Вінцэсь Мудроў

_____________________ Сьцяг над царквою. Аповед	– Ну, ці бачыш што? – крыкнуў Ясь, захінаючыся далоньню ад зыркага сонца. Брат сядзеў на вільчаку й неадрыўна глядзеў у “лар­нету”. – Царкву бачу… уся аблупілася, – Кастусь пацёр кулаком вока, ізноў прыпаў да акуляру. – Ліпа з бусьлянкай! Гэта ля дзядзькавай хаты! На ганак, на хаду завязваючы новую хустку, выбегла маці. Крутнуўшы галавой, яна адбегла да плоту, таксама прыкрыла вочы далоньню. – А я гляджу – чаго гэта парахня са столі сыплецца. А ну злазь… страху абваліш! – Дзядзькаву хату выглядаю, – гукнуў Кастусь і маці ўраз палагаднела. – Ну, ці бачыш што? – паўтарыла маці Яськавы словы, тузануўшы ражкі паркалёвай хусткі. – Хмель усё захінае. Царкву вось бачу: пашарпаная ўся, і крыжоў няма. – А Божухна… – маці таропка перахрысьцілася, засяроджана – усё адно, як перад чыхам, – зірнула на сонца. – Злазь, Косьцік, а то памежнікі ўбачаць. Кастусь, ці папросту Косьцік, як яго звалі ў вёсцы, вучыўся ў Вільні на каморніка і толькі дзесяць хвілінаў таму ўбіўся ў родную хату. Прыехаў на вакацыі. Выцершы шчаку пасьля матчыных пацалункаў, ён выклаў на стол падарункі: паркалёвую, у дробны гарошак, хустку, пачак македон­скага мультану, бляшанку манпасье, выпіў нагбом гладыш малака, дастаў з плецака “ларнету” – левую палавіну старога цэйсаўскага біноклю, і пад роспачныя матчыныя воклікі: “Паеж з дарогі!” – выбег на двор. Ад мяжы да іхняй хаты было паўвярсты. Яшчэ пазалетась, стоячы на ганку, можна было пабачыць саламяныя стрэхі хатаў: за кардонам стаяла вёска Качановічы, дзе жыў дзядзька Ахрэм, родны матчын брат. Цяпер жа саветы паставілі ўздоўж мяжы высачэзныя жэрдкі, насадзілі ці то хмелю, ці то яшчэ якога павою, і зялёная агароджа прыхавала ад вачэй і Качановічы, і ўвесь закардонны сьвет. – Хмель захінае. Трэба ад дзядзькі Базыля зірнуць, – прамовіў Косьцік, зьлезшы долу. – Хата дзядзькі Базыля, яшчэ аднаго матчынага брата, стаяла на гары і адтуль, хіба, можна было штосьці ўгледзець. Прагная Ясьчына рука падхапіла цёплую навобмацак “ларнету”. – Дзе ўзяў? – Вымяняў… у аднаго габрэя. Ня ведаючы – куды зірнуць, Ясь наставіў “ларнету” на пеўня, што хадзіў па двары. – Ды куды ты наставіў? Вунь, у канец вуліцы зірні… Ясь зірнуў у той бок куды паказаў Косьцік і ўваччу, у вясёлкавым зьзяньні, размытай плямай праплыў дзядзькавы твар: дзядзька Базыль пасьміхаўся, бязгучна мыліў вуснамі. – Ух ты-ы! – выдыхнуў Ясь, не адрываючы вока ад акуляру. – Чалавека можна за дзесяць вёрст убачыць, – брат прысеў на кукішкі, патузаў за вуха Палкана – рудога сабаку, які радасна віхляў хвастом і спрабаваў лізнуць Косьціка ў твар. – Ці бацька там з гары спускаецца? – Бацька… і дзядзька з ім… З млыну ідуць, на абед. З нагоды прыезду старэйшага сына маці выставіла на стол пляшку гарэлкі. Абабіўшы ад мучнога пылу нагавіцы, дзядзька Базыль засукаў рукавы, пайшоў да рукамыйніку. – Ну-ка скажы, – дзядзька зірнуў цераз плячук: – што такое “алод”? – Собска-сямейная зямельная ўласнасьць, – адказаў Косьцік па-польску, і дзядзька задаволена страсянуў рукамі. – Чаго пырскаешся, як той Палкан, – маці кінула брату даматканы ручнік. – Каморнік – гэта вам не з “казою” бегаць, – дзядзька закінуў ручнік на плячо, з шумным выдыхам пляснуў вады на твар. – Трэба і кадастры ведаць, і ў зямельнай рэнце разьбірацца, і шнуравыя кнігі весьці. Во як! Перад мікалаўскаю вайною дзядзька й сам вучыўся на каморніка, ды не давучыўся: забралі ў войска. Бацька, перахрысьціўшыся на абраз, напоўніў чаркі. Прапанавалі выпіць і Косьціку, але той адмовіўся. Дзядзька Базыль кульнуў чарку, хукнуў у далонь, таргануў падбаро­д­дзем: – А што гэта ты там, Косьцік, хаваеш? Нябож выцягнуў з кішэні “ларнету”. – Ого! Бінокля… цэйсаўская. А дзе другая палова? – У германца засталася, – пажартаваў Косьцік, прымаючы з матчыных рук талерку верашчакі. – Зараз на хату лазіў, на той бок глядзеў. – Ну і як? Бачыў каго? – З-за хмелю ня бачна. Вось калі б з памежнай стражніцы зірнуць… – Ты, Косьцік, гэта… асьцярожней. А то каб гергуны не прычапіліся. – Гергунамі дзядзька Базыль называў польскіх памежнікаў. – Вось і я кажу… – азвалася ад печы маці. – Летась у Хадоры газьніца стала міргаць, дык ураз прыляцелі. “Чаму, кажуць, знакі падаеш за граніцу?” Ледзь адбілася. – Трэба з млыну зірнуць. Качановічы кустамі прыхаваныя, а вось кавалак сенажаці добра відаць. Якраз заўчора бабы траву касілі. Адна высокая, цыбатая… здаецца, Прося Маракоўская. Вы ж Просю памятаеце? – запытаўся дзядзька Базыль, падхапіўшы бутэльку. – Бацька бліснуў вачыма, заківаў у адказ, а маці, уздыхнуўшы, паставіла ў кут закураны рагач. – Я Просю й сама бачыла… каля той сенажаці. Яшчэ сьнег не сышоў, а яны, бедныя, басанож… – маці ізноў уздыхнула, з цяжкасьцю села на ўслон. – Колькі не крычала – як ня чуе. Ды яшчэ й сьпіну паказала. Чорт іх ведае – ці яны пааглушэлі, ці ім мову заняло. У нас толькі мой Пятро нямко, а ў іх там усе занямелі. Бацька вярнуўся