Уладзімір Някляеў

_____________________ Мірон ды Мірон. Аповесьць	Было б зусім магчыма, каб дзіця само вучылася пісаць. Нехта ж ды прыдумаў гэта, і адкрыцьцё не такое ўжо вялікае? Імануіл Кант. Ня ведае чалавек часу скону свайго, але ж і пачатку свайго ня ведае. З чаго пачынаешся?.. З таго, што помніш, як з ганку зваліўся і гузакоў набіў, ці як руку ў сячкарню ўсунуў, ці як пуня суседава зашугала, а ты сядзеў за ёй у маліньніку, шукалі цябе — знайсьці не маглі, маці галасіла на попеле, думала — згарэў... І ня помніш зусім, як спасьцігаў гэты сьвет, нечаканы, незнаёмы, таямнічы, як дзеяліся ў табе дзівы дзівосныя, здараліся адкрыцьці неверагодныя, як за год, за месяц, за тыдзень зьведваў столькі, колькі пасьля за ўсё жыцьцё зьведаць ня мог — і як лёгка, гуляючы, спраўляўся ты з тым нашэсьцем цудаў і дзівосаў, з тою навалаю жыцьця, весела, бы вавёрка арэхі, шчоўкаючы ўсе ягоныя загадкі і загадачкі, сакрэты і сакрэцікі. Чаму ж прырода зрабіла так, што мы памятаем, як былі дурнямі, і ня помнім, як былі геніямі? Чаму пачынаемся мы ня з ночы зачацьця і нават ня з дня нараджэньня, а з такіх позьніх і гэткіх выпадковых першых успамінаў, пачынаемся ў тры-чатыры гады з нічога, бо дагэтуль — цемрадзь, глухата, немата. Дзе ж нашая тая, дапершаўспамінная памяць, на якім пераломе мы яе страчваем, куды яна адлятае, ці пад якімі замкамі, за якой сьцяной яна ў нас жыве? Можа, з той памяці — сны?.. Мірону сьнілася, што ён нарадзіўся — і яго купаюць у балейцы. Балейка стаіць у садзе, на стале пад яблынямі, а яблыкі — чырвонажоўтабокія пепінкі, ужо дасьпелыя — вісяць над балейкай, над Міронам, як планеты, і жывуць на тых планетах восы, пчолы, чмялі, мухі, вусені... Мірон ведае, што пепінкі называюцца пепінкамі, пчолы пчоламі, вусені вусенямі, а бацька зрывае яблык і кажа: «Во, Мірон, гэта яблык, яго можна есьці», — і па­плёўвае на пепін, шморгае яго разы тры аб гімнасьцёрку і грызе, смачна хрумкаючы. Галіна, з якой бацька сарваў пепін, гойдаецца, і з яе падае яшчэ адзін яблык — у ваду, у балейку. Маці, сабраўшыся ўжо выціраць Мірона, уздрыгвае, з ёй уздрыгвае вада, уздрыгваюць балейка, стол, зямля пад сталом, маці выдыхае: «Мірон, стаўбун ты чортаў... — і Мірон разумее, пра што яна, толькі ня ўцяміць, хто стаўбун, ён ці бацька, бо ягонага бацьку таксама завуць Міронам — ... а каб на галаву дзіцяці!» Стаўбун — бацька, а Мірону, немаўляці Мірону мог на галаву ўпасьці яблык, цэлая планета з усімі яе жыхарамі — і толькі б гэта здарылася, толькі б гэта, але маці, уздрыгваючы, думае пра іншае, баіцца іншага, а пра што трэба думаць — ня думае, і чаго час баяцца — не баіцца. Пасьля Мірону сьняцца хрэсьбіны, госьці за сталамі пад тымі ж яблынямі. Яблыні парадзелыя, амаль пустыя, цень ад іх падае не густы, як раней, а рассыпаны, пярэсты. Пепінкі, горкамі і ўрассыпную, ляжаць на абрусах, чырванеюць і жаўцеюць бакамі паміж лустамі чорнага хлеба, паміж міскамі з белым тварагом, зялёнымі гуркамі, рудаватымі памідорамі. Пярэсты цень пакалыхваецца, прабягае па сталах хвалямі: здаецца, што сталы вось-вось паплывуць. — Мірон, ты чаму сына, як сябе назваў? — пытаецца ў бацькі фельчар Яромха, у якога дзіўнаватае імя для мужыка: Альбін. — Вечны буду! Памру, а ўсё адно Мірон Стаўбун на зямлі застанецца... Дзіўнаватым здаецца імя Яромхі, мусібыць, з таго, што сястра ў яго Альбіна, таму ён найчасьцей бяз імені абыходзіцца: Яромха ды Яромха... Сястра ў яго прыгожая, амаль такая ж, як Міронава маці. Яны не зайзд­росьцяць адна адной — і таму сябруюць. Калі маці злуецца, яна лаецца на бацьку ягоным прозьвішчам, а яе ў Карунах, у вёсцы, якая некалі мястэчкам была, адзін толькі фельчар Яромха называе Стаўбуніхай, усе астатнія клічуць, як і ў дзеўках клікалі, Настай Чароткай. У Яромхі на левай руцэ — ад запясьця да локця — сінее татуіроўка: корцік, абвіты зьмяёй. Корцік выглядае заштрыхаваным, але гэта не штрыхі, а вуглаватыя літары, і на корціку напісана: «нет в жизни щастя». На зьмяі літары, як луска — круглаватыя, плаўныя: «пращай, Настя». Гэта напісана пра Міронаву маці. На моры размаляваў сябе Яромха, на флоце, дзе служыў. — Наста, малога пад сонейка вынясі, халадае на вечар. Мірона выносяць з-пад яблыняў, і ён бачыць у небе два сонцы. Адно, на захадзе, прамяністае, цёплае, бліскучае, ад якога самі па сабе заплюшч­ваюцца вочы. Другое, на ўсходзе, спакойнае, халаднавата-мяккае, яно не выпраменьвае, а п’е сьвятло. Адно сонца — гэта сонца, а другое — поўня, што выкацілася на вечар. «Глядзі, як зыркае, — перакрывае неба, схіляючыся над Міронам, Яромха. — Зьдзіўляецца, што сонцы два, шчаня такое...» — а Мірон зусім не зьдзіўляецца, а калі зьдзіўляецца, дык не Яромхавым зьдзіўленьнем, у яго пакуль няма звычкі думаць, што на небе павінна быць толькі адно сонца, а інакш быць ня можа... Мірон ведае пра тое, што недзе ў сусьвеце ляцяць, кружацца планеты, над якімі сьвецяцца і два, і тры, і болей сонцаў, не пасьпявае адно зайсь­ці — як другое ўзыходзіць, таму ніколі не наступае ноч, і людзі ніколі ня бачаць зорак. Людзі, альбо хто там яшчэ, хто жыве на тых планетах, якіх у сусьвеце безьліч. А Мірон адзін. І бацька ў яго адзін. Кожны з іх адзін, сам па сабе, хоць абодва яны Міроны, хоць вялікаму здаецца, што малы — гэта таксама ён, нібы вялікі раздвоіўся на вялікага і малога, перахітрыў лёс, пераадолеў закон чалавечай адзіноты. Хрэсьбіны скончыліся... Доўга Мірон глядзіць у столь, узіраецца туды, дзе няма чаго бачыць. Маці раз-пораз падымаецца, падыходзіць да люлькі і ціха над ёй стаіць. Уздыхае, кладзецца, шэпча бацьку: «Баюся я нечага... Можа, хвароба ў яго якая — зноў з адкрытымі вачамі сьпіць... Як напасьледак нагледзецца хоча». — Што? — падхопліваецца бацька. — Чаго ты, га?.. Бацьку сушыць пад раніцу. Ён устае, ідзе да вады, п’е, кроплі падаюць з кубка ў вядро: туп, туп, туп... Бацька зачэрпвае яшчэ кубак, чапляе дужку вядра — дзыдзынь! «Цішэй ты! Пабудзіш!..» — кідаецца да люлькі маці, але не пасьпявае, Мірон ужо заныкаў, заенчыў, заплакаў несуцешна, і безвыходна-трывожна бацькам ад начнога ягонага плачу, а з чаго тыя безвыходнасьць і трывога — ведае толькі дзіця, адзін сам плач дзіцячы. — Як Яромху твайго пабачыць, так сну няма ў хаце. — Дурань ты, да чаго тут Яромха... — А якога ражна туляецца? І на хрэсьбіны прыпёрся. — Я не запрашала. — Сам запрасіўся... — Дзіця хворае, а ты абы што. — Як пра Яромху — адразу абы што. — Цябе я кахаю. Цябе. — Дык няхай з вачэй згіне. — Маёй няма над ім волі. — Ну, то мая будзе. — Пра што ты, Мірон?.. Божа мой, пра што ты... Не было каму ня ведаць, што кахаліся некалі Яромха з Настай, моцна кахаліся, а ў той дзень, калі надумаў Яромха сватоў засылаць, прыехалі з раёну двое вайсковых на машыне — і забралі Яромху на флот служыць. Адбіваўся Яромха. Лаяўся, прасіўся даць вясельле справіць, ды толькі раззлаваў вайсковых: ведаем мы гэтыя хітрыкі! Як служыць ісьці — так усім жаніцца прыпірае. Наста бегла за машынай ажно да прошчы, да Трох Бярозаў, дзе канчалася вёска, маладзейшы вайсковы нават сказаў: «Адпусьцім пакуль хлопца, дзе ён дзенецца», — а старэйшы засьмяяўся: «Будзеш пасьля за ім бегаць, як гэтая дзеўка бегае». Насустрач машыне праехала падвода. На падводзе, кінуўшы лейцы, сядзеў паштар Ютка Казубоўскі, а ў абдымку з ім, бліскаючы медалямі «За перамогу над фашысцкай Германіяй», рагаталі, сьпявалі, крычалі нешта старшына і яфрэйтар. Гэта вяртаўся дахаты Юткаў швагер Мацей Цяжкароб, вяртаўся і вёз у вёску франтавога сябра свайго Мірона Стаўбуна, якому, як ён сам казаў, было ўсё адно, куды вяртацца: анідзе на ўсёй зямлі анікога ў яго не засталося. Мацей саскочыў з падводы, згроб Насту ў ахапак і кінуў яе Стаўбуну на калені: «Во прыгажуні ў нас якія! Усе твае — і хай толькі чмыхнуць хто паспрабуе! Паганяй, Ютка! Дзезерціры! Пацукі тылавыя! Мы ім пакажам, як танкі чмыхаюць!..» Наста білася рыбінай, малаціла Стаўбуну ў грудзі, заходзілася, галасіла на ўсю аселіцу. Праз год яна пайшла за Мірона і напісала Яромху апошні ліст. У той жа год навальніцай паклала, ветрам з карэньнем вывернула адну з Трох Бярозаў. На апошні ліст Насты адказваць Яромха ня стаў. Ён накалоў татуіроўку, залез на карабельную мачту і рынуўся ўніз. Не забіўся, толькі пакалечыўся — і цяпер галава ў яго амаль