаманілі. Папаўзьлі вусьцішныя чуткі пра тое, што камары выпілі кроў у немаўляці, якога маці пакінула спаць у вазку; пра тое, што адзін з камарышчаў заехаў з усяго лёту ў лоб кіраўніку раённай “вертыкалі” Цацоху, зьбіўшы таго з ног; што крылатыя нягоднікі закусалі да сьмерці двух падпітых рыбакоў, якія, сёрбнуўшы юшкі, заснулі на беразе Пронінай сажалкі. Пайшла таксама пагалоска, што ў далёкай сталіцы камарэча пасела гамузам на дах галоўнай юрыдычнай управы прэзідэнцкай адміністрацыі, і дах, ня вытрымаўшы цяжару, абрынуўся долу. Рыгор Налівайка, зразумела, усім гэтым плёткам не даваў веры. І ўсё ж лёгкі непакой варушыўся на дне душы, і адно пытаньне не давала патолі: ці не было сярод тых двух закусаных рыбакоў галоўбуха Кабякова? Ад самай раніцы Рыгор пазваніў быў у райспажыўсаюз, але Кабякова на месцы не было. А калі, усхваляваны, патэлефанаваў Лёшку дахаты, сварлівая жонка незадаволена выдала: “Пайшоў з вечара на рыбу і не вярнуўся. Хоць бы яго, падлюгу, камары зьелі!” Трывога за лёс сябра апанавала й Мусьліна, з якім Налівайка сустрэўся па абедзе ў “Эрыдане”: інсьпектар сёрбаў піва без ахвоты, і ўздыхаў пасьля кожнага глыку. – Дзе ж ён можа быць? – уголас прамовіў Налівайка, задуменна зьдзімаючы з куфля густую пену. – Я ўжо і жонцы званіў… Мусьлін чарговым разам уздыхнуў: – З ёю лепш не размаўляць. Такога нагавора, што засілішся. Хаця Кабякоў зарабляў добрыя грошы (шчырай хвілінай сябрук любіў казаць: “Гэта ня проста рай: гэта райспажыўсаюз!”), жонка зжывала галоўбуха са сьвету, і ён штогоду падаваў заяву на развод. Налівайка глынуў піва, зьмяніў тэму гамонкі: – Не, ты ўяўляеш? Наўкол толькі і размоваў пра камарэчу, а ў друку – ані слова! Далібог, сыйду з газеты… не магу больш! Паверыш, як пабачу гэтага Жоха, плакаць хочацца. Налівайка пацёр кулаком стамлёныя павекі, змучана, са стогнам, крэкнуў, і ў гэтую хвілю Жох хваравітым прывідам паўстаў у дзьвярной пройме. – Ты, Рыгорка, хутка ў піўную рэдакцыйны стол перацягнеш, – азваўся рэдактар ад парогу. Рыгор незадаволена перасмыкнуў плечукамі: рэдакцыйныя разборкі ў прысутнасьці чужых людзей – а ў піўніцы было поўна народу, – выглядалі недарэчнымі, але ўстурбаваныя Жохавыя вочы і злавесныя словы: – Пайшлі, цябе там нейкія людзі шукаюць! – зрабілі тлумнай галаву, і Рыгор рушыў за рэдактарам, нават не апаражніўшы куфля. – Пятровіч, дык хто там прыехаў? – пытаўся Налівайка, шыбуючы за Жохам на абмяклых нагах. – Рыгор пнуўся выглядаць спакойным, але голас ягоны клекатаў і зрываўся. – Нічога ня ведаю, – адказваў, не павярнуўшы галавы, Жох. – Пазванілі адтуль, – рэдактар тыцнуў палец угору, паказваючы, што тэлефанавалі з раённай “вертыкалі”, – загадалі тэрмінова зьявіцца ў кабінет загадчыка агульнага аддзелу. Рыгору пасьля таго канчаткова заняло духі, і ён, шукаючы падтрымкі, зацкавана зірнуў на Мусьліна, які пасьпяваў сьледам. “І падбіў чорт зьвязацца з гэтым інтэрнетам”, – падумаў небарака, сунімаючы сардэчную клякотку ў горле. У кабінеце загадчыка агульнага аддзелу сядзела чалавек дзесяць. Сярод іх – Налівайка нават упрэў ад зьдзіўленьня – быў і галоўбух Кабякоў. На ім быў нехлямяжы, пазначаны шэрай рыбінай лускою плашч, і гэта сьведчыла за тое, што галоўбуха даставілі сюды непасрэдна з рыбалкі. – Заходзьце, заходзьце, – прамовілі адразу некалькі галасоў. У адным з іх Налівайка пазнаў загадчыка агульнага аддзелу Абакуновіча. Загадчык кіўком галавы прапаваў сесьці і скіраваў позірк на даўгалыгага, інтэлігентнага выгляду мужчыну. Абапёршыся азадкам на падаконьне, мужчына трымаў у руцэ планшэт з малюнкам ці то камара, ці то яшчэ якой крылатай халеры. Інтэлігент штосьці распавядаў прысутным. – Такім чынам, з усяго, што я тут пачуў, а пачуў, шчыра скажу няшмат, можна меркаваць, што мы маем справу з гіганцкім chironomidae, – інтэлігент адкашляўся, ашчадным рухам паправіў акуляры. – Зрэшты, магчыма, пачуем нейкія новыя падрабязнасьці, – інтэлігент зірнуў на Мусьліна з Налівайкам, і зноўку паправіў акуляры. – Як мяне інфармавалі, nematocera села некаму з вас, таварышы, на галаву. Рыгор з Мусьлінам разам страсянулі галовамі, і ў гэты момант у супрацьлеглым канцы кабінету рыпнулі крэслам і незадаволена выдыхнулі: – Леанід Сяргеевіч, пакіньце тэрміналогію для навуковага кангрэсу. Круглявы, з віслым чэравам дзядзька, падняўся з месца, прыбраў расчаперанай пяцярнёй пасму непаслухмяных валасоў з лабаціны. – Тут, апроч нас, сабраліся людзі далёкія ад праблемаў энтамалогіі, а таму хачу папулярна растлумачыць, што мы спрабуем высьветліць – ці гэта бяскрыўдны камар-званец, ці гэта крывасмок culex pipiens… Усе наўкол зашумелі, зарыпалі крэсламі, і тут нарадзіўся яшчэ адзін голас – змораны і ўладны. – Мы, калегі, вядома ж, зьезьдзім на тую сажалку, пашнарым сачком па дне, апытаем тамтэйшых жыхароў… Але ўся гэтая гісторыя з камарамі мае не энтамалагічны, а псіхіятрычны асьпект… Гэтым разам з крэсла падняўся ружовашчокі таўстун з сівою галавою і дэпутацкім значком на штрыфелі пакамечанага пінжака. Устаўшы з крэсла, таўстун пачаў распальваць люльку, поўнячы навакольле пахучым дымам. “Дзе я бачыў гэтага фацэта?” – падумаў Налівайка, і тут жа згадаў: па тэлевізары. Гэта быў той самы энтамолаг, што ганіў з экрану ласых да сенсацыяў заходніх журналістаў. Ніхто з калегаў таўстуну не запярэчыў. Распальваючы люльку, таўстун пайшоў да адчыненай форткі, і даўгалыгі інтэлігент запабежліва зьлез з падаконьня. – Людзі наогул шмат што бачаць: чорта з рагамі, карову на месяцы, сьвятых угоднікаў са сьвечкамі. І калі мы, навукоўцы, пасьля кожнай такой відзежы, будзем ладзіць навуковыя эксьпедыцыі… Нечакана таўстун змоўк. Пры гэтым вочы ягоныя зьехалі да пераносься, кароткая шыя выцягнулася, а люлька, якую трымаў у зубах, азвалася смаркатлівым зыкам. На фортцы, у квадраце пахмурнага неба, сядзеў камар велічынёй з вераб’я і вадзіў у бокі даўжэзнай дзюбай. ІІ Па абедзе сонца добра-такі прыпякло, і дыхаць стала зусім цяжка. Уедлівы пах нафты, які струменіў з прачыненага бакавога вакна, праймаў да сьлёз, казытаў у носе. Налівайка ўвесь час цягнуў носам паветра, глядзеў, прыпадаючы да ветравога