з вайны без языка – адкусіў, як над галавой гакнула бомба, – і не любіў, калі згадвалі ягоную немату, таму дзядзька Базыль папераджальна кашлянуў. – Занямееш, як Сібір пабачыш. Яны там у саветах адно з адным размаўляць баяцца, ня тое, што з намі. Дзядзька кульнуў чарку, вясёлым вокам зірнуў на Косьціка. Нябож незадаволена хмыкнуў, рушыў, падхапіўшы біноклю, за парог, а за ім, з кубкам кампоту ў руках, вылецеў з хаты і Яська. Дзядзькавы словы пра Сібір Косьціка не на жарты ўсхвалявалі. Хвіліну ён стаяў, абапёршыся локцямі на плот, а потым, кіўнуўшы некуды ўбок, запытаў: – Ленка Качка тут? – У Баранавічы зьехала. Ясь хацеў дадаць, што Ленка зьехала не адна, а з маладым настаўнікам – тым самым, што быў на пастоі ў Хадорынай хаце, – але тут Палкан забрахаў на суседскага ката, і хлопец, укінуўшы ў рот “манпасіну” і выхапіўшы з братавых рук біноклю, стаў разглядаць вусатую каціную пысу. Назаўтра Косьцік з Яськам, пасьнедаўшы, выправіліся на млын. Вятрак стаяў за вёскай, на пукатым, апярэзаным наезджанай дарогай пагорку і лена махаў крыламі, стрыгучы рухавым ценем рэдкія кусты ды парыжэлы дзядоўнік. Калючага пустазельля тут расло як нідзе. Кожнага разу, несучы бацьку абед, Яська сьсякаў арэхавым кіем лапушныя калівы, але пасьля дажджу дзяды ачуньвалі і зноўку пнулі ўгору свае калючыя сівавата-ліловыя шышкі. Хлопцы тупалі па праселіцы, навыперадкі паглядаючы ў біноклю: вятрак быў за вярсту, але былі бачныя нават шчыліны ў дошках і лічбы году пабудовы – “1909” – на бляшаным флюгеры. Ля млыну стаялі два вазы. Адзін быў наладаваны мяхамі, а на другім, пустым, ляжаў, закінуўшы рукі за голаў, Міцька Роўда – Кастусёў аднагодак, што парабкаваў у асадніка Вайцяхоўскага. На Каляды аднагодкі пабіліся ў кроў з-за Ленкі Качкі, таму Косьцік, пабачыўшы суперніка, наструніўся, таропка піхнуў біноклю ў кішэнь пільчака. Міцька, аднак, сустрэў братоў прыязна: падхапіўся з калёсаў, паціснуў Кастусёвую руку, хацеў нешта сказаць, ды тут у грымотных млыновых нетрах нарадзіўся сіплы голас пана Вайцяхоўскага: – Ты цо там… сьпіш, холера? Ходзь ту! Міцька пабег, грукаючы падбітымі чаравікамі па драўляным памосьце, а сьледам за ім рушылі й браты. Наўкол было прыцемна, грукатліва, і ў шэрай мучной смузе, як тыя чэрці ў пекле, варушыліся постаці дзядзькі Базыля і пана Вайцяхоўскага. Дзядзька Базыль поўніў мяхі мукой, а Вайцяхоўскі завязваў іх пяньковай аборкай ды адцягваў убок. Хаця ветрык дзьмуў і ня надта моцны, вятрак малоў на два паставы і аднастайны шум камянёў сугучна зьліваўся з перарывістым рыпеньнем галоўнага валу. – Цёнгні до возу! – крыкнуў асаднік. – Міцька схапіў мех за хваста, волакам пацягнуў да дзьвярэй. Косьцік, падумаўшы, стаў яму дапамагаць, а калі й Ясь схапіўся за мех, Міцька адсунуў яго ў бок: – Спачні, а то кіла вылезе! На верхняй пляцоўцы, дзе працаваў бацька, мучнога пылу было менш, але ўсё адно: сьвярбела ўваччу, пяршыла ў горле і ўвесь час карцела чхнуць. Ды і цёмна было, як шарай гадзінай. Вузенькае вакенца – адзінае на верхняй пляцоўцы – скрозь зацярушыла пылам і яно амаль не прапускала сьвятла. – Апошняе! – крыкнуў дзядзька, падчапіў да ланцугу пузаты мех і пусьціў вінду. Цікава было назіраць згары – як на доле сноўдаюць круглявыя, белыя ад мукі, кепуркі, як круціцца цяжкі жоран, і як па сукосьніку сонечнага сьвятла ля ўваходу мерна праплывае цень млыновых крылаў. Ссыпаўшы на пару з бацькам апошні мех у бункер, Ясь палашчыў ката Цімоха – кот цэлае лета жыў на млыне і толькі ўвосень прыбіваўся да хаты, – памацаў рукой драўляную шасьцярню, што круцілася на галоўным вале, а пачуўшы незадаволеная бацькавае мыканьне – руку магло зацягнуць між зубоў ды разьмяжджуліць, – зьбег долу. Дзядзька з Вайцяхоўскім стаялі ля пастава і аб нечым палка перамаўляліся. – То ест задужо! – гугнявіў асаднік, а дзядзька гэткім жа гугнявым голасам адказваў: – Дык, пане Адаме… Гэта ж пытлёўка, не ў Верамея мелена… Самае дробнае мліва. Да нядаўняй пары амаль уся вёска вазіла малоць збожжа да Верамея – старога маскаля-старавера, млын якога стаяў на вірлівай Кляве, ды летась, у паводку, на млыне зьнесла запруду і, на радасьць дзядзьку Базылю, хурманкі са збожжам гамузам рушылі да ветрака. – Верамей столькі ніколі ня браў! – азваўся асаднік ужо на тутэйшай мове, і яны з дзядзькам выйшлі на двор. Пасьля прыцемку сонца балюча сьляпіла вочы. Ясь пастаяў у пройме разнасьцежаных дзьвярэй, змахнуў рукавом сьлязіну і тут жа быў піхнуты ў сьпіну асадніцкім парабкам. Міцька з братам цягнулі да калёсаў апошні мех пытляванкі. – Зараз штосьці пабачыш, – стоена прамовіў Косьцік, зыркнуўшы ў бок пана Вайцяхоўскага. Ускінуўшы мех на калёсы, хлопцы, а за імі і Ясь, пабеглі на верхнюю пляцоўку. Вакенца было высакавата, таму Косьцік з Міцькам падцягнулі пад яго пустую скрыню з-пад мукі, потым доўга завіхаліся, адгінаючы ржавыя цьвікі, нарэшце выставілі запыленую шыбу і Косьцік з робленай нядбайнасьцю выцягнуў з-за пазухі біноклю. Злавіўшы