не паварочваецца на шыі. Калі б Яромха не скалечыўся, яго б судзілі трыбуналам, а так адправілі з флоту дахаты, камісавалі. На досьвітку Яромха стукае ў акно. — Мірон... — Ну, — буркае бацька, не ўстаючы з ложка. — Я ўчора не хацеў табе казаць... — Ну... Што?.. — Хрэсьбіны і ўсё такое... — Ну... — Сыраварню ў Наратах спалілі. Трэба ехаць разьбірацца. Лаючыся — ну, пацукі!.. морды бандыцкія!.. сваё паляць, народнае!.. — бацька ўстае, апранаецца, падыходзіць да люлькі, нахіляецца, цалуе Мірона ў шчаку... Мроіва, мліва, бацькава душа працячэ скрозь Мірона, аднак Мірон нават не прачнецца. — Ты б перасьнедаў... — сонна ўсьлед бацьку, прыўзьняўшыся на ложку, кажа маці. — Там ад хрэсьбінаў пазаставалася... — Маслам у Наратах перасьнедаю... У бацькі язва з вайны і нерваў, і ён лечыць яе, як параіў яму Яромха, які яшчэ за палякамі пасьпеў павучыцца паўгоду на ветэрынарных курсах: штораніцы нашча лыжка масла — і на масла паўшклянкі сьпірту. Толькі дзе ён цяпер тое масла возьме, калі сыраварню спалілі?.. Сваёй каровы ў іх няма: у старшыні сельсавету, у Міронавага бацькі, скрозь усё калгаснае. Ягоныя толькі дзіця і жонка, ды й жонка трохі нібыта Яромхава, сваім застаецца адно дзіця. Мірон сьніць, як бацька і Яромха, які ня толькі фельчар, але і сельсаветаўскі партыйны сакратар, на падводзе Юткі Казубоўскага прыехалі ў Нараты, дзе на месцы сыраварні — сівы попел ды чорнае, з жарынкамі, вугольле. Бацька хапае загрудкі старшыню калгаса, франтавога свайго сябра Мацея Цяжкароба, швагра Юткі Казубоўскага, упірае ў гарляк яму, вышэй ад кадыка, пад сківіцу пісталет — і крычыць: «Як, тваю маць?!. Хто?!.» Мацей і сказаць нічога ня можа, а жонка ягоная Станіслава, з якой ён жыве на дзьве хаты, у Карунах і ў Наратах, бялее і таксама крычыць: «Ты ня тут пісталетам махай, ваяр!.. Ты ў лес ідзі і тых пастраляй, што спалілі!..» І ўдава Сілічыха, мужыка якой, Васіля Сіліча, апошняй ваеннай вясной у войска ўзялі і адразу пад Бярлінам забілі, яшчэ кажа: «Яны ўсе ваяры, калі на гары...» Заўчора ў яе начаваў адзін з лясных братоў, а ўчора — двое гарадскіх, міліцыянт і цывільны, энкавэдыст ці асабіст, хто яго ведае. Гэбіст, карацей. Яны прыехалі разьбірацца з пажарам, на ноч засталіся, спытаўшыся ў Мацея: «Дзе ў цябе тут жыве ўдава якая, ня страшная і не старая?..» Напіўшыся ўдовінай гарэлкай і наеўшыся яе блінамі, яны Сілічыху ўсю ноч удвух гвалцілі. Цяпер міліцыянт стаіць каля пажарышча і сьпіць, стоячы, а гэбіст — ці асабіст — таксама размахаўся пісталетам, грозна ў старшыні сельсавета пытаецца: — Вы што так позна? Чаму толькі сёньня? Тут агнём па ўладзе савецкай, а вам толькі піць?!. Пісталет на пісталет — гэта ўсё, што яны могуць, што ўмеюць. Маленькаму Мірону з гэтага дзіўна, бо ён ведае, што людзі ў сьвеце не для таго. Мірону вялікаму даўно ўжо нічога ня ў дзіва, ён і пісталета не баіцца, яго іншае страшыць: як дакладзе гэбіст у горадзе, што скажа, напіша?.. І Мірон, гледзячы на недалёкі лес, рашуча пытаецца ў Мацея, адпусьціўшы таго: — Колькі іх? Мацей пацірае горла, зглытвае кадыком: — Скуль мне ведаць... — Ведаеце! — крычыць гэбіст на ўсіх, на два дзясяткі мужыкоў і баб, што стаяць каля пажарышча. — Вы іх корміце, дык ведаеце, колькі! Ну, колькі?!. Ці ўсіх пад разнарадку!.. Што такое разнарадка, усім вядома: прыедуць, скарб не дадуць са­браць, на машыну разам з дзецьмі — і павезьлі за цёмны лес, за сінія горы... — Нікога мы ня кормім, — кідае гэбісту ўдава Сілічыха. — Самім бы пракарміцца. — Пяцёра... — глуха і ўбок кажа мужык на мыліцах. — Трое братоў Сівакоўскіх і яшчэ двое, адзін... — ён глядзіць на соннага, які стаіць і хіс­таецца, міліцыянта... — з паліцаяў, у камендатуры нямецкай служыў. — Што?.. — хіснуўшыся, пытаецца міліцыянт. — Падмога патрэбная... — пераводзіць позірк на міліцыянта, на Яром­ху, на Мірона гэбіст. Мірон кажа зноў рашуча, але ўсё ж ня так рашуча, каб выглядаць сьмялейшым за гэбіста: — Іх пяцёра, нас чацьвёра. Справімся. — А я... — пачынае Мацей Цяжкароб і замаўкае. Мусібыць, хацеў сябе пятым прапанаваць, ды перадумаў. Ён не гэбіст і не міліцыянт, не партыйны сакратар, дык чаго лезьці пад кулі, калі ня гоняць?.. Сваё ён з фашыс­тоўцамі на фронце адваяваў, а гэтых братоў лясных, каму трэба, той няхай і дабівае. Калі Мірон маленькі прачнуўся, ягоны бацька Мірон вялікі і яшчэ васьмёра мужыкоў бегалі ўжо, куляліся, поўзалі, затойваліся, цікавалі адзін аднаго ў лесе, каб забіць. Маці пакарміла маленькага Мірона, прыціснула да грудзей: «Расьці хутчэй, вырастай вялікім». Мірон падумаў: «А нашто?.. Вунь што робіцца з людзьмі, калі яны вырастаюць, дык нашто?..» Нікому тым разам забіць нікога не ўдалося, браты лясныя як скрозь зямлю ў Наратоўскім лесе праваліліся, нічым бегатня за імі скончылася, толькі паранілі вялікага Мірона. «Чакай, а хто цябе параніў? — спытаўся раптам гэбіст, калі ўсе думалі, што Мірон паранены ляснымі братамі. І загадаў Яромху: — А ну дай мне твой пісталет!..» Яромха і адпірацца ня стаў. «Я страляў... выпадкова... галава не паварочваецца, дык пераблытаў... здалося, што нехта з тых». Гэбіст яму не паверыў, пісталет не вярнуў і арыштаваць хацеў, а вялікі Мірон паверыў. Ці выгляд зрабіў, што паверыў: «Гэта мой партыйны сакратар». — «Ну, глядзі, — папярэдзіў гэбіст. — Я б яго, такога непаваротлівага, і без пісталету каля сябе не пакінуў, але табе з ім жыць». — Нічога, — сказаў вялікі Мірон, — рана лёгкая. Гэбіст ці абдурыўся, ці, як і Мірон, выгляд зрабіў, што абдурыўся, ды народ хіба надурыш?.. Праз дзень не было ў акрузе нікога, хто б ня ведаў, што страляў Яромха ў Мірона і хацеў забіць яго праз Насту Чаротку. І толькі маленькі Мірон ведаў, што гэта ня так. Але як ня так — тады расказаць ня мог, а пасьля забыўся. — Шукаюць мяне... — даверліва кажа вялікі Мірон маленькаму, ду­маючы, што маленькі Мірон нічога ня кеміць і ня ўспомніць ніколі. — Мне з вайны было куды вяртацца, у мяне другая сям’я ёсьць, першая, я перад вайной яшчэ ажаніўся, і ў мяне там двое дзяцей, дзяўчынка і хлопчык, сястра твая і твой брат... «Добра, што ў мяне ёсьць сястра і брат, — думае маленькі Мірон, — з чаго бацька самоціцца? Хай бы самоціўся, калі б не было...» — Першая жонка на аліменты падала, а я з ёй не разьведзены... Цяпер адкрылася, што я дваяжэнец, а гэта куды горш, чым аліменты. Толькі ты не судзі мяне сьпехам, паслухай... Што такое аліменты, хто такі дваяжэнец, маленькаму Мірону не даўмецца, судзіць ён нікога не зьбіраецца, ды й як судзіць вялікага Мірона, бацьку?.. — Я прыкідваю, што мне рабіць, каб жа ты мог параіць... За два месяцы да канца вайны, пад Кёнігсьбергам, мяне параніла і кантузіла, моцна кантузіла, так, што санітары мёртвым палічылі, да трупаў адцягнулі, а пахавальная каманда ледзь зямлёй нас прысыпала, немцы нечакана ў атаку пайшлі, з акружэньня вырываліся. Пакуль нашыя назад іх заганялі, я ачуняў, з магілы выкапаўся, толькі ня помніў нічога. Як ты быў, нібы дзіця бяз памяці... Ня верыш? «Я веру, як мне бацьку ня верыць?.. Толькі я ведаю, што ўсё ты помніў». — Ну, добра, нешта я помніў, прыкідваўся з месяц, што ня помню, бо на мяне ўжо чарнавую ў штабе выправілі, дахаты паслалі: загінуў сьмерцю героя... Не хацеў я туды, у тую сям’ю, да той жанчыны зноў, разумееш?.. Пісарчуком у штабе зямляк мой быў, я ўгаварыў яго не высылаць болей маёй радні ніякіх дакументаў, сам, маўляў, напішу, што жывы. Але ім пенсію за мяне далі, дык нашто пісаць?.. Калі вайна скончылася, мяне пакінулі ў Прусіі рэпарацыямі займацца, нагледзеўся я, як палкоўнікі нашы з генераламі барахло вагонамі вывозілі... А я тым часам жалеза цягаў, млыны вадзяныя ў прусакоў разьбіраў і ў Расію адпраўляў. Раптам аб’яву чытаю ў газеце армейскай: хто памятае, дзе ў сорак першым годзе, пры адступленьні, тэхніка наша кідалася, хай паведаміць, а знойдзецца тэхніка — узнагарода. Я і паведаміў, мяне ў самалёт — і сюды. Мы тут якраз адступалі і ў лесе Наратоўскім дзясятак гармат схавалі, не было іх чым і як цягнуць. Тапчуся, блукаю з асабістамі па лесе гэтым дзень, другі — не магу знайсьці. І тут нібыта — і ня тут. Асабісты нацягаліся — і да мяне з пагрозамі: ты што, жарцікі строіць? Захацеў узнагароды, дык мы цябе!.. Давайце, кажу, у тутэйшых спытаемся. Можа, бачыў нехта, не іголкі ж у сене. Ды