Архіў нумароў:

Уладзімір Някляеў

_____________________ Быкаўскі камень. Гутарка Сяргея Шапрана з Уладзімірам Някляевым	“Дзіўную даў нам Бог краіну. Усё ў ёй нібыта ёсьць — у водах рыбы, у лясах зьвяры і птушкі, у гарадах і вёсках жыхары, якія самі сябе беларусамі называюць, а ладу беларускага, з якога само па сабе было б зразумела, нашто ўсё тут і дзеля чаго, няма і няма. І спрадвеку ў тым нехта вінаваты — то рускія, то палякі, то жыды... Толькі ня мы самі, о, не! Дзесяць мільёнаў не вінаватых у тым, што жывуць у айчыне без Айчыны, на таямнічай зямлі з цьмянай, нібыта чужой, гісторыяй і замглёнай, нібыта не сваёй, будучыняй. Але былі і ёсьць людзі, якія жылі і паміралі, адчуваючы сябе ў тым вінаватымі. За сябе і за ўсіх. Бо жылі, каб жыла Айчына, былі, каб была будучыня. Якая, як вядома, пачынаецца з мінула­-га — але ня з цьмянага і з не замглёнага. І не з чужога, а са свайго. Менавіта па такіх людзях, па іх абрысах паціху-паціху распазнае сама ў сабе Беларусь. І, распазнаная ў сабе, распазнаецца ў сьвеце. Яна дадаецца імі да сьвету — і сьвет, не такі ўжо вялікі і ні на што, апроч людзей, не багаты, дадаецца імі: такімі людзьмі. Да таго, што зрабіў для Беларусі, для гонару яе і славы Васіль Быкаў, нельга нічога дадаць, апроч бесьсьмяроцьця”. Ул.Някляеў (“Народная воля”, 2003, 24 чэрвеня) Уладзімір Някляеў згадзіўся на гутарку пра Васіля Быкава, папярэ­дзіўшы, што наўрад ці зможа сказаць нешта больш істотнае за тое, што напісаў у прыпавесьці “Чмель і вандроўнік”. Я заўважыў на гэта, што ў прыпавесьці, па-першае, толькі адзін эпізод з ягоных адносінаў з Васілём Уладзіміравічам. Па-другое, мне б хацелася калі не дакументальнай, дык блізкай да яе, праўды, а прыпавесьць — літаратура мастацкая, вымысел... І тут мой суразмоўца перапыніў мяне: — У ім, у вымысьле, і ўся праўда! Ну, няхай ня ўся, але ў мастацкай літаратуры, якой ня трэба прыкідвацца праўдзівай, праўды болей, чым у так званай літаратуры дакументальнай. Калі толькі апошняя не насамрэч дакумент, прычым, не падроблены. Але найчасьцей яна падрабляецца пад праўду. Я ўжо не кажу пра літаратуру мемуарную, дзе, за рэдкімі выключэньнямі, пераважае мана. Якую, каб не гучала гэтак катэгарычна, можна назваць мемуарнай фантастыкай. — У тым ліку і ў кнізе мемуараў Васіля Быкава “Доўгая дарога дамоў”? — Я ж сказаў пра рэдкія выключэньні. Хоць праўда не абавязкова павінна падмяняцца няпраўдай, яна можа не дагаворвацца, прапускацца... Што заўважаецца месцамі і ў кнізе Быкава, які ведаў, што ўся праўда — доза сьмяртэльная. Ці ва ўсякім разе такая, якую ня кожны здольны вытрымаць. — Але ж Вы напісалі мемуары для кнігі ўспамінаў пра Васіля Уладзіміравіча... — Напісаў... Я не сьцьвярджаю, што мемуары нельга пісаць, а кажу толькі, што легітымнасьць любых мемуараў сумнеўная. У тым ліку і маіх, якія пісаў я, сутыкаючыся з раней нязнанымі праблемамі. Да прыкладу, з такой: што рабіць з негатыўнымі быкаўскімі ацэнкамі нейкіх падзеяў, асобных людзей? Ці маю права перадаваць тое, чаго нельга ні пацьвердзіць, ні абвергнуць? І не наогул права, а права ў сітуацыі, калі Быкаў, нават на хвіліну ў гэтым сэнсе не памёршы, як быў, так і застаецца і ўдзельнікам, і сродкам палітычнай барацьбы?.. Пакруціў я тэкст і так, і гэтак — і змушаны быў рушыць з нявыкруткі шляхам папярэднікаў: нешта не дагаворваць, апускаць... Магу сказаць, што ў выніку выйшла. — Што? — Успаміны пра самога сябе з нагоды ўспамінаў пра Быкава. Я нават назву, ці жанравае вызначэньне такое хацеў успамінам даць, пасьля перадумаў: і без таго відаць. — І як назвалі? — “Стрэмкі”. Бо, калі пісаў, намагаўся выцягнуць тое, што шчымела. Каб пазбавіцца... — Удалося? — Не да рэшты. Я ж сказаў, пра што ў выніку напісалася... Таму скручваў успаміны да мінімуму, хоць, калі пачынаў, замах быў значна большы. Ды з большым — пазьней, калі ўзнікне часавая прастора, каб азірнуцца і панараму ўбачыць, а ня толькі дэталі, фрагменты. І калі крыўды пройдуць, страсьці ўлягуцца. “Стрэмкі” З кнігі ўспамінаў Уладзіміра Някляева пра Васіля Быкава ”Анёла з Васіля Быкава ні ў сьне, ні на яве не намалюеш. Пры ўсім стараньні... Змагары анёламі не бываюць. Зразумела, ён не нарадзіўся змагаром, але ягонае дарослае, мужчынскае жыцьцё як пачалося на вайне, так нібыта на вайне і скончылася, даўшы яму нейкае паслабеньне толькі ў самыя апошнія гады. Звыклы да змаганьня, ён інакшага жыцьця і не ўяўляў — і ў інакшым жыцьці сябе самога нібы не знаходзіў. Тое, што большасьці было ўпоперак, яму было ўздоўж... І наадварот. Такі чалавек... Без якога не абыйсьціся. У літаратуры, у гісторыі Беларусі, у лёсах людзей, якім выпала жыць з ім у адным часе. Многія ня ведалі, як у тым часе жыць... І дапытваліся ў Быкава, як?.. Прагнучы займець у ім адразу і гуру, каб навучыў, і суддзю, каб рассудзіў, і прарока, які б наперад сказаў, і правадыра, які б павёў наперад. Якраз гэта пад канец жыцьця Быкава найбольш стаміла. Ён сам сабе быў за дарадцу —і ня жыў так, як ня мог і ня ўмеў, а так жыў, як умеў і мог. Намагаючыся супадаць с сумленьнем. Праз гэта і несупадзенні Быкава з многімі... І нават з тымі, хто шукаў у яго падтрымкі, чакаў ад яго праўды, ісьціны, а сам выкручваўся, каб жыць, як ня ўмеў, і намагаўся жыць, як ня мог. З ліку апошніх я і сябе цалкам не выключаю. Нашыя адносіны вызначала, бадай, узаемная зацікаўленасьць. Прастора, якая падзяляла нас, то сьціскалася, то пашыралася, але не рвалася. Як для мяне жыцьцё ягонае не было староньнім, так і яму было не абыякава, што я пішу, што раблю, як жыву. Гэта я і сам адчуваў, і ён даваў мне пра тое знаць. Можна згадаць, як ён даваў знаць пра тое неспадзяваным клопатам, спагадай, словамі і жэстамі падтрымкі. Але ўсё яно — звычайнае, што водзіцца паміж нармальнымі людзьмі. З чаго нічога не вынікае. Ну, быццам бы... Стрэмкі глыбей”. — Ці можна сказаць, што вашы адносіны з Васілём Быкавым былі нейкімі асаблівымі, незвычайнымі?.. Не такімі, як з іншымі літаратарамі? — Сказаць зараз можна што заўгодна — Васіль Уладзіміравіч не запярэчыць. — І ўсё ж?.. — Доўгі час у адносінах да Быкава я наогул, як кажуць, роўна дыхаў. А тым больш ён, знакаміты ўжо літаратар, у адносінах да мяне. Дый старэйшы ён за мяне быў. Як адзін з франтавых паэтаў напісаў: старэйшы на Айчынную вайну. Нейкая асабістая ўзаемазацікаўленасьць узьнікла пасьля таго, як ён пераехаў з Гародні ў Менск. Але і яна ў адносіны, якія пачалі збліжацца, ператварылася толькі тады, калі я пасяліўся на вуліцы Заслаўскай, і мы сталі суседзямі. Гэта было ўжо на пераходзе з васьмідзясятых гадоў у дзевяностыя. Зразумела, мінулага стагоддзя. Тады ж побач з Быкавым на вуліцы Танкавай яшчэ і Аляксей Дудараў кватэру займеў, але адразу мяняць яе пачаў, даводзячы, што мы на касьцях чалавечых жывём: у вайну там габрэйскае гета было. Ён так мазгі загрузіў, што ні я, ні хатнія мае ўночы спаць не маглі: усё, здавалася, пад домам чарапы грукаюць — і ўздрыгвае дом, хістаецца. А калі мы ўрэшце зьехалі, пайшла ад падмурка па сьцяне дома трэшчына, зусім рэальная... Я ўжо ня ведаў, што думаць. Васіля Уладзіміравіча ўгаворваў з Танкавай пераехаць. Ён не паверыў, што я ўсур’ёз. Ведаючы, што мы з Дударавым сябруем, і ўвогуле добра да яго ставячыся, знаходліва буркнуў, што ўсё гэта гета — нейкая дудараўшчына. З быкаўскім домам ня сталася нічога. Але праз нейкі час, калі я ў доме тым быў, Васіль Уладзіміравіч нібы між іншым пракінуў, што магу спакойна сядзець, не баючыся ў пекла праваліцца — дом збудаваны па-за тэрыторыяй былога гета. Некуды ўсё ж схадзіў і дазнаўся, а казаў — дудараўшчына. Ён звык усё ўдакладняць сам. Бо ведаў: калі прыняць нешта на веру, не ўдакладняючы, дык часам здараецца так, што ад нерэальных падзеяў зьяўляюцца рэальныя трэшчыны. — Не маглі б сказаць, якія канкрэтна? — Розныя. Са “Стрэмак” “Пазіцыю сваю перад прэзідэнцкімі выбарамі (2001 году. — С.Ш.) Саюз беларускіх пісьменьнікаў ніяк не выказаў. Васіль Уладзіміравіч прыехаў праз некалькі дзён. Прачытаў у газеце маё выступленьне на зьезьдзе (ХІІІ зьезд Саюза пісьменьнікаў. — С.Ш.), пазваніў... Спаткаліся ў яго дома на Танкавай. Я раздражнёны быў, злаваў на ўсё і на ўсіх, найперш на сябе... Што недакладна паводзіўся, ня так і ня тое казаў. Стан гэты ўва мне доўжыўся, таму, калі Быкаў спытаўся, нашто было ехаць на зьезд, ня маючы аніякіх шансаў што-небудзь на ім зрабіць, я перапытаў: ці ня думае ён, што я прыехаў, каб зноў абірацца ў старшыні?.. І хоць ён адказаў, што так ня думае (тэлефонаграмай Быкаў падтрымаў на зьезьдзе Вольгу Іпатаву), я завёўся на ўжо згаданую размову пра сваё жыцьцё ў літаратурных начальніках, распавёўшы напрыканцы гісторыю з шыльдамі — як метафару таго жыцьця. Калі я стаў старшынёй Саюза пісьменьнікаў, застаючыся галоўным рэдактарам часопіса “Крыніца” і газеты “Літаратура і мастацтва”, спачатку садралі шыльду над уваходам у рэдакцыю часопіса. Гэта ж трэба было ўночы ўстаць, перціся па горадзе, нібы зуб табе баліць, з ломікам — рукамі цьвікі з каменнай сьцяны ня вырваць. Можна было б падумаць, што зрабілі гэта бамжы, п’янтосы, каб на пляшку займець, шыльда была бронзавая, але неўзабаве садралі шыльду і на ўваходзе ў рэдакцыю газеты. Тая ня бронзавая была і не адна вісела, разам з шыльдамі іншых рэдакцыяў, дык іх дэманстратыўна пакінулі... Значыць, не п’янтосы, тады хто? Не Лукашэнка ж Замяталіна з ломікам паслаў?.. І ўрэшце шыльду з дзьвярэй майго кабінету ў Саюзе пісьменьнікаў прынародна садраў адзін народны паэт, так што я, мусібыць, чэмпіён Саюза па садраных шыльдах. Ня даўшы веры, што народныя паэты ходзяць па начах з ломікамі, Быкаў сказаў, што наколькі гэта сьмешна, настолькі ж сумна, і далей спытаў: а чаго я