тварам цёплую пройму, Косьцік прыклаўся да акуляра. – Эсэсэсэр як на далоні, – пальцы крутнулі колка, наводзячы рэзкасьць. – На… зірні, пакуль я добры. Міцька дрогкімі рукамі схапіў біноклю, працёр чырвоныя ад мучнога пылу вочы. – Мутна… нічога ня бачу… – Рэзкасьць навядзі, ёлупень. Міцька крутнуў колка, замёр, ня дыхаючы. – Цёткі сена грабуць… і вайсковец побач. Хвіліну Міцька глядзеў у біноклю, потым, стаіўшы голас, прашаптаў: – А адна вунь пад куст прысела… – і неўзабаве, прыгнуўшы калені, голасна прамовіў: – Хросная! Цётка Аўгіньня! На доле штосьці грукнула і пачуўся сіплы голас пана Вайцяхоўскага: – Гдзе ест тэн скурвісын?! Усё яшчэ пазіраючы ў біноклю, Міцька вылаяўся на адрас асадніка, потым уздыхнуў і, грукаючы па сходах абцасамі чаравікаў, крыкнуў Косьціку: – Прыходзь увечары, пагамонім. Увечары браты сёрбалі жур з халодным малаком і з нецярплівасьцю пазіралі ў вакно. – Куды ўжо сабраліся? – запыталася маці. – Да Міцькі Роўды схаджу, – буркнуў Косьцік. – Во як… то біліся, то зноў дружбаняцца, – маці стамлёна апусьцілася на ўслон, склала рукі на каленях. – Ты з ім асьцярожней. Да яго днямі паліцыя прыходзіла, нейкія паперы шукалі. За сьценкаю рыпнуў тапчан, здушана мыкнуў бацька. – Ну, што табе? – наструнілася маці, а калі бацька ізноў мыкнуў, кіўнула галавой. – Чуеце, што кажа? Заўтра ад самага ранку будзем канюшыну касіць. Так што, сынку, доўга ня швэндайся. І не цягайся ты да гэтага Міцькі… – Ды што ён вам дрэннага зрабіў? Добры хлопец… – Косьцік сьпехам дапіў малако, зьняў з цьвіка мадняцкую, з белымі крапінамі, кепурку. – І я з табой! – крыкнуў Ясь, і хаця Косьцік быў ня надта задаволены – у іх з Міцькам маглі быць сур’ёзныя размовы, а тут розныя падшыванцы вяжуцца, – аднак нічога не сказаў, адно памацаў кішэнь, дзе ляжаў пачак прывезеных з Вільні папяросаў. – А добра ты мяне тады ўгрэў, – сустрэў іх ля весьніцаў вясёлы Міцькаў голас. – У мяне нават вока заплыло, і сківіца тыдзень балела. Косьцік пасьміхнуўся ў адказ, на хаду дастаў папяросы. – Багата жывеш… панскія паліш, – закарузлыя Міцькавы пальцы доўга выкалуплівалі з пачка папяросіну. – Пакуль мы з табой біліся, Ленка часу не губляла, – Міцька нагнуўся да прыпаленай сябрам запалкі, з посьвістам выпусціў дым з роту. – Хто ён хоць такі, гэты наўчыцель? – Тутэйшы… з-пад Баранавічаў. Адно што гавэндае па-польску. Аднойчы йду ля школы, і гэты сунецца… І шкаляры з ім, малеча з “паўшэхнай”. Тыцкае пальцам на куст: “А то, дзеці, шаклак росьне – бардзо ядовіта росьліна”. Падыходжу, значыцца, і ці-іха так кажу на вуха: “Запомні, падла, не шаклак, а крушына”. Хацеў быў яму, дзеля падмацунку памяці, між буркалаў заехаць, ды шкаляры былі побач. – А дзе яна зараз? – у Косьціка згасла кагадзе прыпаленая папяроса, і ён нярвовымі пальцамі чыркнуў запалкай. – Хто, Ленка? У Баранавічах. Зьбіраецца на пеленгнярку вучыцца. – Ну і-і … – вылаяўся Косьцік, зламаўшы чацьвертую па ліку запалку. – У нас на Антокалі такіх Ленак хоць лапатай заграбай. А з гэтым пілсудчыкам трэба будзе пагаманіць. Па душах. Косьцік кашлянуў, азірнуўся на бокі. – Чуў я, да цябе паліцыя наведвалася. Міцька спахмурнеў, сьцішыў голас да шэпту, і Ясь хоць і сядзеў непадалёку, на зваленым ля плоту бярвеньні, так і не дачуўся – за якой халерай прыходзілі паліцыянты. Міцькаў аповед Косьціка страшэнна ўразіў, і ён з жарсьцю паціснуў сябрукову руку. – Табе, як надзейнаму хлопцу, магу паведаміць: я прыехаў з Вільні ня проста так, а з адказным даручэньнем. Карацей, будзем ствараць у Касачах камсамольскую ячэйку, – пасьля такіх словаў хлопцы разам зірнулі на Яся і, загадаўшы таму сядзець на месцы, прайшліся ў канец двара. Гаманілі хлопцы доўга. Спачатку аб чымсьці спрачаліся, потым пачалі разам загінаць пальцы, штосьці падрахоўваючы, і невядома – колькі б яны яшчэ гаманілі, ды тут Міцькава маці прыгнала з поля карову, і сябрукі, пад лямант старой Роўдзіхі, палезьлі на страху. – А што ж гэта… а куды ж вас халера панесла?! Хата ж ледзь жывая-а, – загаласіла старая, і хлопцы, пачуўшы пагрозьлівае рыпеньне кроквы, вымушаныя былі зьлезьці долу. – Заўтра зірнем, – прамовіў Міцька, – увечары ўсё адно нічога ня ўгледзіш, – і, павярнуўшыся да маці, працэдзіў: – Прывітаньне табе ад цёткі Аўгіньні. Старая зьніякавела, паволі апусьцілася на прызбу. – І дзе ты яе бачыў? – На сенажаці. Сена варушыла. – Ты што, на той бок хадзіў? – плаксіва выдыхнула Роўдзіха, і сын, кіруючы да весьніцаў, незадаволена азваўся: – Яшчэ толькі зьбіраюся. На дварэ сутоньвалася. Сонца ўжо прыхавалася ў нізкіх хмарах, і з высокіх кляноў, што расьлі каля Ленчынай хаты, на зямлю апаў волкі зацішак. Колькі часу хлопцы пастаялі пад дрэвамі, потым разам уздыхнулі, і Косьцік, матлянуўшы галавой, запытаў: – А ты што… сапраўды зьбіраешся на той бок падавацца? Міцька адказаў не адразу. Зацягнуўся папяросай, адагнаў камара ад носа, насунуў на лоб кепурку. – Ты ж ведаеш, бацька ў мяне там, – Міцька стукнуў мыском