пытацца, аказваецца, нельга, бо не магла Чырвоная Армія ў лясах зброю кідаць. Такая нявыкрутка, я ўжо ня рады, што на ўзнагароду тую паквапіўся, а на трэці дзень твая маці да нас на ўзьлеску падыходзіць: вы не гарматы шукаеце?.. Я, як яе ўбачыў, самлеў: вось яна — узнагарода! «Гэта праўда, — усьміхаецца маленькі Мірон, — а тое, што бацька ўпершыню ўбачыў маці, калі з дзядзькам Мацеем у вёску ўехаў, для некага прыдумана, можа, для Яромхі. Маці за бацьку таму і пайшла, што ён да яе вярнуўся». — Знайшліся тыя гарматы... За чатыры гады ў балота ўгразьлі — адныя рулі тырчаць. Мяне на машыну — і ў вобласьць. Па ўзнагароду, думаю, а там мне кажуць: вайна скончаная, ты дэмабілізаваны, але застаешся салдатам партыі, якая пасылае цябе на фронт калектывізацыі, на арганізацыю калгасаў у вызваленай ад ворагаў Заходняй Беларусі. Я арганізоўваў калгасы ў Расіі, ведаў, што гэта такое, і падумаў адразу: вайну праскочыў, а тут заб’юць! Ніяк не магу, адказваю, у мяне сям’я дома, жонка і дзяцей двое. «Гэта ўся праблема? — пытаюцца. — Дык мы яе вырашым». І напісалі, каб не чакалі мяне дома, бо загінуў я пры выкананьні сакрэтнага заданьня. Яшчэ адну чарнавую ў сям’ю маю паслалі, разумееш? Дзьве чарнавыя за адну вайну на мяне прыйшлі, а я ўсё жывы і жывы... З калгасамі ад мяне не адчапіліся — і я сюды папрасіўся. Калі ўжо калгасы арганізоўваць, дык тут, каб з маці тваёй быць. А там не разводзіў­ся, бо двойчы забіты — як разьвядзешся?.. Калі прыйшла другая чарнавая, жонка тая давай ва ўсе канцы пытацца: дык дзе і як мой муж загінуў?.. Ну, і высьветлілася ўрэшце, што нідзе і ніяк. Мусібыць, пара мне недзе і неяк загінуць, як ты думаеш?.. Маленькі Мірон думае пра тое, чаму вялікі Мірон, які нідзе і ніяк не зьбіраецца гінуць, кажа, што загінуць яму пара, гаворыць пра гэта — абы гаварыць. Мірону непрыемна, што бацька, які не пабаяўся ні лясных братоў, ні пісталетаў, баіцца нейкага дваяжэнства, аліментаў, жонкі... Хіба вайна, з якой ён вярнуўся, не страшней? Блытаніна сярод гэтых дарослых... Блукаюць адны ў адных, як у лесе. — Заблукаў я, Мірон, заблытаўся... І вас люблю — і тых шкада, і не жыву ні тут, ні там. Да таго ж — як бы і ня жыў яшчэ зусім. На вайне хіба... Ты зноў не паверыш, але вайна — найлепшае, што ў маім жыцьці было. Што я да вайны меў?.. Работу з раніцы да ночы. Варочаў ды варочаў зямлю, гной, дровы, каменьне... Праўда, ордэн мне далі, сам Калінін начапіў. Я з Масквы ехаў, ордэнам бліскаў, думаў: о-го-го! Цяпер, з ордэнам, зажыву!.. А з тым ордэнам зноў за плуг. Ды яшчэ паганяюць: гэй ты, з ордэнам, хутчэй давай рухайся, на цябе раўняюцца! І пасьля вайны тое ж... Вось і застаецца вайна ва ўсім гэтым, як палонка ў лёдзе. Падплываю і дыхаю... Нехта сьмерць, кроў успамінае, а я не. Сьмешнае, вясёлае ў памяці... Ведаеш, якую дзядзьку Мацею, які таксама пакінутую зброю знайшоў, узнагароду далі?.. Веласіпед! А веласіпедаў тых у Кёнігсьбергу, як гразі ў Казані. Паўсюль наваленыя, па вуліцах ад іх не праехаць, не прайсьці. Ён і кінуў сваю ўзнагароду да кучы. Ранкам прачынаецца, а каля ложка ягонага — два веласіпеды. Ён вон іх адзін за адным, назаўтра ўстае — чатыры! І так дзень за днём, хлопцы не лянаваліся веласіпеды яму цягаць, вар’яцелі ад рогату... На вайне яно так: сёньня жывы — сёньня шчасьлівы. Калі б заўтра вайна, з песьнямі пайшоў бы, абрыдла ўсё... — Ня пойдзеш ты нікуды! — з маленькім Міронам на руках паўстае маці перад Міронам вялікім, перакрываючы дзьверы з хаты ў сені. — Калі царкву парушыш, нам тут ня жыць! Ці ты прычыны шукаеш, каб ня жыць тут, каб туды падацца?.. Бацька моўчкі адсоўвае маці ўбок і выходзіць. Маці кідаецца за ім, чапляецца ў сенях за парог і ляціць ніцма, прыціскаючы да грудзей, не выпускаючы з рук маленькага Мірона, які балюча б’ецца аб ганак, аб пляскаты валун галавой — і з болю, з крыку і плачу ад болю гэтага пачынаецца, запамінае сябе ў сьвеце: «А-аа-а!..» — Мірон! — надрыўна ўсьлед бацьку крычыць маці. — Мірон, стой, сын твой забіўся!.. Бацька, ідучы падворкам да вуліцы, дзе чакае яго Яромха, з якім пасьля стрэлу ў Наратоўскім лесе неспадзявана пасябраваўся ён больш, чым з франтавым сябрам сваім Мацеем, нават не паварочвае галавы. — Божа ўсемагутны, Божа літасьцівы, што ж гэта такое?.. — сама плача маці, супакойваючы плач Мірона. — Што ж будзе, што будзе?.. Мірон, у якім не замглілася пакуль дапершаўспамінная памяць, плача, ведаючы, і што гэта такое, і што будзе... Чатыры дні таму бацьку выклікалі ў вобласьць — туды, адкуль пры­слалі. «З чаго ты ўзяў, што можаш не выконваць устаноўкі?.. Чаму ты думаеш, што ў сельсавеце тваім могуць быць і царква, і касьцёл, і мячэць, і сінагога?.. Тыдзень табе даём, каб разабраўся!..» Дзьвярэй у кабінеце, дзе бацьку ўпікалі, што не вядзе барацьбу з Богам, было двое: праз адны ўваходзіш і выходзіш, калі ўсё абыдзецца і выпусьцяць, а праз другія выпраўляешся туды, скуль цябе ўжо ніколі і ніхто, апроч Бога, не дагукаецца. Тыя другія дзьверы былі абцягнутыя арэхавага колеру скурай пад колер сьцяны, іх цяжка было ўбачыць, заўважыць, але ўсе пра іх чулі, ведалі і адразу заўважалі, упіраліся ў іх па­глядамі і маліліся: «Госпадзі, хоць бы не туды!..» Знадворку за тымі дзьвярыма, калі ў кабінеце засядалі, дзяжурыў, чакаючы свайго, чорны варанок. Татарскіх двароў было ў Карунах з тры тузіны, усе на адной, канцавой Татарскай вуліцы, двароў габрэйскіх — утрая менш, усе ў сярэдзіне вёскі, у мястэчку, якое гэтак, Мястэчкам, у вёсцы і называлася. Мячэць і сінагога былі невялічкімі, з дошак ды плашак, татары і габрэі пасьля гаворкі з вялікім Міронам самі іх разабралі і перанесьлі ў лес, тэрыторыя якога адносілася ўжо да лясьніцтва, а не да сельсавету, і з лясьнічым і лесьнікамі татары з габрэямі неяк дамовіліся. З касьцёлам старшыня сельсавету таксама разабраўся, бо ксяндза ў касьцёле з вайны ня мелася, зьбег ад страху перад бальшавікамі і не вярнуўся, і палякі, як называлі сябе тутэйшыя каталікі, насуплена, спадылба глядзелі, як вялікі Мірон са сваёй хэўрай скідвае з касьцёлу крыжы і крычыць з верхатуры: «Бальніца тут будзе! Баль-ні-ца!.. Лячыцца тут будзеце, а ня опій піць, маць вашу перамаць!..» Заставалася царква. Ня так нават сама царква, як поп, талакняны лоб, які пра Міронавы праблемы з начальствам, пра арэхавыя дзьверы ў абласным кабінеце і слухаць не захацеў. «Крані толькі сьвятыню! Паўтысячы гадоў яна тут стаіць, да цябе стаяла і пасьля цябе стаяць будзе!..» Да белай, высокай, узьнесенай ледзь ня ў неба камяніцы на крутым пагорку над рачулкаю Мірон, Яромха, Мацей і Ютка ішлі даўжэзнай вясковай вуліцай пад сьцішаную лаянку і праклёны. Праваслаўныя карунцы былі ня большымі хрысьціянамі, чым карунцы-каталікі, хутчэй яны, як і ўсе беларусы, былі паганцамі, але ў іх быў поп, бацюшка. — Не падыходзьце! Не змушайце грэх на душу браць! — крыкнуў бацюшка з пагорку, па якім узьбягала да царквы старадаўняя, як і царква, як і Карунскі замак цераз рачулку ад яе, з камянёў выкладзеная лесьвіца. Стагоддзе за стагоддзем па лесьвіцы гэтай падымаліся карунцы да царквы, хрысьціліся ў ёй, вянчаліся, адпяваліся... Замак за царквой, ад якога адна кутняя вежа засталася, парушыла ў першую сусьветную вайну руская артылерыя, а царкву ніхто не крануў — ні крыжакі, ні татары, ні шведы, ні палякі, ні немцы... «Тра-та-та-так!.. Тра-та-та-так!..» — пратататакала з царкоўнай званіцы, калі вялікі Мірон з хэўрай, не зьвяртаючы ўвагі на крыкі бацюшкі, ступілі на першыя прыступкі лесьвіцы — і над галовамі іх прасьвісталі кулі. — З кулямёту?.. — зьдзівіўся Мірон. — Дзе ён кулямёт узяў?.. — А то няма дзе... — адступіў з лесьвіцы, падымацца па якой яму і не хацелася, паштар Ютка. — Тут кулямётаў гэтых... І ад першай вайны, і ад другой. Поп ваяваў на першай. Ды й дзяк таксама, ён і палівае... Мірон сплюнуў і дастаў пісталет. — Поп, дзяк, так-растак!.. Мацей і Яромха на лесьвіцы застаюцца, а мы з Юткам з тылу зойдзем. — Не пайду, — сказаў Ютка, уцягнуты ў барацьбу з Богам толькі праз сваё швагерства з Мацеем. — Як ня пойдзеш? — А так... Глядзі вунь, што на вуліцы... На вуліцы, каля павароткі да царквы, зразумеўшы, што бацюшка з дзякам будуць трымаць асаду, пачалі зьбірацца людзі. Пакуль іх было ня­шмат, але нясьмела, асьцярожна, па адным яны падыходзілі