чакаў, заняўшы ў самым цэнтры гораду адразу тры кабінеты, якія здаўна былі пісьменьніцкімі кармушкамі?.. Такога не здаралася ў гісторыі беларускай літаратуры і найбольш актыўныя літаратары павялі са мной справядлівую барацьбу. Пра барацьбу за кабінеты ён нібы і не ўсур’ёз пракінуў, паджартоўваючы — і нельга сказаць, каб да мяне не даходзілі жарты, ці я крыўдаваў на сяброўскія кпіны. Нават тады, калі, як у дадзеным выпадку, яны былі справядлівымі, як пісьменьніцкая барацьба. Але тут нешта сталася, мяне нібыта заклініла. Можа, ад нерваў, стомленасьці, дый алкаголю, ад якога ў замежжы адвык. Як бы там ні было, я адказаў раздражнёна, што ў такім разе і ўсё астатняе справядліва. У тым ліку тое, што ён, паабяцаўшы прыехаць на зьезд, пакінуў мяне на ім аднаго. Паслухаўшы Барадуліна з Шэрманам, не прыехаў. Паслухаўшы Законьнікава, даслаў на зьезд тэлефонаграму ў падтрымку Іпатавай. Я ня супраць Іпатавай, сам быў за яе, каб правіць баль у Саюзе ня стала нікчэмнасьць. Але ці ведае ён, што Законьнікава падгаварыў на гэта віцэ-прэм’ер Дзямчук, якому даручана было курыраваць пісьменьніцкі зьезд, а куратарам Дзямчука ў прэзідэнцкай адміністрацыі зьяўляецца Замяталін, які ня мог папярэдне не дакласьціся Лукашэнку, — дык падумайце, Васіль Уладзіміравіч, як вас разам з Законьнікавым скарысталі, і чыё вы ўрэшце праз ланцужок выканалі даручэньне?.. Быкаў выслухаў мяне спакойна і, як мне, ускіпеламу, здалося, нават абыякава. Падняўся і сказаў, што не выконваў аніякіх даручэньняў, а зрабіў толькі тое, пра што яго папрасілі людзі, якім ён цалкам давярае. Калі ня ім, дык каму тады давяраць?.. Яно было так, і я разумеў, што яно так, але нечым разуменьне засьцілася, і тое, што Быкаў падняўся, я ўспрыняў, як намёк гаспадара, што госьцю за парог пара — і Васіль Уладзіміравіч ня стаў затрымліваць...”. — Праз што ўзнікалі трэшчыны?.. Праз вас саміх? Праз некага?.. Якую ролю ў вашых узаемаадносінах з Васілём Уладзіміравічам сыгралі трэція асобы? — Ва ўсім, што б з ім ні адбывалася, чалавек вінаваты найперш сам. Гэта я ведаю даўно — і цяпер ужо назаўсёды. Але і трэція, як ты кажаш, асобы могуць пастарацца. Прычым, іншым разам такое прыдумаць, да чаго сам да скону б не дадумаўся. — Напрыклад?.. А то з самага пачатку нешта вы ўсё не дагаворваеце. — Ды яно па часе трухой па кутах выглядае, мышамі нагрызенай... Ну, да прыкладу, у двары паміж нашымі дамамі лазьня была, неяк мы каля яе спаткаліся. Выпадкова, я ўжо там ня жыў. І Быкаў пахмурна спытаў, чаму я ў тую лазьню не хаджу?.. — Васіль Уладзіміравіч у яе хадзіў? — Не. Таму і зьдзівіла мяне пытаньне... Пазьней, калі мы абодва ўжо за мяжой былі, высьветлілася, што адзін з нашых агульных знаёмых прыдумаў, нібы я кожны чацьвер мыюся ў лазьні з прэзідэнтам. Пра што знаёмы сам ад мяне чуў. Значыць, ня плётка... Я сапраўды па чацьвяргах хадзіў у лазьню з прэзідэнтам, але ж ня з гэтым. Ці ня з тым, як тут сказаць... З дзясяткам сяброў мы стварылі клуб аматараў пары — і выбралі прэзідэнта клуба. Так што прэзідэнт у лазьні, у якую я хадзіў, быў. Толькі знаёмы палічыў за лішняе ўдакладніць, які... Здавалася б, драбяза. Прычым, такая, што і на трэшчыну не падобная. Так, трэшчынка... Але давялося затынкоўваць — і нямала цэменту пайшло. — Цікавы ў вас агульны знаёмы... — Думаю, як ва ўсіх. І ў цябе такі быць павінен, хіба толькі ты пра тое пакуль ня ведаеш. — А калі пачалося вашае знаёмства з Васілём Уладзіміравічам? І з чаго? — Пад сярэдзіну 70-х мінулага стагоддзя — і з узаемнага непрыняцьця. З яшчэ некалькімі паэтамі быў я ў Гародні, чытаў вершы — і Быкаву не спадабаўся. Занадта эпатажны. Тады ў нас наогул кепска ўспрымалася сцэнічная, кідкая манера чытаньня, у чым я, бадай, быў пачынальнікам. А то мармыталі, гундзелі нешта сабе пад нос... Карацей, акыны, якія забыліся на дваццатыя бурапенныя гады. А Быкаў ня глянуўся мне ў прэзідыуме пісьменьніцкага зьезду. Сядзеў і ўсё разглядваў, што ж там у скураной папцы, якую выдалі яму, як дэлегату. Пасьля стаў разглядваць саму папку — і ўсё так доўга, задуменна, засяроджана... Здавалася, нібы толькі ў Менску ён і займеў такое, у Гародні ня бачыў ніколі. І цяпер страшэнна задаволены, што выдалі яму такую папку з такім начыньнем — ды яшчэ пасадзілі ў прэзідыум... Гэта пасьля ўжо я зразумеў, што ўсё, што адбывалася на зьезьдзе, было яму, па меншай меры, нецікава, і неяк трэба было заняць час. А, можа, ці ў папцы той, ці ў тым прэзідыуме нешта яму і падабалася, бо быў ён тады хоць і праблемным для цэнзуры, але беларускім савецкім, а не якім-небудзь іншым, пісьменьнікам. Што ніяк не зьніжае, а толькі падвышае ягоныя заслугі ва ўсім, што ён, насуперак савецкасьці ў сабе, зрабіў. Найвялікшыя чалавечыя перамогі здараюцца не ў грымотах вайны над ворагам, а ў мірнай цішы над самім сабой... Быкаў і там, і там перамог. Сам жа я на тым зьезьдзе нават папкі ня меў. Так што невядома, як бы, калі б меў, на яе глядзеў. Быў я не дэлегат, ня сябар Саюзу пісьменьнікаў — запрошаны малады паэт, студэнт на галёрцы. — А я быў тым журналістам, які ўзяў інтэрв’ю ў Васіля Быкава, калі вы сталі ўжо старшынёй Саюзу пісьменьнікаў. Было гэта перад самым ягоным ад’ездам у Фінляндыю — і выказваўся ён даволі рэзка. Магу прызнацца, што адразу казалася нават больш, але, калі я даў Васілю Уладзіміравічу інтэрв’ю на вычытку, ён амаль усё выкрэсьліў... — Хапіла таго, што засталося... — І патлумачыў, што сказаў гэта ў псіхалагічным напружаньні перад невядомай дарогай, у эмацыянальным запале, і што яно несправядліва, бо чалавек вы не прапашчы. — Што значыць не прапашчы?.. Ён хіба так і сказаў? — Не даслоўна, але прыкладна так. І тым ня менш... — Вось іменна “тым ня менш”. Ня ў тым сэнсе, што Быкаў мог бы і ўсё астатняе выкрэсьліць, ці наогул нічога не казаць, а ў сэнсе тым, што гэта адразу стала публічнай праўдай. Каб нехта іншы сказаў, дык мала хто і што кажа... А калі сказаў Быкаў, значыць, праўда. Феномен Быкава — найперш феномен праўды. У гэтым з ім ніхто ня можа раўняцца, грамадства нікому ня верыла так, як яму. І мне таксама прыйшлося паверыць. — Выбачайце, у што паверыць?.. У тое, што, як сказаў у тым інтэрв’ю Васіль Уладзіміравіч, — вы любімы пісьменьнік прэзідэнта? — Ды не... У тое паверыць, што за гэтым. Што менавіта так, а не інакш, выглядае ўсё, што я раблю, у вачах людзей, якіх паважаю. Дык нашто яно мне?.. І ўсё я зламаў, перайначыў. Не выключна, канешне, з-за быкаўскага інтэрв’ю, — і ўсё ж... Між іншым, многія з тых, хто ківаў мне некалі на мае гульні з уладай, сёньня вінавацяць мяне ў адваротным: у тым, што я тыя гульні кінуў. Ну, зыходзячы з таго, што я быў адзіным (апроч Быкава, які ад усялякіх стасункаў з уладай адмаўляўся) літаратарам, якога насэмрач ва ўладзе слухалі і які мог рэальна на нешта ўплываць. Прынамсі, на прыняцьце рашэньняў, якія тычыліся культуры, адукацыі — і лепш, маўляў, дзеля гэтага было б ня ўсё зламаць, а ўсё стрываць. Можа быць… Ды не з маім характарам. Не хапіла мне трываньня на тое, каб і з уладнымі хлопцамі гуляцца, і са сваімі тузацца. Ніводнага разу, як ні ўскладнілася тым самым маё жыцьцё, аб прынятым рашэньні парваць з усімі я не пашкадаваў… Са “Стрэмак” “На кангрэсе (Міжнародны кангрэс па праблемах усходняй Еўропы, Тампэрэ, Фінляндыя, 2000 год. — С.Ш.), дзе была процьма рознага народу, абмяркоўваліся дасьледваньні па ўсіх гуманітарных пытаньнях. Іншым разам зусім нечаканыя: “Застольныя прамовы Сталіна”. Слухаць, што там казаў на падпітку Сталін, Васіль Уладзіміравіч не захацеў, прапанаваўшы схадзіць на дыскусію па праблемах сучаснай эміграцыі. Дыскусія тычылася найперш эміграцыі рускай, так званай чацьвёртай хвалі. Якая ўжо не зьяўляецца незваротнай, і ў тым найістотнае яе адрозьненьне ад трох хваляў папярэдніх. І хоць фізічна эмігранты вяртаюцца зараз не пад расстрэл, псіхалагічна яны, як заўважыў адзін з выступоўцаў, усё адно падпадаюць пад расстрэльны артыкул. Расія і без жалезнай заслоны застаецца закрытай, ня здольнай да інтэграцыі, прасторай. Яна не прымае ніякага зьнешняга вопыту, адчужаючы ўсё, што мае адносіны да замежнага. У прыклад прыводзілася гісторыя з вяртаньнем на ра­дзіму Аляксандра Салжаніцына, якому, каб застацца прарокам і героем, ні ў якім разе ня трэба было вяртацца... Мы ў дыскусію ня лезьлі, слухалі, але тут я ня вытрываў: “Як гэта ня трэба было?.. Калі вярнуўся, значыць, было трэба! Вы хоць уяўляеце, што такое эміграцыя без надзеі на вяртаньне?..” Убачыўшы, што я ўзьнерваваўся, Быкаў нахіліўся да мяне: “Яны ўсё за ўсіх ведаюць... Пойдзем...” Пайшлі прагуляцца па Тампэрэ. Горад паміж двума велізарнымі азёрамі, рака, стары млын — прыгожа... І пасярод гэтай замежнай прыгажосьці Васіль Уладзіміравіч, нібы ў працяг дыскусіі пра эміграцыю, спытаўся, якая ўсё ж з усіх прычынаў, па якіх зьехаў я за мяжу, была настолькі важкай, што змусіла да такога кроку? “Тут жа ў нечым, — сказаў ён, — адчай...” Здалося, ён і мяне, і трохі сябе шкадуе... У Германіі, як пасьля і ў Чэхіі, было яму ня надта ўтульна. Мы стаялі на мосьце, вада шумела пад намі... І ў шум вады я стаў расказваць, як яно было, і як паасобку ўсё выглядала драбязой, а, склаўшыся ў адно, сталася прычынай. І я назваў яе ў паэме “Паланэз”, напісанай у Варшаве. Лірычная гераіня паэмы не разумее, чаму лірычны герой пакінуў радзіму, дапытваецца: “Скажы, скажы, дзеля чаго зрабіў ты гэта?..”, — і той адказвае: “Найперш, каб зратаваць паэта”. Для мяне гэта і прычына больш чым дастатковая, і адказ вычарпальны, да якога нічога ня трэба прыплятаць. Ды тое для мяне, а для астатніх... “Вось для вас, — я спытаў, — гэтага дастаткова?” — і ён, гледзячы ў ваду, кіўнуў... Я так зразумеў, што дастаткова”. — Можна