чаравіка па шурпатым кляновым камлі. – У Менску, казалі, жыве… А я тут, на асаднікаў гарбею. У цябе бацька хоць і нямко, ды зямлю мае, і вятрак арандуе. А ў мяне што… Хата гнілая, ды матка напаўзвар’яцелая. – Што ж ты, братка… у камсамол пнешся, а сам пра зямлю мроіш. Дробнабуржуазныя падыходы. Трэба іх пазбывацца. – Ну ладна… Караль Маркс. Я вось сваёй працаю жыву, а твой бацька роднага брата эксплю… лютуе, і матку маю наймаў, як лён бралі. – Ды жартую я, – Косьцік ляпнуў сябрука па сьпіне. – Пайшлі да Ёселя. Вып’ем за сустрэчу. Сябрукі рушылі ў цукерню, а Ясю загадалі вяртацца да хаты. І калі той занатурыўся, жартам далі яму – кожны па разу – лёгкага высьпятку. Наступнага ранку, як стрэлкі ходзікаў на кухні выпрасталіся, падзяліўшы цыферблат на дзьве палавіны, маці абудзіла хлопцаў. Яська адразу пабег мыцца, а старэйшы брат падняўся не адразу: хвілінаў дзесяць зморана вохкаў, мацаў патыліцу, а потым, з цяжкасьцю падняўшыся, доўга піў халоднае малако з глечыка. Касілі адразу за хлявом. Там, на пагорку, бацька высяваў ладны, у чвэрць дзесяціны, клін чырвонай канюшыны. Спачатку, па расе, праца ішла спорна. Ясь не адставаў, махаў касою ў тахт брату. Балазе, каса ў яго была маленькая, пераробленая кавалём з пакарабачанай літоўкі, па якой праехалі калёсы. Але неўзабаве карак прыгрэла сонца, пад нагамі натужліва загулі чмялі, і Ясь пачаў адставаць. – Ніжэй забірай! Адны шышкі косіш! – выдыхнуў Косьцік, дастаў з кішэні мянташку, зьбіраючыся вастрыць касу, але, аддзьмуўшыся, рушыў да яблыні, што расла пасярод кліну. Косьцік, відаць, пачуваў сябе ніякавата, бо ўвесь час аддзімаўся, і кашуля напаўсьпіны пацямнела ад поту. Кінуўшы пад галовы скошанай травы, браты леглі ў цяньку. Ад працы зьлёгку нылі цягліцы, і Ясь задаволена пацягнуўся. – Косьцік! – У-у, – мрукнуў брат, не разьмежваючы вачэй. – Косьцік прыбіўся дахаты на досьвітку, і яго адольвала сонная змора. – А чаму гэта пчолы на канюшыну не садзяцца… толькі чмялі? Брат зварухнуў плечукамі. – Косьцік! – У-у.. – А ты марозіва еў? Косьцік штосьці прамармытаў, адвярнуў убок галаву. Хвіліну Яська ляжаў моўчкі, а потым падхапіўся, зьбіраючыся спытацца – ці ходзіць брат у кінематограф, але Косьцік ужо спаў, і ля носа ягонага зацята трапятала бязважкая пушынка. Ясь закінуў рукі за патыліцу, стаў глядзець на плямы зыркага неба між цёмнай лістоты, згадваючы, як мінулым летам яны паехалі з дзядзькам Базылём у Баранавічы, і дзядзька завёў яго ў кінематограф. У душы й цяпер жыў той трапяткі халадок, які нарадзіўся там, у зале, калі выключылі сьвятло, і з белай прасьціны яму насустрач паскакалі, махаючы шаблямі, вусатыя казакі. Ён тады ладна перапудзіўся, сігануў пад крэсла, і дзя­дзьку, пад незадаволенае шыканьне кабетаў, што сядзелі поруч, давялося яго адтуль выцягваць. Лёгкі ветрык кранаўся твару, недзе ля вуха гуў чмель, і гэты асавелы зык напоўніў цела змораным спакоем. Ясь і ня ўчуў, як задрамаў, і сонная замарач вярнула яго ў прыцемак кіназалы, і душа ізноў сьцялася ў прадчуваньні нечага незвычайнага, і тут жа выпрасталася ад зычнага дзядзькавага голасу: – Ну, работнічкі… Пасьля двух пракосаў скапыціліся. Дзядзька Базыль стаяў поруч і, зыркаючы вясёлым вокам, распальваў цыгарку. Косьцік прыўзьняўся на локці, змахнуў з лоба травіну. – Што, у Ёселя гулялі? – дзядзька Базыль працяў нябожа насьмешлівым позіркам. Нябож нічога не адказаў, паспрабаваў быў устаць, але дзядзька тузануў яго за рукаво, прысеў поруч. – Я дык сёньня, лічы, паўморга скасіў, – дзядзька зацягнуўся цыгаркай і, выдыхаючы шызы дым, запытаўся: – Казалі, ты там, у Вільні, з бальшавікамі зблытаўся… – Ну, зблытаўся, – мрукнуў Косьцік, куснуўшы сьцябло канюшыны. – Такія размовы яму, відавочна, былі не да душы. – Дарма, браце… – дзядзька зацягнуўся на астачу, адкінуў канчар недапаленай цыгаркі. – Я ў 17-м годзе, як фронт разваліўся, у Маскву паехаў. Паглядзеў на тых бальшавікоў. За царом уся дрэнь ціха сядзела, у шчыліны пашыўшыся, а тут павылазіла, наганы на бокі пачапіўшы… Косьцік моўчкі падняўся, абабіў нагавіцы. – Фарзун вунь таксама саветамі трызьніў, улёткі на кірмашы раскідваў… Цяпер, відаць, там, на тым баку, у начальніках ходзіць, – прамармытаў дзядзька Базыль, прычакаў хвіліну, у спадзеўцы, што нябож скажа слова ў адказ, а не дачакаўшыся, махнуў рукой і пайшоў у бок хаты. Фарзун быў вядомым на ўсю акругу рэвалюцыянерам: вадзіў нейкіх людзей праз мяжу, двойчы сядзеў у баранавіцкім астрогу, а летась, на Пакровы, скраў царкоўную касу і сам падаўся ў саветы. Перад тым, як зьбегчы, пазычыў у дзядзькі Базыля дваццаць злотых, і той цяпер бэсьціў зладзюгу, а разам з ім і ўсю бальшавіцкую хеўру. Пакуль шукалі мянташку – Косьцік паклаў яе недзе на пракосе, – пакуль аддзімаліся ды плявалі на далоні, да іх, з літоўкай на плячы, падышоў дзядзька Базыль. Дзядзька таксама плюнуў на далонь і з воклічам: – Памагай, Божа! – прайшоўся касой па канюшыне. Канюшына з лёгкім звонам клалася ў пракос. Напачатку