Архіў нумароў:

Міхась Мушынскі

_____________________ Шчыры, шчыры Павел.	Шчыры, шчыры Павел* Праўдзівая гісторыя драматычных стасункаў Паўлюка Труса з “Маладняком” і “Узвышшам” Традыцыйна ў дасьледаваньнях па гісторыі літаратуры, літаратурнай крытыкі, наогул грамадска-культурнага жыцьця галоўнае месца займаюць друкаваныя матэрыялы – газетныя, часопісныя, мастацкія творы, дасьледчыя працы і г.д. Значна менш прыцягваліся да разгляду мемуарныя, эпісталярныя жанры, якіх, дарэчы, на Беларусі ня так і багата. Ды яны і не лічыліся асабліва аўтарытэтнымі з тае прычыны, што ў іх, маўляў, дамінуе побытавы план, а не сацыяльны, не грамадскі, гаворка там ідзе пра асабістыя стасункі паміж адрасантам і адрасатам, закранаюцца прыватныя адносіны, нібыта менш каштоўныя для характарыстыкі эпохі, для разуменьня агульных заканамернасьцяў літаратурнага працэсу. Апошнім часам сітуацыя пачала мяняцца. Цікавасьць да эпісталярыя прыкметна ўзрастае. Красамоўнае сьведчаньне таму – хоць бы першы Поўны збор твораў Я. Купалы ў 9 тамах (10 кнігах) (1995-2003), дзе да 70 лістоў, што былі ў папярэднім сямітомніку, дабаўлена яшчэ 66. Калектывам Інстытута літаратуры імя Я. Купалы НАН Беларусі вядзецца актыўная праца па зьбі­раньні эпісталярыя Я. Коласа для новага выданьня Збору твораў. І “Беларускі кніга­збор” таксама дэманструе плённасьць тэндэнцыі актыўней прапагандаваць некананіч­ныя літаратурныя жанры. У плане-каталогу 1-й серыі “кнігазбору” пазначана 17 пазіцыяў, сярод якіх ёсьць і выданьні мемуарнай літаратуры. А ў “Выбраных творах” (2000) Паўлюка Труса, выдадзеных “кніга­зборам”, апроч рубрыкі “Лісты” (с. 241-274, 26 адзінак), зьмешчана яшчэ і 25 лістоў да П. Труса… Знаёмства з эпісталярнай спадчынай Паў­люка Труса (1904–1929) паказала, што згаданы жанр утрымлівае выключна багатую ін­фармацыю, зьяўляецца надзейнай крыніцай зьвестак. Але з усёй разнастайнасьці ліс­тоў мы выбралі толькі тыя, дзе раскрываюц­ца адносіны П. Труса з “Маладняком” і “Уз­вышшам”. Якімі ж былі гэтыя стасункі, у якім кірунку яны разьвіваліся і чым цікавыя? Па сутнасьці мы маем перад сабой дра­матычную гісторыю, вартую быць выкла­дзенай у форме дакументальнай аповесьці з шчодрым выкарыстаньнем эпісталярнага элементу. Рухаючая сіла сюжэтнага дзеяньня ў такім творы – не прыватныя ўзаемаадносіны людзей, што вынікаюць з асаблівасьцяў іх характару, сімпатыяў і антыпатыяў, а прынцыповыя разыходжаньні ў поглядах на шляхі разьвіцьця бе­ла­рускай літаратуры, на мэты і задачы прыгожага пісьменства, яго месца ў грамадскім жыцьці, у адраджэньні нацыянальнай культуры. А яшчэ і ў поглядах на асабістую ролю кожнага пісьменьніка ў гэтым складаным працэсе. Пры павярхоўным знаёмстве з лістамі П. Труса можа скласьціся ўяўленьне, што гаворка там ідзе пра фармальную прыналежнасьць паэта да той ці іншай літаратурнай арганізацыі. А гэта ў значнай ступені прыватны момант біяграфіі паэта. У сапраўднасьці ж дадзены факт – надзвычай драматычная старонка літаратурна-творчага жыцьця беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі 20-х гадоў. На гэтай старонцы дзень 26 траўня 1926 году пазначаны як памятная дата: на пашыраным пасяджэньні ЦБ “Малядняка” разглядалася заява К. Чорнага, К. Крапівы, Я. Пушчы, А. Бабарэкі аб выхадзе з аб’яднаньня і быў зачытаны ліст у ЦК КП(б)Б аб дазволе стварыць новую арганізацыю. Якое палітычнае значэньне афіцыйныя ўлады надавалі гэтаму пытаньню, бачна нават па складзе прадстаўнікоў: ад СНК БССР – Я. Адамовіч, ад ЦК КП(б)Б – М. Галадзед, ад ЦК ЛКСМБ – А. Бараньнікаў. Прысутнічалі таксама У. Ігнатоўскі, А. Баліцкі, Б. Стасевіч, В. Сербента, пісьменьнікі А. Александровіч, П. Галавач, А. Дудар, М. Зарэцкі, К. Крапіва, Я. Пу­шча, А. Бабарэка, У. Дубоўка, К. Чорны, А. Гурло. У выступленьні А. Бабарэкі бы­лі выкладзеныя прычыны незадаволенасьці шэрагу членаў аб’яднаньня станові­шчам у “Маладняку”: многія творы, напрыклад, зборнік “У прасторы” І. Барашкі, сьведчаць пра “упадак творчасьці”, мае месца “ўпадак цікавасьці да грамадзянскасьці”, “захапленьне багемаю”, “Маладняк” пачаў даваць літаратурныя прысмакі, але не мастацкія каштоўнасьці, якія патрэбны пралетарыяту. Патрэбна мастацтва, якое б пашырала кругагляд пралетарыяту, селяніна, якое б адчыніла іх вачам псіха­логію другіх людзей”1 (с. 12). Заўважым, між іншым, што з вуснаў Бабарэкі творчасьць П. Труса, разам з творчасьцю К. Чорнага, М. Зарэцкага, Я. Пушчы, атрымала высокую ацэнку: “Трус – сваёй музычнасьцю гаворыць аб вялікім у сьвеце” (с. 13). Не выпадкова партыйна-дзяржаўная прысутнасьць на пасяджэньні ЦБ “Маладняка” была такой прадстаўнічай: улада адчула, што творчая моладзь выходзіць з-пад жорсткага ідэалагічнага апякунства, прагне свабоды творчага самавыяўленьня, і таму неабходна прымаць тэрміновыя меры. І сапраўды, ужо 6 чэрвеня “Савецкая Беларусь” публікуе пастанову ЦК КП(б)Б “Аб рабоце сярод інтэлігенцыі”, дзе, у прыватнасьці, гаворыцца пра неабходнасьць: “5) Узмацніць партыйнае кіраўніцтва літаратурнымі групоўкамі, весьці рэвалюцыйныя літаратурныя групы ўсіх нацыянальнасьцяў да аб’яднаньня навокал “Маладняка” і ўстанавіць правільную лінію адносна “папутчыкаў”. Даручыць бюро ЦК прыняць меры да пастаноўкі камуністычнай літаратурнай крытыкі”. Як бачым, рашучая падтрымка “Маладняка”, яго ідэйна-творчых установак гарантавалася партыйным дакументам. Але гэтыя захады не маглі паўплываць на працэс далейшага разьмежаваньня ў пісьменьніцкім асяроддзі. Не адмовіліся ад сваіх намераў і тыя паэты, празаікі, што падалі заяву пра выхад з “Маладняка”. Адчуваючы моцны ідэалагічны ўціск, група ў складзе К.