сказаць, што вы лічыце Васіля Быкава адным з тых, хто, зусім таго не жадаючы, змусіў вас да ад’езду за мяжу? І бачыце яго сярод вінаватых у гэтым? — Так ні ў якім разе нельга сказаць — і ўсё ж на той час яно было так. Ці так выглядала… Толькі без аніякіх вінаватых, а тым больш без вінаватага Быкава. Яму я, пазбыўшыся ўсялякіх крыўдаў, удзячны. Гэта адно. Другое… Магчыма, ён быў адзіным, ці адным з нямногіх, хто ў той сітуацыі мяне разумеў. Інакш з чаго б гэта ён, чалавек, які проста так і слоўца не пракідваў, гэтак дзіўна (як здалося і мне, і Сяргею Законьнікаву, які быў сьведкам нашай размовы) перагаварыў са мной пры сустрэчы ў Берліне? Калі на пытаньне пра тое, навошта вы, Васіль Уладзіміравіч, ад’язджаючы ў замежжа, публічна мяне “прыклалі”, адказаў: каб табе паспрыяць. І ня стаў тлумачыць, што ён мае на ўвазе, ведаючы, што і для чаго сказаў і зрабіў. І ў гэтым, апроч усяго астатняга, яшчэ і сапраўдныя мужчынскія адносіны. — Што па маіх назіраньнях — зьява нячастая ў асяродку пісьменьнікаў... — Як і ў асяродку журналістаў, і ў любым іншым. Дарэчы, я аднойчы механічную памылку ў слове асяродак зрабіў, літара м пасьля літары с надрукавалася, яны побач на клавіятуры... Цікавае выйшла слоўца. Пахкае. Васіль Быкаў быў ня толькі літаратурным, але і бясспрэчным маральным аўтарытэтам. А пісьменьнік, у якім на такім узроўні спалучаюцца талент і мараль, і ёсьць сапраўдны пісьменьнік. Вялікі, геніяльны — гэта ўжо як каму... Нельга, дый няправільна было б сьцьвярджаць, што, скажам, Іван Мележ, Іван Чыгрынаў, Іван Пташнікаў ці Іван Шамякін... во колькі Іванаў і яшчэ Іваны ёсьць — ва ўсім горшыя за Васіля Быкава літаратары. Пташнікаў вунь які ў мове... Але сапраўдны — Быкаў. І найперш праз мараль, якой з усіх сілаў і да самага канца стараўся адпавядаць ён жыцьцём, лёсам. Нездарама, як тытан, які намагаўся крочыць шляхам маралі, яго цікавіў Талстой, пра якога ён нярэдка загаворваў. Неяк у замежжы, калі ўжо разам там былі, патрапілі мы на канферэнцыю, дзе вялася дыскусія пра ўплыў, які аказалі на сусьветную культуру Талстой і Дастаеўс­кі. Параўнаўчая такая дыскусія... Кумір на Захадзе — Дастаеўскі, і ўсе там былі, так бы мовіць, за яго. А Быкаў, не ўважаючы, што Фёдар Міхайлавіч наш зямляк, выступіў за Льва Мікалаевіча. Сказаўшы, калі коратка, што Дастаеўскі — геній дысгарманічнага сьвету, а Талстой — сьвету гармоніі. Да чаго сьвет не дарос і, як падобна па тым, што прамаўлялася ў дыскусіі, не дарасьце. Тады, выходзіць, і Талстой дарма стараўся, і Дастаеўскі разам з ім. На дыскусіі панавала глыбакадумная пустата, эстэцкі сьцёб заняў месца маралі пры яе адсутнасьці, чаго Быкаў не трываў. Я дык звык не зважаць на такое, таму спытаў пасьля жартам: Васіль Уладзіміравіч, калі тытаны дарма стараліся, што ж нам рабіць?.. І ён адказаў нібыта і жартам, і ўсур’ёз, што хай ня гэтак, як Талстому з Дастаеўскім, але і нам застаецца толькі дарма старацца. — Няўжо Васіль Уладзіміравіч сапраўды думаў, што ўсё жыцьцё, займаючыся літаратурай, займаўся дарэмнай справай? — У таго, хто сапраўды так думае, узьнікаюць праблемы ня з тым, чым ён у жыцьці займаецца, а з самім жыцьцём. А Быкаў выжыў на вайне, і я ня чуў, каб ён казаў, што тым, хто ня выжыў, пашчасьціла болей. Адчуваньне марнасьці таго, што стала заняткам жыцьця — нармальныя рэфлексіі нармальнага чалавека. І чым буйнейшы маштаб асобы, і чым больш зроблена, тым болей рэфлексіяў. Я б зьдзівіўся, калі б у Быкаве іх не было. Іх не магло ня быць, бо ён надта сур’ёзна ставіўся да літаратуры. — Вы неяк казалі мне, што ў Васіля Уладзіміравіча ўзьнікалі думкі пра літаратуру як пра занятак грахоўны... — Не зусім так. Дакладней будзе сказаць: ён узважваў гэтыя думкі, якія ўзьнікалі ў іншых, пра што я і ва ўспамінах згадаў. — А нельга ў дадзеным выпадку паўтарыцца?.. Каб зразумець, што можа азначаць для атэіста, якім паўстае Васіль Быкаў у вашай прыпавесьці “Чмель і вандроўнік”, грэх? — Думаю, што для такога атэіста, якім быў Быкаў, грэх — тое самае, што і для верніка. Толькі без царквы, а найперш — без папоўшчыны. А ва ўспамінах згадаў я вось што. Некалі я стаў сьведкам размовы Васіля Быкава з Віктарам Астаф’евым. Астаф’еў, бліскучы рускі літаратар, казаў, што пісьменьнік стварае ілюзіі, міражы, падманы, падаючы іх, як рэальнасьць, і знаходзяцца людзі, мноства людзей, якія ў тыя ілюзіі, як у рэальнасьць, вераць, жывуць у іх — і гінуць пад руінамі, калі ілюзіі разбураюцца. Нібы насампраўдзе з нерэальнага ўзьнікае штосьці рэальнае... — Гэтак, як з нерэальнасьці ўзьнікаюць рэальныя трэшчыны ў сьценах дому?.. — Накшталт таго... А пісьменьнік стварае новыя казкі для новых вернікаў, і ў гэтым ягоным занятку ілюзіяніста — грэх. Ну, калі я правільна зразумеў Астаф’ева... Ён, праўда, дадаў, што грэх яшчэ ў тым, што за кошт ілюзіяў гэтых пісьменьнік і жыве. Тут адзін момант ёсьць: размова адбывалася, калі абрушваўся Савецкі Саюз, а разам з ім і ўсім, што мелася ў Савецкім Саюзе кепскага і добрага, рыпелі, ламаліся і падалі ў тартарары фенаменальныя, якіх ніколі ў гісторыі раней не было і ніколі ўжо ня будзе, літаратурныя падмосткі даўжынёй у адзінаццаць тысячаў вёрст — ад сахалінскіх астрогаў да Брэсцкай крэпасьці. Страта такой сцэны і такой залы перажывалася няпроста, і многія літаратары разломваліся і абрушваліся разам з падмосткамі. Я не кажу пра Астаф’ева, які пад канец жыцьця напісаў ці не найлепшыя свае раманы, але адчуваньне катастрофы, нават апакаліпсісу прысутнічала і ў ім — праз гэтае адчуваньне раманы ягоныя і напісаліся. Астаф’еў і Быкаў, хоць і кожны па-свойму, але ў нечым падобна ўспрымалі Савецкі Саюз, які для Віктара Пятровіча быў калі не адной Расіяй, дык найперш Расіяй, за якую балела ягоная душа. А Васіль Уладзіміравіч казаў, што пра Савецкі Союз можна было думаць, як пра сваю краіну, але немагчыма было адчуваць яго, як сваю зямлю. Што ж да граху пісьменьніцтва, дык тады Быкаў аспрэчваў Астаф’ева, і толькі гадоў праз дзесяць, калі Віктара Пятровіча ўжо ня стала, Васіль Уладзіміравіч, вярнуўшыся да той размовы, з Астаф’евым згадзіўся. Патрактаваўшы ягоныя развагі як марнасьць намаганьняў літаратуры пераўтварыць, перайначыць сьвет, каб ён стаў лепшым за той, які ёсьць. Што азначае: стаў такім, якім лепшым ён ці Астаф’еву, ці яшчэ некаму ўяўляецца. І немагчыма давесьці, што лепшы сьвет — во гэтакі, калі некаму ўяўляецца, што найлепшы — во такі. Здавалася б, казаў Быкаў, гэта зусім простыя рэчы... Аднак настолькі простыя, што нават Талстой да іх прыйшоў толькі пад канец жыцьця. Праз што і сышоў з Яснай Паляны. З літаратурных падмосткаў. — Талстога і ад царквы ці не за тое адлучылі, што ён хацеў удасканаліць сьвет, недасканала створаны Ўсявышнім... — Можна разважыць і так. Быкаў у той дыскусіі, дзе шмат казалася пра Талстога і царкву, Талстога і Бога, заўважыў яшчэ, што Бог для Талстога ў апошнія гады жыцьця, як некалі для Ніцшэ, памёр. Меркаваньне спрэчнае, і тым ня менш... — Васіль Уладзіміравіч насамрэч, як вы пішаце ў прыпавесьці, адмовіўся спавядацца і не захацеў бачыць папа? — Такія рэчы не выдумляюцца. У ракавым корпусе малельня ёсьць, яго туды ўсяляк цягнулі, а ён — ніяк. Гэта па сьмерці ўжо рабілі так, як блізкія паміж сабой дамаўляліся, аніякіх запаветаў Быкаў не пакідаў. Апроч, хіба, аднаго... — Якога?.. — Дый не запавет гэта, я недакладна выказаўся... Жаданьне, якое шмат каго зьдзівіла: мець на сваёй магіле камень з Фінляндыі. — Прызнаюся, гэтае жаданьне Васіля Уладзіміравіча і мне здалося даволі дзіўным... Чаму не з Вушаччыны, ня з Віцебшчыны? Наогул не з Беларусі? — Во пра што, як толькі дазналіся, і пачалі ўсе пытацца... Найперш землякі, Рыгор Барадулін... І пытаньне слушнае, Барадуліна я разумею. Сам бы на ягоным месцы пра тое самае спытаўся. — Дык чаму?.. — Каб я ведаў... Неяк былі мы з Васілём Уладзіміравічам на Маскоўскіх могілках. Ехалі паўз іх на машыне і спыніліся. Прыйшлі да Уладзіміра Караткевіча. Пастаялі, паўспаміналі, потым пахадзілі каля іншых магілаў... І Быкаў сказаў, што сярод усіх надмагільляў — усё ж найлепшае ў Караткевіча. Проста камень. Ты бываў калі-небудзь у пратэстанцкіх храмах? Якія нават храмамі назваць нель­га — такая ў іх, як і наогул у пратэстантызме, прастата. У самым цэнтры Хельсінкі пратэстанцкая царква — ледзьве не звычайная пячора. Ніша ў скале, у якой адзін ты і адзін Бог. І ніхто, і нічога вам не замінае. І на пратэстанцкіх могілках тое самае... Калі ўлічыць, што Быкаву ў жыцьці заўсёды хапала самага простага, дык, можа, у тым і адказ на пытаньне: чаму?.. Якраз праз гэтую гранічную — і па сьме­рці — простасьць. Але да рэшты я ўсяго не асэнсаваў. Так што насампраўдзе ня ведаю... Са “Стрэмак” “Мяне падвезьлі да пяціпавярховага дома з кавярняй унізе, на другім паверсе якога і жылі з лета 1998 да зімы 1999 Васіль Уладзіміравіч з Ірынай Міхайлаўнай... За домам — марскі заліў. Пабярэжжа... Лес, скалы, камяні... Адзін камень адсюль з дапамогай сяброў маёй дачкі я потым прывязу на быкаўскае лецішча... А якраз сёньня, 11 сакавіка 2004 году, калі пішуцца гэтыя радкі ўспамінаў, выбраны ў Вуасары (ускраек Хельсінкі, дзе жылі Быкавы. — С.