Ясь рупіўся касіць упоравень з дзядзькам і братам, але неўзабаве, з кожным махам, стаў усё больш адставаць. Яму б спыніцца, перавесьці дых, ды нейкая дзіўная повязь зьяднала яго з Косьцікам, мокрая сьпіна якога мерна выгіналася наперадзе, і Ясь без перадыху, з зацятай упартасьцю, махаў пацяжэлай касой. Пот уедлівай кастрыцай выядаў вочы, касьсё пачало высьлізгваць з рук, дакучлівыя авадні ўнадзіліся біцца з лёту ў лабешнік, і вось ужо яны ператварыліся ў шэрыя мятлікі, забрынілі ўваччу, твар абліўся гарачынёю, і за сьпінаю – як сьвежы ветрык дзьмухнуў – пачуўся матчын воклік: – Хадземце сьнедаць! Ясь як стаяў, так і паваліўся тварам у пракос. Зямля пад ім крутнулася, паплыла некуды ўбок, потым спынілася, і хлопец, выцершы ліпучы пот з твару, прыўзьняў голаў. Дзядзька з Косьцікам як і ня чулі матчынага вокліку: махалі косамі, падставіўшы сонцу стрыжаныя патыліцы. Дзядзькава кашуля змакрэла толькі на карку, а братава сьпіна спрэс пацямнела, і ад Косьцікавай галавы – а можа гэта здалося – уздымалася пара. Звычайна дзядзька, скасіўшы колькі сажняў, мяньціў касу альбо, дзеля перадыху, выціраў лязо жмуткам травы. Цяпер жа касіў без перадыху, чакаючы, відаць, калі Косьцік, змарыўшыся, уторкне касьсё ў зямлю. Але нябож не адставаў, і касцы, шырака рассунуўшы ногі, ішлі плячо ў плячо, і нават – Ясь чуў гэта – ўпоравень дыхалі. Скошаная канюшына мядова пахла. Ясь ізноўку ўнурыўся галавой у пракос, заплюшчыў вочы. Жывот і грудзіну калола вострая пакоша, аднак зварухнуцца не было сілы. Бракавала сілаў нават змахнуць камара, што зумкаў у вусе. Неўзабаве камар аціх, замоўклі й чмялі, што раз-поразу сядалі на скошаныя, зьлёгку прывялыя кветкі, і ў навакольлі запанаваў толькі адзін суладны зык – шорганьне кос па каляных сьцяблінах: – Ж-жык! Ж-жык! Ж-жык! – Зык паволі цішэў, аддаляўся, кволым рэхам адбіваючыся недзе на другім канцы сусьвету, і ў той жа міг недзе зусім побач пачуўся незадаволены матчын голас: – Ну чаго вы дурніцеся?! Яечня стыне! Касцы азірнуліся, разам убілі касьсё ў мяккую зямлю, і дзядзька ўхвальна паляпаў Косьціка па карку. Увечары браты ізноў выправіліся да Міцькі. Косьцік надзеў дзеля форсу картовы пінжак, нацягнуў на ногі пазычаныя ў дзядзькі храмавікі з высокімі халявамі і, йдучы вясковай вуліцай, ляпаў па халяве лазовай хварасьцінай. Можна было ісьці нацянькі, паўз Ёселевую цукерню, але Косьцік завярнуў у Аптэчны завулак. Каля Ленчынай хаты, зламаўшы колькі сярнічак, ён прыпаліў папяросу – яна была апошняй у пачку, – сплюнуў пад ногі тытунёвыя крыхоткі й напаўголасу прамовіў: – Пойдзем міма – зірні, ці ёсьць хто ў двары. У двары Ленчынай хаты нікога не было, і Косьцік, каб ня йсці ў канец завулку, шпурнуў недапаленую папяросіну, скочыў праз тын і пайшоў наўпрасты, агародамі, шоргаючы халявамі па бульбяным лісьці. …Міцьку яны знайшлі на загуменьні. Той гарадзіў азярод, зьвязваючы лазовым лыкам пакарабачаныя жэрдкі. – Ходзіш як наш солтыс – у кірмашовых ботах, – гукнуў Міцька, зайздросным позіркам акінуўшы сябра. – Дзядзькавы, – азваўся сябар, ладкуючыся на лаўжы альховых жардзінаў. – Надзеў дзеля пробы. Думаў купіць, ды правы бот цісьне. Міцька прысеў поруч, ляпнуў фарсуна па калену. – Ну што, даставай гарадскія… – Толькі што апошнюю выпаліў, – Косьцік уздыхнуў, кіўнуў на някошаны клін канюшыны. – Яшчэ не касіў? – Калі тут… увесь дзень на Вайцяхоўскага раблю. – А мы дык сёньня ўправіліся. Летась бацька тры дні завіхаўся, а тут адным скокам… Вунь, нават мазалі нацёр, – Косьцік паказаў Міцьку крывавы пухір на далоні. – А-а… гэта табе ня ў Вільні лынды біць… – сьпеўна прамовіў Міцька. – Ты як мой дзядзька… таму таксама Вільня не дае спакою, – Косьцік зыркнуў на брата, які прымасьціўся за сьпінай, стоена запытаўся: – Ну як, размаўляў? – Размаўляў, – без ранейшага імпэту адказаў Міцька. – Лёшка Лобан згодны ды Нюрка Сагановіч. – І ўсё? – Ну, яшчэ Хроську Мандрыкаву можна запісаць. Але ж яна крыху… таго, – Міцька крутнуў пальцам ля скроні. – Нічога, на першы выпадак і яна прыдасца. Нам бы толькі ячэйку стварыць. Як кажа мой дзядзька, была б костка, а мяса нарасьце. Так што папярэдзь усіх – у нядзелю ладзім камсамольскі сход. – Дзе? – захоплена выдыхнуў Ясь, і тут жа атрымаў шчаўбана ад брата: – Цябе, смаркач, гэта ня тычыць. Яська пакрыўджана падхапіўся на ногі, сабраўся быў ісьці дахаты, але, ступіўшы пару крокаў, спыніўся. – Ля млыну зьбярэмся. Месца зацішнае, там толькі сходы й ладзіць, – Косьцік паважным рухам выцягнуў з кішэні пінжака спавітую анучкай біноклю. – Пайшлі, зірнем з тваёй хаты. Нездарма галасіла Роўдзіха, наракаючы, што хата зусім збуцьвела: не пасьпеў Міцька “асядлаць” вільчак, як пад ім штосьці глуха трэснула. Міцька замёр на хвіліну, маракуючы, ці рухацца далей, зірнуў у бінокль і ў гэты момант на супрацьлеглым баку хаты хтосьці ўладна прамовіў: – Злезь стонд! Косьцік з Яськам як стаялі ў двары, так разам і сіганулі праз тын, а потым, стукнуўшыся