Чорнага, К.Крапівы, П.Глебкі, У.Дубоўкі, М.Лужаніна, Я.Пушчы, А.Бабарэкі, П.Труса, С.Серады, В.Шашалевіча 10 ліпеня зьмясьціла ў газеце “Савецкая Беларусь” ліст з наступнымі тлумачэньнямі: “нязьменна застаючыся на платформе пралетарскай ідэалогіі, мы выйшлі з “Маладняка” 27 травеня г.г. не згаджаючыся з метадамі працы арганізацыі і яе характарыстыкай сучаснага становішча беларускай пралетарскай літаратуры”. Сэнс выхаду на шырокую грамадскую аўдыторыю з калектыўнай заявай зразумелы: з аднаго боку, прадэманстраваць нязьменнасьць сваёй пазіцыі, з другога, засьцерагчыся ад далейшых нападаў і абвінавачваньняў. А “Узвышша”, статут якога быў апублікаваны ў “Савецкай Беларусі” 12 кастрычніка і афіцыйна зацьверджаны 3 сьнежня, у далейшым і сапраўды ўвесь час знаходзілася пад агнём несправядлівай крытыкі. Але для нас ня меншую цікавасьць выклікае яшчэ адна публікацыя ў гэтым жа нумары газеты – заява П.Труса пра тое, што калектыўны ліст ён не падпісваў, выйшаў з “Маладняка” зусім па іншых прычынах і зараз зноў уступае ў аб’яднаньне. Зрэшты, ліст варта падаць цалкам, бо, як пазьней высьветліцца, П.Трус гэтага ліста не пісаў, а толькі вымушаны быў паставіць пад ім свой подпіс. Сапраўднымі ж яго аўтарамі былі “Д” і “Б”. Сучасныя дасьледчыкі, у прыватнасьці У.Конан, лічаць, што гаворка ідзе пра Дудара і Бэндэ. “Выпадкова я даведаўся, – чытаем мы ў заяве, – што ў рэдакцыі газет “Савецкая Беларусь” і “Звезда” паступіў ліст вышаўшых з “Маладняка” таварышоў, пад якім стаіць маё прозьвішча. Лічу патрэбным заявіць, што ліста гэтага я ня бачыў, не падпісваў і выходзіў я з “Маладняка” зусім не па тых прычынах, якія ўказаны ў лісьце. Пасьля некаторых разважаньняў я лічу свой выхад памылкаю і дзеля гэтага зноў уступаю ў шэрагі аб’яднаньня “Маладняк”. Нават калі б не існавала пазьнейшых паказаньняў П.Труса, і тады можна было б усумніцца, што асабіста паэту належыць прыведзены тэкст, бо ўсё тут падпарадкавана таму, каб скампраментаваць падпісантаў, выставіць гэтых “адшчапенцаў” у непрыглядным сьвятле як людзей несумленных, здатных на падман, на фальсі­фікацыю. Адсюль і зьявіўся разьлічаны на эфект выраз: “ліста ... ня бачыў, не падпісваў” і г.д. Узьнікае зусім натуральнае пытаньне: калі аўтар заявы – П.Трус, то навошта сьціпламу юнаку так дэманстратыўна, ды яшчэ праз рэспубліканскую газету адмяжоўвацца ад учарашніх сяброў і таварышаў? Калі ты ўсьвядоміў сваю “памылку”, дык ці абавязкова інфармаваць пра гэта шырокую грамадскасьць? Можна ж ўсё зрабіць бяз лішняга крыку. Якраз на грамадскі розгалас і разьлічвалі ўдзельнікі і выканаўцы акцыі і тыя, хто стаяў за імі. Дадамо яшчэ адзін істотны штрых: у заяве гаворыцца пра “іншыя прычыны” выхаду, але чамусьці яны тут не названыя, хоць гэтага патрабавала элементарная логіка. Такім чынам, завязка “аповесьці” адбылася. Узьнікла і сітуацыйная напружанасьць. З ліста П.Глебкі да Я.Бобрыка ад 18 ліпеня 1926 г. мы даведваемся, што рашэньне П.Труса забраць заяву і вярнуцца ў “Маладняк” узвышавец Глебка расцаніў як “здраду”: “Я гэта іначай назваць не магу”. І далей: “Няхай варочаюцца ў “Маладняк”, хто ня верыць у нашае Заўтра” (с. 320). Глебка просіць свайго адрасата даведацца і напісаць яму, чаму і з якой прычыны Трус не захацеў застацца ў новаствораным аб’яднаньні. З выкладзенага бачна, што нават для блізкага сябра ўчынак Паўлюка быў успрыняты як нечаканасьць. Усталявалася версія, заснаваная на фармальным успрыманьні зьместу апублі­каванага ліста П.Труса ў “Савецкай Беларусі”, паводле якой ён, маўляў, дапусьціў памылку і хутка яе выправіў. Але ж гэтае, так бы мовіць, афіцыйнае тлумачэньне не зусім адпавядае сапраўднасьці, што бачна нават з ліста П.Труса да П.Глебкі ад 24 ліпеня 1926 г. Між іншым, ліст надрукаваны па тэксьце аўтографа, які зьберагаецца ў НБ імя Я.Коласа НАН Беларусі. “Я выходзіў з “Маладняка”, – прызнаецца Паўлюк, – не па тых прычынах, якія ўказаны ў лісьце, я гэта яшчэ раз скажу. У мяне былі свае асабістыя прычыны, аб якіх я табе казаў. І няма чаго называць мяне сьвіньнёю” (с. 243). З далейшых фрагментаў ліста, які тут цытаваўся, бачна, што перад маладым паэтам, што ўсьвядоміў неабходнасьць зьмяніць мастацкую арыентацыю і перайсьці ў новае творчае згуртаваньне, паўстала дылема не эстэтычнага, а ідэйна-палітычнага характару: “адно з двух: альбо з камсамолу, альбо “Маладняк” і Камсамол. Я так і зрабіў” (с. 243). Інакш кажучы, на гэтым, пачатковым этапе П.Трус аддаў перавагу “Маладняку” і камсамолу. Зроблена ж гэта было ня без узьдзеяньня ня толькі пісьменьнікаў выразна камсамольскай, дакладней, партыйнай арыентацыі, але і кіраўнікоў беларускага камсамолу. Сапраўды, П.Трус пераслаў П.Глебку ліст, атрыманы ад П.Галавача, загадчыка аддзела ЦК ЛКСМБ. У лісьце падкрэсьлівалася, што выкладзеныя там думкі яго асабістыя, але адначасна і “думкі Бюро ЦК Камсамолу”. Як і трэба было чакаць, адзін з камсамольскіх лідэраў ня схільны быў прызнаваць наяўнасьць крызісу ў пісьменьніцкай арганізацыі, а разыходжаньні тлумачыў як “асабістыя дразгі”, якія трэба і можна зжыць. Нічога, маўляў, не перашкаджае маладым пісьменьнікам актыўна працаваць у “Маладняку”, творча ўдасканальвацца. Аднак заключныя радкі ліста, напэўна, навялі паэта на роздум. Галавач пісаў: “Я яшчэ раз кажу, ня трэба забываць палітычнай значнасьці “Мал”[адняка] як арг[анізацыі] і зьявішча ўнутры яе, а таксама таго, што перш за ўсё для нас партыя і камсамол, а потым мы пісьм[еньнікі], паэты, трэба ведаць, як партыя паглядзіць на наш паступак, раней чым мы зробім яго. Дай гэты ліст прачытаць т.