Ш.) яшчэ адзін камень — цяпер ужо на магілу Васіля Быкава. У гісторыі літаратуры бывала ўсялякае. Перазахоўваўся, як у выпадку з Адамам Міцкевічам, астанкі якога так і не давезьлі да роднай наваградскай зямлі, прах геніяў, перавозіліся надмагільлі... Але такога, каб нехта, на роднай зямлі паміраючы, пажадаў мець на магіле камень з чужыны, — не было. Я ва ўсякім разе такіх выпадкаў ня ведаю. Звыкла разважаючы, такое не зразумець. Гэта з метафізічнай сферы. Пра што яшчэ думаць і думаць. І гэта дадатковы доказ таго, які глыбінны, няпросты Васіль Быкаў у сваёй нібыта прастаце. Што ж да самога каменю, дык выбралі мы з фінамі гранітны валун шынялёвага, салдацкага, як бы незаўважнага колеру са сьветлымі прожылкамі — спляценьнямі каранёў, шляхоў, лёсу. Паклаўшы руку на камень, я адчуў, што ён быкаўскі... Стаяў і думаў: можа, няма ўжо на зямлі аніякіх чужынаў, а мы гэтага не заўважылі, не асэнсавалі?.. Але ўсё адно ёсьць тое, што, як у Якуба Коласа, мой родны кут... І могуць быць яшчэ і куточкі... Хоць адзін, які мілы... Не было па ад’езьдзе Быкава з Хельсінкі ніводнай гаворкі, у якой Васіль Уладзімі­равіч ня згадваў бы Фінляндыю, Вуасары, не перадаваў бы паклоны нашым агульным фінскім сябрам. Ён помніў дабро і добрых людзей, ціха сказаўшы аднойчы, што фінскія паўтары гады — самы спакойны і шчасьлівы час у ягоным жыцьці. Пражыўшы ў Фінляндыі чатыры гады, магу сьцьвярджаць, што ў тым, што называецца менталітэтам, беларусы ня меней, калі ня болей, падобныя з фінамі, чым з палякамі ці рускімі. Абумовілася гэта і амаль аднолькавым побытам з бульбай ды лёнам, і блізкасьцю традыцыяў, народнай культуры: Купальле і па сёньня ў Фінляндыі — дзяржаўнае сьвята. Гэтак падобныя народы ня могуць не зацікавіцца адзін адным, не знайсьціся ў сьвеце, і я перакананы, што так яно ўрэшце і будзе. Можа, быкаўскі камень — падмурак пад тую будучыню? Не праз тое ж, што паўтары гады спакойна і шчасьліва пражыў у Фінляндыі, Быкаў пажадаў мець камень адтуль на сваёй магіле?.. І наўрад ці нехта ўзяўся б, нібы ў нас сваіх камянёў не стае, перацягваць з Фінляндыі ў Беларусь дзьве з паловай тоны граніту, каб не глыбінная метафара, закладзеная ў гэтай дзеі, у апошнім быкаўскім жаданьні. Ёсьць яшчэ адзін факт быкаўскай біяграфіі, які міжволі зьвязваецца з быкаўскім жаданьнем мець на магіле камень з дальніх зямель. Гэта брацкая магіла ў далёкіх краях, у якой даўно пахаваны лейтэнант Быкаў В.У.” — Па маім адчуваньні, гісторыя з каменем — літаратурны сюжэт. Як быкаўская прыпавесьць, легенда... — Дык мы і маем справу з літаратарам. І ўжо, бадай, з легендай. Толькі камень рэальны, сапраўдны. Як і ўсё ў Быкава. — І больш Васіль Уладзіміравіч ні ў чым не распарадзіўся?.. Якім чынам і дзе яго пахаваць? — Не. Па-мойму, гэта яму бяз розьніцы было, у пасьмяроцьці за сябе ён ужо не адказваў. А тым больш за іншых. Хто пасьля вырашаў, дзе яго адпяваць, з якім сьвятаром... — Хто вырашыў, дарэчы, што не які-небудзь, а ўніяцкі сьвятар служыць павінен? — Здаецца, Барадулін сьвятара ўніяцкага паклікаў. Ці само яно неяк вырашылася, бо які яшчэ сьвятар быць павінен?.. Калі Васілю Уладзіміравічу ўсё адно было, які — дык тады ўжо свой, беларускі. Ён і адпяяў яго ў Доме літаратара. Хоць я асабіста быў за тое, каб дома адпяялі. — Чаму? — Таму што, хто б цяпер і што б ні казаў, Быкаў з Чэхіі дамоў паміраць прыехаў. Дамоў — у Беларусь, і дамоў — у свой дом. Але ж кажуць: калі мастак да старасьці дажывае і ў сваім ложку памірае — гэта ўжо не легенда. Вось ён і не памёр у сваім ложку. Ня выйшла. Дык хоць бы адпяялі дома. — Паміраючы атэістам, Васіль Быкаў, як вынікае з вашай прыпавесьці, усё ж спытаў пра Бога. Што стаяла за гэтым пытаньнем, як вы думаеце?.. Звычайны страх сьмерці, ці нешта яшчэ? — Наўпрост пра Бога не пытаўся ён нічога. Ды і ў каго пытацца — што я пра Бога ведаю? Толькі тое, што Ён ёсьць? А для кагосьці няма — і канец размове. У Быкаве да апошніх імгненьняў не спынялася напружаная духоўная работа. Гэта, між іншым, відаць і па фотаздымку за некалькі дзён да сьмерці, які ты мне даў. Спачатку я палохаўся яго — такі на ім Быкаў пранізьлівы. Пасьля прывык, паставіў на пісьмовы стол. Гледзячы на яго, і прыпавесьць пісаў... Пазьней такім пранізьлівым Быкаў мне прысьніўся. Калі ўжо я ў Фінляндыі за ўспаміны пра яго ўзяўся... І пакуль ён не прысьніўся, успаміны не даваліся. На першых сказах сталі так — ня зрушыць. Скажу тое, што, можа, і ня варта было б казаць. Калі шпітальны доктар Быкава прафесар Генадзь Мікалаевіч Мураўёў распавёў мне, як Васіль Уладзіміравіч фізічна пакутуе, я спытаў: а чаму б пакуты не спыніць? Ну, калі ўсё безнадзейна — навошта доўжыць?.. І доктар, які ўжо нічым ня мог дапамагчы, прызнаўся, што сам пра гэта думаў. І, каб такое ня думаць, бо думаць такое нельга, ён глядзеў, як думае Быкаў. Скрозь пакуты думае, скрозь боль — да апошняга. І ўсё яшчэ нешта да канца ім не асэнсавана, не праясьнена... Значыць, яму яшчэ патрэбны нейкі час, хай нават кожнае імгненьне ў ім — наскрозь балючае. У такім стане і быў Васіль Уладзіміравіч, калі размаўлялі мы ў апошні раз. Я ведаў, што ён памірае, а сам ён — лепш за мяне. І ня так пытаўся пра нешта, як — нешта казаў і чакаў рэха. Ня рэха словаў — думак. Можа быць, на тое рэха іх і завітаў да нас Бог. — Зараз можна пачуць ад многіх, што Васіль Быкаў сам быў ці ня богам у іхнім жыцьці. А ў вашым? — Не. З чаго раптам?.. Аднак тое, што, калі б чалавека з іменем Васіль Быкаў не было, лёс мой склаўся б інакш — гэта факт. Так што можна сказаць, што ў адносінах да мяне ён усё ж выканаў нейкія функцыі Бога. — А хто для Васіля Уладзіміравіча быў найблізкім сябрам? Перад кім ён мог раскрыцца, каму найбольш давяраў? — Як па маіх назіраньнях, дык найблізкім сябрам Васіля Уладзіміравіча была Ірына Міхайлаўна. Жонка. Са “Стрэмак” “Доктар Генадзь Мікалаевіч Мураўёў пазваніў мне з работы 22 чэрвеня ўвечары. Недзе пасьля шасьці. Сказаў, што ў яго праблема, якую ён ня ведае, як вырашыць. І хацеў бы са мной сустрэцца, каб параіцца. Ён прыехаў з Бараўлянаў, сустрэліся і пайшлі па горадзе... Быкаву засталося жыць, можа, да заўтра. Ён гэта адчуў і папрасіў Мураўёва, каб яго завезьлі дахаты. Бо хоча памерці ў сваім ложку. Ува мне ўсё сьцялася: “Дык завязіце, Генадзь Мікалаевіч. Я б завёз, магу зрабіць гэта з вамі”. Мураўёў сказаў, што Быкаў, адключаны ад сістэмы штучнай падтрымкі жыцьця, можа памерці і хутчэй за ўсё памрэ ў машыне. Тут была праблема... Для доктара яшчэ якая... Я спытаў: “А жонка, Ірына Міхайлаўна — што?..” Мураўёў адказаў, што нічога. Ці Васіль Уладзіміравіч з ёй пра гэта не гаварыў, ці яна баіцца і таксама ня ведае, якое прыняць рашэньне. Яна ж яшчэ спадзяецца... Я сказаў Мураўёву, што, канешне, узяць такое на сябе ён ня можа. А сам вырашыў паехаць і пагаварыць з Ірынай Міхайлаўнай. Не пасьпеў... Па дарозе, забегшы дамоў пераапрануцца, зазірнуў да Ніла Гілевіча. Проста словам перакінуцца, бо раптам стала ўсіх шкада, а ён гаротна адзіноціўся: ягоная жонка памірала ад той жа хваробы, што і Быкаў. Перагаварылі, я выйшаў — і ў пад’езьдзе сустрэў суседку, якая сказала, што мяне шукаюць, толькі што дамоў званілі: Васіль Уладзіміравіч памёр. Было каля дзевяці вечара... Суседкай, якая паведаміла мне пра сьмерць Васіля Быкава, была пляменьніца Уладзіміра Караткевіча. Можа, і няма ў тым нічога, але нешта ёсьць... Асабліва, калі прачытаць ва ўспамінах Быкава, як не даваў яму Караткевіч сумаваць, суцяшаў ва ўсіх жыцьцёвых клопатах і казаў, што абодва яны ў кнігах сваіх будуць жыць у народзе. Дадаючы, праўда, што сам народ, калі таго не захоча, можа і ня жыць”. — Апошнімі гадамі, дзесяцігоддзі паўтары, пісьменьніцкая праца Васіля Быкава нібы засланялася, перакрывалася ягонай грамадскай, публіцыстычнай, палітычнай дзейнасьцю. Але ўсё ж ён, як быў, так і заставаўся найперш пісьменьнікам. Так?.. — Так. І толькі так. — Дык значэньне яго, як літаратара, асабіста для вас якое?.. Пытаюся пра гэта, бо чуў, як вы на сходзе ПЭН-цэнтру, дзе выбіралі замест Васіля Уладзі­міравіча новага прэзідэнта беларускага ПЭНу, сказалі, што толькі пасьля сьмерці Быкава адкрылі, што ён — сапраўды вялікі пісьменьнік. — Я так сказаў, але, мусібыць, нешта ты ня гэтак пачуў. У нас жа ўсе пісьменьнікі ці вялікія, ці, па меншай меры, вядомыя. Ну, называюцца вядомымі — і няхай сабе, каму замінае?.. Перачытаўшы па сьмерці Быкава ледзь ня ўсю ягоную прозу, як нанава я ўбачыў, якая яна простая — і якая глыбінная ў сваёй простасьці. Вось і сказаў, што Быкаў, якога звыкла называлі вялікім пісьменьнікам, сапраўды вялікі пісьменьнік. І мы павінны ўсё зрабіць, каб ён заняў належнае месца ў сусьветнай літаратуры. Нейкае месца ён займае, але зноў жа больш названае, а трэба, каб заняў сапраўднае. За нас пра гэта ніхто не парупіцца, бо паўсюль сваіх вядомых хапае. — Думаю, Васіль Быкаў заняў бы гэтае, як вы кажаце, сапраўднае месца ў сусьветнай літаратуры, калі б атрымаў Нобелеўскую прэмію... — Магчыма. Але ён не атрымаў. І нібыта ня надта перажываў праз гэта. Хоць што ў глыбіні насіў — Бог ведае... Ён быў ня з тых, хто пра перажываньні свае на кожным рагу расказвае. Калі вырашалася, ці прадвырашалася пытаньне з прэміяй, я некалькі разоў у Стакгольм езьдзіў, каб дазнацца, што і як?.. Толькі няшмат там дазнаешся: нобелеўскі камітэт закрыты, як масонская ложа. І ўсё ж з таго, пра што ўдавалася даведацца, узьнікала надзея... І я даводзіў, каму мог, як многа значыла б для Беларусі Нобелеўская прэмія Быкаву. Што гэта была б прэмія як бы і не яму аднаму, а ўсёй беларускай літаратуры. Якая, дальбог, таго заслужыла. Хоць бы таму, што ў неверагодных варунках, насуперак усім і ўсяму пачалася, жыла і выжыла на мове, якую ва ўсе часы зьнішчалі. І зараз, як ні душаць, жыве. Гэта ўнікальная, яшчэ не асэнсаваная зьява сусьветнай культуры — беларуская літаратура. Бо яна стварыла нацыю. І яна — калі не адзінае, дык найпершае, чым нацыя можа ганарыцца. Не пашчасьціла, бо не пасьпелася, атрымаць нашай нацыянальнай літаратуры Нобелеўскую прэмію праз Васіля Быкава, дык будзем спадзявацца, што пашчасьціць праз Рыгора Барадуліна, вылучанага на гэтую прэмію ўсьлед за Быкавым. — А якія былі ў Васіля Уладзіміравіча літаратурныя прыярытэты? Найпершыя