і падыходзілі, мужыкі і бабы, пераважна бабы... — Назад! Па хатах! — замахаў на іх пісталетам Мірон. — Разысьціся, я вам сказаў! — Супакойся, сам надта ўжо разышоўся!.. — адчуўшы, што ёсьць сіла на сілу, гукнуліся з вуліцы. — Зваліўся на нашую галаву, маскаль паганы, крыжа на табе няма!.. — Што?!. — перасмыкнула Мірона і, стрэліўшы ўгору, ён кінуўся на людзей, якія расступіліся — і Мірон аказаўся тварам да твару са сваёй жонкай з сынам на руках. На імгненьне ён аслупянеў, але толькі на імгненьне, бо ў ім ужо ўскіпела шаленства, плёхнула цераз край. — Дахаты! Заб’ю! — зьбялела замахнуўся ён на жонку з дзіцем, ды тут Яромха наскочыў ззаду і зьбіў Мірона з ног, распластаў на зямлі, закруціў яму руку з пісталетам за сьпіну, а Наста абмінула іх абодвух і пайшла да царквы. У белай сукенцы і белай хусьцінцы, прыціскаючы да сябе дзіця, яна падымалася па лесьвіцы ўсё вышэй і вышэй, а Мірон, асядланы Яромхам, выварочваў шыю, глядзеў ёй усьлед і сплёўваў зямлю на зямлю... — Мірон! — крыкнуў бацюшка. — Я дзяка ў Менск да начальства па­шлю, ты яго не чапай! Як вернецца, будзем далей разьбірацца!.. Папу нічога Мірон не адказаў, да Яромхі сказаў ціха, але так, што ўсе пачулі: — Разьбяруся я з табой, Альбін. Больш за трое сутак, пакуль ехала з Менску начальства, прабыў маленькі Мірон з маці і бацюшкам у царкве. «Ішла б ты, Наста, ня змучвала дзіця», — казаў бацюшка, а маці адказвала: «Не пайду, ведаю я яго, вы ня ведаеце». Каля царквы, па чатырох баках пагорку, зьмяняючы адны адных, удзень і ўноч стаялі людзі. — Твой бацька кажа, што Бога няма, а Бог ёсьць, — люляў Мірона на руках, калі маці стамлялася і засынала, бацюшка. — Бог-бацька, Бог-сын і Бог-дух сьвяты, усе ў адным. Не разумееш, як яно так?.. Тут не разумець трэба, а верыць, адчуваць, і ў што паверыш, што адчуеш — тое і будзе. Давай я на званіцу цябе падыму, каб адчуў, адтуль Бога ва ўсе бакі відаць. Начная званіца была высокай, а неба начное яшчэ вышэйшым, і ў ім блукалі зорныя туманы, скрозь якія, як скрозь марлю, цадзілася густое, нібы малозіва, сінім-сіняе сьвятло. З небасхілу яно лілося на ўзвышшы, на пагоркі і сьцякала па іх, заліваючы лагчыну, у якой хаваліся Каруны. Плылі, патаналі ў гэтым сьвятле і парушаны замак з адною кутняю вежай, і касьцёл без крыжоў, і Мястэчка без сінагогі, і сады, і палеткі, і хаты, уся вёска ўздоўж рачулкі ад Татарскай вуліцы да прошчы, да Трох — з адной паваленай — Бярозаў. Зорны вецер гнаў зорныя туманы, неба пакалыхвалася і працякала над царквой, і царква пакалыхвалася і праплывала ў небе, і ў ёй і разам з ёй пакалыхваліся, працякалі, праплывалі бацюшка, маці, Мірон — усё і ўсе адно ў адным, і бязьмежная, несупынная плынь гэтая адчувалася, як жыцьцё, і была, мусібыць, Богам, якога відаць было ва ўсе бакі. На званіцы вісеў звон і стаяў кулямёт. «Калі тут звон, нашто кулямёт? — стараўся хоць крышку ўсьвядоміць сябе самога ў Боскім сьвеце і сам сьвет гэты зразумець маленькі Мірон. — Няўжо Бог сваё жытло без кулямёту абараніць ня можа? Ці ня Боскае гэта, а бацюшкава жытло, таму бацюшка яго і бароніць?.. Але чаму тады бацька, вялікі Мірон не бароніць жытло сваё, а разбурае чужое?..» — Як розьніца ёсьць паміж чалавекам і дрэвам, так розьніца ёсьць паміж чалавекам і чалавекам, — прамовіў бацюшка, гладзячы анёльскія кудзеркі маленькага Мірона і гледзячы ў сінім-сінюю далеч на прошчу, на Тры, з адной паваленай, Бярозы. І тут на вачах бацюшкі і Мірона, на вачах маці, якая паднялася на званіцу, яшчэ адна Бяроза, далейшая ад паваленай, без навальніцы і ветру, у нерухомай цішыні пахілілася, хіснулася ўзад-уперад, нібы выбіраючы, куды і як упасьці, і павольна, як ліст зьлятае, пачала за­вальвацца, падаць, страсаючы з сябе сіняе сьвятло — і легла ўздоўж дарогі. «Ух...» — выдыхнула яна, як ад нечага вызвалілася, і выдых яе прашапацеў над лагчынай, над рачулкай, над садамі з палеткамі, над усімі Карунамі ад прошчы да канцавой Татарскай вуліцы... — Што гэта?.. — спалохана спытала маці, на якой сукенка з хусьцінкай зіхацелі халоднай сіньню, і маці здавалася незямной, падобнай на жыхарку тых планетаў, над якімі ўзыходзяць па два і па тры сонцы. — Як гэта — без навальніцы, бяз ветру?.. — Так... — уздыхнуў бацюшка. — А чалавек як?.. Час настаў. — Ой, не!.. — Маці ўзяла ў бацюшкі і стала люляць і лашчыць маленькага Мірона. — Сьпі, ты чаго ня сьпіш, сынок?.. Ой, не, гэта знак, штосьці станецца, будзе нешта адразу, як дзяк вернецца... Аднак вярнуўся дзяк — і нічога такога адразу ня сталася. Вялікага начальніка з Менску, які сам ехаў і дзяка вёз на бліскучай чорнай легкавушцы, а за легкавушкай на запыленай палутарцы трэсьліся салдаты, перанялі каля прошчы габрэі з татарамі, перагаварылі з ім — і начальнік загадаў здаць усю, якая ёсьць, зброю і сабрацца на сход. Зброю ня здаў ніхто, на сход сабраліся ўсе. На сходзе начальнік аб’явіў, што хоць Бога і няма, але царква ў Карунах пакуль застаецца, бо пытаньні рэлігіі не вырашаюцца наскокам, і сьвядомасьць карунцаў будзе падцягвацца да сьвядомасьці ўсіх савецкіх людзей паступова... Салдаты тым часам, шукаючы зброю, ператрасалі двор за дваром. Крыжы на касьцёл не вярнуліся, мячэць з сінагогай засталіся ў лесе. «Што зроблена, тое зроблена», — сказаў начальнік. Старшыню сельсавету за самаўпраўства ён паабяцаў пакараць. — Папа з дзякам пазьней арыштуем, хай трохі ўсё супакоіцца, а цябе перавядзем адсюль, жыць табе тут не дадуць, — разьвітаўся вялікі начальнік з вялікім Міронам, калі ўжо яны выпілі ў хаце. — Пачынай манаткі зьбіраць. — І падкінуў вялікі начальнік пад столь маленькага Мірона. — Стаўбунчыка якога змайстраваў! З гэткіх во ў нас новыя людзі вырастуць, а ўсялякіх былых — у распыл!.. Ад вялікага начальніка пахла сьвіной скурай і гуталінам. Салдаты, забраўшы кулямёт са званіцы і не знайшоўшы болей ніякай зброі, апроч паляўнічай, раптоўна, на ноч гледзячы, перакінуліся з Карунаў у Нараты і там братоў лясных, што спалілі сыраварню, палавілі ня ў лесе, а ў хатах, дзе яны начавалі. Аднаму толькі з братоў Сівакоўскіх, наймалодшаму, удалося ўцячы. Астатніх, каго параненага, каго зьбітага ў кроў, пакідалі ў кузаў «палутаркі» і зьвезьлі разам з гаспадарамі, якія давалі ім прытулак, з дарослымі ўсімі і дзецьмі. Вялікі начальнік з Менску на абяцанкі свае, мусібыць, забыўся, іншых клопатаў хапала. Мінаў месяц за месяцам, зіма надышла, а вялікага Мірона ўсё не пераводзілі нікуды і не пераводзілі. У вёсцы на яго касавурылі­ся — і ня так праз барацьбу з Богам, які, як вядома, высока і далёка, як праз арышты ў Наратах: думалі чамусьці, што гэта ён, калі выпіваў з вялікім начальнікам, падбіў таго паслаць сярод ночы ў Нараты салдатаў. Па вялікім Міроне нават стралялі каля Багушоў, на лясной дарозе паміж Карунамі і Наратамі. Невядома, хто страляў, але сам Мірон вырашыў, што на яго палюе наймаладзейшы з братоў Сівакоўскіх, той, што ўцёк. У вялікага Мірона, апроч пісталета, меўся яшчэ — выдадзены яму ў вобласьці — сямізарадны карабін, з пакарочаным ствалом вінтоўка, і аднойчы ўраніцы маленькі Мірон убачыў, як бацька разабраў карабін і стаў яго чысьціць. — Пайду зайца ўпалюю, — сказаў ён маленькаму Мірону. — Табе ўжо мяса пара есьці, каб лепей расьці, а ў нас дзе мяса?.. Мяса сапраўды не было, хіба што зрэдку на сьвяты. Дагэтуль бацька, калі выбіраўся ці ў дальні калгас, ці ў раён, прывозіў, вяртаючыся, толькі заечы хлеб. Прымарожаны, смачны-смачны, смачнейшага за яго ніколі ў жыцьці маленькі Мірон ня еў. Нават тады, калі вырас. — Ня пойдзеш ты нікуды! — як і перад паходам на царкву, паспрабавала не пусьціць вялікага Мірона маці. — Тут і так з Боскай ласкі жывём, а ты надумаўся! Вялікі Мірон даставаў са сваёй вайсковай кайстры патроны і заганяў іх у карабін. — Пайду... Калі ўжо мяне не пераводзяць, дык трэба паказаць ім, за кім сіла. З чыёй бы ласкі я ня жыў, а зайцам ня бегаў і бегаць не зьбіраюся! — Каму ім?.. Што паказаць?.. Яны ўсе на цябе зьбяруцца, ты чужынец! — Няхай зьбіраюцца. Хоць відаць будзе, хто зьбярэцца, а то ўсе ды ўсе... Усе — гэта ніхто. Маці ўбачыла праз акно Яромху на вуліцы, выбегла з хаты і закрычала, ратуючыся: — Альбін! Зайдзіся ты, спыні яго, ён у лес па сьмерць сабраўся!.. Ня ведала яна, што рабіла. Бацьку было не ўтрымаць, а Яромха, які пасьля