т. Глебку і Лужаніну, калі яны камсамольцы, і зьнішчы яго, бо аб ім другія не павінны ведаць” (с. 246). Выкладзеныя П.Галавачом меркаваньні і ўстаноўкі паказальныя шмат у якіх адносінах. Па-першае, няўжо ўчынак П.Труса і сапраўды меў такое грамадска-палітычнае значэньне, што гэтым фактам мусіла займацца ажно Бюро ЦК камсамолу? Напэўна ж, членамі Бюро была прынята і адпаведная, хутчэй за ўсё закрытая, пастанова, бо інакш цяжка зразумець, чаму ліст належыла хаваць ад староньніх вачэй. Ён жа, здаецца, ня ўтрымліваў дзяржаўных сакрэтаў. Напэўна, кіраўнікі баяліся, што пачнецца ланцуговая рэакцыя – масавы выхад з “Маладняка”. Па-другое, у сваім пасланьні Галавач выразна сфармуляваў сутнасьць партыйнага стаўленьня да літаратуры і пісьменьніка: гаворка ішла пра поўнае падпарадкаваньне творцы інтарэсам партыі. Ад творчай свабоды не заставалася і сьледу! Бачыце, ужо нават ня ўчынкі, а нават намеры ў іх ажыцьцяўленьні трэба было вывяраць партыйнымі мэтамі. Наўрад ці гатовы быў П.Трус – унутрана, псіхалагічна – пайсьці на такое самаабмежаваньне. Тым ня менш заява на пераход ва “Узвышша” была адкліканая. А гэта азначае, што 22 гадовы навучэнец Менскага Беларускага імя Усевалада Ігнатоўскага Дзяржаўнага педагагічнага тэхнікуму аказаўся аб’ектам палітычнай кампаніі. Выпускаць з-пад увагі таленавітага юнака кіраўнікі камсамола не зьбіраліся. На яго, як бачым, аказваюць моцнае ідэалагічнае ўзьдзеяньне. Характар жа вясковага хлопца тады быў яшчэ не загартаваны, норавы гарадскога жыцьця не засвоеныя, асабісты жыцьцёвы вопыт небагаты. Як паэт лірычнага складу Паўлюк, відаць, ня ўмеў рашуча супрацьстаяць негатыўным абставінам, паддаваўся на ўгаворы спрактыкаваных у палітыцы людзей. Апроч усяго іншага, тут трэба ўлічваць і матэрыяльнае становішча Паўлюка і яго бацькоў. Лісты, зьмешчаныя ў “Выбраных творах”, ад бацькі, брата і сясьцёр праўдзіва малююць бядотны стан сям’і Адама Труса. “Дарагі наш сын Паўлюк! – чытаем у лісь­це ад 19.01.1928 г. – ... Адпішы нам скора, можа, ты можаш цяпер прыслаць руб. хаця 15. Ты ведаеш, што мы яшчэ пастуху не аддавалі. Патом у дзядзькі Петрусёвых руб. 8. Так што прыходзіцца пасьледняга парсюка прадаць. Дык вот, што хоць, можа, зазлуеш, але ня злуй, але адпішы нам скора, ці можаш ты гэта зрабіць, ці не. Дык калі ня можаш, дык прыдзецца парсюка прадаць. Буду яшчэ ў цябе пытацца, можа, у цябе ёсьцяка што падношанае, дык прышлі...” (с. 291). Цытаваны ліст датуецца пачаткам 1928 г., калі П.Трус як настаўнік сямігодкі з дыпломам меў ужо вопыт самастойнай журналісцкай працы ў Гомелі, а ў 1926 г. узровень яго і бацькавай матэрыяльнай забясьпечанасьці быў вельмі нізкі. Усе гэтыя моманты ў сваёй сукупнасьці дазваляюць глыбей адчуць маральны стан маладога паэта і яго негатоўнасьць пайсьці на адкрыты канфлікт з уладай, з інстанцыямі, якія баранілі яе інтарэсы. Але ж унутраны, псіхалагічны канфлікт, неадпаведнасьць паміж душэўнымі памкненьнямі паэта, усьвядомленым жаданьнем і суровай прозай жыцьця ўсё роўна заставаліся! Рэакцыю сяброў на “здраду” высокім узвышаўскім ідэалам Паўлюк успрыняў вельмі балюча, хваравіта. Сьпярша ён спрабуе стаць у позу несправядліва пакрыўджанага, нават сам ідзе ў наступ (“І тое, што зноў уступіў у “Маладняк”, я зрабіў правільна”, с. 243), ды толькі ўсё гэта выглядае непераканальна. І неўзабаве Трус робіць захады вярнуцца ва “Узвышша”. Функцыі пасярэдніка бярэ на сябе П.Глебка. Аднак асаблівай далікатнасьцю Глебка-парламенцёр не вызначаўся: ён рэзаў праўду-матку там, дзе патрэбен быў дыпламатычны такт і разуменьне псіхалогіі неспрактыкаванага ў жыцьці паэта, які сілаю абставінаў вымушаны быў зрабіць неабачлівы, непрадуманы крок. “Але твой канфлікт з “Узвышшам”, – зазначае Глебка ў лісьце ад 22.11.1927 г., – паставіў цябе нізка ў вачах як чалавека, а менавіта, – як слабога, хістаючагася (можа, з-за сваіх выгад), бязвольнага тыпа...” Прысуд сябра, вынесены “бязвольнаму тыпу”, як бачым, рашучы, ацэнкі катэгарычныя. Праўда, далей зьмест і танальнасьць пасланьня зьмяніліся ў лепшы бок: “Усё ж, калі выясьнілася справа, якім чынам ты быў адарваны ад “Узвышша”, погляд трохі зьмяніўся. Думаю, што за выключэньнем Дубоўкі, мала хто будзе пярэчыць твайму паступленьню. А Дубоўка будзе пярэчыць таму, што ён страшэнна паважае “Узвышша”, баіцца ўсякіх унутраных раздораў, аслабленьня спайкі, а па-другое, ён хлопец горды і часамі з “мухамі ў носе”. Я пагавару ў самым скорым часе і напішу табе аб выніках” (с. 288). Каштоўнасьць выкладзеных тут меркаваньняў у тым, што іх аўтар як бы знутры раскрывае атмасферу ў новаўтвораным пісьменьніцкім аб’яднаньні, фармулюе прынцыпы, пакладзеныя ў аснову арганізацыі, лічыць патрэбным сказаць і пра індывідуальна-псіхалагічныя рысы аднаго з лідэраў “Узвышша”. Ёсьць у лісьце і агаворкі, сэнс якіх не адразу становіцца зразумелым. Напры­клад, Глебка раіць сябру непасрэдна зьвярнуцца да Бабарэкі, выкласьці “ўсю справу, як было” і сказаць “чаго ты хочаш”, а затым удакладняе: “а то больш мяне падазраюць як бы ў тым, што я з табою заадно” (с. 289). Што павінна азначаць гэтае “заадно”? Хіба П.