шкла, на сонца, але чхнуць на ўсе застаўкі так і ня здолеў. – Вунь… яшчэ двое, – прамармытаў Мусьлін, ціснучы на сігнал. Наперадзе, па дарозе, ішлі два жаўнеры з пляскатымі каністрамі на сьпінах. Правай рукой яны тузалі вагар помпы, а левай трымалі канец шлангу, з якога вясёлкавай аблачынкай пырскала нафта. Мусьлін яшчэ раз пасігналіў, і жаўнеры, не азіраючыся, сышлі на ўзбочыну. – Што ж гэта будзе? – уздыхнуў Мусьлін. – Дзятва чыркне запалкаю – згарым за паўгадзіны. Памятаеш, мінулым годам… лес з верталёту тушылі. Я на тых пажарах трое нагавіцаў спаліў. Дык летась жа нафтай не палівалі. А зараз зірні, – Мусьлін кіўнуў у бок балацявіны. Балацявіна, што ляжала праваруч ад дарогі, была залітая нафтай і нагадвала вялікую выжарыну. – На якую халеру яе ліюць? Няўжо камары атруцяцца? Чуеш, Рыгор? Заняты свамі думкамі, Налівайка таргануў носам, утаропіўся на сябра. – Няўжо, кажу, камары ад нафты перадохнуць? Колькі там праехалі, а ўжо чацьвёра ў шкло ляснуліся. – Камары не перадохнуць, а вось лічынкі акалеюць, – адказаў, думаючы пра сваё, Налівайка. – Нафтавая плеўка забівае іх дыхальныя трубкі. – Хутчэй, Рыгор, мы з табой акалеем, – Мусьлін крэкнуў, паддаў газу. – “Сітуацыя пад кантролем”, “Салаўі над Мандрыкаўкай”… пішыце ў газеце розную лухту. Напісалі б лепей – як мы жыць будзем… у нафтавым балоце. Сябрук нічога не адказаў. Уціснуўся сьпінай у сядзеньне, пацёр сьвярблівую насіну. Налівайку ня йшла з галавы ўчорашняя размова з Кабяковым. Адвячоркам яны выправіліся на дзяжурства ў лес – глядзелі, каб хто з падшыванцаў не распаліў вогнішча, – і Кабякоў, калі яны прыселі пад хваінай перакусіць ды расьціснуць прыхопленую з дому бутэльку, распавёў пра васьмідзесяцігадовага дзеда Яўхіма. Дзед жыў на хутары паблізу Пронінай сажалкі, і, нягледзячы на сталы ўзрост і хваробы, дагэтуль хадзіў на рыбалку. Аднойчы, яшчэ да зьяўленьня камарэчы, Кабякоў пачаставаў старога чаркай, яны разгаварыліся, і дзед, захмялеўшы, паведаміў, што летась, сярод ночы, у сажалку бухнулі цэлы самазвал нейкай халеры. З яе і пайшлі карасі, што ў вядро ня лезьлі. Галоўбух надоечы згубіў сківіцу, гаманіў няўцямна; Налівайка два разы перапытваў – як клічуць дзеда? – аж пакуль не занатаваў у блакноце: “Дзед Яўхім. Хутар Хвашчавік”. І вось цяпер, дастаўшы блакнот, Налівайка ляпнуў ім па каленцы і кіўком галавы папрасіў Мусьліна спыніцца. Мусьлін ехаў у вобласьць выбіваць новыя пажарныя шлангі, і па дарозе завярнуў да Пронінай сажалкі. Правёўшы вачыма легкавік, Налівайка ўдыхнуў густое паветра, пасунуўся да трактара-кустарэзу, што вуркатаў непадалёку. Сёньня яму – кроў з носу – трэба было напісаць матэрыял пра гераічныя будні меліяратараў, якія завіхаліся ў раёне Пронінай сажалкі. – Дзе тут у вас брыгадзір?! – крыкнуў Рыгор русяваму хлопцу: той з мацюгамі на вуснах забіваў кувалдай шпень у гусеніцу. – У горад паехаў… увечары будзе, – адгукнуўся хлопец і Рыгор, прыклаўшы далонь да брывоў, зірнуў у той бок, дзе, прыхаваўшыся за высокімі дрэвамі, стаяла дзедава хата. Сажалка патыхала нафтай і балацянікам. Ля барагоў калыхалася густая нафтавая твань, на паверхні пукаціліся вялізныя бурбалкі, дохлая рыба дэманстравала небу белыя чэравы, а між ніцых чарацінаў краталася перапэцканая чорнай каланіцай небарака-качка. Паглядзеўшы на ўсё гэта, Налівайка дрыжачымі пальцамі ўкінуў у рот папяросу, ды згадаў, што паліць у “камарынай зоне” нельга і здушыў папяросу ў кулаку. Напачатку здавалася, што да хутара недалёка, а тэпаць давялося цэлую гадзіну, ды ўсё ўгару. Нарэшце, з заўсёднаю думкаю: “трэба кідаць паліць!” – перавёў дых, адчыніў весьніцы і быў сустрэты сабачым брэхам ды абураным жаночым воклічам: – А людцы мае, а што ж гэта робіцца?! Уся вада карасінай прасьмярдзела! Старая бабця – відаць, дзедава жонка, брала ваду з калодзежу, зыркаючы на госьця такімі вачыма, нібыта гэта ён, Налівайка, атруціў калодзежную ваду. – Якраз па гэтым пытаньні і прыйшоў, – мрукнуў госьць, пазіраючы на брахлівага цюцьку. Бабця бразнула вядром, крыкнула сабаку: – Ну до табе, до! – і Налівайка, калі кудлаты цюцька на хвілю аціх, патлумачыў: – Журналіст я, экалагічныя праблемы дасьледую. Хачу вось з вашым мужам пагутарыць. – У хаце ён, з унукам займаецца, – прамовіла старая, так і не зразумеўшы – што за чалавек да іх прыцёгся. Дзед з унукам – шаракаплечым боўдзілам, які, падобна, разьмяняў трэці дзясятак, сядзелі на кухні і гулялі ў падкіднога. – Добры дзень у хату! – зычна выдыхнуў Рыгор. Дзед Яўхім кіўнуў у адказ, а боўдзіла, які сядзеў сьпінай да дзьвярэй, нават не павярнуў стрыжанай галавы. Такія паводзіны гаспадароў госьця не зьбянтэжылі. – Раздавай трэцяму! – госьць падхапіў з кута хісткі, з фігурнай дзіркай на седале, услон. – Та-к… казырныя звонкі… – раздумваючы, з чаго пачаць гаворку, госьць расклаў карты веерам, выдыхнуў: – У мяне шасьцёрка, – і пайшоў з віновай дзявяткі. – Мы ж ужо, добры чалавек, усё расказалі… Прыязджаў тут… таўстун з піпкай… і яшчэ двое… Пра камароў пыталіся. “Фартунат, відаць, наведваўся”, – Рыгор аблаяў у думках сьвяцілу энтамалогіі, падкінуў унуку казырную дзясятку. – Ды я не пра камароў, – госьць узяў з калоды прыкуп. – Ты, дзеду, казаў, што ў сажалку некую халеру скінулі. Дык можа ведаеш прозьвішча шафёра? Дзед доўга маўчаў, перабіраў карты, нарэшце, прабурчэў: – А вы, чалавеча, адкуль будзеце? – З Мандрыкаўкі я… журналіст. Запанавала маўчаньне, і госьць, зірнуўшы ў вакно, каротка запытаў: – На хаду? – Пад вакном стаяла запыленая “ява”. – Вядома, на хаду, – боўдзіла адбіў пятую карту, і Налівайка суняў ягоны імпэт казырнай краляй. – Дзе тут у вас бліжэйшая крама? – госьць дастаў з кішэні грошы, кінуў пазьверх карт. – Ды Васька Лунёў пад’язджаў, з Агароднікаў, – ураз пажвавеў унук. – Вёска тут такая… непадалёку. Я там… у капе… дзявулю ціскаў, ну і бачыў, як ён мяхі ў сажалку бухнуў. – А што ў мяхах было? – Падкормка для сьвіней. З фермы прывёз. Яна ў іх там пад дождж патрапіла… ну і сьпісалі… – А чаму сярод ночы вывез, а ня ўдзень? Боўдзіла перасмыкнуў плячыма, і госьць, ляснуўшы аб стол казырным тузом з трыма “пагонамі”, каротка