імёны? Як Васіль Быкаў адносіўся да таго, што пісаў Уладзімір Някляеў?.. Прашу прабачыць, калі апошняе пытаньне ня надта карэктнае. — Чаму?.. Пытаньне як пытаньне... Хоць адказ, як я ўжо казаў, ні пацьвердзіць, ні абвергнуць. Да паэзіі адносіўся нармальна, да прозы — спакайней. Ён быў празаікам зусім іншага спосабу пісьма. Да прыкладу, прыпавесьць “Кот Клаўдзіі Львоўны”, якую вызначыў я як мышыную гісторыю і якая мне падалася ўдалай, пакінула яго зусім абыякавым. А калі я выпадкова паказаў яму адно з даўніх, напісанае яшчэ ў пачатку 80-х апавяданьне “За сьцяной”, яно яму раптам глянулася. Параіў толькі ненарматыўную лексіку замяніць, не любіў ён гэтага. Вось дзіўна: вайну прайшоў, уся лексіка якой — маць-перамаць, а ніякай лаянкі не трываў. Некалькі ўхвальных словаў сказаў пра аповесьць “Прага”. Маўляў, нічога, можна чытаць. Найпершыя імёны для яго, калі мець на ўвазе сучасную беларускую літаратуру, — Алесь Адамовіч, Рыгор Барадулін, Уладзімір Караткевіч. З імі ён і сябраваў найбліжэй. Што ж наогул да прыярытэтаў, а значыць, да абагульненых нейкіх ацэнак, дык, пэўна ж, не ва ўсім і не для кожнага ацэнкі Быкава слушныя. Былі ў яго ня толькі свае прыхільнасьці, свой літаратурны густ, але і свае ідэалагемы. Менавіта праз іх ён не прыняў, да прыкладу, раман Уладзіміра Багамолава “У жніўні сорак чацьвёртага”. Для мяне — раман бліскучы, з тых, якія можна перачытваць. А для Быкава ён — апалагетыка пэўных органаў. Ну, зразумела якіх... І Быкаў з Багамолавым разсябраваліся, разыйшліся. Праз што, як не праз ідэалогію?.. Дзеці свайго часу. — У Васіля Уладзіміравіча, наколькі я ведаю, адносіны з рускімі літаратарамі ў апошнія гады наогул распаліся. — Гледзячы з якімі... Адны рускія літаратары, калі Быкаў ужо ў Фінляндыі быў, прысудзілі яму прэмію “Трыумф”, а іншыя... У самым канцы мінулага стагоддзя дэлегацыя рускіх літаратараў прыехала ў Менск. Сябраваць, яднаць славянскія сілы, пачаўшы з аб’яднаньня беларускага і расейскага саюзаў пісьменьнікаў. Я быў ня супраць таго, каб сябраваць, але ж не па закліку Лукашэнкі з падачы Замяталіна, які дэлегацыю запрасіў, каб скарыстаць яе пад сябе. Вялізную, амаль у два дзясяткі чалавек, і прадстаўнічую, трэба сказаць, дэлегацыю. Юрый Кузьняцоў, Валянцін Распуцін, Уладзімір Кастроў, Пётр Праскурын, — карацей, той расейскі Саюз пісьменьнікаў, які лічыць сябе адзіным патрыятычным. Вось тады Валянцін Распуцін і адкрыў для сябе і для ўсіх, што ў Беларусі ідзе не працэс русіфікацыі, а працэс русінізацыі. То бок адбываецца не прымусовае, ад улады, а дабраахвотнае, ад народу, пераўтварэньне беларусаў у рускіх. А Уладзімір Карпаў, пісьменьнік так сабе, але былы разьведчык, Герой Савецкага Саюзу і завершана савецкі чалавек, праз што і стаў ён некалі старшынёй Саюзу пісьменьнікаў СССР, спытаў: “Што з Быкавым? Якія шансы на тое, што ён зьменіць сваю пазіцыю?..” І калі я адказаў, што верагоднасьць таго, што Быкаў згодзіцца прымаць русіфікацыю за русінізацыю, неверагодная, Карпаў адрэзаў: “Што ж, калі вораг не здаецца, яго зьнішчаюць”. Я нават разгубіўся... “Уладзімір Васільевіч, як жа так, вы ж даўно ведаеце адзін аднаго, абодва франтавікі...” І пачуў у адказ, што хоць яны і франтавікі, ды салдаты розных арміяў. Дзеці свайго часу — жорсткія дзеці. Бачыў ты, дарэчы, фільм па кнізе Уладзіміра Карпава “Генералісімус”, зроблены чамусьці ў Кіеве і паказаны па беларускім тэлебачаньні? З якога вынікае, што вінаваты ва ўсім ня Сталін, не сістэма, а, як звычайна, жыды... І яшчэ цікавы ў тым фільме маналог аўтара, пісьменьніка Уладзіміра Карпава над магілай Сталіна. “Іосіф Вісараёнавіч, даруйце, мы, франтавікі, ня ведалі, што вас закопваюць…” Гэта ён пра тое, што Сталіна вынесьлі з Маўзалею і пахавалі. А калі б ведалі, дык што?.. На Маскоўскі полк, які гэтым перахаваньнем займаўся, на войскі, якія Крэмль ачапілі, у атаку б пайшлі?.. Ты Быкава з такім маналогам над магілай Сталіна ўяві! Не ўявіць… Як не ўявіць і мемуараў Васіля Быкава падобных да мемуараў, альбо дакументальнай прозы Уладзіміра Карпава. Вось хочацца Уладзіміру Васільевічу “дакументальна” давесьці, што ягоны любімы правадыр не сваёй сьмерцю памёр, а Берыя яго атруціў… і ён знаходзіць таму сьведкаў. Каго? Ды таго ж Берыю, які ў забойстве Сталіна сам(!) прызнаецца, кажучы на трыбуне Маўзалею на вуха Молатаву, але так, каб чулі ўсе: “Вовремя я его убрал”. Вось гэта якраз і ёсьць тое, пра што я казаў напачатку і што назваў мемуарнай фантастыкай. З яе ці ня ўся руская, савецкая (дый ня толькі руская, савецкая) гісторыя зьлепленая. А што было б, калі б у рускай літаратуры быў толькі Карпаў і не было Астаф’ева?.. А Карпаў жа яшчэ і патрыётам пачуваецца перад Астаф’евым, які сказаў столькі горкіх словаў праўды пра Расію. Як, зрэшты, і Быкаў пра Беларусь. Няпроста гэта ўсё, балюча... Вось як мне размаўляць было з Юрыем Кузьняцовым? З якім мы сябравалі, блізкімі былі, якога я любіў... Спрачацца, сварыцца з ім праз тое, што ён, адзін з самых лепшых сучасных рускіх паэтаў, яшчэ і рускі патрыёт? Ды няхай ён будзе хоць двойчы патрыётам — кім яму, зрэшты, яшчэ быць?.. І мы з ім проста выпівалі ўдвух, трэцяй за стол запрасіўшы не прафурсетку палітыку, а паэзію. Даму высакародную. Між іншым, што такое патрыёт? Калі не паўтараць вядомую фразу класіка пра патрыятызм як пра апошні прытулак нягодніка, сказаную пры адпаведнай сітуацыі (якая класічна паўтараецца сёньня ў нас). Патрыёт, калі ён не нягоднік, — той жа нацыяналіст. А я нацыяналістаў люблю. Хоць бы за тое, што сярод безьлічы ўсялякіх ...істаў, нацыяналісты — гэта людзі, пра якіх дакладна можна сказаць, хто яны ёсьць такія. Вунь Зянон Пазьняк нацыя­наліст — і ўсё ўсім зразумела. А Лукашэнка, і марксіст, і сталініст, і славяніст — і ні чарта не зразумець. — А ці былі ў вас застольныя размовы пра Васіля Быкава з Лукашэнкам? Замяталіным? Яшчэ з некім з улады?.. — Размовы здараліся... Але не застольныя і не ў прысутнасьці высакародных дам. Для абодвух славянскіх палітработнікаў, Лукашэнкі і Замяталіна, Васіль Быкаў быў найперш ідэалагічным ворагам, а пасьля ўжо пісьменьнікам. Абодва сьцьвярджалі, што яго чыталі. Лукашэнка, як вядома, нават прызнаўся, што быкаўскія вершы ў школе вывучаў. Ды я перакананы, што ні адзін, ні другі нічога быкаўскага не чыталі. Апроч вершаў. І яшчэ газетных публікацыяў, артыкулаў ды інтэрв’ю, праз якія Быкаў і стаў для іх ворагам. Па сутнасьці яны нават не ўяўлялі, з кім змагаліся. Зьдзіўляцца з гэтага не давозіцца, бо плоць ад плоці... Як і Герой Савецкага Саюзу Карпаў. Але калі Замяталін нацэлены быў выключна на зьнішчэньне, дык пра Лукашэнку я б такога не сказаў. Нейкі час ён нават меў намеры скарыстаць аўтарытэт Васіля Быкава. Пахітраваць з ім, падкупіць. Займець, так бы мовіць, пры двары. Ці хоць бы разам, побач з ім абазначыцца. Рэальных падставаў для такіх спадзяваньняў нібы і не было, але мроі блукалі... І даваліся адпаведныя даручэньні, вялася ў гэтым накірунку работа, якую перапыніў ад’езд Быкава за мяжу. Калі стала відавочна, што хоць і ўсё ў сьвеце можна купіць, ды ня ўсё купляецца. Са “Стрэмак” “...Меў я размову з Уладзімірам Канаплёвым. Фармальна Канаплёў, як вядома, намесьнік старшыні Вярхоўнага Савету, а нефармальна, што значна важней за пасаду, паплечнік і сябар Лукашэнкі. Самы даўні і, бадай, самы верны з тых, якія засталіся... Калі ў Лукашэнкі наогул могуць быць сябры. Канаплёў спытаў, ці праўда, што Васіль Быкаў зьязджае за мяжу? У іх мелася інфармацыя, нібы ён назусім зьязджае, эмігруе. Я ня стаў удакладняць, як яно на самой справе. Пацьвердзіў толькі, што сапраўды хутка едзе. Канаплёў пацікавіўся, чаму? Я пачаў прагаворваць агульную версію: са здароўем кепскавата, ён папрацаваць хоча, а тут і жыць нармальна няма як, — і Канаплёў перапыніў: “Нельга, каб Быкаў зьехаў. Мы ўсё для яго зробім, самі адправім за мяжу ў найлепшы санаторый, дома створым, якія ён захоча, умовы, толькі...” Толькі, аказалася, Быкаву, каб займець рай на зямлі, трэба сустрэцца з Лукашэнкам. І я павінен Быкава на гэта ўгаварыць. Уламаць. Такая вось на мяне ўскладваецца місія... У іх уяўленьні яно як было?.. Калі ты старшыня Саюзу пісьменьнікаў, дык і начальнік над пісьменьнікамі. Як генерал у войску, дырэктар на фабрыцы... Я сказаў Канаплёву, што таксама не за тое, каб Быкаў зьязджаў. І магу яму перадаць, не ўгаворваючы і ня ўломваючы, бо яно бяз толку, што з ім хацеў бы спаткацца прэзідэнт. Толькі і з гэтага нічога ня выйдзе, а калі выйдзе, дык што?.. Быкаў можа ўсё абнародваць пры выпадку — і атрымаецца, што ён паслаў прэзідэнта на... (ненарматыўная лексіка нармальная ва ўладным лексіконе). А вось калі б Лукашэнка адкрыта сам яго запрасіў, карона б не звалілася — і выйшла б зусім іншае. Калі б нават Быкаў адмовіўся... Тады можна было б публічна разьвесьці рукамі: народны прэзідэнт, не зважаючы на палітыку, паклапаціўся пра народнага пісьменьніка, хацеў, як найлепш, а той, заядлы, заўпарціўся, дык што ж... Тады ў Лукашэнкі і па-чалавечы, і палітычна адны плюсы, ніякіх мінусаў. Даводзіў я гэта Канаплёву, перакідваючы ўсё на яго, ня толькі таму, каб самому з небясьпечнага скрыжаваньня саскочыць. Кожны карысьць сваю шукае — і не ў маіх інтарэсах было тады, каб Быкаў зьехаў. Хоць я і ведаў, і разумеў, па якіх прычынах... Але ён дома быў патрэбны, бо з ім вага Саюзу пісьменьнікаў — адна, без яго — іншая. Правёўшы першыя раунды з Уладзімірам Замяталіным, які і ў прэзідэнцкай адміністрацыі, і ва ўрадзе метадычна выконваў сваю ўласную праграму па ліквідацыі ўсяго беларускага, я ўбачыў, што на гэтым рынгу значэньне маюць не прыёмы, ня тэхніка, а толькі вага. Канаплёва я плюсамі бяз мінусаў пераканаў, але