Трус нешта ўтойваў, хіба меў на мэце ўчыніць штосьці карысьлі­вае? Гаворка ж ішла толькі пра ўступленьне ў літаратурную арганізацыю, пра жа­даньне быць далучаным да групы таленавітых паэтаў, празаікаў? Разам з тым сумнявацца ў шчырасьці Глебкі нельга. А значыць, сітуацыя з прыёмам “перабежчыка”, няўстойлівага ў поглядах і перакананьнях, была сапраўды няпростай. І гэта трэба ўлічваць, калі мы хочам мець аб’ектыўнае ўяўленьне пра літаратурна-творчае жыцьцё 20-х гадоў, пра тагачасную атмасферу, маральна-псіхалагічны клімат у пісьменьніцкім асяроддзі. Болей за тое! Дасьледчык увогуле ня мае права наводзіць глянец на бія­графію пісьменьніка, згладжваць вастрыню канфлікту і супярэчнасьцяў, што, на вялікі жаль, яшчэ мае месца ў літаратуразнаўчай практыцы. Але толькі неперад­узятае асьвятленьне ўсёй сукупнасьці фактаў узновіць праўдзівы малюнак літаратурнага жыцьця. У сьвятле сказанага лічу мэтазгодным падаць верш П.Труса «Сябру” Дубоўку”, зьмешчаны ў першым Зборы твораў (1934). Там ён надрукаваны з аўтографа, які датуецца 15/Х.1926. Верш мае эпіграф – вядомыя радкі Пушкіна: “Мы почитаем всех нулями, а единицами себя”. Атрутны сьмех, Як нож балючы. Як лісьце восені ў крыві. Сягоньня ты вянком калючым мае усьмешкі апавіў. Дакорам генія і славы Ты кінуў з гордасьцю у твар. Я чуў твой голас “велічавы”: “Ў жыцьці нічога ён ... ня варт”. Ну што ж? Няхай... Знаёма й гэта... Я шчыра дзякую табе, Што над нікчэмнасьцю поэты Ты заспакоіў хоць сябе. Няхай і так... Хоць можа й рана Лаўровы ўеш сабе вянок?... ............................................ Але ты сэрца Мне параніў, Калі на словы прывітаньня Дакорам кінуў за вакно. Ну што ж? Няхай... Хоць мне й балюча: Душа сьмяецца І ў крыві... Бо на шыпшыньніку калючым Я сэрца ў радасьці спавіў (с. 136). Пагадзіцеся, верш дакладна перадае псіхалагічны стан, глыбокую эмацыйную ўзру­шанасьць пакрыўджанага юнака. Ня выключана, што ў словах або ў паводзінах У. Дубоўкі ў пэўнай сітуацыі і сапраўды праявіліся рысы характару, якія падгледзеў назіральны Глебка. Са зьместу ж верша П. Труса не вынікае, што яго аўтар – асоба дробязная, невысакародная. Не, такіх пачуцьцяў, нізкіх памкненьняў тут няма. Істотна і тое, што пры жыцьці верш ня быў надрукаваны, ён так і застаўся ў рукапісе, ня стаў фактам тагачаснага літаратурнага жыцьця. Пэўна ж, П.Трус выдатна разумеў ролю, якую адыгрывала ў беларускай літаратуры паэзія У. Дубоўкі і асоба паэта-ўзвышаўца, ягонае ўпартае змаганьне за высокі эстэтычны ўзровень мастацкага слова. І меней чым праз паўгода – 26 сакавіка 1927 г. з-пад пяра П. Труса зьяўляецца новы верш пад назваю “Уладзіміру Дубоўку”. Гэтаму твору – тут якраз і можна выказаць шкадаваньне – ня суджана было пры жыцьці абодвух паэтаў пабачыць старонкі друку. Чытачы літаратурна-навуковага гадавіка “Скарыніч” (1999) першымі пазнаёміліся з гэтым паэтычным пасланьнем: Задрыжала зара, і пачуўся дзесь крык, а пасьля – зноў маўліква наўкола. Вочы ярка гараць, рукі сьцяты накрыж – сэрца штосьці трывожыць і коле. Ты далёка цяпер, і адзін я стаю, думкі мкнуцца і падаюць градам. Я вітаю цябе за імклівасьць тваю і у песьнях вялікую радасьць. Не бядуй, мусіць, лёс, мусіць, доля, такі, што адным нам палаць у імкненьнях. Зашумела гальлё, і хмурнее блакіт і хмурнеюць мае летуценьні. Ну і што ж – дагарым, толькі сонца няхай не заходзіць на захадзе болей, – лепш няхай на гары, дзе паўстане наш край, рассыпае іскрынкі на поле! (с. 120-121). Верш “Уладзіміру Дубоўку” – нагляднае сьведчаньне ўнутранай блізкасьці аўтара да праграмных эстэтычных установах “Узвышша”. Ідэя самаахвярнасьці паэта, слугаваньня Бацькаўшчыне прагучала тут вельмі выразна. Нават з гэтага канкрэтнага прыкладу можна бачыць, што П. Трус меў падставы спадзявацца на прыхільнае да сябе стаўленьне з боку ўзвышаўцаў. Але ружовым марам паэта ня суджана было збыцца. Напрыканцы 1927 г., 6 сьнежня, Глебка паведамляе Паўлюку пра несуцяшальныя вынікі сваіх перамоў з узвышаўскім актывам. “Я хлопцам сказаў аб гэтым, але поўнага адказу не дабіўся, бо неяк гутарка была пераведзена на другую тэму”. У практычным плане гэта азначала, што ад сур’ёзнага абмеркаваньня прысутныя – Бабарэка, Чорны, Крапіва, Шашалевіч – ухіліліся. Адны, як вынікае са словаў Глебкі, нібыта гатовы былі падтрымаць кандыдатуру Паўлюка: “Адам выказаўся так: “Трус, вядома, здольны хлопец, дарэмна, што на яго напалі... безумоўна, ёсьць у яго ў гэтым зборніку шмат чаго адмоўнага, але больш сапраўды мастацкага, і каб ён пабыў у нашым калектыве, дык даў бы беларускай літаратуры шмат што. Ён неяк адарваўся ў апошні час, і яго трэба было б выцягнуць” (с. 289). Здавалася б, пытаньне вырашанае, здольнага юнака трэба прымаць у новае згуртаваньне. Але ж у другіх засталіся моцныя сумненьні: “Кузьма на гэта адказаў нешта невыразна, як бы: “Калі ж, чорт яго ведае, ён (гэта значыць ты) вельмі ж ня сталы і можа зноў падлажыць сьвіньню... Чорт яго ведае...” Гэта словы Кузьмы. Пасьля гэтага гутарка неяк перайшла на другую тэму, і яснага адказу я не атрымаў” (с. 289). Падобны паварот падзеяў, вядома, засмуціў П.