загадаў: – Паехалі! Да Агароднікаў даляцелі з ветрыкам. Газанулі па асфальтаванай вуліцы, узьнялі ў паветра курэй, пасігналілі цыбатай дзявулі – гэта яе, як высьветлілася, боўдзіла ціскаў у капе, – і неўзабаве прыпыніліся ля крамы. Узялі па пляшцы віна, спыталі вясковых кабет – дзе можна знайсьці Ваську Лунёва, і тут жа ля крамы парукаліся: боўдзілу сустракацца з Васькам было не з рукі. У Агародніках месьціўся самы буйны ў раёне сьвінакомплекс. Мінулымі гадамі Налівайка часьцяком сюды наведваўся – браў інтэрв’ю ў загадчыка комплексу Аляхновіча, пару разоў нават зьім выпіваў. Але апошнім часам хоць і казаў Жоху, што едзе на комплекс, але нікуды ня ехаў – усю патрэбную інфармацыю атрымліваў па тэлефоне. Васькаў “газон” ён адшукаў ля камбікормавага цэху. Сам вадзіла ляжаў пад машынай, штосьці там напраўляючы, і звонку тырчэлі толькі зьбітыя кірзачы. Рыгор стукнуў мыском чаравіка вадзілу па халяве і той, не вылазячы з-пад машыны, гукнуў: – Не магу… і так ужо міліцыя прыязджала. – Ды я не пра камбікорм… Размова іншага парадку. Пачуўшы незнаёмы голас, Васька зварухнуў азадкам, вылез з-пад машыны. – Дык што… крадзем народнае дабро? – Рыгор з прафесійным журналісцкім нахабствам адчыніў дзьверцы, залез у кабінку. – Мы што… мы парабкі, – вадзіла выцер рукі завэдзганай анучкай. – Гэта Аляхновіч сабе трохпавярховы катэдж збудаваў… і дачку ў Францыю выправіў. Яго і пытайцеся… Налівайка дакорліва хітнуў галавой, выцягнуў з “бардачку” мутную шклянку. – Карацей, распавядай – што ты там у сажалку ўкінуў. Вадзіла напачатку зьніякавеў, але, пабачыўшы паўнюткую шклянку, сеў за руль, глынуў трунак і бадзёра хукнуў у далонь. – Мне сказалі – я адвёз. Усе пытаньні да Аляхновіча. – І ўсё ж… Вадзіла борздка, як той хамяк, зжаваў кіслую папяроўку – знайшлася ў “бардачку”, – прыпаліў цыгарэту. – Падкормка нейкая была. Замежная. Ляжала пад дзіравай паветкай, сапсавалася. Дажджом змачыла – стала як камень. Аляхновіч і загадаў вывезьці. На могільнік. – А чаму ноччу вывез, і чаму ў сажалку ўкінуў? – Зьвечару загрузіліся, а тут халтура падвярнулася. Вяртаўся позна, ну і-і… – вадзіла рашчаперыў пальцы, дэманструючы – як ён скідваў падкормку, і спрытным рухам падхапіў напоўненую шклянку. – А скуль ведаеш, што падкормка замежная? Што-небудзь на мяху было напісана? – Надпісу ня бачыў, а вось сам мех замежны… гэта ж адразу бачна. Я там адзін прыхапіў, ляжыць у адрыне. Магу падараваць… Думаў свайго парсюка падкарміць, ды бабы з комплексу казалі, ад той заразы племянны кабан скапыціўся. Слухаючы вадзілу, Рыгор дастаў нататнік, задуменна куснуў асадку, таропка напісаў: “Дзед Яўхім – 2 бутэлькі віна + бляшанка кілек у тамаце; Васька Лунёў – бутэлька віна”. Выдаткі расьлі, а грошай было небагата. Увечары падпіты (з Васькам Лунёвым выпілі яшчэ дзьве пляшкі), з мяхом на карку, Рыгор Налівайка ўбіўся ў хату. Жонкі, на шчасьце, дома не было і гэтым разам ніхто на вуха ня зьвягаў. Не разуваючыся, зайшоў у пакой, кулём абрынуўся на тахту. Хвіліну ляжаў з заплюшчанымі вачыма, а адчуўшы, што тахта круціцца пад ім, разьмежыў павекі і ўтаропіўся ў нізкую столь. На столі, як на экране, узьнік сьмяшлівы твар Ваські Лунёва. Неўзабаве твар задрыжэў, расплыўся, ператварыўся ў парсючыную пысу: вялізную, нахабную, з жоўтай біркай на віслым вусе. Сьвіньня рохкнула, загаварыла жончыным голасам: “Во паскуда, я поўзаю вокрач, падлогу мыю, а гэны ў гаўнадавах на тахту ўсьпёрся! І мех нейкі прыпёр… дзьверы не адчыніць… Чуеш?! Уставай, п’янюга!” Але Рыгор не варушыўся: спаў, шырока разявіўшы рот, уражаны тым, што сьвіньні, якіх кармілі замежным канцэнтратам, пачалі размаўляць жончыным голасам. Назаўтра балела галава і было моташна на душы. Да таго ж, жонка ад самай раніцы напяла нервы, і Рыгор рушыў на працу, нават ня сёрбнуўшы гарбаты. Матэрыял пра гераічныя будні мэліяратараў так і ня быў напісаны, таму, сьцярожка зазірнуўшы да Клавы, ён запытальна таргануў падбароддзем і з палёгкаю ўздыхнуў: Жох пайшоў на сустрэчу з замежнымі энтамолагамі (яны ехалі ў Мандрыкаўку цэлымі дэлегацыямі) і мусіў вярнуцца па абедзе. Сеўшы за стол, Налівайка абхапіў далонямі балесныя скроні. “Трэба ехаць на мясакамбінат”, – з гэтаю думкаю ўзяў са стосу чысты аркуш, зьбіраючыся пісаць матэрыял пра меліяратараў, і застыў, не даючы рады прыдумаць назву артыкулу. Учора Васька Лунёў, жонка якога працуе на комплексе, распавёў цікавыя рэчы. Замежны канцэнтрат, як высьветлілася, давалі не ўсяму пагалоўю, а толькі падсьвінкам нетутэйшай пароды ляндрас. Стаялі яны ў асобнай загарадцы і былі пазначаныя адмысловай біркай. Сутачныя прывагі сягалі трох кілаграмаў, што ў шэсьць разоў перавышала звычайныя нормы. Канцэнтрату давалі паўвядры на суткі; аднаго разу забыліся выцягнуць мех з загарадкі, дык адзін з кныроў абжэрся ды падох. І, што цікава, адгадаваных такім чынам сьвіней вазілі на Азярышчанскі мясакамбінат паасобку, ня блытаючы з астатнімі. Каб пазбыцца дакучлівых думак, Налівайка крэкнуў, падхапіў асадку. “Непазнавальна зьмянілася апошнімі днямі навакольле Пронінай сажалкі. Цішу дрымотнага балота абудзіла магутная тэхніка…” – напісаўшы гэта, Налівайка на хвіліну задумаўся, ізноўку – цяпер ужо з панічнымі ноткамі ў голасе – крэкнуў і з жарсьцю падзер напісанае. Жоху былі недаспадобы лірычныя пачаткі, таму, падхапіўшы новага ліста, Рыгор насупіў бровы, рашуча ўлёг у пісаніну. “З пачуцьцём глыбокага задавальненьня ўспрынялі жыхары Манд­рыкаўшчыны мудрае рашэньне ўраду распачаць працу па асушэньні балотнага масіву. Праца гэтая разгарнулася шырокім фронтам: адразу дзьве перасоўныя механізаваныя калоны прыбылі на мінулым тыдні ў раён вядомай сёньня на ўсю краіну Пронінай сажалкі”… – вочы перачыталі напісанае, пальцы яшчэ больш рашуча сьціснулі асадку, ды тут жа і абмяклі... – Ай, людцы, ратуйце! – нема закрычала за сьценкай сакратарка Клава. Расьціснуўшы нагою асадку, якая ўпала на падлогу, Налівайка выбег з кабінету. Па прыймальні, матляючыся ў бокі і сюд-туд б’ючыся ў манітор кампутара, лётаў аграмадны камарышча. – Ратуйце! – крычала Клава: сакратарка сядзела над сталом, захінаючыся ад мутанта