Канаплёў — не Лукашэнка... Калі мы спаткаліся наступным разам, і я спытаў: “Ну што?..” — ён, не расказваючы, якая ў яго з Лукашэнкам размова адбылася, толькі крутануў галавой: “Не!..” І па выглядзе ягоным відаць было, што за тое, да чаго я падбіў яго, ён мне ня моцна ўдзячны. Нічога іншага ніхто і не чакаў... Лукашэнка ня з тых, хто першым кіўнецца насустрач. Быкаву сустрэцца з Лукашэнкам, пра якога Васіль Уладзіміравіч чуць не хацеў, я не прапаноўваў... Няспраўджаная спроба сустрэчы Быкава з Лукашэнкам трансфармавалася ўрэшце ў сустрэчу Лукашэнкі з Радай Саюзу пісьменьнікаў”. — У прыпавесьці “Чмель і вандроўнік” Вы напісалі пра нейкага чыноўніка, “авадня з улады”, які ляжаў у шпіталі ў адзін час з Васілём Уладзіміравічам і якога адзін за адным, абмінаючы Васіля Быкава, хадзілі наведваць вялікія начальнікі. Хто гэта быў?.. — Я б мог сказаць, хто, ды якая розьніца?.. Усе яны пройдуць, як іх і не было. Доўгі час я ня мог зьмірыцца з быкаўскай бескампраміснасьцю, да рэшты з ёй так і не згадзіўшыся, але ў асобных сваіх бескампрамісных рашэньнях Быкаў мяне пераканаў. У тым ліку ў праваце сваіх адносінаў да тых, хто сёньня ва ўладзе ці пры ёй. Сам я знаходзіў для гэтага мноства апраўданьняў — Быкаў не шукаў ніякіх. Ён чуць нічога не хацеў ні пра каго з улады, якая зьнішчае ў Беларусі Беларусь. І ніяк іх не называў. Людзі, якія служаць такой уладзе, такому рэжыму, ня маюць права на імя. — Ужо ёсьць прэмія імя Васіля Быкава. Вы б хацелі стаць яе лаўрэатам? — Можа быць... Калі б напісаў нешта такое, што сам Быкаў гэтай прэміяй захацеў бы адзначыць. — А як вы пачуваецеся на месцы старшыні Беларускага ПЭН-цэнтру? На месцы Быкава? — Месца Быкава нідзе і нікім не занятае. — Падводзячы вынікі гутаркі, можна сказаць, што Васіль Уладзіміравіч Быкаў уяўляецца вам не такой цэласнай, як да таго звыклі і як прынята лічыць, а шмат у чым супярэчлівай асобай. З аднаго боку — верыць толькі ў факты, з другога — давярае чуткам. Выступае супраць ідэалагічных ацэнак літаратуры — і па ўласных ідэалагемах літаратуру, ім не адпаведную, не прымае. Разумее прафесію літаратара як справу жыцьця — і адчувае марнасьць сваіх творчых высілкаў. Адмаўляе існаваньне Бога і шукае яго, і гэтак далей... — І гэтак далей... Жывы чалавек. Ня камень. Са “Стрэмак” “Упершыню мне прысьніўся Быкаў... Штосьці ў Менску дзеецца, узброеныя людзі ў нечым белым, падобным на зімовыя маскхалаты, штурмуюць будынак КДБ, але гэта нейкія чужыя людзі, не Народны фронт, не апазіцыя і наогул не беларусы, і частка іх непадалёку ад КДБ, на рагу Скарынінскага прасьпекту з Камсамольскай вуліцай, там, дзе некалі было кафэ “Вясна”, хапаюць і катуюць прахожых, працінаючы іх высунутымі сьпіцамі штангельцыркуляў. Я іду па прасьпекце ад паштамту якраз да Камсамольскай, крочу па скрыжаваньні, і адзін у белым ужо паглядвае на мяне, разьвёўшы штангельцыркуль, і я, каб зратавацца, кідаюся па вуліцы ў двор дома, у вежы якога мясьціліся, помню, майстэрні мастакоў, дзе можна затаіцца. Залятаю ў пад’езд, узьбягаю наверх, а на адной з лесьвічных пляцовак — дзьверы насьцеж, нібыта наўмысна для мяне. Я ўскокваю ў іх, за імі — неабсяжная кватэра з шасьцікутнай гасьцёўняй, поўнай людзьмі, пераважна сярэдняй рукі літаратарамі, аніводнага сапраўднага, а пасярэдзіне — шырокі, белым засьцелены, ложак, на якім — труна, а ў труне — Быкаў. Я ня надта зьдзіўляюся, бо ведаю, што ён памёр, дый не да таго мне, каб зьдзіўляцца, мне паратунку шукаць трэба, і я ладкуюся побач з труной, маскіруюся, накрываючыся белым, а Быкаў паварочваецца, прыпадымаецца, галавой на край труны, на локаць, твар ягоны наплывае — і вочы ў яго вялізныя, паглядам наскрозь пранізваюць, бяздонна сьветлыя, як у актора, які ў фільме па быкаўскай аповесьці сыграў ролю Сотнікава. Я і з гэтага не дзіўлюся, ведаючы, што такое бывае: чалавек нібыта памёр, а насамрэч жывы, маглі ж закапаць жывога! — дзякуй Богу, не пасьпелі... Быкаў глядзіць на мяне і маўчыць, нічога ня кажа, маўчыць і глядзіць пранізьліва, нехта з літаратараў да труны падскоквае: “Васіль Уладзіміравіч, вам, можа, гарбаткі?..” — і хоць гарбаты Быкаў ня хоча, але і ад паслужлівасьці такой адмахнуцца яму ніякавата, ён ківае згодна, яму адразу кубак прыносяць, заварку, насьпех вадой залітую, неразмоклыя гарбацінкі зьверху плаваюць, і тут я жахаюся: як ён гарбату піць будзе, калі дактары ў шпіталі пражскім, пераблытаўшы, зусім не пухліну, а страўнік яму выразалі — увесь, цалкам — дык у што піць?.. Няхай вада ў целе і разьліецца некуды, але гарбацінкі куды падзенуцца?.. Тыя гарбацінкі вострыя і цьвёрдыя, як жалезныя, жылы парэжуць, вены праткнуць — і ў кроў, дык адразу ж сьмерць, і я выбіваю з рук Быкава кубак, з якога ён ужо адпіў, крычу, каб хуткую дапамогу выклікалі, нехта звоніць, выклікае, зьяўляюцца людзі ў белым, але гэта не дактары, бо нашто дактарам штангельцыркулі?.. Паперадзе ўсіх той, які мяне на вуліцы высачыў, ён набліжаецца, высоўваючы сьпіцу, зараз пранізае, і я прашу Быкава, каб ці ўстаў, ці пасунуўся, даў у труне схавацца, мёртвага калоць ня стануць! — ды дарма спадзяюся, Быкаў прамаўляе: “Мёртвых таксама забіваюць...” — і ўсе, чакаючы, што далей будзе, маўчаць, а Быкаў, атрасаючы пырскі з гарбацінкамі, якія на мяне ляцяць і ў мяне ўпіваюцца стрэмкамі, не ўстае і не пасоўваецца, глядзіць пранізьліва і бязьлітасна — скрозь мой страх і мяне... ...У часовым маім жытле, у кватэры, у якой жыў я ў Хельсінкі, вісела на сьцяне карціна, якая мне не належала. Яе, у канцы 1999 году з Хельсінкі ад’язджаючы, разам з геаграфічнымі картамі Еўропы і Беларусі, са сьцяжкамі над імі і гербам “Пагоня” пакінуў Васіль Быкаў. На карціне — зімовае дрэва, хутчэй нават засьнежаны куст, і на ім чырвоныя сьнегіры. Яны рассыпаныя на вецьці так, што ніяк не зьлічыць, колькі іх. Адзін раз палічыш — сямнаццаць, другі — шаснаццаць, трэці — зноў сямнаццаць. Калі ў адной з тэлефонных размоваў, гледзячы на карціну, я спытаў Быкава, ці заўважаў ён такое дзіва, ён адказаў, што заўважаў — і няма ў тым нічога дзіўнага: проста адзін сьнягір то адлятае, то вяртаецца”. Уладзімір Някляеў Чмель і вандроўнік Прыпавесьць На саракавіны В.Б. Чмель паміраў. Так сталася, што пад дзень нараджэньня. Ён быў мудрым чмялём — і ведаў, што рыбы, птушкі, зьвяры і ўсё, што нараджаецца, і людзі, памірае, і кветкі, і таму, мусібыць, і чмялі, але ня ведаў, як, і што пасьля, і трохі баяўся... Таму яму падумалася, што ёсьць чмяліны Бог. Ён быў мужным і моцным чмялём, жыў невыносна доўга і не стаміўся невыносна доўга жыць, аблётаўшы ці ня ўвесь чмяліны сьвет і яшчэ схадзіўшы на вайну. Вайна была вялікай, але ня большай за сьвет, і ён зьдзівіўся. І яшчэ зьдзівіўся, што яна, вайна, яму не замінала. “Тады што ж, — ён падумаў, — можа замінаць?..” І выходзіла, што нічога. Адна сьмерць. “Але ж ня можа яна, сьмерць, — ён думаў, — быць большай за жыцьцё?.. Як вайна ня можа быць большай за сьвет”. Мудрасьці, каб падумаць інакш, не хапіла. Ён зразумеў, што ў тым, пра што падумаў, няма мудрасьці. “Тады дзе яна і ў чым?...” Выходзіла, што, калі ня ў ім, у чмялі, тады ў чмяліным Бозе. Тут узьнікала праблема: пра тое, што ёсьць Бог, падумалася, але веры ні ў чмялінага, ні ў якога іншага Бога ў чмялі не было. Бог, які быў у чмялі, думаў: што рабіць з чмялём? Да Бога чмель, хоць Бог быў у ім, так і не дабраўся, пастанавіўшы, што Бога няма, а ёсьць толькі жыцьцё, вайна і сьмерць. Але зямны свой наканаваны шлях чмель прайшоў прыстойна. Больш прыстойна, чым многія і многія з тых, хто верыў, што Бог ёсьць. У Бога ўзьнікала праблема... Праз тры сьцяны ад чмяля паміраў у тым жа шпіталі ад той жа хваробы авадзень. Ён быў такім аваднём, пра якога і сказаць, і падумаць можна хіба толькі тое, што ён авадзень. І ўсё ж ў ім хапала аваднёвага розуму, каб дапяць, што, хоць ён і авадзень, але, калі паміраюць птушкі, рыбы, чмялі, дык, мусіць, памрэ і ён. Яму было гэтак страшна, што ён толькі прасіў і прасіў, маліў і маліў Бога, каб ня даў памерці. Бог, які быў у чмялі, паклікаў да чмяля вандроўніка, якого чмель некалі ўджаліў. Вандроўнік крыўдаваў на чмяля і ня надта хацеў ісьці. Але за гады вандроўніцтва ён зрабіў крок да Бога, таму пайшоў, куды Бог паклікаў. Па дарозе ў вандроўніка ўзьнікла праблема: з чым прыйсьці да таго, хто памірае? І ў каго заўтра дзень нараджэньня. Што прынесьці ў падарунак? Залаты гадзіньнік?.. На рынку да вандроўніка падышла бабуля ў белым і падала суніцы на сунічніку. Маленькі букецік з чырвонымі ягадамі. “Табе гэта?..” — спытала бабуля, і вандроўнік успомніў, што аднойчы хадзіў з чмялём у суніцы. Пакуль ён шукаў па кішэнях, каб разьлічыцца, грошы, бабуля павярнулася і хуценька пайшла. Вандроўнік кінуўся яе даганяць, бубуля давяла яго да крамы з кветкамі і ў кветках прапала. Квятнярка спытала: “Вам колькі?” Вандроўнік ня ведаў, колькі... Пяць? Сем? Сто? Квятнярка стаяла на парожку сваёй крамы, зрабіла крок уніз, абступілася і, каб ня ўпасьці, ухапілася за безьліч руж, выхапіўшы з іх адну. Знайшла раўнавагу і ня ўпала. Вандроўнік купіў адну тую белую ружу і паехаў у шпіталь. Дарогай, каб заняць час, думаў пра тое, як хораша ўсё ён прыдумаў. З суніцамі, з ружай... Авадзень, баючыся, што Бог пра яго ня ўсё помніць, нагадваў Богу, як аднойчы поп з той вёскі, дзе нарадзіўся авадзень, папрасіў яго, авадня, дапамагчы збудаваць царкву, і як ён, авадзень, пастараўся. Тэхніку загадаў прыгнаць, цэглу і цэмент завезьці, і нават золата на пазалоту... І як поп яму дзякаваў і бажыўся, што ўсе грахі яму, авадню, за тое будуць адпушчаныя. Яшчэ авадзень нагадаў Богу, што падаваў міласьціну. Часта, амаль заўсёды, калі здаралася напаткаць жабрака альбо жабрачку. Хіба