сутычкі каля царквы пачуваў сябе перад ім вінаватым, ня мог адпусьціць яго аднаго. Ён зьбегаў дахаты, узяў сваю паляўнічую стрэльбу, сказаўшы Альбіне, што ідзе на зайца, — і вялікі Мірон з Яромхам, паклаўшы ў бацькаву кайстру вайсковую, каб ня зьмерзнуць, паўлітэрак і закуску, рушылі ў Багушы на пару. Пайшлі ўраніцы, а ўвечары вялікі Мірон прынёс ня зайца, а мёртвага, забітага Яромху. — Людзі, не забіваў я, не забіваў!.. — дзьвюма сьлязінамі ўсяго пра­плакаў вялікі Мірон, і Мірон маленькі ўпершыню ўбачыў, як бацька плача. Гэта ўразіла яго, бо дагэтуль ён думаў, што плакаць могуць толькі дзеці і жанчыны. І яшчэ ён ведаў, што бацька плача з таго, што сапраўды не забіваў, а ўсе думаюць і будуць думаць, што забіў. Людзі глядзелі на вялікага Мірона і маўчалі. — А хто забіў? — пытаўся сьледчы з раёна, які прыехаў назаўтра, агле­дзеўся ў Багушах і загадаў адправіць цела Яромхі ў раён на медэксьпертызу. — Вы ўдвух былі, нічыіх болей сьлядоў ва ўсім лесе. І ні каля ручая, і ні каля кастрышча... Дык хто забіў? — Сівакоўскі, — сказаў бацька. Дарма ён гэта сказаў, толькі з перакананьня ў тым, што забіў Яромху наймалодшы з братоў Сівакоўскіх, больш нібыта не было каму. — Тады чаму ён цябе не забіў? — пыталася Альбіна, сястра Яромхі. — Чаму ён забіў майго брата, а не цябе? На гэта вялікі Мірон ня меў што сказаць. — Па паветры ні лясныя браты, ні лясныя сёстры не лятаюць... — круціў так і гэтак бацькаў карабін сьледчы. — У карабіне толькі шэсьць патронаў. — Я страляў, але па зайцы, — не адпіраўся ў тым, што страляў, вялікі Мірон. — Сыну зайца абяцаў... — І дзе заяц? — Бегае, не пацэліў... — Заяц бегае, па зайцы не пацэліў, а чалавека ў вока, як вавёрку, — насьмешліва ня верыў сьледчы і пераходзіў на крык. — Расказвай, як было! Яшчэ раз, ну!.. І праўду мне, праўду кажы, прызнавайся! Сьледчы насьміхаўся, крычаў, а вялікі Мірон раз за разам расказваў усё тое самае... Як Яромха праваліўся ў прысьнежаны лясны ручай, як пакінуў ён Яромху каля кастра сушыцца, сам пайшоў паглядзець сьляды, выгнаў зайца, стрэліў па ім і амаль адразу пачуў яшчэ адзін глухі стрэл, нават за свой раней той стрэл пачуў, таму і ў зайца не пацэліў, а калі вярнуўся — на разасланай пустой кайстры на сьнезе стаяў адпіты паўлітэрак, раскладзеная была закуска, а Яромха ляжаў каля кастра з выбітым вокам... І ні сьледу каля кастра чужога, і нідзе нікога, як сам сябе забіў. Сьледчы махаў рукой. — Ты сыну казкі расказвай!.. То Сівакоўскі, то сам сябе... З дубальтоўкі ў вока? Ды ягоныя б мазгі на дрэвах віселі!.. І дзе ты бачыў, каб сябе ў вока стралялі, ты ж вайну прайшоў?.. Маўчыш?.. Ну, маўчы. Кулю дастануць — ты ў мяне запяеш. Куля ў галаве Яромхі аказалася з карабіна. Судзілі вялікага Мірона не звычайным судом у раёне, а ў вобласьці — у кабінеце з арэхавымі дзьвярыма. Тройкай судзілі — першы партыец, першы саветчык і першы гэбіст — бо ня нейкі там Мірон Стаўбун забіў нейкага там Альбіна Яромху, а старшыня сельсавета забіў партыйнага сакратара. Выключаны з партыі, выправіўся вялікі Мірон з таго кабінету праз арэхавыя дзьверы. Маленькі Мірон ведаў, што бацька не вінаваты, таму плакаў і плакаў днямі і начамі... Маці езьдзіла то ў раён, то ў вобласьць, дабівалася спатканьня з мужам, а ёй адказвалі: «Ніякі ён табе ня муж, ён дваяжэнец». Пасьля суда ў арэхавым кабінеце бацька стаўся вінаватым ня толькі ў забойстве, але і ў дваяжэнстве, і ў выпраўленьні фальшывай чарнавой з фронту, нібы ён сам яе выпраўляў і нібы яшчэ адной чарнавой, сапраўды фальшывай, не было. Вінаватым аказаўся вялікі Мірон нават у анархісцкай барацьбе з Богам, да якой тыя ж людзі ў тым жа кабінеце яго змусілі. Для вёскі ж, для карунцаў і без дваяжэнства, і без фальшывай чарнавой, і бяз Бога ўсё было зразумела: забіў Мірон Яромху праз тое ж, праз што Яромха страляў па ім, параніў яго ў Наратоўскім лесе... Праз тое ж, з-за чаго біліся яны каля царквы... Праз рэўнасьць забіў Мірон Яромху, праз Насту Чаротку. Маці ў вёсцы нават пачалі стараніцца, нібы і яна ў нечым была вінаватая, адна Альбіна сказала: «Нам няма чаго дзяліць, мы абедзьве страцілі...» — Нашто наш татка яго забіў, нашто наш татка яго забіў, ну чаго ты плачаш, чаго ты плачаш?.. — сама ледзь ня кожны дзень плакала над маленькім Міронам маці — у адзіноце, у цёмным выцьці зімовых сьцюжаў, у халоднай і галоднай хаце. А калі маці езьдзіла ці ў раён, ці ў вобласьць, дык Альбіна, сястра Яромхі і сяброўка маці, даглядаючы маленькага Мірона, бо не было ёй болей каго даглядаць, таксама плакала і пыталася: — Ну нашто твой татка забіў майго брата?.. Праз дзень-другі маці вярталася, і Альбіна дапытвалася ў яе безнадзейна, як у хворай: — Куды ты ўсё езьдзіш ды езьдзіш?.. Па што?.. Для чаго?.. — Хоць бы сьляды знайсьці якія... Хоць бы даведацца, дзе ён і што з ім... Калі скончылася зіма і настала вясна, маленькі Мірон перастаў несуцешна плакаць, ляжаў моўчкі і глядзеў у столь, дзе не было чаго бачыць, ці спаў з адкрытымі вачыма. — Страшна, Наста... — казала Альбіна. — Яшчэ страшней, чым плач бясконцы... І што ён бачыць? — Нешта ж бачыць, я ўжо звыкла, — падыходзіла да калыскі, у якую пераклалі Мірона з люлькі, маці. — Нешта ж ведае... — І неяк у сонечны, ясны і звонкі, з капяжамі, дзень, вярнуўшыся ці з раёну, ці з вобласьці з нейкай добрай весткай, з маленечкай нейкай надзеяй, маці спыталася ні з чаго, проста з павесялелага настрою спыталася: — Мірон, наш татка не забіваў нікога? — Ага, ён табе скажа, — з другога боку калыскі падышла Альбіна. — Ды й як гэта не забіваў, калі на вайне быў? — І тут жа спытала сама: — Мірон, наш татка не забіваў нашага Яромху?.. Маленькі Мірон паглядзеў працягла на Альбіну, на маці, нібы вызнаваў, ці ўсур’ёз яны пытаюцца, і з боку ў бок пакруціў галавой — раз, другі і трэці: «Не. Не. Не». — Госпадзі!.. — схапілася за сэрца маці і абсела каля калыскі. — Дзіця галавой пакруціла, а ты за сэрца хапацца... — падала ёй вады Альбіна. — Хоць схопішся тут, я табе скажу... Але ж і Сівакоўскі не за­біваў... — Скуль ты ведаеш? — У мяне ён быў, калі з Наратоў уцёк, стуль і ведаю! І ў той дзень быў у мяне. Маці глядзела на Альбіну амаль няўцямна. — А Яромха?.. — І брат ведаў, у адной жа хаце жылі. На тое і разьлік быў... Бандыт хаваецца ў партыйнага сакратара — хто падумае? — Чаму ж тады Яромха ў Багушы пайшоў? — Таму і пайшоў, што лавіць у Багушах не было каго... Замірыцца хацеў з Міронам. Замірыўся... Ён і з Міронам мірна жыць хацеў, і з Сівакоўскім... Той яму: пратурым бальшавікоў, зажывём на сваёй зямлі гаспадарамі — дзе падзенешся? Так што думай, глядзі... А сам штодня гарэлку жлукціць, я ўжо ня ведала, дзе яе браць. Сама ня п’ю, брат у партыйных сакратарах, а я з хаты ў хату па гарэлку... Ну і выгнала! Усё адно ж брата праз яго ня стала. — Калі выгнала?.. — Праз тыдзень недзе пасьля сьмерці Яромхі. Ды ня выгнала, калі праўду казаць. Сам пайшоў. Як гарэлку насіць кінула, бо глядзець пачалі, каму ж нашу, сабе, ці што? — так і падаўся. А да гэтага: кахаю, ажэнімся, з саветамі толькі справімся... П’яны з дня ў ноч, з саветамі ён справіцца! Цяпер ведаеш, дзе спраўляецца? Зноў у Наратах, у той самай Сілічыхі, з хаты якой салдаты яго выкурылі! Жаніх... — Гэта ён каля Багушоў у Мірона страляў? — Выбіраўся ад нас колькі разоў, так што можа быць... Пра такое ён і п’яны маўчаў. Маці ўжо зусім ня цяміла, што ёй думаць. — Калі ня ён... калі не Мірон... хто ж тады Яромху забіў? — Дазнаемся, Насьця... Маленькі Мірон падрасьце і скажа... Толькі забыцца можа, ды й чакаць доўга... Вясна ўзялася такая дружная, што сьнег сагнала за тыдзень, і ў канцы тыдня злавілі ў Наратах наймалодшага Сівакоўскага — нехта на яго і ўдаву Сілічыху данёс. Злавілі міліцыянты з тым самым гэбістам, які прыязджаў у Нараты, калі спалілі сыраварню. Напачатку першага вясновага тыдня ня маці, а Альбіна некуды зьехала, аб’явіўшыся пасьля не ў Карунах, а ў Наратах, у Станіславы з Мацеем. Даўно, сказала, ня бачыліся... Яна стаяла на вуліцы і глядзела, як нядаўняга яе жаніха, зьвязанага, запіхваюць у машыну. Той таксама глядзеў на яе, але ні ён ёй, ні яна яму — ні паўслова... Сілічыху з ім чамусьці не пасадзілі, асобна павезьлі на падводзе з двума міліцыянтамі. Хату замкнулі, ключы гэбіст аддаў Мацею Цяжкаробу. «На, карыстайся». — У