газетнай падшыўкай. Рыгор выхапіў падшыўку, прыгнуў голаў, з усяго маху ляснуў па зумклівай пачвары. – Баюся я іх, – пралепятала сакратарка, не адрываючы вачэй ад мокрай плямы на сьценцы. Клавіна спадніца небясьпечна задзерлася і гэта не абмінула Рыгоравай увагі. – Толькі ж на хвіліну адчыніла, і вось – заляцеў, – сакратарка ўскочыла на ногі, абцягнула спадніцу, прычыніла разнасьцежанае вакно. – І чаго вы іх так баіцёся? – Налівайка паставіў на месца перакуленае крэсла. – Мінулай начы пракурорава жонка загарлала – жыве пада мной. Увесь дом падняла. Прыбеглі: што такое?! Аказалася, таксама камарышча ў вакно заляцеў. – І адкуль толькі гэтая зараза ўзялася? – Клава дастала з кайстры люстэрка, паправіла кучаравістую грыўку на лобе. Клавін муж, таксама журналіст, паехаў колісь на заробкі ў Ніжневартаўск, ды там і застаўся. Разьвядзёнка мела зграбную постаць, але з твару была прышчаватай, і мужчыны заляцаліся да яе толькі па-п’янцы. Аднойчы, пасьля навагодняй рэдакцыйнай гулянкі, Рыгор і сам завітаў да разьвядзёнкі “на каву”, балазе, жыла яна ў суседнім пад’езьдзе. Пра тую прыгоду даведалася Капіталіна, і потым ледзь не зжыла мужа са сьвету. – Я, між іншым, выведаў… сёе-тое, – Рыгор прыпаліў папяросу – першую ад раньня, – выглянуў у калідор. У рэдакцыйных пакоях панавала ціша: з прычыны адсутнасьці Жоха усе разьбегліся па сваіх справах. – На Агародніцкі комплекс нейкую халеру прывезьлі… канцэнтрат для адкорму сьвіней. Некалькі мяхоў сапсавалася і іх у Проніну сажалку ўкінулі. Вось камары таго канцэнтрату і нажэрліся… – І што… паелі і сталі памерам з вераб’я? – Клава з вясёлай усьмешкай падхапіла анучку, стала выціраць брудную пляму на сьценцы. – Дзеля такіх ператварэньняў неабходныя зьмены ў генетычным кодзе. Клавіна ўсьмешка ўпікнула Рыгорава самалюбства. Прышчавая разьвядзёнка будзе яго вучыць… Яго, журналіста са шматгадовым стажам, які пра тыя ж генна-мадыфікаваныя арганізмы свойчас напісаў праблемны артыкул… – Канцэнтрат давалі ня ўсім. Адабралі некалькі сьвіней, на вушы жоўтыя біркі пачапілі – ім і сыпалі. І на мясакамбінат вазілі паасобку, – голас Налівайкавы гучаў задужа рэзка. – Рыгор Іванавіч… ну што вы так расхваляваліся. Ну не хапала на ўсіх канцэнтрату… – у гэты момант знадворку грукнулі дзьверы і Клава, сеўшы за кампутар, закалаціла пальцамі па клавіятуры. “Пацягнуў чорт за язык, – падумаў Налівайка, нярвовай хадой ідучы ў свой кабінет, – цяпер поўдзе балабоніць: “Грышка… зусім здурнеў… камароў канцэнтратам корміць”. Аблаяўшы ў душы прышчаватую дурніцу і яе новага хахаля – загадчыка сельгасаддзелу Варыводу – гэта ён тупаў цяпер па калідоры, – Налівайка сеў дапісваць артыкул. ІІІ Сонца апошнім днём ліпеня паліла як мае быць. У Рыгора, пакуль чакаў аўтобуса, нават чорныя плямы паплылі ўваччу. Да таго ж, ехаць давялося стайма – у Азярышчы месьціўся вядомы на ўсё навакольле рэчавы кірмаш, а таму людзей у азярышчанскі аўтобус набілася як завязаць. Віснучы на цёплай ад сонца і чалавечых рук біле, Налівайка стоена пазяхаў, слухаў напаўвуха ўскудлачаных – у аўтобус сядалі з боем і лямантам – цётак. Усе размовы так ці йначай круціліся вакол камароў-мутантаў. – А ў мяне ж усенькі агарод нафтаю залілі, – бедавала цётка, што сядзела наперадзе, трымаючы ў руках кош з перасьпелымі малінамі. – Люська, нявестка Пракопаўны, нарадзіла раней часу, – казала ў адказ суседка – кірпатая цётка ў капронавай хустцы. – Пайшла пераймаць карову, а камарышча пад спадніцу ўбіўся. Крычыць гвалт, скача, а ніхто нічога не разумее. Тут жа ў полі і разрадзілася. – Ці жывы ж дзіцёнак? – спытала суседка. – Жывы. У рэанімацыі ляжыць. – Гэта ўсё Амерыка. Спачатку нам калараду падкінула, цяпер во ка­марышчаў падпусьціла, – прамовілі за сьпінаю, і той жа голас, ужо ня так гучна, удакладніў: – На комплекс нейкі амерыканскі парашок прывозілі. Сьвіньні даеш – яна праз тыдзень сто кілаграмаў важыць. Во як! – Хутка й мы ад таго мяса будзем што тыя кныры, – азвалася цётухна ў капронавай хустцы. – Налівайка наструніў слых, але аўтобус страсянула і пасажыркі загаманілі пра іншае: пра меліяратараў, якія абрабавалі вясковую краму, скралі ў Пракопаўны гусака, а потым кульнуліся на трактары з мосту ў рэчку. Пальцы да болю ў суставах сьціснулі цёплую білу. Наіўны чалавек! Ён ду­маў, што першым зьведаў тайну парсючынага канцэнтрату, а аказалася, што пра гэта ведае кожная вясковая цётка. Што ж… заставалася даведац­ца – куды накіроўвалася мяса ляндрасаў. Каб гэта высьветліць, ён і ехаў у Азярышча. Пра тое, як Рыгор выбіваў камандзіроўку, трэба было пісаць асобны разьдзел. Выбіваў два дні, слухаючы занудныя Жохавыя аргументы: “За межы раёну не даем… Пазвані па тэлефоне… Тэма неактуальная, мы пра сьвінакомплекс сто разоў пісалі…” Пра комплекс пісалі, а вось інтэрв’ю ў дырэктара мясакамбіната пра якасьць агародніцкай “сыравіны” ніхто ніколі ня браў. І Жох, дзівуючыся настырнасьці падначаленага, якога дагэтуль цяжка было кудысьці выправіць, хукнуў урэшце рэшт на пячатку і пазначыў ёю камандзіровачнае пасьведчаньне. Скочыўшы з аўтобуса, Налівайка выцер насоўкай упрэлы твар, хацеў быў спытаць – у якім баку мясакамбінат (бываць у Азярышчы дагэтуль не даводзілася), ды тут порсткі ветрык дыхнуў у твар агідным смуродам, паказваючы накірунак, якім трэба ісьці. Ён шыбаваў пыльнай вуліцай, моршчыўся ад смуроду, а пачуўшы немае каровіна рыканьне нават падупаў духам: за ўсё сваё жыцьцё Рыгор курыцы не засек, а тут адразу сотні няшчасных жывёлаў ішлі пад нож рэзьніка. Камбінат сьмярдзеў на цэлы сьвет і дыміў высокім комінам за два кіламетры ад гораду. Пакуль датупаў да прахадной, дык вушы й ноздры забіла пылам: пыл ляцеў з-пад колаў рэфрыжэратараў, засьціў вочы, скрыпеў на зубах і таму, пабачыўшы ля прахадной воданапорную калонку, герой нашага аповеду зьняў кашулю і з захопленым рыкам убіўся пад ледзяны струмень. Кучаравая, чымсьці падобная да Клавы сакратарка падазрона зірнула на мокрага наведніка, а пабачыўшы карэспандэнцкае пасьведчаньне, паведаміла, што дырэктар у адпачынку, галоўны інжынер у камандзіроўцы і з усяго начальства на месцы толькі галоўны