Труса. Ён па-ранейшаму наведвае заняткі ў Белпедтэхнікуме, працуе сакратаром часопісу “Маладняк”, вядзе актыўную грамадска-асьветную працу. Затое вершы значна радзей зьяўляюцца на старонках газет і часопісаў. Ды і танальнасьць вершаваных твораў стала інакшай пры параўнаньні з папярэднімі... Нарэшце закончана вучоба, Трус атрымлівае дыплом настаўніка сямігадовай школы. Кіраўнікі “Маладняка” прапаноўваюць свае паслугі па яго працаўладкаваньні – ёсьць магчымасьць заняць пасаду рэдактара ў сталіцы. Аднак такая персьпектыва не прывабіла паэта, ён не паддаўся спакусе, бо мара перайсьці ва “Узвышша” па-ранейшаму сагравала сэрца. Напэўна, не жадаючы быць залежным ад маладнякоўскага кіраўніцтва, П. Трус пакідае Менск і ў верасьні 1927 г. накіроўваецца ў Гомель. Сьпярша працуе ў акруговай сялянскай газеце “Новая деревня”, а пасьля яе ліквідацыі – у газеце “Палеская праўда”. Журналісцкая і асьветная дзейнасьць забіралі шмат часу, творчая праца вымушана адсоўвалася на другі план. Праўда, вялікую радасьць прынёс выхад у сьвет другога вершаванага зборніка “Ветры буйныя” (ліпень 1927). І ўжо з Гомелю П. Трус зноў зьвяртаецца да Глебкі і ў лісьце ад 27 лістапада ўздымае балючае для сябе пытаньне пра магчымасьць пераходу ва “Узвышша”: “Ты сам добра ведаеш, што я стаю зусім не на платформе “Маладняка”. Але мяне прымусілі тады вярнуцца ў “Маладняк”. Цяпер я ня ведаю, што мне рабіць. Што я выйду з “Маладняка” – гэта факт. Але ня ведаю аднаго, ці прымуць мяне цяпер у “Узвышша” пасьля таго, як я вярнуўся тады ў “Маладняк”. Ты пагавары там з Бабарэкам аб гэтым... І безумоўна, калі я цяпер выйду з “Маладняка”, то больш туды я ніколі не вярнуся. Гэтая думка была ў мяне і тады, калі мы разам з табою выходзілі. Але мяне прымусілі гэта зрабіць [...]” (с. 254). Згаданы ліст – вельмі істотны элемент сюжэту ў драматычнай гісторыі стасункаў П.Труса з “Маладняком” і “Узвышшам”: фактычна тут упершыню на поўны голас заяўлена, што вяртаўся паэт у “Маладняк” не па сваёй волі, не па нейкіх там меркантыльных разьліках, не па карысьлівых меркаваньнях, а па прымусу... На дадзены момант разьвіцьця сюжэту падрабязнасьцяў прымусовай акцыі мы яшчэ ня ведаем. Але нам ужо вядома, што мянушкі “здраднік”, “перабежчык” Паўлюку дадзены несправядліва, хоць сам “перабежчык” цалкам не адмаўляў уласнай віны. Толькі віна гэта была хутчэй ненаўмысная, яна абумоўлена зьбегам неспрыянальных абставін і зьвязана з момантамі суб’ектыўна-псіхалагічнага характару. Гэта бачна з наступнага ліста паэта да таго ж адрасата: “Цяпер аб уступленьні ва “Узвышша”. Яшчэ раз прашу цябе, пагаварыць з хлопцамі і скора дай мне адказ. З тым, што ты мяне вінаваціш у маёй слабасьці і хістаньні, я поўнасьцю згодзен з табою. Але павер мне ад шчырага сэрца, што іначай я зрабіць ня мог. Я табе не гаварыў яшчэ аб той траўлі, якая была накіравана супраць мяне. Мая віна, праўда, віна суб’ектыўнага характару, што ў той час я не знайшоў падтрыманьня з боку сваіх таварышоў, як Бабарэка, Дубоўка і інш. Гэтага падтрыманьня я і ня мог шукаць бо справа была камсамольская [...]” (с. 255). Як бачым, да вядомых ужо фактаў прымусу, уціску дадаецца і новы – пера­сьлед, “траўля” паэта, што яшчэ больш абвастрае сітуацыю і аб’ектыўна зьмяншае яго т. зв. віну. Слабасьці і хістаньні Паўлюк прызнае за хібы, але ж і маральная падтрымка была яму ой як патрэбная. Ды толькі зьвярнуцца за дапамогай да тых жа Бабарэкі і Дубоўкі не выпадала: з боку камсамольска-партыйнага кіраўніцтва рабілася ўсё магчымае, каб утрымаць П. Труса ў сваёй суполцы, адбіць у яго ахвоту да супрацоўніцтва з палітычна ненадзейнымі ўзвышаўцамі. Але жаданьне быць ва “Узвышшы” ў П. Труса не зьнікала, хоць ішоў ужо 1928 год. З ліста Глеб­кі ад 23 студзеня бачна, што Трус даслаў заяву кіраўнікам аб’яднаньня. І, паводле сьцьверджаньняў Р. Шукевіча-Трацьцякова, яна нібыта зачытвалася на сходзе, хоць Глебка гэты факт пацьвердзіць ня змог. Ён мяркуе, што Р. Шукевічу як прадстаўніку ад ЦК ва “Узвышшы” К. Чорны – і гэта вельмі паказальны факт – заяву зачытваў асабіста. Іншыя ж сябры аб’яднаньня даручылі П. Глебку паведаміць П. Трусу, што яго абавязкова прымуць, толькі “каб даць табе час выбраць шлях, адцягваюць час з тваім прыёмам” (с. 292). Глебка падкрэсьлівае, што гэта яго “асабовая думка”, і – у каторы ўжо раз! – зноў раіць Паўлюку зьвярнуцца да Бабарэкі: “падштурхні яго, а то ён забудзецца, то часу ня будзе (у жонкі, здаецца, радзіны), і гэта можа зацягнуцца” (с. 292). Каб паўней асьвятліць сітуацыю з прыёмам П. Труса, варта прывесьці яшчэ два вельмі істотныя фрагменты з цытаванага тут ліста. “Маўчы толькі, што я табе даю такую параду (параду цярпліва працягваць папяровую перапіску, так? – М.М.), а то могуць падумаць, што я не давяраю хлопцам, а я, безумоўна, ім веру, толькі часам гбню за пасіўнасьць і халоднасьць” (с. 292). І другі ўрывак: “Больш падрабязна аб усім праз некаторы час напіша сам Бабарэка”. “Праз некаторы час таму (я кажу па сакрэту, бо мне так здаецца і я так зразумеў з некаторых намёкаў Адама), што ішла ды яшчэ ідзе дыферэнцыяцыя “літаратурных сіл”, як кажуць “крытыкі”. А гэта можа кожнага трохі схіснуць...” (с. 292). Вось тут мы падыйшлі, напэўна, да галоўнага пункта супярэчнасьцяў у разьвіцьці тых падзей, якія разглядаюцца. Што ўрэшце рэшт стрымлівала кіраўнікоў “Узвышша” ад станоўчага рашэньня праблемы? Такое рашэньне дабратворна паўплывала б на творчы стан Труса. Дзякуючы інфармацыйна багатым лістам Глебкі бачна, што прычынаў было некалькі. Адны з іх мелі суб’ектыўны, нават побытавы характар. Гэта і празьмерная загружанасьць вядучых сяброў аб’яднаньня паўсядзённымі бягучымі справамі; і праявы “пасіўнасьці і халоднасьці” з боку лідэраў; і ўласьцівая многім кіраўнікам схільнасьць захапляцца глабальнымі праблемамі, за якімі зьнікала канкрэтная асоба, яе інтарэсы, яе лёс. Карані другой прычыны больш глыбокія. Яны – у творчасьці паэта, у зьмесьце тых твораў, якія друкаваліся ня толькі ў зборніках “Вершы” і “Ветры буйныя”, але і ў перыядычным друку (“Малады араты”, “Чырвоная зьмена”, “Беларуская работніца і сялянка”, “Беларуская вёска”, “Чырвоны сейбіт”, “Радавая рунь”, “Сталёвы ўзьлёт”, “Новая деревня”, “Палеская праўда” і г.