мяне і так дзьве хаты, — нязграбна ўпусьціў ключы Мацей, нахіліўся іх падымаць, а гэбіст наступіў яму на руку бліскучым хромавым ботам. — Гэта не тваё, калгаснае... Уцяміў? Мацей, асеўшы на кукішкі, кіўнуў яму ў жывот пачырванелай паты­ліцай. — Цяпер валодай, — саступіў з рукі гэбіст. — Гаспадароў не чакай. — І раптам кінуў Альбіне. — Ты са мной паедзеш. Гэта ўсе запомнілі: як гэбіст нечакана кінуў Альбіне ты са мной па­едзеш, і як Альбіна, нібы чакала таго, села ў машыну і паехала. Па дарозе на Багушы яны спыніліся там, дзе стралялі ў вялікага Мірона, і дзе потым быў забіты Яромха. — Паказвай! — выцягнуў гэбіст з машыны на дарогу зьвязанага Сівакоўскага. — Што?.. — не зразумеў той. Гэбіст коратка ўдарыў яго ў твар. — Адкуль страляў, паказвай! Адкуль у Мірона, адкуль у Яромху? Ну! — і ударыў яшчэ раз. Сівакоўскі сплюнуў крывёй і праплыў позіркам па Альбіне — з галавы да ног. — Я не страляў... — Глядзіце за ім! — загадаў гэбіст вадзіцелю і яшчэ аднаму міліцыянту, які асьцярожана азіраўся на лес, хоць было відна. — Дзе гэта, вядзі, — падштурхнуў гэбіст Альбіну, і яна правяла яго да кастрышча. — Метраў дзьвесьце да дарогі, — прыкінуў каля кастрышча гэбіст. — Сьляды павінны былі быць, інакш ніяк. Ня мог жа ён на дрэве сядзець... — Усё адно зьлезьці трэба было, ён жа не вавёрка, каб пераскокваць, — сказала Альбіна. — Не вавёрка... — згадзіўся гэбіст. Ён прысеў, падняў галавешку і пачаў калупацца ёю ў кастрышчы, варушыць зляжалы, мокры попел. — А вось і сьлед... — дастаў ён праз хвіліну нешта з попелу і аж засьмяяўся, сабой задаволены. — Хвіліны хапіла!.. Галаву трэба на шыі мець, а не галавешку! Я тады яшчэ пра гэта падумаў, калі справу крымінальную глядзеў... — Што там? — спытала Альбіна. Гэбіст не пашкадаваў насаткі, каб выцерці тое, што знайшоў у попеле. — Гільза! Стрэляная, з карабіна, але стрэляная не з карабіна, разумееш?.. Альбіна не разумела. Па-ранейшаму задаволены сабой, гэбіст дзьмухнуў у гільзу. — Для цябе гэта, што сьвіст... Як і для сьледчага таго, ёлупня. У Маскве ён вучыўся, дыплом у яго... Не забіваў Мірон Стаўбун твайго брата! — Я ведаю, што ён не забіваў, — чакаючы, кіўнула Альбіна. — А маленькі Мірон бяз бацькі расьце. Хто забіў?.. — Ты слухай, што кажу, а то многа ведаеш!.. — ня даў зьбіць з сябе форс гэбіст і закружыў вакол кастрышча. — Хутчэй за ўсё было так... Твой брат праваліўся ў ручай, вунь той ручай, правільна?.. — гэбіст ступіў некалькі крокаў да ручая і вярнуўся. — Яны раскладваюць вогнішча, твой брат застаецца пры агні сушыцца, Мірон ідзе ў лес цераз дарогу, ці заечыя сьляды паглядзець, ці чалавечыя, а што робіць Яромха?.. — Сушыцца ён... — Правільна, сушыцца, а яшчэ дастае з кайстры, холадна ж, гарэлку і яду, кайстра здаецца яму пустой, толькі крошкі ў ёй нейкія, шалупіньне, а ён акуратны чалавек... Твой брат акуратным быў чалавекам?.. — Акуратным... — пачала ўжо нешта разумець Альбіна. — Акуратным твой брат быў чалавекам... — закруціў гэбіст гільзу ў насатку. — Бачыш, нават у насатцы ня надта відаць... І брат твой вытрасае пустую кайстру над кастром, вось так, а кайстра аказалася не зусім пустой, не з аднымі крошкамі і шалупіньнем... Гільза ўпала з насаткі ў кастрышча. — Божа мой!.. — перахрысьцілася Альбіна. — Але ж так не бывае... — Бывае. А ён не заўважыў... Калі б паляўнічы патрон быў, дык проста б шыхнула, ну, можа, сапраўды вока шротам пакалечыла б, а тут баявы... — Гэбіст падняў гільзу, зноў закруціў яе ў насатку і паклаў у кішэнь. — Выпадак забіў твайго брата, Альбіна. — І што... гэтак адразу выпадак стрэліў?.. — Не адразу. Брат твой разаслаў кайстру, расклаўся на ёй, выпіў, закусіў, зноў падышоў да вогнішча... Нахіліўся, мусіць... Дроў падкінуць, ці так, каб цяплей... Някепская сьмерць, — заключыў нечакана гэбіст. — Не забіваў наш татка Яромху, не забіваў, праўду ты сказаў! — падкідвала маці, сьмеючыся, маленькага Мірона, а гэбіст, якога ўгаварыла Альбіна заскочыць па дарозе да Насты, бо адной ёй тая не паверыць, спытаў: — Ну і што? — Як ну і што, калі не забіваў? — перастала сьмяяцца і разгубілася маці. — Калі не забіваў, дык вернецца, за што ж сядзець?.. Я ж па гэта ледзь ня з дня ў дзень... то ў раён... то ў вобласьць... — За выпадак жа ня садзяць... — таксама разгублена глянула на гэбіста Альбіна. Пасьля памаўчала, падумаўшы, і дадала. — Але сядзяць... — Паслухайце, бабы... — Гэбіст выпіў гарэлкі, на радасьцях прастаўленай Настай, другую ўжо шклянку выпіў, закусіў, пражаваў, закурыў, а яны ўсё чакалі... — Выпадак — гэта тое, што я гільзу знайшоў, а ня тое, што Мірон сядзіць. І гільза — ня доказ. Вы бабы ўвішныя, хітрыя, пад­кінулі гільзу ў кастрышча — і да мяне. — Пра што ён кажа, Альбіна?.. — не зразумела маці. — Як падкінулі?.. Хто да яго?.. — А ты чаму не пазнаеш мяне? — па-п’янаму насунуўся на яе па стале гэбіст. — Не прызнаеш чаму, га? Маці сьцялася. — Бо ня ведаю... Ня бачыла я вас раней... Гэбіст адкінуўся да сьцяны. Піць ён, відаць, ня надта ўмеў, і з яго папёрла нахабства. — Ня бачыла, ня ведаю, таму даю, з кім сьнедаю... Калі Мірон твой па лясах нас кружыў, гарматы шукаючы, да каго ты падыходзіла? — А-а... — нібыта нешта стала ўспамінаць маці. — Вас шмат там было... — Трое! — выкінуў тры пальцы гэбіст. — Толькі трое — і ты мяне не запомніла? — Выбачайце... — ціха і вінавата сказала маці. — А я цябе запомніў! І падумаў: дзеўка гэтая мне дасьць! І ты мне дасі, калі хочаш, каб я для дваяжэнца твайго нешта зрабіў! А то гільза ў мяне раз!.. — гэбіст загнуў два пальцы, тыкаючы ў маці адным... — і згубілася па дарозе. І ўсё стала гэтаксама, як было. З дня ў дзень... то ў раён, то ў вобласьць... і нічога. — Ну ты і поскудзь! — узяла Альбіна з рук маці, каб ня выпаў, маленькага Мірона. — Мала табе таго, што я зрабіла?.. Дык я і дам табе, ці я горшая? — Ня горшая, — сказаў гэбіст. — Але і ня лепшая. Маці паднялася, узялася за плечы і, хістаючыся, сама, як п’яная, пайшла да дзьвярэй, а ў дзьверы, зьбіўшы маці на парозе, ускочыў вадзіцель. — Бандзюга зьбег! Я па ваду адышоўся, у радыятар даліць, а ён галавай Хроліку ў галаву, аглушыў і зьбег! — Нікуды ня дзенецца, — гледзячы на маці, што ўпала да печы на яе голыя, белым-белыя ногі, на якіх задралася спадніца, зглынуўшы, сказаў гэбіст. — У яе шукайце! — кіўнуў ён вадзіцелю на Альбіну і крыкнуў: — Ідзі паказвай, дзе жывеш! — Малога вазьмі... — не ўстаючы, не сваім, драўляным голасам папрасіла маці Альбіну, а тая паклала, амаль кінула маленькага Мірона ў калыску. — Куды ўзяць? Там страляць будуць! — Пайшла! — штурхнуў яе ў плечы вадзіцель, і як толькі за імі зачыніліся дзьверы, гэбіст кінуўся на маці... — Мірон, не глядзі!.. — біла нагамі па падлозе і ўзвывала не сваім, драўляным голасам маці. — Не гля-я-дзі, Мі-ро-о-н!.. Калыска была не глухая, бакавіны яе былі жардзяныя — і стаяла калыска каля ложку насупраць печы. Сівакоўскі сапраўды падаўся на падворак Альбіны, болей падацца яму не было куды — пры міліцыянтах і гэбісьце ў вёсцы хто б яго пусьціў?.. Ён забег у пуню, на нажы сячкарні разрэзаў путы на руках, выбіў акно ў хаце, узяў Яромхаву стрэльбу, зноў залез у пуню, на гарышча — і адтуль адстрэльваўся ад міліцыянта і кіроўцы, таксама міліцыянта. Тыя па­стрэльвалі па пуні вяла, ад дрывотні, здалёк... Зрабіўшы сваё, да іх далучыўся наеты, напіты і нагулены гэбіст, якому таксама не хацелася надта геройстваваць, грудзьмі кідацца на стрэлы, і ён прыдумаў пуню падпаліць. Міліцыянт-кіроўца прынёс бензіну, гэбіст накруціў анучу на лёгкую сякерку, што тырчэла ў пні на дрывотні, абліў, загадаў напарнікам страляць з аднаго боку пуні няспынна, сам падпоўз з другога, запаліў факел і кінуў яго на саламяную страху... Сівакоўскі з пуні ня выйшаў — да каго і да чаго было выходзіць?.. Жыўцом згарэў, бо страляў яшчэ, калі ўжо гарэла. На пажар набеглі людзі, але толькі хату палівалі вадой, каб ад пуні не загарэлася, якая так шугала полымем, што не падысьці. — Бадай бы ты духу не ўказаў... Бадай бы ты спруцянеў... Бадай бы ты апрогся... — упёршы локці ў калені і сьціснуўшы кулакамі галаву, ківаючыся з боку ў бок на пні на дрывотні, пасылала праклёны Альбіна невядома каму... — Значыць, так, бабы, — сказаў гэбіст, ад’язджаючы. — Зрабіць я для вас магу толькі тое, што магу. Цябе, Альбіна, магу