Бог таго не заўважаў?.. У палату ўвайшоў доктар. Авадзень ня ведаў яго, першы раз бачыў. Доктар падышоў да вакна, якое само расчынілася, і сказаў у вакно: “Храмы, што будуюцца не са свайго, не стаяць. Міласьціна, якая падаецца дзеля сябе, не ратуе”. Авадзень хацеў нешта спытаць, але ня ведаў што і не знайшоў у каго. У расчыненае вакно ўляцела парушынка, і зазірнула пустата. На калідоры каля палаты, у якой паміраў чмель, сядзеў сьвятар. Ён прыходзіў і сядзеў тут штодня ўжо тыдзень, чакаючы, калі чмель яго пакліча, каб далучыцца да Бога праз таямніцу споведзі. Чмель ня клікаў... — Як сёньня?.. — спытаў сьвятар доктара, і доктар паціснуў плячыма. Чмель адчуваў у сабе — там, дзе тое, што звычайна называюць душой — нязвыклы рух, нейкі такі, нібы ў ім, у чмялі, яшчэ адзін чмель і ўніз, і ўверх, і адразу ва ўсе бакі лятае, і стаў ціха да руху, да сябе ў сабе самім прыслухоўвацца: ці не пачуецца выразны гук?.. Але не: рух быў як адразу ўверх і ўніз і ва ўсе бакі — так адразу ва ўсім, няўцямны ў сабе самім, і ў ім яшчэ нешта было і яшчэ нешта... “А можа быць... “ — падумаў чмель — і далей ня стаў пра гэта думаць, падлавіўшы сябе на слабасьці. Вандроўнік згадаў, як везьлі яго аднойчы гэтай дарогай — туды, дзе паміраў зараз чмель. Як правозілі на машыне хуткай дапамогі міма гарадскіх бальніцаў — і як ён кожнага разу спадзяваўся, што вось да гэтай бальніцы, не далей, і як у ім сьціналася ўсё, калі далей і далей, і ўрэшце да самай дальняй, у якую кладуць з той хваробай, ад якой амаль непазьбежна канаюць, і як ён ня мог выйсьці, калі давезьлі, з машыны, так абліўшыся ўспацелым страхам, нібы да ніткі вымак пад дажджом. Аўтобус, у якім ехаў вандроўнік, раптам ссунуўся на абочыну, і яго пачалі абганяць машыны: з сірэнамі, з міргалкамі — на шалёнай хуткасьці адна, другая, дзясятая, адна за адной... Чмель займеў славу ў чмяліным сьвеце, але ў Айчыне сваёй быў біты камянямі, і вандроўнік падумаў у зьдзіўленьні: “Няўжо да чмяля?.. “ Гледзячы ў пыл, узьняты машынамі, ён успомніў, як прагнуў гэтага пылу, за што чмель яго і ўджаліў. Чмель успомніў пра вандроўніка, калі ў падворак шпіталю пачалі ўкочвацца машыны: з сірэнамі, з міргалкамі — адна, другая, дзясятая, адна за адной... Чмель не чакаў, што яны да яго, ён наогул нікога не чакаў — і вандроўніка, пра якога ўспомніў. Толькі падумаў: “Чаму?..” Увайшоў доктар і зачыніў вакно: “Я сказаў ім, што сюды на машынах нельга, але яны ўсё адно панаехалі”. “Хто яны?..” — спытаў чмель, і доктар адказаў, выходзячы: “Я ж кажу: машыны. Да авадня”. Перш, чым зайсьці да чмяля, вандроўнік зазірнуў да доктара. Спытаў, калі чмель памрэ?.. Доктар сказаў, што, можа, сёньня. А, можа, дні праз тры. — Ён баіцца? — спытаў вандроўнік. — Усе баяцца, — адказаў доктар. — Але хто як. Вандроўнік папрасіўся ў доктара пераседзець крыху ў яго. Падумаць, як да чмяля ўвайсьці, павітацца, што сказаць... Доктар сказаў: “Ён можа памерці зараз”. На калідоры вандроўніка пераняў сьвятар. “Скажы яму, каб паклікаў мяне, — з мальбою папрасіў сьвятар вандроўніка. — Скажы, бо ён не разумее...” Вандроўнік падумаў, што чмель ня можа не разумець, і сказаў сьвятару: “Ён ня можа не разумець”. — Вы даўно ў суніцы не хадзілі... — падышоў вандроўнік да ложку, на якім паміраў чмель. Той узяў сунічнік, сарваў ягаду, раскусіў — і з куточку роту пакацілася, пакідаючы сьлед на белай бальнічнай шчацэ, на падбародку, сунічная крывінка. — Праўда... даўно... — даўка пракаўтнуў чмель, а вандроўнік ня ведаў, што рабіць з крывінкай: выціраць ці не?.. Паглядзеў на жонку чмяля, руплівую пчалу — тая займалася ружай, ставіла яе ў вазу. — Вытрыся, — сказала пчала чмялю. Той выцерся, паклаў каля сябе сунічнік і паглядзеў на ружу. — Колькі і чаго кожнаму трэба?.. — спытаў чмель не ў пчалы і не ў вандроўніка. І адказаў ня ім. — Адно жыцьцё, адна сьмерць, адна кветка... Вандроўніку стала ніякавата. Да сораму. Усё, што ён так і столькі прыдумляў, за што сябе хваліў, чмель раскусіў за імгненьне, як ягаду. Таму вандроўнік сказаў тое, што не сказаў бы, калі б яму ня стала ніякавата. Да сораму. — Даруйце, што змусіў вас некалі мяне ўджаліць. Чмель павярнуў сівую галаву на высокай падушцы і ўтаропіўся ў сьцяну. Доўга глядзеў у сьцяну і маўчаў. Пакуль ня выдыхнуў праз сілу, як выціснуў з сябе: — Дзякуй. Усё было сказана, больш між імі не было нічога... Вандроўнік прыпадняўся, каб пацалаваць чмяля і пайсці, але чмель спыніў яго, узяўшы за руку. — Пачакай... я ня ведаю... Вандроўнік разгубіўся, бо таксама ня ведаў. Толькі здагадваўся. І яму здавалася, што чмель ведае... Павінен ведаць. — Пра што вы там? — занепакоілася пчала, і ў дзьверы зазірнуў доктар, па­клікаў яе, нечым заняў. Вандроўнік глядзеў чмялю ў вочы, бачыў там сьмерць і ня цяміў, што рабіць... Бог, які прывёў вандроўніка, падказаў: “Скажы яму, што сьмерці няма”. “Я іншым разам чую галасы, — стаў казаць вандроўнік тое, што падказваў Бог, — і ўчуў аднойчы голас дзеда: “Прыязджай...” Я далёка быў і ехаў доўга, да таго ж многа гадоў мы ня бачыліся, а дзед спаткаў мяне ў падворку так, нібы я на хвіліну да суседзяў зьбегаў. Кіўнуў на дрывотню: — Набяры бярэмя і паднясі ў лазьню. — Гэта калі было? — нечакана спытаў чмель, і вандроўнік адказаў, што зімой, і ён наскрозь прамерз, пакуль дабраўся. Чмель сказаў: “Зараз лета...” Болей нічога ён не пытаўся, і вандроўнік, пачакаўшы, стаў казаць далей. — У лазьні я трохі папарыў дзеда, памыў, ён апрануўся ў белае сподняе — і мы селі ў сенцах. Дзед паклаў на лаву скібку сала, акраец хлеба, паставіў гарнец самагонкі, кілішкі... Калі я наліў, ён падняў кілішак і сказаў ціха, звычайна: — Дзякуй, што прыехаў. Сёньня ўночы я памру. Вандроўнік замаўчаў, спалохаўшыся прамоўленага, але ні чмель, ні Бог яго не спынілі. Чмель глядзеў і чакаў... — Дзед, ты што! Мы сто разоў з табой яшчэ вып’ем! — пачаў я абдымаць і цалаваць дзеда, і ён сядзеў і ківаў: “Добра... добра...” Ідучы ў хату, дзед прыпыніўся каля драбіны на гарышча. Сказаў: “Злазь. Там у куце пад самай страхой стаіць куфэрачак, вазьмі яго”. Я злазіў і ўзяў. Зялёны куфэрачак з пацёртым медным замочкам. У хаце дзед адамкнуў куфэрачак і дастаў тое, што ў ім было. “Евангельле” і “Урок Закону Божага”. Сказаў: “Па адной кнізе я вучыўся жыць, па другой жыў. Больш мне няма чаго табе пакінуць”. Куточак роту, з якога выкочвалася сунічная крывінка, торгнуўся ў чмяля, і вандроўнік зрабіў паўзу... — Дзед хадзіў на вайну? — спытаў чмель. — Так. Са Сьвятым Пісаньнем. Чмель зірнуў недаверліва. — Не на вашу вайну, — сказаў вандроўнік. — На тую, якая была перад вашай. Чмель кіўнуў. — У хаце, апроч мяне і дзеда, дыхала шмат людзей: дзед склікаў усіх сваіх сыноў і дачок з іх дзецьмі, але не сказаў ім: нашто? Яны думалі, што на дзень нараджэньня, які павінен быў настаць заўтра, — і ўсе спалі на чыстай палавіне, позна ўжо было. Ложак дзеда стаяў на чорнай палавіне — каля печы, саганоў, карыта з паранкай... Чмель слаба ўсьміхнуўся: — Выпіхвалі старога. Звычайная рэч... — І ў галаве вісеў абраз, пад якім ён папрасіў мяне, лёгшы і склаўшы рукі, запаліць сьвечку. Я запаліў і падаўся спаць у бакоўку, дзе ня мог заснуць, падняўся, каб пайсьці ў двор пакурыць, выйшаў на чорную палавіну — і дзед на маіх вачах заплюшчыў вочы, усьміхнуўся і памёр. І адразу ж пагасла сьвечка. Паўза ўзьнікла сама па сабе, і чмель спытаў вандроўніка: — Табе стала страшна? — Не, — адказаў вандроўнік. — Мне стала сьветла. Я ня бачыў столькі сьмерцяў, як вы, але ўсё ж некалькі бачыў, і там было страшна, а тут — сьветла. Толькі я ня ведаў, што мне з гэтым рабіць, і зноў схаваўся ў бакоўку. Там скурчыўся, скруціўся, як у дзяцінстве, падціснуўшы калені, і пачаў маліцца. Стаў маліць дзеда, каб пра тое, што я толькі што ўбачыў, ён мне яшчэ і расказаў. Ці неяк паказаў, давёў, што так яно і ёсьць, хоць я разумеў, што нельга... але дзед, дзед, я маліў, я так цябе любіў, ты так мяне любіў, дык скажы, што так ёсьць, хоць адтуль казаць нельга... але ты сьвяты, табе даруецца, а мне так трэба ведаць... Чмель сьціснуў руку вандроўніка трохі мацней. — З той малітвай, з тою просьбай, павярнуўшыся на сьпіну і склаўшы, як дзед, рукі, я раптам адчуў сябе не адным. Узьняўся над сабой самім і ўбачыў сябе самога ў бакоўцы, дзе ляжаў на тапчане, склаўшы рукі — выразна сябе ўбачыў, усяго да драбніцаў, хоць там, дзе я ляжаў, было цёмна, і той я, якога я сябе ўбачыў, мне ня глянуўся, не спадабаўся, і я з радасьцю, з пранізьлівым шчасьцем адчуў сябе другім, зусім іншым, лёгкім, бязважкім — і там, дзе я быў такім, было сьветла, так сьветла, як скрозь і ўва мне адно сьвятло. Шчасьлівым сьвятлом у тым сьвятле я выплыў з бакоўкі, праплыў па чыстай палавіне над сваёй маці, якая спала і ўсьміхалася ў сьне, над сваім бацькам, над усімі роднымі, блізкімі, крэўнымі мне людзьмі, пра якіх думаў, як страшна будзе іх пакідаць, як яшчэ страшней будзе, калі нехта з іх мяне пакіне, а тут адчуў, што не, зусім ня страшна, і яшчэ адчуў, што хачу пакінуць іх як найхутчэй, зараз — і мяне неадольна пацягнула ў адчыненую фортку, бо ў хаце было душна і трэба было дыхаць, а за форткай было так высака і прасторна і дыхаць ня трэба было, бо ты сам, як дыханьне, так, як дзіцячае дыханьне, і калі я рвануўся ў фортку, пераўтвараючыся ў дыханьне і набіраючы і набіраючы сьвятла, убачыў за форткай дзеда, які таксама — адно дыханьне і сьвятло, і дзед прадыхнуў: “Тут ня цёмна, ты ня бойся...” “Дзед!” — кінуўся я да яго, каб маліць, каб заклінаць, каб ён узяў мяне з сабой — і знайшоўся ў самім сабе ў бакоўцы, дзе ляжаў, склаўшы рукі, на тапчане. Усё скончылася, але ў цела сваё, якое яшчэ трэба было даношваць, я вярнуўся іншым. Не нашмат, ня