д.). Сярод гэтых газетных, часопісных публікацыяў шмат адкрыта агітацыйных “антырэлігійных” вершаў, “вяс­ковых” частушак, “окон роста” на беларускую рэгіянальную, вясковую тэматыку. Вось характэрныя назвы твораў падобнай скіраванасьці: “К кулаку мне йсьці ня гожа – мне страхоўка дапаможа”; “Каб малака было па вушы – выводзь карову з калатушы”; “Камітэты дапамогі ставяць беднага на ногі” (усе – 1924); “Няхай сабе ныюць званы медзяныя”; “Ты сьпявай, іграй, музыка, пра сялянскую пазыку”; “Адзін з адным пагаварылі і аблігацыі купілі”; “Лячыся ў доктара, а не ў шаптухі”; “Ад зёлак бабскіх і ад лекаў на век астанешся калекай”; “За благія вашы ўчынкі жыве і пухне благачынны”; “Частушкі” (усе – 1925); “Антырэлігійныя частушкі”; “Аб­народаваны поп”; “Вясковыя частушкі” (усе – розных гадоў); “Свае мужчыны дапамогуць” (1926); вершы пра прыгоды Ціта (1926, калектыўныя). У большасьці сваёй згаданыя тут творы – не лаканічныя рыфмаваныя лозунгі-агіткі, а разгорнутыя вершаваныя сюжэты, апавядальныя гісторыі з жыцьця вяскоўцаў. Зразумела, такога зьместу вершы не заставаліся па-за ўвагай узвышаўскай крытыкі, якая лічыла, што П. Трус праяўляў легкадумнасьць, ахвотна адгукаўся на аператыўны палітычны заказ часу, растрачваў свой талент на аднадзёнкі. А гэта, безумоўна, насьцярожвала патрабавальных пісьменьнікаў, якія выйшлі з “Маладняка” пад сьцягам барацьбы з прымітывізмам, з падменай мастацкіх каштоўнасьцяў “літаратурнымі прысмакамі”. Адсюль зразумелы падтэкст выразу ў лісьце Глебкі наконт часу, які ўзвышаўцы даюць П. Трусу, каб “выбраць шлях”, і сэнс спасылкі на Бабарэку, на яго “некаторыя намёкі” адносна тагачаснай “дыферэнцыяцыі літаратурных сіл”, пры якой непазьбежныя “хістаньні”. Інакш кажучы, узвышаўскае кіраўніцтва, зыходзячы з маральна-этычных меркаваньняў і дбаючы пра ідэйна-сьветапогляднае адзінства членаў аб’яднаньня, не сьпяшалася прымаць П. Труса ў свае шэрагі. Але, як мы ўбачым далей, праяўленая пільнасьць, магчыма, аказалася празьмернай, што мела негатыўныя вынікі. Затое ідэалагічныя апаненты ўзвышаўцаў, так бы мовіць, у шапку ня спалі. І гэ­та характэрна для абаронцаў камсамольска-партыйнай лініі ў літаратуры, на ўзбраеньне яны бралі тактыку ваяўнічай, наступальнай дзейнасьці. Аддаваць пралетарска-сялянскага паэта Труса “сектантам”, “літаратурным абозьнікам”, “нацдэмам” кіраўнікі “Маладняка” не зьбіраліся. Трэцяга сакавіка 1928 г. Я. Ліманоўскі ў лісьце да Труса раіць яму “не парываць з “Маладняком”, бо там шмат персьпектываў для творчай працы. Ідэалагічных жа “разыходзінаў”, настойліва падкрэсьлівае адрасант, “наколькі мне вядома, да апошняга часу ... у цябе не было” (с. 294). У тым жа, аднак, і сутнасьць праблемы, што Ліманоўскі выдаваў жаданьне за існае. І гэта праявілася ўжо ў адказе Труса на дасланы яму ліст. Адказ, як і трэба было чакаць, Ліманоўскага не задаволіў і нават выклікаў у яго раздражненьне. Ён піша: “Формула “пакуль што”, безумоўна, нездавальняючая. “Пакуль што”, г.зн. часова, астаюся ў “Маладняку”, каб потым перайсьці ў іншую арганізацыю. Якая паважаючая сябе арганізацыя задаволіцца гэтым? Але аб гэтым лепш пагаворым калі-небудзь асобна” (с. 295). І, як вопытны ў агітацыйна-выхаваўчай справе праваднік партыйнай лініі, аўтар ліста невыпадкова гаворыць пра маючы адбыцца ў хуткім часе (10.ІV.) зьезд ВАППа – Усесаюзнай арганізацыі пралетарскіх пісьменьнікаў. Сэнс дадзенай заўвагі празрысты: маўляў, глядзі, якія багатыя персьпектывы адкрываюцца перад пралетарскай літаратурай і тымі, хто стане пад сьцягі камуністычнай ідэалогіі. І каб партыйная ўстаноўка трывала замацавалася ў сьвядомасьці маладога паэта, Ліманоўскі дадае заключны акцэнтны штрых: “Мне здаецца, што ў цябе ня будзе падстаў для хістаньняў у адносінах да “Маладняка” ў далейшым” (с. 295). Ды толькі ў дадзеным выпадку ў нас ёсьць падставы сказаць: не на таго наскочыў! Так, П.Трус выказаўся наіўна (“пакуль што не выходжу”), але ён быў гра­нічна шчыры, бо шчырасьць – яго адпрыродная якасьць, вызначальная рыса характару. Менавіта згаданая асаблівасьць і ляжыць у аснове таленту Труса, яна стала дамінантай ягоных лірычна-песенных вершаў, прывабнасьць якіх у душэўнай адкрытасьці, эмацыйнай шчодрасьці. У лісьце Ліманоўскага Трус улавіў непрымальныя для сябе дыдактычна-павучальныя інтанацыі, і яго рэакцыя была адпаведная. 30 сакавіка 1928 г. ён піша: “Цяпер аб маіх адносінах да “Маладняка” як арганізацыі. Я, тав. Ліманоўскі, павінен табе сказаць, што ў мяне ёсьць некаторыя хістаньні. Ня ведаю, можа гэтыя хістаньні, гэтая нясталасьць поглядаў будзе зьнішчана. А калі і будзе зьнішчана, дык толькі добрай пастаноўкаю працы “Маладняка”. Я, безумоўна, згодны з тым, што ў “Маладняку” яшчэ засталіся здольныя хлопцы, здольныя маладыя сілы, і да гэтых сіл патрэбен умелы падыход з боку самога ЦБ “Маладняка”, каб працаўнікі ЦБ “Маладняка” як самыя адказныя ў гэтай справе менш увагі зьвярталі на камандныя высоты, як гэта часта і вельмі часта назіралася раней. Тады ўсё будзе добра” (с. 263). Трэба прызнаць, што П.