тэхнолаг. Да яго Налівайка і накіраваўся. Галоўны тэхнолаг, круглявы дзядзька з бліскучай лысай галавой, сустрэў наведніка пахмурна. – З якой вы газеты? – працэдзіў, не ўздымаючы вачэй, ды пачуўшы пра Мандрыкаўку ўраз пажвавеў. – Ну, як там вашыя камары? Лютуюць? Да нас яшчэ, дзякуй богу, не даляцелі. Наведнік састроіў блазнаватую гімору, ня ведаючы – што сказаць у адказ, ды тут гаспадар кабінету загаварыў пра іншае. – Добра, што вы прыехалі, – тэхнолаг выцягнуў са стальніцы жмут папераў. – Мы Аляхновічу ўжо тры рэкламацыі накіравалі – ніякага водгуку… Гартаючы паперы, тэхнолаг укінуў у рот цыгарэту, і наведнік запабежліва пстрыкнуў запальнічкай. – Убойная вага не вытрымліваецца, тэхналогія адкорму парушаецца, падскурнага тлушчу – да 45 адсоткаў… – тэхнолаг пусьціў аблачыну шызага дыму, прымружыў левае вока. – Вось, дадзеныя апошніх замераў… Таўшчыня сала супраць шостай рабрыны сягае васьмі сантыметраў. Пры норме два-тры сантыметры! Вы там занатоўваеце? – Занатоўваю… – азваўся Рыгор, крэмзаючы дзеля прыліку ў нататніку. Галоўны тэхнолаг добрых паўгадзіны распавядаў пра хібы беконнага адкорму на Агародніцкім сьвінакомплексе, аж пакуль карэспандэнт, адгарнуўшы ў натаніку чарговую старонку, не запытаў: – А як ідзе адкормліваньне ляндрасаў? Тэхнолаг ураз наструніўся, прыпаліў новую цыгарку. – Думаю, пра гэта ня варта пісаць, але калі вы асабіста цікавіцеся, дык магу паведаміць, што апошнім часам у гаспадарках вобласьці пачалася праца па ўкараненьні новай высокапрадукцыйнай пароды ляндрас, – тэхнолаг загаварыў з напружаньнем у голасе. – Гэта тыповая беконная парода, выведзеная напачатку 20-га стагоддзя ў Даніі. Кныры важаць да 300 кіло, маткі – 200-250… На адзін кілаграм прывагі ідзе ў сярэднім 3,9 кармавых адзінкі… “Чмуту пускае. Відаць, гэтага плешака папярэдзілі, каб шмат не балбатаў”, – Налівайка кашлянуў, адгарнуў старонку нататніка. – А якім чынам рэалізуецца мяса? На лысай галаве галоўнага тэхнолага цьмяна бліснулі кропелькі поту. – Я, выбачайце, рэалізацыяй прадукцыі не займаюся. Праз тыдзень зьявіцца дырэктар камбінату – да яго і зьвяртайцеся з падобнымі пы­таньнямі. Гаспадар кабінету замітусіўся, піхнуў паперы назад у стальніцу і, на знак заканчэньня размовы, падняўся з крэсла. – Газету надашліце! – крыкнуў пляшак усьлед журналісту, але той не адказаў, адно бразнуў дзьвярыма. Пару хвілінаў Налівайка стаяў у цяньку, на ганку камбінатаўскай прахадной, дасмоктваў папяросіну. Дарма ён засьвяціўся, спытаўшы пра рэалізацыю. Цяпер гэты лысы – Рыгор з глухім сьвістам выпусьціў дым – пачне званіць начальству, улякнутым голасам дакладваць: нейкі журналіст цікавіцца ляндрасамі. А ён яшчэ, здуру, сказаў, што прыехаў з Мандрыкаўкі, і паказаў пасьведчаньне. Толькі цяпер адчуў Рыгор, у якую небясьпечную справу ўбіўся і, дасмаліўшы папяросу, з зайздроснай дакладнасьцю шпурнуў недапалак у сьметніцу: сьметніца лена дымілася на супрацьлеглым канцы ганку. Трэба было не да тэхнолага цягнуцца, а распытаць кіроўцаў рэфрыжэратараў. Якраз адзін з рэфрыжэратараў выязджаў з камбінатаўскіх брамаў і Налівайка ў два скокі зьбег з высокага ганку. – Падкінь да гораду! – крыкнуў маладому, па пояс голаму кіроўцу, і той спыніў машыну. Дэрмацін сядзеньня прыпёк азадак так, што Рыгор нават войкнуў. – Сьпёка тут у вас, – прамовіў журналіст, прыўзьнімаючы па чарзе то правую, то левую кумпячыны. Кіроўца кіўнуў на знак згоды і, зірнуўшы на бокі, выехаў на дарогу. Хлопец, па ўсім бачна, быў негаваркі. Між тым да гораду было блізка і трэба было ўсчынаць гаворку без прэамбул. – А што… ляндрасаў даводзілася вазіць? – запытаўся Налівайка. Кіроўца, паддаўшы газу, перапытаў: – Якіх ляндрасаў? – Сьвіней… з жоўтымі біркамі на вушах. Хлопец працёр анучкай запыленую шыбу. – Я жывых сьвіней не важу. Толькі тушы. – А куды возяць тушы… ну гэтых… што з жоўтымі біркамі? – А халера іх ведае, – выдыхнуў хлопец, вылаяўся, абмінаючы нейкую цётухну, што стаяла на дарозе, і да самага горада не прамовіў ні слова. А калі пасажыр адчыніў дзьверцы, зьбіраючыся выбрацца з машыны, нечакана, з разважнасьцю ў голасе зазначыў: – А сапраўды, гэтых ляндрасаў у агульную кучу ня кідалі. Мішка Бахар, мой зьменшчык, загрузіўся аднойчы… ужо і за брамы выехаў, дык дагналі, загадалі тону выгрузіць і новых туш укінулі. Быццам не адна халера – якое дурням мяса есьці. – Якім дурням? – Ну гэтым… з Кашынскай псіхушкі. – І далёка да той псіхушкі? – Трыццаць кіламетраў. Якраз у той бок еду. Налівайка, які ўжо стаяў адной нагой на падножцы, плюхнуўся на сядзеньне, пацёр потныя далоні і камандзірскім голасам загадаў: – Едзем да псіхаў! Кашынская псіхушка месьцілася ў старасьвецкай двухпавярховай будыніне з калонамі ля ўваходу. Атачалі будынак высокія дрэвы, на вершалінах якіх гарлалі вароны, і Налівайка, выглядаючы сярод буйнага зяленіва гарластых птушак, бязгучна прашаптаў: “Як на могілках”. Наўкол было пустэльна, адно ў расчыненым вакне на другім паверсе тырчэла жаночая галава ў белым лекарскім каўпаку. Кабета смаліла цыгарэту. – А дзе хворыя? – запытаўся Рыгор. – “Ціхі час”, – патлумачыла кабета, выкінуўшы недапалак. Сьцены доўгага калідору былі пафарбаваныя атрутна-зялёнай фарбай, на дзьвярах віселі дыхтоўныя клямкі і кожны крок трывожным водгульлем каціўся па калідоры. Шукаючы ў прыцемку шыльду з надпісам “Галоўны лекар”, Рыгор падумаў: “Як у вязьніцы”. Галоўным лекарам аказалася тая самая кабета, што тырчэла ў вакне. Гэтым разам Налівайка вырашыў не паказваць пасьведчаньня. Адрэкамендаваўся карэспандэнтам абласной газеты, спраўным рухам разгарнуў нататнік. – Да нас паступіў сігнал, што хворыя не атрымліваюць належнага харчаваньня. У прыватнасьці, заніжаная норма спажываньня мясных прадуктаў. Лекарка няўцямна міргнула вачыма, а потым, па прыкладу лысага тэхнолага, пацягнула шуфляду стала. – Ня ведаю – хто вам падае такія сігналы, – лекарка з такім імпэтам стала перабіраць паперы, што каўпак зьехаў з патыліцы на паскубаныя бровы, – але гэта патэнцыйна наш кліент. – Я вам больш скажу. Ранейшым часам мы сапраўды адчувалі недахоп мясных прадуктаў, пра што неаднаразова інфармавалі