пасадзіць, але садзіць ня стану. Лічы, што згарэла твая віна ў пуні, так што пуні не шкадуй. А праклінаць мяне можаш, колькі хочаш. Ня ты адна — і мне ня шкодзіць. — Бадай бы ты згарэў... Бадай бы ты... Бадай... — А з табой, Насьця, складаней, — ня стаў слухаць гэбіст заведзеную, як патэфонная кружэлка, Альбіну. — Калі б твайго мужыка ў раёне судзілі, звычайным судом, а яго ў вобласьці і тройкай... У рашэньне тройкі я не палезу. Ты ў свой бабскі розум ня возьмеш, што такое рашэньне тройкі. Зьнізу зьмяніць яго ніхто ня можа, а зьверху ніхто не захоча. Хто такі твой мужык, каб пра яго зьверху падумалі?.. Ніхто, Стаўбун. Тут не пра такіх ня думаюць... Так што давядзецца чакаць. — Чаго чакаць?.. Вы ж казалі... Маці паглядзела на Альбіну і заплакала. — Мала што я казаў... — хмыкнуў гэбіст. — Ты болей слухай, асабліва перад тым... Як сёньня на сьвет нарадзілася... — Ма-ма... — сказаў маленькі Мірон на руках у маці, якая ўжо яго не адпускала, як ім баранілася. І праз паўзу яшчэ сказаў, гледзячы на гэбіста: — Та-та... Гэбіст начыстую зьдзівіўся. — Глядзі ты! Колькі яму?.. У маці адразу высахлі сьлёзы. — Загаварыў... Чуеш, Альбіна, загаварыў!.. — Бадай бы ты... — стоячы, ківалася з боку ў бок Альбіна. — Ну, стаўбунчык, расьці вялікі... — пацягнуўся гэбіст паказытаць маленькага Мірона, але маці адвярнулася, засланіла... — У мяне таксама расьце, больш за два гады яму, а не гаворыць... Чаму не гаворыць, га? — Няма з кім, — сказала, ківаючыся, Альбіна. — Ты чаго ківаешся? — узьятрыла гэбіста. — Расківалася!.. Я магу тое, што магу! Рапарт напішу, гільзу дашлю!.. А мог бы не пісаць і не дасылаць, яно мне трэба?.. Ды няхай глядзяць, а то панаехалі з дыпломамі!.. А вы чакайце. — Чаго чакаць?.. — зноў спытала маці. — Чаго-небудзь! — адрэзаў гэбіст, ідучы да машыны. — Усе чаго-небудзь чакаюць. Чакаць давялося доўга — маленькі Мірон і гаварыць навучыўся, і лічыць, і чытаць, і пісаць... Навучыўшыся ўсяму гэтаму, ён смутна адчуваў, што страціў нешта больш істотнае, болей важкае, чым здабытае ўменьне лічыць і чытаць, але ня мог усьвядоміць, што? Проста адчуваў, што страціў... Асабліва пранізьліва адчувалася гэта тады, калі маці пыталася: «Міронька, дзе наш бацька, калі ўжо вернецца?..» — а ён зусім ня ведаў, што адказаць. Ён неяк падумаў: «А што страціў Яромха, якога ня стала?.. Уменьне гаварыць, лічыць і чытаць?.. Ці нешта большае, ці нічога ня страціў?.. Яромхі нібыта няма — і ўсё ж ён ёсьць, а бацька нібыта ёсьць — і ўсё ж яго няма... Абодва яны далёкія, як другое і трэцяе сонца над нейкай планетай, а ўсе астатнія жывуць, як жылі — і толькі тое і адбываецца...» За час, пакуль чакалі бацьку, шмат чаго адбылося — маленькі Мірон сястру займеў. Да таго ж не малодшую, як яно звычайна бывае, а старэйшую, з якой прыехала аліменты шукаць першая бацькава жонка. Дазнаўшыся, чаму няма аліментаў, яна адразу яшчэ некуды засьпяшалася, а Еўфрасіньню, Хрузьку пакінула. «Няхай у вас пабудзе, куды мне з ёй?.. Ні начаваць няма дзе, ні карміцца чым...» Хрузька, на шэсьць гадоў старэйшая за Мірона, расказала яму, як яны з братам — тым, другім братам — галадалі, адну траву елі, як у Сухім Доле — там, дзе яны жылі — дзёгцем ім вароты мазалі, бо маці Хрузькіна, чарнавую атрымаўшы, калмыка ў хату пусьціла, аднарукага, але спраўнага ў гаспадарцы, а бацька аказаўся жывы... Ці ж маці вінаватая?.. Яна ж, калмыка ў хату пускаючы, думала, што бацьку забілі сьмерцю героя, а без мужыка — хоць якога — паспрабуй пражыві, мужык наогул бабе патрэбны. Дык бабы сухадольскія ўзьеліся на яе: «Ты курва! Мы сваіх франтавікоў і з чарнавымі чакаем, ці мала што здараецца!..» — а спраўнага мужыка ў Сухім Доле ніводнага за вайну не засталося, яны б таго калмыка і без рукі, і без нагі сабе забралі... І Хрузька пыталася: «А які мой бацька, ну, які ён?..» Маці дала ёй фотаздымак: «На, глядзі». На фотаздымку бацька выглядаў суровым: у вайсковай форме, зацягнуты ў партупею — цэліўся ў некага з пісталета. «На таварыша Варашылава падобны», — сказала Хрузька. Мірон ня ведаў, хто такі таварыш Варашылаў, і распавядаў Хрузьцы, які бацька герой, колькі ён немцаў на вайне пабіў і колькі тут пабіў бандытаў, і як па іх, па бацьку і зусім тады маленькім Міроне, бандыты стралялі ў лесе пад Багушамі, а дзядзька Яромха, які быў матросам, засланіў іх ад кулі і сам загінуў, а злыя, як і ў Сухім Доле, людзі выкруцілі ўсё так, нібы гэта бацька забіў дзядзьку Яромху... — Скрозь несправядлівасьць, — уздыхнула Хрузька. — І ў нас, і ў вас... — І Мірону няўтульна стала: яму здалося, што справядлівасьці няма ва ўсім сьвеце. — А які таварыш Варашылаў? — спытаў Мірон. — Вялікі... — Хрузька ўстала з-за стала, за якім яны сьнедалі, паднялася на цырлачкі і ўскінула рукі ўгору. — Трохі меншы за таварыша Сталіна... — яна апусьцілася на пяты... — але вялікі. — А таварыш Сталін які?.. Хто ён, гэты Сталін? Яны елі бульбу, макаючы яе ў алей з падсмажанай цыбуляй, і Хрузька не данесла бульбіну да роту, вылупіла на Мірона вочы — і так з разяўленым ротам і вылупленымі вачыма і засталася... — Сталін — наш правадыр, — хуценька і чамусьці апасьліва сказала маці, і больш нічога не сказала. Пра тое, хто такі правадыр Сталін, Мірон вырашыў вызнаць у паштара Юткі Казубоўскага, які чытаў газеты, таму ўсё ведаў. Ютка даў Мірону часопіс з фотаздымкамі і малюнкамі: «На, тут ледзь не на кожнай старонцы...» Часопіс называўся «Огонёк», у ім на адвароце вокладкі быў вялікі партрэт таварыша Сталіна, і меншы партрэт таварыша Варашылава на другой старонцы быў, бацьку яны абодва саступалі, але на самой вокладцы часопіса было нешта агромністае, большае і за Сталіна, і за Варашылава, і нават за бацьку з Яромхам, ня кажучы ўжо пра Мірона з Хрузькай, большае за царкву і замак, за ўсе Каруны — і называлася гэтае агромністае, большае за ўсё і ўсіх: «Кремль. Красная площадь». Неабсяжная плошча была ўся чырвоная — і ўся ў лютым марозе. Бліскучая шэрань аточвала чырвоную вежу з гадзіньнікам і распаленай зоркай над ёй, зубчастую сьцяну, якая сыходзіла за край вокладкі і цягнулася, здавалася, па край зямлі, прыземістую глыбіну з надпісам «Л Е Н И Н», з дзьвярыма і вартавымі па абодва бакі дзьвярэй, у якія, уяўлялася, увойдзеш — і выйдзеш па той бок сьвету, адкуль прыйшлі і сталі пад чырвоную сьцяну блакітна-ледзяныя, засыпаныя сінім-сінім сьнегам, елкі. З плошчы, нават з папяровай, цягнула такім велічным холадам, што Мірона скаланула, але і вачэй адарваць ад вежы, ад сьцяны, ад глыбіні, ад елак, аб ледзяны блакіт якіх апякаўся позірк, Мірон ня мог. Плошча была большай за тое, што ён мог ці ня мог, што маглі ці не маглі яны ўсе разам — яна магла ўсё... — Дзе гэта?.. — спытаўся Мірон, і Альбіна, якая жыла ў іх амаль увесь час, бо маці ўсё некуды езьдзіла і езьдзіла, адказала: — У Маскве. Нам туды, як да Абрама на піва... Памрэм, пакуль даедзем. З калыскі Мірон вырас, ложак у хаце быў толькі адзін, на ім спала маці і, калі начавала, Альбіна, а Мірон з Хрузькай клаліся на печы. Там Мірон і прыклеіў да коміну карціну «Кремль. Красная площадь», на скразны холад якой яны з Хрузькай, дурэючыся, хукалі, але іскрысты іней на чырвоных цаглінах і сіні сьнег на блакітных елках не раставалі ад іх дыханьня. З адвароткі карціны — вусамі да коміну — быў прыклеены Сталін. Хрузька прабыла ў іх болей за год і, калі палюбілася ўсім, прыйшоў ліст з Сухога Долу, ад яе маці, каб Хрузьку пасадзілі на цягнік да Масквы, даўшы тэлеграму, на які, а там яе сустрэнуць... Мірон спачатку перапу­дзіўся, што ехаць да той Масквы, як да Абрама на піва, Хрузька памрэ, пакуль даедзе, а потым яго зайздрасьцю асьляпіла: Хрузька, калі не памрэ, на яве ўбачыць «Кремль. Красную площадь!..» У раён, што аказаўся горадам, праз які ішоў цягнік да Масквы, праводзіць Хрузьку паехалі на падводзе Юткі Казубоўскага. Мірона таксама ўзялі — і ў каменным горадзе каля найвялікшай будыніны ён убачыў каменнага Сталіна, але ж гэта ня тое, што «Кремль. Красная площадь». Пакуль на пероне ўсе плакалі, Мірон паспрабаваў прабрацца ў вагон, каб паехаць разам з Хрузькай, і паехаў бы, калі б правадніца не злавіла яго і ня выкінула з тамбуру, з вагону, які ўжо крануўся, на рукі маці, Альбіны, Юткі... З Еўфрасіньняй, з сястрой сваёй Хрузькай ніколі ён болей