Трус пацэліў у самую сэрцавіну праблемы – у адносі­ны кіраўніцтва да членаў масавага аб’яднаньня, да іх магчымасьцяў творча разь­вівацца, мець свабоду самавыяўленьня, а ня весьці барацьбу за камандныя вышыні, за палітычную гегемонію ў літаратуры. Гегемонію неабходна было сьцьвярджаць высокім мастацкім узроўнем твораў, ня зводзіць ролю мастака слова да прапагандыста партыйных дырэктываў (“перш за ўсё для нас партыя і камсамол, а потым мы пісьм[еньнікі], паэты, трэба ведаць, як партыя паглядзіць на наш паступак, раней чым мы зробім яго”, с. 246). І тым больш недапушчальным быў нігілізм, пагардлівае стаўленьне да класічных традыцыяў, да вопыту сусьветных майстроў, да т. зв. буржуазна-памешчыцкай літаратуры. Сам жа П. Трус настойліва вучыцца ў папярэднікаў: “прачытаў амаль усяго Кнута Гамсуна, Пушкіна трэці раз, Данілеўскага, а цяпер чытаю Льва Талстога, выпісаў яго творы дадаткам да часопіса “Огонёк” (с. 261). І яшчэ адзін штрышок да характарыстыкі літаратурных інтарэсаў і культурных зацікаўленасьцяў паэта: “Цяпер у Гомелі знаходзіцца маскоўская трупа, якая ставіць у тэатры Калініна драмы і камедыі. Тэатр я наведваю стала... Пазаўчора ішло “Каварства і любоў”, учора – “Мікалай ІІ і сьмерць Пушкіна”. Безумоўна, спадабалася мне “Каварства і любоў” (с. 261). У “гомельскіх лістах” Труса ёсьць нямала зьедліва-іранічных закідаў на адрас тых пісьменьнікаў, ружовую будучыню якім прадказваў Ліманоўскі: “Сёньня мелася быць выступленьне “пралетарскіх пісьменьнікаў” Бобрыка, Звонака і іншае шпаны, была абвестка ў “Пал[ескай] праўдзе”, але нешта не прыехалі” (с. 260). Ён пагаджаецца з той ацэнкай якую на старонках “Узвышша” (1927, № 5) даў крытык К. Кундзіш (К. Якаўчык) слабому, недасканаламу ў мастацкіх адносінах зборніку вядучага пралетарскага паэта А. Александровіча “Угрунь”. П. Трус піша: “Бо звычайна чалавека (Александровіча) хваляць, калі яго няма за што хваліць. Ну, але гэта, відаць, людзі “придворныя” пісалі аб Александровічу, калі яго вельмі хвалілі” (с. 262). А вось артыкул А. Сянкевіча пра Я. Пушчу “Сацыяльныя матывы творчасьці, або Сабачыя лісты паэта Пушчы” (“Зьвязда”, 11 студзеня 1928 г.) выклікаў глыбокае абурэньне ў П. Труса: “Ну, гэта ўжо зусім не гадзіцца так рабіць. Выходзіць па Сянкевічу, што Пушчу ня месца ў БССР, што гэта эмігрант, контррэвалюцыянер... Думаю, што ў наступным нумары “Узвышша” павінен быць адказ, павінны быць стала разгледжаны гэтыя вершы Пушчы, бо іначай нельга” (с. 262). Як бачым, знаходзячыся ў Гомелі, П. Трус прадэманстраваў дастатковую дасьведчанасьць у літаратурна-творчым жыцьці другой паловы 20-х гадоў, добра арыентаваўся ў складаных узаемаадносінах паміж пісьменьнікамі рознай ідэйнай арыентацыі. Яго ж уласная творчая арыентацыя на “Узвышша” была па-ранейшаму пэўнай, акрэсьленай. “Усё роўна мой погляд на “Узвышша” ня зьменіцца. Калі я ўвесь час, праводзячы той ці іншы літаратурны вечар ў Гомельшчыне, прапагандаваў “Узвышша”, то гэта самае я раблю і буду рабіць і далей”, – заяўляе П. Трус у лісьце да П. Глебкі ад 12 траўня 1928 г. Але ж паэт па-ранейшаму заставаўся па-за аб’яднаньнем, хоць сітуацыя зьмянілася ў спрыяльны для яго бок. Ды вось няўдача! Да ранейшых перашкод стаць паўнапраўным сябрам “Узвышша” нечака­на дадаліся новыя, непрадбачныя... Гаворка пра тое, што 15–18 лютага 1928 г. Усебеларуская канферэнцыя “Маладняка” прыняла пастанову ўвайсьці ў ВАПП – Усесаюзнае аб’яднаньне пралетарскіх пісьменьнікаў. Адпаведна гэтаму пачалі стварацца асацыяцыі пралетарскіх пісьменьнікаў “на месцах”. Кіраўніком Гомельскай асацыяцыі ў сакавіку месяцы, напэўна, без яго згоды, быў прызначаны П. Трус. Прызначэньне ня ўзрадавала паэта: “Адно тое, што ў гэтай асацыяцыі ёсьць паэ­ты-гандляры, застаўляе мяне глядзець песімістычна і на ўсю асацыяцыю. Акрамя гэтага ў асацыяцыі, акрамя мяне і Сабаленкі, нікога няма, хто б пісаў па-беларуску – гэта другое, што не дае магчымасьці шырока разгарнуць працу. Я думаю ў скорым часе зьняцца з гэтага старшынства...” (с. 264). Але ня толькі адсутнасьць умоваў для пасьпяховай працы спараджала песімістычны настрой. Нават фармальнае старшынства ставіла паэта ў двухсэнсоўнае становішча: кіраўнік пралетарскіх пісьменьнікаў па ідэйных перакананьнях актыўна прапагандуе творчасьць узвышаўцаў! Думаецца, тут дарэчы будзе зрабіць невялікае ўдакладненьне фактычнага харак­тару. У шэрагу дасьледчых працаў, у тым ліку і навейшых, сьцьвярджаецца, што П.Трус, знаходзячыся ў Гомелі, кіраваў абласной філіяй БелАППа. У сапраўднасьці ж ён зьяўляўся кіраўніком павятовай асацыяцыі пралетарскіх пісьменьні­каў Гомелю, у той час як рашэньне стварыць БелаПП было прынята толькі ў лістападзе 1928 г., калі Трус ужо вярнуўся ў Менск. Інакш кажучы, ня трэба наўсуперак рэальным фактам пасьпешліва залічваць паэта да белаппаўскага кіраўніцтва. Дзе вытокі гэтай недакладнасьці? Хутчэй за ўсё ва ўспамінах М.Хведаровіча, што апублікаваны ў 1964 г. (“Мінская праўда”, 6 мая): П.Трус “збліжаецца з групай маладнякоўцаў, якія становяцца ініцыятарамі стварэння новай палітычна-грамадскай арганізацыі БелАПП. Ён выбіраецца ў ініцыятыўную групу і разам з П. Галавачом, Р. Мурашкам, М. Лыньковым склікае надзвычайны зьезд “Маладняка” (с. 316). Тут – яўнае памкненьне аўтара ўспамінаў далучыць П. Труса да найбольш актыўных прыхільнікаў БелаППа менавіта як “палітычна-грамадскай” арганізацыі, у той час як такім прыхільнікам ён ня быў. Летам, нават бліжэй да восені 1928 г., жыцьцёвыя абставіны падштурхнулі П. Труса пакінуць Гомель і вярнуцца ў Менск. У паэта ўзьнікла жаданьне набыць грунтоўныя веды, стаць студэнтам Белдзяржуніверсітэту. Намеры ж далучыцца да студэнцкай сям’і прымусілі ўнесьці і пэўныя карэктывы ў тактыку адносінаў да “Маладняка” і “Узвышша”. Ёсьць падставы думаць, што гэтыя карэктывы ў маральна-псіхалагічным плане дорага каштавалі П. Трусу, чалавеку тонкай душэўнай арганізацыі. Ён