абласную ўправу аховы здароўя. Сёлета ж – я нават ня ведаю, з якой прычыны – мы атрымліваем сьвініны ў пяць разоў больш за норму. Вось, можаце паглядзець накладныя. На шчоках галоўнай лекаркі, як тое ружовае віно на сурвэтцы, праступіў хваравіты румянец. “Крадзе. Вунь як усхвалявалася. Ну нічога. Вылезе табе гэтае мяса не з таго месца”, – апанаваны такімі думкамі, Налівайка чыркнуў у нататніку: “У пяць разоў перавысілі норму” – і, дэманструючы журналісцкую турботу, пачухаў асадкай пераносьсе. – Ну, а як з медычным даглядам? Лекарка паправіла на галаве каўпак. – Стан здароўя нашых пацыентаў знаходзіцца пад самым пільным кантролем… Пад носам галоўнай лекаркі абудзіўся тэлефон і яна, кінуўшы: – Прабачце, – падхапіла слухаўку. Слухаўка непрыемна зумкнула, суразмоўніца залыпала вачыма, з лякам у голасе прамовіла: – Так, у мяне… – Шчыльна прыціснутая да вуха слухаўка пакінула зумкаць, і лекарка, працяўшы наведніка падазроным зіркам, пралепятала: – Я ўсё зразумела. – На жаль, ня маю больш часу, – прамовіла галоўная лекарка, кінуўшы слухаўку на вагар. – Трэба рабіць агляд хворых. “За мною ўжо сочаць”, – непрыемная думка гэтая кранула душу, калі Рыгор ішоў цёмным калідорам да выхаду. Лекарцы – яна тупала зза­ду – відочна патэлефанавалі, загадаўшы не даваць аніякай ін­фар­мацыі. Ад зыркага сонца, што асьляпіла вочы, ён нават згубіў арыентацыю. Лекарка падхапіла Рыгора пад руку, паказала, у які бок трэба ісьці. Ён ужо заварочваў за рог будынку, як аднекуль з-за тоўстых сьцен здушана выгукнулі: – Паведамце на волю: мяне тут трымаюць пяты год! Я здаровы чалавек! Мяне клічуць… – Небарака назваў прозьвішча, але Налівайка дакладна не разабраў. Ён зірнуў на лекарку, якая па-ранейшаму ішла сьледам, і тая крутнула пальцам каля скроні. У Азярышча вярнуўся адвячоркам. Аўтобусы ўжо не хадзілі, таму ён уладкаваўся ў гасьцініцу, пазнаёміўся з нейкімі камандзіраванымі, піў два дні, і грошы на дарогу давялося пазычаць у калегаў з азярышчанскай газеты. Падчас начной п’янкі на яго найшло творчае натхненьне. Адсунуўшы ў бок пляшкі, Рыгор накрэмзаў інтэрв’ю з галоўным тэхнолагам мясакамбінату, і зьявіўся да Жоха не з пустымі рукамі. Захінаючыся ад перагарнага духу, Іван Пятровіч прагледзеў няроўным почыркам напісаны тэкст – называлася інтэрв’ю “Агародніцкія сьвіньні – лепшыя ў сьвеце”, – узьняў на падначаленага дапытлівыя вочы: – Кажуць, Рыгорка, ты пінкертонаўшчынай заняўся. Гойсаеш па воб­ласьці, нейкі кампрамат шукаеш. – Ужо знайшоў, – сказаў, як адрэзаў, падначалены, і Жох, мрукнуўшы: – На бадавень лезеш, – загадаў адкласьці ўсе справы і йсьці а дванаццатай гадзіне на паседжаньне камісіі па ліквідацыі камара-мутанта. Балела і кружылася галава, а тут яшчэ цягніся на нейкае паседжаньне… Налівайка ўвалістым крокам зайшоў у свой кабінет, памацаў даланёю патыліцу, і нечакана ў вачах ягоных бліснула вогненная яска. Ён плюхнуўся ў крэсла, выцягнуў са стосу чысты аркуш, размашыста напісаў: “Сябрам надзвычайнай камісіі па ліквідацыі камара-мутанта ад намесьніка галоўнага рэдактара газеты “Мандрыкаўскі весьнік” Налівайкі Р.І… – у гэтым месцы намесьнік рэдактара прыкусіў асадку і з яшчэ большай рашучасьцю, буйнымі літарамі вывеў: ЗАЯВА”. Як на добры лад, заставалася даведацца – якая фірма прадукавала канцэнтрат, і хто даў дазвол на правядзеньне вар’яцкага эксьперыменту над жывымі людзьмі. Налівайка так і напісаў у заяве: “вар’яцкага эксь­перыменту”. Аднак шукаць прадукароў – гэта ўжо не ягоная справа, дый рукі ў яго дзеля гэтага кароткія. “Відавочна, – пісаў Налівайка, – што канцэнтрат, ад якога сьвіньні тлусьцеюць як на дражджах, выраблены за мяжою, і што дзеля эксь­перыменту па засваяльнасьці падазронага ва ўсіх дачыненьнях мяса былі абраныя самыя безабаронныя і няшчасныя людзі – пацыенты псіхіятрычнай лякарні”. Прыканцы, хвіліну падумаўшы, Налівайка пазначыў рэквізіты апытаных ім сьведкаў, а ў пастскрыптуме пазначыў суму выдаткаў, змарнаваных пад час камандзіровак, прыплюсаваўшы туды і грошы, прапітыя ў Азярышчанскім гатэлі. Уклаўшы аркушык у капэрту, ён лізнуў цупкі ражок, правёў па капэрце зьнямелым пальцам і, на знак заканчэньня вялікай працы, грукнуў кулаком па стале. Тае начы Налівайка доўга ня мог заснуць. Было задушна, у паветры вісеў густы пах нафты, ад якога млела сэрца, смылелі пяткі і карцела некуды бегчы. Да таго ж бурчэў пусты жывот і да млосьці хацелася есьці. Жонка з Люськаю зьехалі на пагасьціны да цешчы, таму даводзілася перабівацца куфлем піва ды сухой рыбай, вязанку якой прынёс надоечы Лёшка Кабякоў. Тыдзень прамінуў, як ён перадаў заяву ў камісію, але адказу дагэтуль не было. І перадаў жа ў рукі надзейнаму чалавеку – Леаніду Сяргеевічу, таму самаму даўгалыгаму інтэлігенту, які апошнім часам, з-за адсутнасьці таўстуна Фартуната, старшыняваў у камісіі. Кожнае начы, закінуўшы рукі за патыліцу, Налівайка ўяўляў сябе героем газетных артыкулаў і тэлевізійных рэпартажаў: сьціплы журналіст мясцовай газеты… разгадаў тайну зьяўленьня мутантаў… наступіў на хвост уладным хабарнікам, што далі дазвол на правядзеньне злачыннага эксьперыменту… папярэдзіў сьвет аб наступствах укараненьня кармоў, якія выклікаюць зьмену генетычнага коду… Цяпер ён таксама ляжаў, закінуўшы рукі за голаў, і галава поўнілася трывожнымі думкамі і прадчуваньнямі. “А можа і сапраўды, як казаў Жох, ня варта лезьці на бадавень? Ліха яго ведае – каму там давалі хабар. Можа, якім высокім урадоўцам?.. Расьціснуць, як таго камара”. Сёньня ён мусіў адбываць радоўку ў добраахвотнай пажарнай дружыне, але не пайшоў. Добра блукаць па лесе, падсілкаваўшыся. А галодны ад аднаго паху нафты з ног валіцца. Налівайка роспачна, з пакутлівым сіпам у грудзёх, уздыхнуў, і чуйны нос ягоны казытнуў моташлівы пах гары. Нос з шумам увабраў паветра, але гэтым разам нічога, апроч нафтавага смуроду, не пачуў. На мінулым тыдні навакольны лес ужо займаўся агнём. Небарака Мусьлін, ліквідуючы пажар, нават спаліў бровы. Гарэла, праўда далёка, ці не ля самай Пронінай сажалкі. – Што ж гэта будзе, як загарыцца паблізу? – уголас прашаптаў начны летуценьнік, і зноўку, цяпер ужо на