ілбамі, прыхаваліся за кустом парэчак. Са свайго схову яны бачылі, як Міцька, зацкавана пазіраючы на бокі, спускаўся долу. – Памежнікі… – прашаптаў Косьцік, выглядаючы – хто выйдзе з-за хаты, а ўгледзеўшы цёмна-сіні мундур ды бліскучы аколышак рагатыўкі, зморана выдыхнуў: – Скачыляс. Скачыляс той быў тутэйшым паліцыянтам. Прысланы ён быў з Польшчы, жыў у Клецку, і шторанку прыязджаў у пастарунак на ровары. Вось і цяпер, падобна, ехаў дахаты, ды, як на грэх, міма Міцькавай хаты. Скачыляс аб чымсьці гаманіў з Міцькам, але словаў было не разабраць. Вокраччу, між капусных градак, браты падпаўзьлі да тыну і пачулі канец размовы. – Пшыдзеш ютро о дзевёнтэй до постэрунку, – прамовіў Скачыляс, піхнуў у кайстру рэквізаваную “ларнету” і, скочыўшы на ровар, скалануў навакольле рыпам напятага ланцуга. Перамахнуўшы праз тын, Косьцік адразу ж накінуўся на сябра. – Навошта біноклю аддаў? Сказаў бы, што не твая. Паліцыя ня мае права рэквізаваць чужыя рэчы. – Калі ты такі разумны, дык выйшаў бы ды сказаў… Сябрук называецца… – голас Міцькаў здрыгануўся, – пабачыў Скачыляса і ў кусты пашыўся. Доўгую хвіліну Косьцік стаяў спахмурнелы ды нечакана крэкнуў, прымірэнча ляпнуў сябра па плячы. – Добра яшчэ, што маці няма… радоўку адбывае. А то было б гвалту... – Міцька перакрывіўся, моўчкі пайшоў да драбінаў, па якіх кагадзе ўзлазіў на страху. – Кроква трэснула, падправіць трэба, – прамармытаў ён ледзь чутна і злосна, па-расейску, мацюкнуўся. Учора зьвечару сабраўся млявы дождж, гэтак жа млява, з цяжкім уздыхам, азваўся пярун, але на раніцу ў небе не было ні аблачынкі; сонца паліла як мае быць, і ад зямлі сівым туманком падымалася пара. Ратуючыся ад сьпёкі, Косьцік з Міцькам ляжалі ў ценю ветрака. Міцька пры гэтым драмаў, а Косьцік, грызучы травінку, неадрыўна пазіраў у неба. Тут жа завіхаўся і Яська: паліў вогнішча ды смажыў, узьдзеўшы на альховы пруток, кавалак ёлкага сала. За ягонай сьпінай, чакаючы храбусткой шкваркі, сядзеў кот Цімох. У затоенай цішыні, якая парушалася толькі шапаценьнем ветрыку ў млыновых крылах ды трэскам галінаў у цяпельцы, нечакана нарадзіўся казытлівы звон. Звон пакаціўся па навакольлі і гэтак жа нечакана аціх, зьліўшыся з камарыным зумканьнем ля вуха. – У царкве зазванілі, – Косьцік прыўзьняўся, падпёр далоньню шчаку. Той, да каго ён зьвяртаўся, асавела расплюшчыў вочы, прыспана запытаў: – Лёшку Лобана будзем прымаць? – Ну… – А ён у царкву пайшоў, разам з маткай. – Нічога, стане камсамольцам – паразумнее, – Косьцік сеў, абхапіў рукамі ногі. – Як ты думаеш, усе прыйдуць? Міцька памаўчаў хвіліну, а потым, закрыўшы рукой вочы, прагугнеў: – Ленка замуж выходзе. – Як выходзе… за каго?! – Ну ты што, ня ведаеш? За смаўжа гэтага… баранавіцкага. Хадорыха казала – праз тыдзень вясельле. Косьцік падхапіўся на ногі, памкнуўшыся было некуды ісьці, ды тут жа сумеўся, моўчкі кіўнуў брату. – Што табе? – запытаў Яська. – Картопліну кінь, – выдыхнуў брат, і Яська, дзівячыся такім пераменам у братавым настроі, выкапаў з прыску печаную бульбіну. – Лёшка йдзе, і Хроська Мандрыкава з ім, – паведаміў Ясь, але брат ня чуў тых словаў: заліўшыся румянкам, ён перакідваў з рукі на руку гарачую бульбіну. Ужо гадзіну Ясь сядзеў у кустах і сачыў за дарогай. “Зьявіцца Скачыляс ці памежнікі – адразу бяжы да млына”, – наказаў брат. Ды хто тут зьявіцца нядзельным ранкам. Хлапчыне між тым карцела ўбачыць – як будуць прымаць у камсамол. У ягоным уяўленьні гэта было штосьці ўрачыстае, патаёмнае і нават страшнае. І вось, вытыркнуўшыся з лазьняку, Ясь прыслухаўся, а потым сьцярожка, на паўсагнутых нагах, перабег да суседніх кустоў. Адсюль ужо чуваць быў неспакойны братаў голас. Косьцік нешта чытаў з паперы: – “Баявую дэманстрацыю моладзі ў дзень чарговай гадавіны КІМу фашыстоўскі ўрад Польшчы хацеў патапіць у крыві, але чырвоныя дэманстранты не збаяліся белага тэрору…” Пару хвілінаў Ясь сядзеў пад кустом, а потым, пачуўшы заклік: – “Выходзьце ўсе, хто яшчэ хаваецца ў кустах, на барацьбу пад сьцягам камсамолу!” – пабег да млына. – Так, а цяпер прапаную напісаць заявы, – урачыста прамовіў Косьцік. – Таварыш Роўда, дарэчы, ужо напісаў… – Я таксама хачу ў камсамо-ол, – задыхана крыкнуў Яська, і Хроська Мандрыкава, кінуўшы лускаць гарбузовыя семкі, залівіста, па-дурному, зарагатала. Пакрыўджана шморгаючы носам і паціраючы пабіты азадак – братан даў яму добрага высьпятка, – хлапчына зьбег з пагорку і рушыў парослай лазьняком абалоньню. Пякучая крыўда засьціла вочы і ён не спыніўся нават тады, як убачыў памежніка. Убачыў са сьпіны – памежнік ехаў на высокім, мышастай масьці, кані, назад не аглядаўся, і гэта яго ўратавала. Прамінуўшы зьбітую конскімі капытамі сьцяжыну, Яська перавёў дых і запаволіў крок. Крыўда, што клекатала ў грудзях, пачала аціхаць, і замест яе дзесьці пад самым сэрцам угнязьдзіўся халодны лядзяк непакою. Ён перайшоў яшчэ адну сьцяжыну, узьбіўся нагой на гостры пянчук – кусты уздоўж сьцяжыны былі высечаныя пад корань – і ўжо зьбіраўся быў ісьці назад, ды пачуў непадалёку жаночыя галасы. Прабірацца праз кусты давялося доўга. Хлопец некалькі разоў спыняўся, ўтрапёна глядзеў на бокі, ды галасы з кожным крокам мацнелі, і ўжо можна было разабраць асобныя словы. Жанчыны, падобна, грэблі сена. “Спытаю пра дзядзьку Ахрэма – і адразу назад!” – з гэтаю думкаю Ясь прадзерся праз спавіты хмелем алешнік і апынуўся на разложыстай паляне. На яе ўзьмежку стаялі тры цётухны і, абапёршыся грудзямі на граблі, аб нечым гаманілі. – Чаго вы, як цыганы – у нядзелю працуеце? – роблена вясёлым голасам запытаўся Ясь. – Словы гэтыя ён часьцяком чуў ад дзядзькі. Жанкі разам павярнулі галовы. – А ты адкуль такі ўзяўся? – запыталася, абцягнуўшы зьлінялую спадніцу, адна з кабетаў. – Ды тут… з Касачоў… Імгненьне цёткі ўлякнута глядзелі на хлапчыну, а потым, кінуўшы граблі, сіганулі ў кусты. Уражаны, ён ступіў пару крокаў назад, перакуліў укручаны ў газеціну збан з вадою – яго, відаць, прынесьлі жанкі – і, прыпаўшы на калена, піхнуў газету за пазуху. У непралазных кустах ён парэпаў твар, да крыві падзер лабешнік. На шчасьце, гэтым разам альховыя нетры хутка скончыліся, і ён пабег па зарослым быльнягом полі ды нечакана, з усяго маху, праваліўся скрозь зямлю. Спачатку хлопец і не зразумеў, куды патрапіў, а потым, выцершы перапэцканы вільготнай глінай лоб, зразумеў, што ўваліўся ў глыбокую траншэю. Сэрца парывіста грукала, але нечакана замёрла, калі непадалёку кашлянулі, і хтосьці нетутэйшым голасам загадаў: – Егоров, ко мне! Уздоўж траншэі капытліва прабеглі. – Что-то там бабы шумят. Иди, проверь. Неўзабаве ўсё аціхла, згары ценькім струмком пасыпаўся пясок, і Яська вокраччу папоўз да драўляных сходак, што стаялі на выхадзе з траншэі. …Зьнясілены, ён ужо ня бег, а йшоў улукаткі, ня цямячы – дзе ён: у саветах, ці ўжо дома, – і прасьвятлеў з твару, пачуўшы за кустамі мерны рып скачылясаўскага ровару. Паліцыянт ехаў гасьцінцам у мястэчка. Сеўшы ля прыдарожнай бярэзіны, Яська прытуліў патыліцу да шурпатага стаўбура, зьмежыў павекі і толькі тады перавёў дых. Па гасьцінцу з вясёлым лескатаньнем праехалі калёсы. “Н-оо, пошевеливайся, родная!” – крыкнуў вазьнік, і хлопец пазнаў па голасе іхнага суседа Верамея: той вяртаўся з Клецкага кірмашу. “Яська, чаго ты там сядзіш?” – гукала, ідучы з касьцёлу, цётка Агата. Летась цётка пабралася шлюбам з памежнікам і прыняла польскую веру. “Па-сьледний ноняшний дзянёча-ак…” – сьпяваў, брыдучы па дарозе, стары Лобан – адзіны на ўсю вёску п’яніца. Песьня паволі аціхала, глушэла пад густым шумам лісьця над галавою, і мімалётны, да звону ў вушах хмельны сон загайдаў Яську на сваіх нябёсных арэлях. – Ты што, з катамі біўся? – абудзіў яго голас Міцькі Роўды. Міцька стаяў перад ім, упёршыся рукамі ў каленні, а з-за ягонага пляча, з вінаватай усмешкай на твары, цягнуў шыю брат Кастусь. Яська сагнаў далонямі сон з вачэй. – Дзе цябе чэрці насілі? Глотку сарваў, клікаўшы, – прабурчэў Косьцік. – І хто цябе, сапраўды, так абдзер? Яська панурыў веі, але тут жа прыхапіўся, выцягнуў з-за пазухі пакамечаную газету. Брат уражана закапыліў вусну. – “Безбожник”… за гэты месяц! Дзе ўзяў? – Ветрам, відаць, прыгнала… чытай, – выдыхнуў Міцька Роўда. Мылячы вуснамі, Косьцік разгладзіў газету. – Дажджу не было, а мокрая… Во, штосьці пра нас… “Комсомол порабощённой белополяками Западной Белоруссии ведёт активную борьбу… э-ээ… … комсомольцы Кривосельской гмины Полесского воеводства утопили в пруду ксендза – агента польской дефензивы… Полицейские ищейки сбились с ног, стараясь напасть на след мужественных кимовцев… Пилсудчикам и невдомёк, что за спиной молодых революционеров стоит СССР – родина мирового пролетариата…” – Шукай іх… яны ўжо, відаць, у Менску, – Міцька бліснуў бунтарскімі вачыма. – Людзі справай займаюцца, а мы тут заявы пішам… У гэты момант з-за павароту вылецела, запрэжаная стаеньнікам, шляхецкая брычка. Капыты суладна білі па бруку, металёвыя сьпіцы бліскалі на сонцы, вецер зьвінеў у рысорах, а на брычцы, прытуліўшы голаў да пляча фацэтнага кавалера, сядзела Ленка Качка. – У наш бок і не глядзіць, – прамармытаў Міцька і падхапіў з-пад ног газету, якая выпала зьнянацку з Косьцікавых рук. Калі яны прыйшлі дахаты, бацькі ўжо абедалі – сёрбалі грыбную поліўку. Памыўшы рукі, браты плюхнуліся на ўслоны, пахапалі лыжкі, і бацька, адсунуўшы – ды так, што поліўка плюснула праз край – талерку, падаўся ў сьвятліцу. – Чаго гэта ён? – зьдзівіўся Косьцік. – Б’емся з бацькам, каб яго вывучыць, а ён у камунію падаўся… – маці ўсхліпнула, выцерла хвартухам сьлёзы. Косьцік боўтнуў лыжкай у талерцы, але есьці ня стаў: падняўся з лаўкі. Пазіраючы на брата, Ясь спачатку таксама паклаў лыжку, але, падумаўшы, агораў талерку, глынуў кісялю, і, прыхапіўшы ладны кус хлеба, выбег на двор. Брат, даючы волю сьвярблівым рукам, сек дровы. Сек наводмаш, з адчайным замахам, кожнага разу заганяючы сякеру ў дубовую калоду. Паленьне ляцела ў розныя