як бы і па сваёй волі трапіў на тэрыторыю, што прастрэльвалася з абодвух бакоў. І, каб ацалець, неабходна было аператыўна рэагаваць на зьмену сітуацыі. Але жорсткім прагматыкам П. Трус ніколі ня быў, хутка прыстасоўвацца да новых абставінаў таксама ня ўмеў. Абставіны ж прымушалі гэта рабіць, што непазьбежна спараджала маральныя выдаткі. Учытаемся ў зьмест чарговага ліста да Глебкі – ад 12 мая 1928 г. Гэта цікавы дакумент для характарыстыкі П. Труса. Адразу бачна, што адрасант чалавек інтэлігентны, далікатны. Вымушаны карыстацца такім паняцьцем, як “мэтазгоднасьць”, ён адчувае сябе ніякавата, разгублена, ён ня ўпэўнены ў тым, што ўчынак яго, паводзіны адназначна прынцыповыя, прадыктаваныя грамадскімі, а не асабістымі інтарэсамі. Няўпэўненасьць, разгубленасьць Трус спрабуе схаваць ад самога сябе: “Я ня раз думаў, ня раз хацеў паслаць Бабарэку другі ліст, бо на першы ён чамусьці мне не адказаў, аб маім паступленьні ва “Узвышша”. Я лічу больш мэтазгодным (і, па-мойму, гэта будзе зусім правільна), калі я падам заяву ўвосень. Чаму гэта я так думаю? А вось чаму. Справа ў тым, што прыехаўшы ў Менск, я думаю як-небудзь з восені залічыцца ва ўніверсітэт. Дык вось, каб не было ніякае затрымкі з боку “Маладняка” аб маім залічэньні ва універсітэт, я і лічу, што будзе куды мэтазгодным, калі я падам заяву пасьля таго, як мяне залічаць у універсітэт. Гэта адно. А другое вось што, калі я толькі цяпер выйду з “Маладняка”, то апошні цераз сваіх лідэраў можа павесьці такую палітыку, што не дадуць мне дапрацаваць у рэдакцыі да восені” (с. 268). Так, П. Трус ажыцьцявіў сваю мару – далучыўся да дружнай студэнцкай сям’і, у верасьні 1928 г. паступіў на літаратурна-лінгвістычнае аддзяленьне педагагічнага факультэта Белдзяржуніверсітэту. Але ва “Узвышша” ён так і ня быў прыняты. Можна дапусьціць, што “мэтазгод­ныя” рашэньні П.Труса нейкім чынам паўплывалі на гэта, а 30 жніўня 1929 году паэта ня стала. Ён памёр ва ўзросьце 25 гадоў. І адразу ж пасьля сьмерці ў арты­куле, назва якога “Паўлюк Трус” была ўзята ў чорную жалобную рамку (“Узвышша”. 1929. № 7), аўтар артыкула А. Адамовіч зьмясьціў тэкст ліста П. Труса. Каш­тоўнасьць публікацыі ў чым, што тут раскрываецца гісторыя заявы пра выхад паэта з “Маладняка” і дакументальна пацьвярджаецца нязьменнасьць яго пазіцыі ў адносінах да “Узвышша”: “Няхай ня будзе для цябе гэты ліст неспадзяваным. Гэта я хацеў зра­біць даўно, але не хапала сьмеласьці, проста ня меў сілы зьвярнуцца зноў да таго блізкага сябра, якому здрадзіў... Помню, калі на першым зборнічку сваіх вершаў я табе напісаў: – Хто пытае, той ня блудзіць. Гэта я заўсёды помніў і прымаў пад увагу. Але ў апошні час я зблудзіў, зблудзіў з тае дарогі, па якой ідуць мае таварышы, блізкія мне па творчасьці... ...Гэты ліст, які быў зьмешчаны ў газэце, я падпісаў сам, але самы зьмест ліста складалі Д. і Б. (Прозьвішчы тагачасных маладнякоўскіх “лідэраў”. – Заўвага Адамовіча). Яны тады на рамызьніку прыімчаліся да мяне ў Дараўку і гэта ўсё зрабілі. Зноў жа, паўтараю, я сам ня ведаў, што яны хацелі са мною рабіць... ...Я не хачу адорвацца ад тых людзей, якія сапраўды твораць літаратуру, твораць, ня гледзячы на розныя цкаваньні... ад тае групы, якую я лічыў, лічу і буду заўсёды лічыць сваёй па творчасьці...”. Безумоўна, П. Трус дарэмна называе сябе здраднікам. Але аддамо належнае мужнасьці паэта, які палічыў за лепшае прыняць віну на сябе, а не перакладваць яе на іншых. І ў гэтым учынку яскрава праявілася высакародства П. Труса. Кароткім аказаўся жыцьцёвы шлях паэта, талент якога, вядома ж, не пасьпеў раскрыцца на поўную сілу, каб выявіць багатыя патэнцыяльныя магчымасьці творцы. Вершы і паэмы П. Труса, напісаныя ў 1928-1929 гг., давалі літаратурнай грамадскасьці ўсе падставы чакаць ад яго далейшага ўзыходжаньня на новыя творчыя вышыні, чакаць новых крокаў у паэтычна-вобразным асваеньні сацыяльнай рэчаіснасьці і ўнутранага сьвету чалавека. Творчасьць пісьменьнікаў, што ўваходзілі ва “Узвышша”, якраз і ўспрымалася П. Трусам як узор таго высокага мастацтва, узьняцца да якога ён марыў. Яго няпростыя, драматычныя стасункі з “Маладняком” і “Узвышшам” вельмі павучальныя ў маральна-этычным плане. Грамадзянская пазіцыя паэта, а галоўнае ідэйны пафас твораў апошніх двух гадоў жыцьця засьведчылі, што ён вытрымаў экзамен на годнасьць стаць паўнапраўным сябрам “Узвышша”. Па волі ж узвышаўскага кіраўніцтва выпрабавальны тэрмін на ўступленьне П. Труса ў творчую суполку аказаўся празьмерна доўгім, а прахадны бал, магчыма, завышаным. І гэты выхаваўчы пралік у адносінах да патэнцыяльнага члена аб’яднаньня яго кі­раўнікі мусяць запісаць на свой рахунак. Бясспрэчна, малады паэт не заўсёды ўлічваў усе складанасьці, якія ўзьніклі перад заснавальнікамі “Узвышша”, і яго хістаньні, празьмерная асьцярожнасьць не імпанавалі рашучым, ініцыятыўным лідэрам аб’яднаньня, яны далёка глядзелі наперад, бачылі небясьпеку, якую нясуць нацыянальнай культуры, мастацкай літаратуры партыйныя ўстаноўкі – ператварыць мастацтва ў зброю класавай барацьбы. Але ж высокім гуманістычным прынцыпам П.Трус ня здраджваў. І калі мы лічым, што барацьба за высокі эстэтычны ўзровень літаратуры была і застаецца галоўным клопатам пісьменьніцкай супольнасьці, у тым ліку і кіраўнікоў творчай арганізацыі, дык гэтакай жа справядлівай будзе і выснова, паводле якой у барацьбе за высокія ідэйныя прынцыпы не павінна губляцца канкрэтная чалавечая асоба, бо яна заўжды каштоўней за любую абстрактную ідэю. <...>