поўныя ноздры, адчуў пах дыму. Колькі часу ён ляжаў, стоена лыпаючы павекамі, а пачуўшы далёкія воклічы, спалоханай птушкай кінуўся да вакна. З суседняга пад’езду, на хаду зашпільваючы нагавіцы, выбег ягоны калега Варывода. “Ад Клаўкі выкуліўся”, – мільгнула ў галаве. Вытыркнуўшыся з вакна па самы пояс, Налівайка голасна крыкнуў: – Што здарылася? – Хлявы гараць… на Луначарскага, – Варывода крыкнуў яшчэ нешта ды Налівайка не дачуў: па вуліцы, надрыўна скуголячы на паваротах, ляцела пажарная машына. Пакуль, мерна бразгаючы эмаліраваным вядром, бег на вуліцу Луначарскага, агонь увабраўся ў сілу і палымніца злавесным зьзяньнем замітусілася па небу. – Што вы ўсе з вёдрамі?! Сякеры нясіце! – крыкнулі наперадзе і Налівайка пазнаў Мусьлінаў голас. – Хлявы стаялі за дамамі, усутыч да лесу, і трэба было ламаць платы, каб праехала пажарная машына. Зачапіўшыся за шланг, Налівайка выпусьціў з рук вядро, аберуч схапіўся за штыкеціну. Валілі плот адразу чалавек дзесяць. Нарэшце, пад агрушальны трэск сухога дрэва, агароджу павалілі, і Налівайка ледзь пасьпеў адпаўзьці, бо адразу ж на павалены плот з натужлівым рокатам узьехаў чырвоны “Зіл”. – А куды ж вы на градкі едзеце! – закрычала нейкая кабета ды адразу ж і аціхла, бо ў гэты момант страха аднаго з хлявоў абрынулася, пусьціўшы ў неба слуп вогнепырскіх ясак. Машына пайшла на разварот, пажарныя замітусіліся вакол шлангаў, у гэты міг вогненнае нутро пажару здрыганулася, у неба паляцелі зыркія вужакі, і пажарныя, утуліўшы галовы ў плечы, кінуліся прэч ад машыны. Па раўчуку, што быў пракапаны ўздоўж агароду, ручаілася вогненная лава. – Бочка… бочка выбухнула! – гукнулі пад бокам. – Якая бочка? – уголас падумаў Налівайка, захінаючы твар ад нясьцерпнай сьпёкі, і тут жа ўцяміў: бочка… з нафтаю… хтосьці гаспадарысты сьцягнуў да прыхаваў у сараі. Лава разьлілася па агародзе і ў пажарнай машыны загарэліся заднія скаты. Машына тузанулася, спрабуючы ад’ехаць убок, але, ня здолеўшы праехаць і пару метраў, спынілася. – Людзі добрыя, а што ж гэта робіц-ца-а! – нема загарлала кабета – тая самая, што бедавала за градкі, – і пад ногі Налівайку з віскатам выкаціўся ўвішны падсьвінак. Праз хвіліну, ратуючыся ад агню, Рыгор бег ўздоўж вуліцы, і адурэлы ад людскога вэрхалу падсьвінак тыцкаўся яму лычом у пяткі. У рэдакцыі гарэла сьвятло, а ў жоўтым прастакутніку вакна варушылася пахілая Жохава постаць. – Гал-ло! Гал-ло! Гал-ло, йопп… – абзывалася на калідоры гулкае рэха. Заляцеўшы ў кабінет, Налівайка захліпана перавёў дых. – Ну што там? – запытаўся рэдактар, кінуўшы слухаўку на вагар. – Луначарская гарыць. У хляве бочка з нафтаю выбухнула, дык адразу дзьве хаты агнём заняліся… і пажарная машына згарэла… Хвілінаў дзесяць Жох спрабаваў некуды датэлефанавацца, потым плюнуў з адчаю, і яны падаліся з рэдакцыі. Пажар разгараўся як мае быць. Ужо ня толькі вуліца Луначарскага, але, падобна, і суседнія вуліцы палалі барвовым агнём, і ад задушлівай гары было не прадыхнуць. Жох, вядома ж, шыбаваў у выканкам. “Вось яно… нутро чынадрала, – падумаў Налівайка, пазіраючы на пахілую Жохаву сьпіну, – без дырэктывы і ўласную хату тушыць ня будзе”. У райвыканкаме было поўна народу. З расчыненых дзьвярэй даляталі тэлефонныя размовы ў перамешку з мацюкамі й адчайдушнымі патрабаваньнямі абудзіць некага. Ля прыёмнай Цацохі стаяў невялікі натоўп. І хаця ўсе наўкол маўчалі і цягнулі шыі, загадчык агульнага аддзелу Абакуновіч – ён стаяў у дзьвярной пройме – трос кулакамі і злавесна сыкаў: – Ціха! Ціха!.. – Ужо выехалі?! – сіпла гарлаў Цацоха па тэлефоне. – Колькі?... Гэтага мала. Патрэбна як мінімум дваццаць машын, – гаворка, па ўсім бачна, ішла пра “пажаркі”. – У нас тут няма чым дыхаць, агонь перакінуўся на навакольны лес. Якія будуць указаньні? Што? Часовая эвакуацыя? Так… зразумеў… Жанчын і дзяцей? Неадкладна прыступаем! – Усе чулі? – гракнуў Цацоха з кабінетных лёхаў. – Зараз жа ідзіце па хатах, зьбірайце дзяцей і жанок! Налівайка першым выбег з будынку і вякліва закашляўся. Едкі дым перацяў дыханьне, выціснуў з вачэй палыновую сьлязіну. Краем сьлязьлівага вока угледзеў: па пляцы, з бусаком на плячы, бег чалавек з завязаным анучай ротам. Не спыняючы хады, Налівайка сьцягнуў кашулю, потым майку, падбег да калонкі, каб намачыць майку халоднай вадой, і чалавек з бусаком, які таксама падбег глынуць вады, задыхана патлумачыў: – Пасцаць трэба на тканіну. Тады не задыхнешся. Налівайка піхнуў голаў пад струмень, страсянуўся, як той сабака, і замёр, уражаны: у канцы вуліцы гарэла, страляючы шыбамі, пажарная частка. Вуліца Луначарскага згарэла дарэшты. Папялішчы дыхалі малочным дымам, і дзьве пажарныя машыны яшчэ залівалі агонь з бранспойтаў. Астатнюю тэхніку перагналі ў лес: там, адразу ў некалькіх мясьцінах, лютавалі пажары. Мусьлін стаяў ля свайго дому, дакладней, ля белага коміну, што ўздымаўся пасярод счарнелага, агнём пакарабачанага скарбу. У руках сябрук трымаў абгарэлы сьцяг пажарнай каманды. Верх форменнай Мусьлінаўскай фуражкі згарэў, і чырвоная лысіна ягоная зьлёгку дымілася. – Вось яно як… – ціха прамовіў Мусьлін. Налівайка хацеў сказаць нейкія прачулыя словы, нават зьлёгку застагнаў, зьбіраючыся з думкамі, але нічога такога не прыдумаў, адно спачувальна ляпнуў інсьпектара па плячы. Інсьпектар дрогкімі пальцамі крануўся аксаміту напалову абгарэлага сьцяга. – Вынес… з пажарнай часткі. У горле Налівайкавым захрас халодны камяк. “Дамо… на першую паласу… з абгарэлым сьцягам…” – маракуючы, які подпіс даць пад газетным фотаздымкам, Налівайка заплюшчыў вочы, бязгучнымі вуснамі прашаптаў: “Ён першы ступіў у агонь”. Непадалёку кашлянулі. Не азіраючыся, сябры пазналі Лёшку Кабякова. Лёшка ціхенька, не раўнуючы, як кот, падышоў, стаў поруч. На галоўбуху былі сьветлыя, не кранутыя пажарам, нагавіцы, і Налівайка незадаволена падумаў: “Хаваўся, відаць, недзе”. – Я ўжо дахаты зьбегаў, пераапрануўся. А то ў штанах калашына згарэла, – Лёшка гэтым разам не шапялявіў. – Шукаў новыя штаны, і сківіцу знайшоў. Пад ложкам ляжала, – паведаміў галоўбух. – Налівайка перавёў дых і падумаў, што Лёшка, наогул, цудоўны чалавек