ня ўбачыўся. Яна не памерла па дарозе да Масквы, але калмык, паехаўшы ў Маскву яе сустракаць, напіўся і спаў, чакаючы Хрузьку, на тым жа вакзале, на які прыехаў. Ён спаў на Казанскім, а Хрузька, прачакаўшыся яго на Беларускім, пайшла глядзець «Кремль. Красную площадь» — і прапала. Калі маленькі Мірон стаў вялікім Міронам, дык кожнага разу, як толькі аказваўся ў Маскве, ішоў да Крамля на Красную плошчу і выглядаў, шукаў і шукаў сястру сваю Хрузьку — больш яго там анічога не цікавіла. Ён ведаў, што за час, пакуль ён з маленькага Мірона ставаў вялікім, у каменную глыбіну з дзьвярамі ўнесьлі Сталіна, дапісалі на глыбіне ягонае імя, пасьля вынесьлі Сталіна, імя сьцерлі — і засталося ўсё так, як было... Нярушна, як вартавыя каля дзьвярэй, стаялі на плошчы блакітныя елкі, узвышалася вежа з гадзіньнікам і распаленай зоркай над ёй, цягнулася і цягнулася зубчастая сьцяна... Паездкі маці ў раён і вобласьць нічым не канчаліся — і яна стала ўгаворваць дзяка, якога паабяцаў некалі арыштаваць вялікі начальнік з Менску, ды потым пра яго, як і пра вялікага Мірона, забыўся, паехаць у Менск таго начальніка пашукаць: раптам дапаможа... — Ты што, Наста, з глузду зьехала?.. — пытаўся на яе ўгаворы дзяк. — Па што мне ехаць?.. Каб успомніў і арыштаваў?.. Пра тое, што можа стацца з дзякам, маці ня надта думала. — Гэбіст жа тут быў, рапарт напісаў, не вінаваты Мірон... — упрошвала маці, ды дзяк ня ўпрошваўся: — Вінаваты! Ён на царкву пайшоў! На абразы, на крыж руку падняў! — Не за гэта ж яго пасадзілі... — Бог за гэта пасадзіў! — Хіба Бог садзіць?.. Што вы такое кажаце?.. Ці на гэтым яна падлавіла дзяка і той сам завінаваціўся перад Богам, ці ад неадчэпнасьці матчынай дзяк стаміўся, але згадзіўся ўрэшце, рукой махнуў: «Паехалі!..» Дзяка не пусьціў бацюшка. Каб царкву зратаваць, сам пасылаў дзяка ў Менск, а ратаваць Мірона — не пусьціў. «Асьцерагаецца! — пастанавіла Альбіна, якая на абразы то хрысьцілася, то плявалася. — Начальнік жа вялікі і яго абяцаўся арыштаваць, дык будзе ён табе высоўвацца!..» — Ня думай, Наста, што асьцерагаюся нечага, — сказаў бацюшка. — Сьмешна думаць, нібы забыліся пра нешта ў Менску, а дзяк нагадае... Ніколі яны і ні пра што не забываюцца. Надзея не на гэта, а на тое, што анты­хрысты гэтыя скончацца. Калі ня ўсе разам, дык па адным, а да таго нічога добрага ня будзе... І не цягайся ты нідзе, толькі сабе нашкодзіш. Ня вернецца твой Мірон і ніхто яго ня верне, пакуль Сталін не памрэ. Маці з ягоных словаў нават страху не ўзяла, падумала: бацюшка ня проста асьцерагаецца, а гэтак баіцца, аж не разьбірае, не спасьцігае ўжо, што гаворыць. «Хіба Сталін можа памерці?..» Выбралася маці ў Менск, як заўсёды, адна — распытала толькі дзяка, дзе шукаць там таго вялікага начальніка. Яна трызьніла тым начальнікам: ён і царкву сказаў не чапаць, і бацюшку з дзякам не пасадзіў, і Мірона абяцаў перавесьці... Паехаўшы пасьля каталіцкіх Калядаў, не дачакаўшы Новага году, маці ўсё не вярталася і не вярталася, званіла толькі зрэдку ў сельсавет, і Мацей Цяжкароб, які стаў замест бацькі старшынёй сельсавета, перадаваў, што жывая, убілася да некага ў пакаёўкі. — І тое хлеб, — казала Альбіна, — ды й да хлеба капейчыну якую прыробіць. А то малому ні на ногі чаго, ні на плечы нечага. Пакуль маці не вярталася, маленькі Мірон прысьніў, як вярнуўся бацька... Пасьля яму здавалася, нібы і на яве было гэтак жа, як ён прысьніў. У тую праднавагоднюю ноч ён не захацеў класьціся з Альбінай, як яны спалі звычайна бяз маці, лёг на печы і заснуў, гледзячы на карціну «Кремль. Красная площадь», на блакітныя, засьнежаныя елкі на ёй. Ютка Казубоўскі абяцаўся прынесьці елку, але Ютка лічыў сябе за паляка, загуляў з Калядаў і не прынёс. Бацька ў вайсковай форме, зацягнуты ў партупею, выйшаў з сякерай у руках з таго боку сьвету, з каменнай глыбіны, з дзьвярэй пад надпісам «Л Е Н И Н», мінуў вартавых і ўзяўся секчы елку. — Ты для каго сячэш? — выглянуў з-за елкі Сталін. — Для сына. Паштар Ютка Казубоўскі абяцаў яму прынесьці, але запіў і не прынёс. — Ну, я здыму яго з паштароў! — пагразіўся Сталін. — А цацкі на елку ёсьць? — Толькі папяровыя, сын з Альбінай зрабіў. А бліскучых няма. — А ў мяне ёсьць, — сказаў Сталін і пачаў чапляць на елку цацкі. Дзіўныя гэта былі цацкі... Сталін павесіў на елку маленькага бліскучага паштара Ютку Казубоўскага, старшыню Мацея Цяжкароба, папа, дзяка, Альбіну, Хрузьку і яе маці, калмыка, раённага гэбіста і ляснога брата Сівакоўскага, маленькіх бліскучых татараў і маленькіх бліскучых габрэяў... ён вешаў і вешаў, чапляў і чапляў, а цацкі ў яго не канчаліся і не канчаліся — на елцы ўжо месца не было. — Дзякуй, досыць, елка ня вытрымае, — падзякаваў бацька, а Сталін спытаўся, шукаючы па кішэнях: — А Яромха дзе? Ты ў мяне Яромху забраў?.. — І загадаў вартавым: — Зрабіць з яго цацку замест Яромхі! Вартавыя рынуліся на бацьку, ды бацька як махне сякерай! — яны ў спудзе назад, за дзьверы пад надпісам «Л Е Н И Н», а Сталін спрытна, як вавёрка, на сьцяну ўскочыў, на вежу ўскараскаўся і ў гадзіньніку, у часе сваім схаваўся. Крыкнуў адтуль, галаву высунуўшы: «Ня вернешся, пакуль я жывы!» Бацька ўскінуў на плячо елку і пабег з Краснай плошчы дахаты. Ён бег, бег, бег, а з блакітнай елкі асыпаўся сіні сьнег, падалі, падалі, падалі і разьбіваліся цацкі: поп, дзяк, Хрузька, калмык, гэбіст, габрэі, татары... — ніводнай цэлай сталінскай цацкі не засталося, усе пабіліся... Мірону так шкада было і цацак, што былі людзьмі, і людзей, якія былі цацкамі, а бацька паўстаў на парозе з пустой елкай, але такой блакітнай, што ад яе ўся хата зазіхацела, і сказаў: «Нічога, Мірон. Была б елка, а цацкі знойдуцца. Твае папяровыя начэпім, давай іх сюды...» Мірон кінуўся даставаць цацкі, што зрабіў з Альбінай... убачыў, прачынаючыся, зіхатлівае сонца ў марозным акне, Альбіну ў кажусе, якая ставіла елку ў кут, зьляцеў з печы: — Дзе татка?!. Выскачыў голы з хаты ў сені: — Тата!!. — Ты куды?.. — злавіла яго ў кажух Альбіна, прыціснула, стала супакойваць, гладзіць па галаве. — Пайшоў бацька, справы ў яго, праз год вернецца... А я таксама прачынаюся і дзіўлюся, скуль гэта елка?.. Думала, дзед-Мароз прынёс... Мінуў і Новы год, і праваслаўныя Каляды, і Хрышчэньне — маці вярнулася напачатку вясны. Апранутая, як гарадская, узбуджаная, з падарункамі: Альбіне прывезла сукенку, маленькаму Мірону маленькую матроску і бесказырку з якарамі на стужцы і надпісам «в а р я г». — Хто такі вараг?.. — спытаў Мірон, падскокваючы да люстэрка, каб зірнуць, як выглядае ён у матросцы і бесказырцы, і Альбіна, якой ён замінаў, адказала: — Вораг. З Мірона зьляцела бесказырка, і ён ня стаў яе падымаць. — Ня блытай яго, ён і так заблытаны.. — падняла бесказырку і стала цалаваць Мірона няспынна маці. — Карабель такі геройскі... Ой, я пра цукеркі забылася!.. На, пасмакуй, ты ж ніколі ў мяне цукерак ня еў! — паклала яна Мірону ў рот цукерку і пракінула скарагаворкай, павярнуўшыся да Альбіны: — Сталін памёр. — Усе паміраюць... — круцілася ў новай сукенцы Альбіна — і застыла ў люстэрку, стуль на маці гледзячы: — Як гэта Сталін памёр?.. У тое імгненьне, у якое маці сказала, што памёр Сталін, Мірон якраз раскусіў аблітую шакаладам падушачку з варэньнем і адчуў такую слодыч, гэткую смакату, з якой ніякая раней ім знаная смаката, нават смаката мёду, ці з цукрам расьцертага маку, не раўнялася, і так яно ў ім на ўсё жыцьцё і засталося: немагчымая сьмерць Сталіна і неверагодная смаката — адно ў другім, як варэньне ў шакаладнай падушачцы, усё салодкім-салодкае. «Як добра, што Сталін памёр, а то маці не прыехала б і не прывезла цукеркі, — шчасьліва думаў Мірон, і раптам яго працяла. — Дык бацька ж вернецца!..» — Вернецца, — частавала яго цукеркамі, цалавала і цалавала маці. — Цяпер вернецца... Восеньню ў матросцы і бесказырцы, найлепшым ягоным адзеньні, маці павяла Мірона ў школу, у першы клас, дзе пачалі вучыць яго чытаць, лічыць і пісаць — таму ўсяму вучыць, што ён умеў. Бацька вярнуўся праз тры гады на Новы год і ўвайшоў у хату з елкай... Апошняя з Трох Бярозаў каля прошчы стаяла яшчэ доўга, з паўвеку. Памерла маці, хутка за ёй памёр бацька, Мірон пахаваў іх — і толькі тады апошняя Бяроза ўпала, Мірон застаўся на зямлі адзін. 1993, Менск; 2001, Хельсінкі.