бакі, і перапужаны Палкан незадаволена гыркаў са сваёй будкі. У двор, як заўсёды такім часам, завітаў дзядзька Базыль. Ён, ві­даць, толькі што паабедаў і цяпер са смакам дыміў ядучай гарадзенскай махоркай. Пабачыўшы, як лоўка нябож завіхаецца з сякерай, дзядзька пасьміхнуўся. – Даўно б так… За працай, глядзіш, і дурыкі з галавы павыскокваюць, ядрыт’тваю дупу. Дзядзька пусьціў пасму шызага дыму, натужна закашляўся. – Бацька табе сказаць ня можа, дык я скажу. Ня кінеш дурыкі, у Лукішках зімаваць давядзецца. Чуеш? Косьцік у адказ з такой сілай секануў па бярозавым цурбане, што палена заляцела на страху. – Скажыце дзякуй Скачылясу. Добры чалавек. Другі б паліцыянт даўно б гэтага Міцьку з памежнай стрэфы выселіў. – Добры, а біноклю не вярнуў, – уставіў слова Яська, і дзядзька жартам, але хвацка, пстрыкнуў нябожа па кірпатым носе. Змагаючыся з пякучым дымам, дзядзька Базыль крэкнуў: – Ленка Качка з Баранавічаў прыехала… з кавалерам. Брычку з хурманам замовілі… Грошы ёсьць… чаго не замаўляць. Вучыцель штомесяцу 140 злотых мае. І ў чыстым ходзіць. Ня тое, што мы… мяхі цягаем, ды ў гноі поркаемся. Сякера дзынкнула па цурбаку, і вялікая каструбаватая трэска, бліснуўшы на сонцы, заехала дзядзьку ў лабешнік. Удар быў такім хвацкім, што ў дзядзь­кі выпала з зубоў самакрутка, і ён, мацюкнуўшыся, пайшоў са двара. – Косьцік! А я граніцу пераходзіў. І газету тую ня ветрам прынесла. Я яе ў цётак узяў, што сена грэблі. Косьцік так і застыў, сагнуўшыся склюдам. – Адхвастаць бы цябе за такія фокусы, – мовіў брат і на два вяршкі ўвагнаў сякеру ў калоду. Вечарам хлопцы сядзелі ля Міцькавых весьніцаў, на зваленым бярвеньні – Міцька каторы год зьбіраўся мяняць гнілыя вянцы ў хаце, – і Ясь апавядаў пра сваю замежную вандроўку. Міцька напачатку не даваў таму веры, але пачуўшы пра траншэю, у якую зваліўся падшыванец, ляпнуў далоньню па сьцягну. – Вось жа і Фарзун казаў: ідзеш – нібыта няма нікога, і раптам як з зямлі вырастае. – Хто? – панура выдыхнуў Косьцік. – Ну хто… савецкі памежнік. Там у іх, відаць, траншэі выкапаныя. Залезуць туды – і цікуюць за граніцай. Міцька прысеў на кукішкі, сабраў рукамі пяшчаны грудок. – Глядзі, вось гэта, скажам, млын, тут – Міцька пакрэмзаў зямлю кароткім прутком, – кусты. Пакажы – як ты йшоў, і дзе была траншэя. Яська перахапіў пруток, правёў па зямлі завілую лінію, і Міцька, казелячы вокам на сябра, дакорліва выдыхнуў: – Чуеш, Косьця… ужо падшыванцы мяжу пераходзяць… Косьцік змаўчаў, з непакоем ускудлаціўшы чупрыну. Ноч выдарылася цёмнай і душнай, і ў чорным небе, пазначаючы край далёкага бору, трапятала маўклівая маланка. Дзьверы, што вялі на вышкі, былі адчыненыя, і кожная новая ўспышка вырывала з апрамеціцы прастакутнік кволага сьвятла. Ці то ад задухі, ці то яшчэ з якой прычыны, абудзіліся скочкі і не давалі спакою, казытлівым сьвербам даймаючы пахвіньне. Яська ляжаў, закінуўшы правую руку за патыліцу, другою рукою чухаў пакусанае месца і наструненым вухам слухаў цяжкія каровіны ўздыхі на доле. Ужо трэцюю ноч яны спалі з братам на вышках, і скочкі, а пагатоў, каровіны ўздыхі не заміналі ягонаму сну. Але сёньня сон не кранаўся павекаў. Косьцік вырашыў падацца за мяжу. Яська зразумеў гэта, знайшоўшы тут, пад саломай, пляцак з сухарамі. Пляцак ляжаў на сваім месцы, Косьцік з Міцькам, пазычыўшы ў дзядзькі Базыля грошы, пайшлі да Ёселя, але ўсё адно – сэрца замірала ў прадчуваньні, што менавіта сёньня, гэтай душнай апрамеціцай, брат рушыць у дарогу. Карова на доле цяжка ўздыхнула, адрыгнула жованку, і Яська, бязгучна прашаптаўшы: “Ня сёньня…” – заплюшчыў павекі. Абудзіла яго шамаценьне дажджу і нечае мітусьлівае порканьне пад бокам. Хлопец спалохана падкурчыў ногі. – Гэта я… – усхвалявана прамармыталі ў цемры, дыхнулі ў твар гарэ­лачным духам, і Яська не пазнаў братавага голасу. – Будуць пра мяне пытацца, скажы: у Вільню зьехаў… І яшчэ… заўтра па абедзе залезь на страху. Калі будзе ўсё добра, мы на качановіцкай царкве чырвоны сьцяг паставім… Ну, брацень, трымайся, – рука Косьцікава была халоднай і дрогкай. – А торбу? – адчайдушна выдыхнуў Яська. – Ага… давай. Косьцік схапіў торбу, ступіў на драбіны. – Ведай – я ні пры чым… я не хацеў! Гэта ўсё Міцька… Міцька! – паўтарыў пасьля паўзы брат, і да шуму дажджу знадворку дадаўся бразгат ланцугу і залівісты енк устрывожанага Палкана. Наступнага дня, па абедзе, Яська выправіўся разам з маці шукаць брата. Зайшлі да Роўдзіхі, потым у Ёселеву цукерню. Ад шынкара даведаліся, што зьнік некуды і малады настаўнік. Пайшоў зьвечару на рыбалку, і да гэтай пары не вярнуўся. А калі йшлі дахаты, перанялі расхлістаную, абы-як апраненую матчыну сяброўку – цётку Хадору. – А людцэ мае добрыя… наўчыцеля… з Верамеевай запруды… нежывога выцягнулі. Галава разьбіта, і шворан да нагі прывязаны! – Гэта Міцька! Міцька! – штосілы, спрабуючы перакрычаць грукат уласнага сэрца, выгукнуў Ясь і пабег да хаты: зірнуць з вільчака – ці лунае чырвоны сьцяг над царквою.