і добры сябар. Яшчэ пару хвілінаў маўчалі, потым усе разам паглядзелі на закураны бітон, які стаяў на печы. Не згаворваючыся, Налівайка з Кабяковым рушылі на папялішча; сьцярожка, выбіраючы, дзе стаць, прабраліся да печы. Бітон быў цёплы, амаль гарачы. – Калі ўскіпеў быў, дык градусаў не засталося, – прамармытаў Мусьлін, выглядаючы на папялішчы якую пасудзіну. Бітон быў па край поўны, і да калонкі яго несьлі з крэканьнем і частай зьменай рук. Пад халодным струменем бражка хутка астыла. Мусьлін, на правах гаспадара, адкінуў накрыўку і ў нос ударыла ядрана-хмельным духам. Селі тут жа, пры дарозе. Мусьлін з невядомай прычыны перахрысьціўся, зачэрпнуў з бітону пакарабачанай конаўкай. Бражка добра ўстаялася: ад выпітага Налівайку адразу ж закружылася галава. – Вот яно як атрымалася… – са стогнам вымавіў Мусьлін, выціраючы пераносьсе брудным рукавом. – Думаў пляменьніка жаніць… бражкі паставіў… а тут… і вясельле разладзілася, і хата згарэла. Налівайка з Кабяковым разам уздыхнулі, а Мусьлін, чэрпнуўшы поўную конаўку, змахнуў няпрошаную сьлязіну. – Сёньня, як дэпо тушылі, верш склаўся… – Прачытай, – прамовіў, змагаючыся з халодным камяком у горле, Налівайка, і Мусьлін пранікнёна залыпаў абпаленымі вейкамі. —“Бывай, мая Мандрыкаўка, бывай…” – прадэкламаваў Мусьлін, ды голас ягоны асекся, а вочы зьехалі да пераносься. – Вялізны камарышча завіс перад перапэцканым у сажу інсьпектаравым носам і, даўшы кругаля вакол задымлінай галавы, сеў на край пакарабачанай конаўкі. – Ах ты, бл-ляха! – ня ведаючы, чым хвастануць камарышчу, Мусьлін сьцягнуў з галавы абгарэлую фуражку, ды Налівайка затрымаў ягоную руку. – Не чапай… хай сёрбне. Камарышча панурыў нос у конаўку, неўзабаве хітнуўся, загуў на нізкіх частотах і, стукнуўшыся аб Кабяковы лабешнік, паляцеў вінтом у бок абгарэлага хмызьняку. – Наш чалавек, – выдыхнуў Мусьлін, а Кабякоў, паціраючы лабешнік, незадаволена прамырмытаў: – Палову Мандрыкаўкі спалілі, нафтаю сьвет залілі, а гэтая зараза як лётала, так і лётае. І скуль толькі ўзялася? – Усё з-за канцэнтрату, – Налівайка прыклаўся да конаўкі, а сябрукі на міг працьверазелі і ўтаропіліся на журналіста. Нетаропка, раз-пораз сёрбаючы бражку, Налівайка распавёў пра канцэнтрат, згадаў свае паездкі ў Азярышча й Кашына, і Мусьлін, насунуўшы на голаў фуражку, уражана прагугнеў: – Што робяць, гады! – а памаўчаўшы, няўцямна запытаў: – А чаму яны ў Афрыку не павезьлі? Там можна ня толькі сьвіней, але й людзей канцэнтратам карміць. – Афрыка далёка. А тут усё пад бокам. Думаю, нам гэтую халеру з Расеі падкінулі. Хабар, вядома, некаму далі… і немалы. Кабякоў таксама сп’янеў, але думку выказаў цьвярозую: – Дарма ты, Рыгор, палез у гэтую справу. Тут могуць і галаву адар­ваць. – Што ж… так і будзем у дзьве сапёлкі сьвістаць? – чэрпаючы бражку, Налівайка бразнуў конаўкай па бітону. – Вы зірніце наўкол… Бачыце, што робіцца? Усе трое п’янавата крутнулі галовамі. Вуліца патанала ў дымнай смузе і людскія постаці краталіся ў ёй раз­мытымі зданямі. Выяўна была бачна толькі скурчаная бабуля, якая стаяла непадалёку, поркаючыся сукаватым друком у папялішчы. Уначы дзяцей і жанок вывезьлі за горад, аднак бабуля чамусьці ня зьехала. – Нарабілі бяды, – прамармытаў Мусьлін, голасна ікнуў, а перахапіўшы ўмольны позірк Налівайкі – той прасіў прачытаць верш, – страсянуў галавой і засяроджана паглядзеў на дарогу. Па гасьцінцы, абмінаючы павалены слуп з “барадой” пераблытанага дроту, ехала машына “хуткай дапамогі”. Наперадзе, поруч з кіроўцам, сядзеў Жох і махаў рукой. Пад’ехаўшы бліжэй, Жох вытыркнуўся з прачыненага вакна, з нецярплівасьцю крыкнуў падначаленаму: – Сядай, цэлую гадзіну цябе шукаем! Налівайка не зьдзівіўся, калі яго запрасілі ў машыну. Бянтэжыла толькі, што гэта была “хуткая дапамога”. Цэлы тыдзень, з таго моманту, калі перадаў заяву, ён чакаў прыезду суворых сьледчых. Тых самых, якія мусілі разабрацца ва ўсёй гэтай гісторыі і вывесьці на чыстую ваду ўладных хабарнікаў. І вось, як аказалася, ён сам едзе да сьледчых у кампаніі бялявага, зусім яшчэ маладога хлопца – вадзілы “хуткай дапамогі”. За вакном праплыла куча дымнага хломазду – усё, што засталося ад “Эрыдану”, і Налівайка заплюшчыў вочы. Хлопец штосьці казаў пра пажар, пра камароў-мутантаў, але размаўляць не хацелася. Налівайка прамармытаў штосьці дзеля прыліку, спытаў – ці не ў сталіцу едзем? – а калі хлопец усім целам кіўнуў, аддзьмуўся і прытуліў патыліцу да сьпінкі сядзеньня. Ён паспрабаваў сфармуляваць – што будзе казаць сьледчым, але стома ды бражны хмель заблыталі думкі. Вадзіла яшчэ нешта пытаўся, але Налівайка ўжо мерна соп, бязвольна матляючы галавой на паваротах. Спаў ён доўга, цэлую гадзіну. Зрэдзьчасу схамянаўся, асавела пазіраў на дарогу, потым зноўку зьмежваў павекі, і толькі злавіўшы заспаным позіркам дарожны паказальнік: “Кашына”, – ачуўся й запытаў: – Чаму з гасьцінца зьвярнулі? – Спачатку ў Кашына заедзем, – адказаў вадзіла, паддаўшы газу. “Сьледчая група перш-наперш наведала Кашынскую лякарню. Ды яно і зразумела. Менавіта тут псіхічна хворых людзей кармілі атрутным мясам. Адсюль і трэба пачынаць раскручваць злачынны клубок”, – у сьвядомасьці пісаліся радкі выкрывальніцкага артыкулу. Наперадзе зялёнай сьцяной паўсталі высозныя ліпы, мільгнулі між стаўбуроў белыя калюмны, і тутэйшыя вароны, перакрыўшы рокат легка­віка, віталі гасьцей бязладным граем. Назаўтра яго абудзілі галасы знадворку. Налівайка борздка скаціўся з ложку. На каленях, са зьвязанымі за сьпінай рукамі, падаўся да закратаванага вакна. – Людзі! Усе, хто мяне чуе! Я Рыгор Налівайка, журналіст, маю сур’ёз­ную інфармацыю! Галасы знадворку аціхлі, нехта рагатнуў і галоўная лекарка – Налівайка пазнаў ейны сіплавата-пракураны голас, – прамовіла: – Новы пацыент. Прывезьлі ўчора. Шызафрэнія параноіднай формы. Лекарка згадала нейкія медычныя тэрміны, галасы аддаліліся, Налі­вайка роспачна стукнуўся лобам аб жалезныя краты, а потым зноўку прыслухаўся. – Гляньце, вунь ён! А вунь яшчэ два лятуць… а якія вялікія! – загарлалі непадалёку і на бяскроўных вуснах новага пацыента адбілася злавесная ўсьмешка.