гэткім, як сьвятло і дыханьне, але і не такім, якім сябе пакідаў... Я дзеда так любіў, ён так мяне любіў, што прыадкрыў таямніцу: сьмерці няма. Няма сьмерці. Чмель адпусьціў руку вандроўніка, усьміхнуўся і сказаў: — Дзякуй. А то там сьвятар сядзіць і сядзіць... — Але гэтага мне мала было, — доўжыў вандроўнік. — Толькі аднаму гэта ведаць было мала, хацелася, каб і маці ведала, і бацька, і ўсе, каго я любіў... І я ўсіх пабудзіў, сказаў, што дзед памёр, і стаў глядзець, што яны стануць рабіць, і калі яны кінуліся ў сьлёзы і крык, загаласілі: а на каго ж ты нас пакінуў? — я ўзмаліў: дзед, падай ім знак, што яны не пра тое плачуць, крычаць і галосяць! — і дзед сарваў са сьцяны зашклёны абраз, пад якім памёр, узьняў яго і гваздануў аб падлогу, шкло ў галашэньне і сьлёзы пырскамі разьляцелася: “Сьціхніце! Сьмерці няма!..” — Абраз гваздануў?.. — напружана ўгледзеўся ў вочы вандроўніка чмель. — Абраз. — Пад якім памёр?.. — Пад якім памёр. — Нахіліся да мяне... — паспрабаваў прыпадняцца чмель і, калі вандроўнік нахіліўся, вышаптаў яму на вуха. — Зрабі так, каб як найцішэй было, калі стану дыханьнем. Пастараешся?.. — Пастараюся, але так ня будзе, — адказаў вандроўнік. — Вы самі ведаеце... Чмель сказаў: — На жаль... Вандроўнік папрасіўся: — Я пайду?.. — Ідзі... І вяртайся дахаты, — пацалаваў яго чмель. — Доўгім ці кароткім шляхам, але вяртайся. — Я вярнуся, — сказаў вандроўнік. — Доўгім ці кароткім... — І не дагаварыў, пра нешта падумаўшы. Бог сказаў: “Кароткага шляху не бывае”. Чмель пачуў. Памаўчаў і кіўнуў, лежачы: “Гэта так”. Вандроўнік рушыў да дзьвярэй, у якіх чмель спыніў яго. — Чакай. Апошняе... Скажы ім, што хачу памерці ў сваім ложку. — А самі вы... — Казаў. Ня чуюць... Баяцца, што памру. Вандроўнік кіўнуў і выйшаў. — Ну што?.. — кінуўся на калідоры да вандроўніка сьвятар, і вандроўнік зманіў: — Не разумее. — Ён хоча памерці ў сваім ложку, — сказаў вандроўнік доктару, і той адказаў: — Ведаю. — Тады чаму не?.. — Бо ён штучна жыве. І калі я адключу яго ад штучнага жыцьця, памрэ ці імгненна, ці па дарозе ў машыне. Што мне рабіць?.. Вандроўнік павагаўся і сказаў: — Адключы. Ён не памрэ па дарозе. Доктар бясьсільна разьвёў рукамі: — Я доктар. І чужы, як і ты. Няхай ягоныя скажуць... — А што яны?.. — Ня чуюць. Баяцца, што памрэ. Вяртаючыся дахаты, вандроўнік у каторы раз намагаўся ўцяміць: хто такі чмель і што такое Бог?.. Калі Бог, — думаў вандроўнік, — у якога чмель ня верыць, усё адно ў чмялі, значыць, Бог ва ўсіх. Як душа, якая і ёсьць чмель, і ёсьць Бог. Які адначасова і паўсюдна ва ўсім гэткім бясконцым, што немагчыма ўявіць, Сусьвеце... Дзе штоімгненна запальваюцца і пагасаюць у нечым лятучым, што ляціць і ўніз, і ўверх і адразу ва ўсе бакі, мільярды мільярдаў зорак, і маленькая лятучая душа роўная ўсяму бясконцаму лятучаму Сусьвету, у якім ад бясконцасьці да бясконцасьці — усё адно ў адным, і ўсё гэта разам і ёсьць Бог... Мудрасьці, каб падумаць інакш, не хапіла. Вандроўнік зразумеў, што ў тым, пра што падумаў, няма мудрасьці. “Тады дзе яна і ў чым?...” Выходзіла, што, калі ня ў ім, у вандроўніку, тады ў вандроўным Бозе. Тут узьнікала праблема... Богу было не да авадня — і авадзень не памёр. У ім замянілі ўсё аваднёвае на новае, і ён далей застаўся жыць і баяцца памерці... Чмель памёр у шпіталі ў той дзень, у які некалі пачалася вайна, на якой пражыў ён жыцьцё. Сьвятара ён так і не паклікаў, але Бог, які быў у чмялі, пахаваньне ягонае наладзіў, як сьвята... Было бясконца ціха — сьвятло і дыханьне, і ў сьвятле і дыханьні луналі белыя сьцягі з чырвонымі сьлядамі крывінак. І нікога на машынах, каб пыл не ўздымалі... Вандроўнік ішоў за труной і ўспамінаў, як маліў чмяля, калі той памёр, каб падаў які-небудзь знак, што ўсё тое, пра што яны апошнім разам гаварылі, так і ёсьць, і як чмель падаў знак: калі ўсчаўся гвалт і крык, падняў свой зашклёны партрэт, бо абраза не было, і гваздануў яго аб падлогу, шкло пырскамі ў крык і гвалт разьляцелася: “Сьціхніце!..” І яшчэ згадаў вандроўнік, як пад клавіятурай друкарскай машынкі, якая дасталася яму ад чмяля, знайшоў прыклееную паперынку, на якой чмялём было напісана: “Ёсьць першая старонка... З Богам!” Ліпень 2003, Менск. За сьцяной Апавяданьне Дзіця за сьцяной плача і плача. Штоночы. Сілішся ня чуць, пад падушкай заціскаеш вушы, але ж хіба засьнеш пад падушкай з заціснутымі вушамі? І ляжыш, утаропіўшы ў цьмяную столь вочы, і чуеш, ня хочачы, ня толькі плач дзіцячы, але і ўсё астатняе: як устаюць бацькі, супакойваюць, запальваюць сьвятло, тупаюць на кухню разаграваць поіва, пояць, зноў супакойваюць, па чарзе люляюць і стомлена, раздражнёна вадзяцца, вадзяцца, вадзяцца... — Ходзіш за ім вечна. Сьліні выціраеш. — Дык ты ж ня ходзіш. — І ня буду. За мной не хадзілі. — Ну і сьпі. Чаго ўстаеш? — Засьнеш тут. — Вушы ватай заткні. Ці займей кватэру людскую. — Кватэру... Мяне з работы хутка пратураць. Цэлымі днямі сонны. — Я вінаватая? — А хто? Разбэсьціла. Лялечкі, цацачкі, лыжачку за маму, лыжачку за тату. Я вунь... — Ты, ты! Скрозь ты. І чым ты ўжо такі лепшы? — Лепшы ня лепшы, а катаргі гэтакай бацькі ня ведалі. Пад сталом, як сабачаня, на вяроўцы сядзеў, пакуль яны ў полі былі. І нічога, жывы-здаровы. — І дурны. Толькі і навучыўся пад тым сталом, што гаўкаць... Спрэчка блізкая да таго, каб перакінуцца ў лаянку, але побач дзіця, нельга, і яны ці сьціхаюць, ці ідуць на кухню, зачыняюць там дзьверы, праз якія ўжо нічога не чуваць. Раніцой Андрэй сустрэне іх на аўтобусным прыпынку, прывітаецца і, як заўсёды, яму будзе няёмка, што ён ведае пра іх нешта з таго, чаго ня сьлед ведаць староньняму чалавеку. Як заўсёды, сусед будзе з сынам на руках, суседка — з гаспадарчай, у чырвоную клетку, сумкай, яны павітаюцца і разыйдуцца, словам не перакінуўшыся, ледзь знаёмыя людзі — і ня больш. Раніцой раней за будзільнік зазваніў тэлефон. — Кватэра Карунскіх? — Я адзін тут Карунскі... Слухаю вас... Алё... — Мяне папрасілі перадаць, што бабуля вашая памерла. — Хто гэта? Хто мне звоніць? — амаль закрычаў Андрэй у трубку, але адтуль чуліся ўжо толькі кароткія гудкі. Да вёскі Андрэй дабраўся надвячоркам, ледзьве пачало шарэць. Шафёр, раззлаваны сьлізкай, у завеях, дарогай і сваім старэнькім расхліпаным аўтобусам, а найбольш кпінамі вострай на язык маладзіцы, якой ён, можа, і сапраўды памыліўшыся, не дадаў рэшты з грошай за білет, не згадзіўся спыніцца каля дзедавай хаты, і Андрэю давялося ехаць на другі канец вёскі, да канцавога прыпынку. Цяпер ён стаяў на бязьлюднай вуліцы і, прытрымліваючы локцем зялёны, з жоўтымі бляшанымі кветкамі і чорнай стужкаю вянок, ладзіўся прыпаліць цыгарку. Разам з ім сышла з аўтобуса і тая самая вострая на язык маладзіца. Адразу ж яна хуценька скіравала ў бок магазіна, але ўбачыўшы, што Андрэй цягне за сабою вянок, прыпынілася і, робячы выгляд, што заразважала, ці так ужо ёй той магазін патрэбны, раз-пораз паглядвала на Андрэя. Андрэй ня ведаў яе і не стараўся пазнаць, бо па гаворцы было чуваць, што яна не тутэйшая. Запалкі ламаліся ў замерзлых пальцах, цыгарка не прыпальвалася, а маладзіца ўсё стаяла, не адыходзіла. Доўга маўчаць яна ня звыкла, таму ня вытрывала: — Хаваць каго прыехалі? «Чаго пытацца?.. Нібы не відаць...» — Хаваць. — Ці не старую Карунскую? Андрэй кіўнуў. Карунскіх у Карунах было добрых паўвёскі, таму, калі б нават не ягоная бабуля памерла, то ўсё адно, мабыць, хавалі б старую Карунскую. — А яе ўчора пахавалі. — Як гэта ўчора? — Ды ўчора. Я і на памінках была. Я ў магазіне працую, дык на ўсіх памінках бываю. «Не пасьпеў!» — А вы ёй хто? — Унук. — А... Казалі, што нехта не прыехаў. — Мне толькі сёньня пазванілі. — Хто? Андрэй прамаўчаў. — Хто вам пазваніў? — Што вам да таго?.. — вырвалася ў Андрэя нечаканага для яго самога раздражнёна, і ён ужо спакайней даказаў. — І якая цяпер розьніца... Маладзіца не пакрыўдзілася. — То можна цяпер вянок адразу на могілкі несьці. Ці ў хату панясеце, каб паказаць? Андрэя зьдзівіла, што яна сказала гэта без насьмешкі, зусім сур’ёзна. — Дзякуй за параду. На могілкі пайду. — Ведаеце дзе? — Ведаю. — Я вам пакажу. «От жа ліпучая баба! На магілу яшчэ папрэцца...» — прыпаліў нарэшце Андрэй, не спадзяючыся ўжо ад спадарожніцы сваёй адчапіцца, але тут якраз з магазіна на ганак выйшла цётка ў кажусе наросхрыст і закрычала: — Ніна! Да сьмерці цябе чакаць? — Пойдзеце наўпрост па вуліцы і вунь там, каля царквы, налева і ўверх, — не павярнуўшы нават галавы на крык, тлумачыла маладзіца. — Тут зусім побач... — Ды я ведаю, ведаю, дзякуй, — засьпяшаўся Андрэй, а цётка зноў загалёкала: — Ніна, чуеш! Рэвізор прыехаў, напіўся ўжо, а ты ўсё х... ведае дзе п... носіш! — А магіла сьвежая там адна, апошнім часам толькі яе і пахавалі, — тараторыла маладзіца ўсьлед Андрэю. — Так што лёгка знойдзеце... А ты чаго маёй чакаеш? — крыкнула яна цётцы. — Свая зарасла?.. Магілу і шукаць не давялося: яшчэ не занесеная сьнегам, яна адна жаўцела сьвежай зямлёй сярод чыстага, белага, нерушнага спакою. Андрэй прыладзіў вянок на крыж, зьняў шапку, пастаяў без аніякіх думак і пасьля ўжо, сабраўшыся пайсьці, прачытаў надпіс, зроблены на габляванай папярэчыне крыжа звычайным хімічным алоўкам: Т.П.Р.Б. Карунская Галіна Адамаўна. «Якая Галіна Адамаўна? Яна ж Гертруда Іванаўна, баба Грудзя... Во даюць!.. — няўцямна глядзеў ён на крыж і раптам зразумеў, аж потам прабіла: — Не яна!..» Ён азірнуўся наўкол, прайшоў між радамі ў самы канец могілак, да агарожы, вярнуўся назад, зноў прайшоў і вярнуўся: нідзе болей ніводнай сьвежай магілы, адна гэтая — і ўсё. «А, каб на цябе!.. — памянуў ён языкастую маладзіцу і шпарка пакрочыў, амаль пабег з могілак да вуліцы, да дзедавай хаты, але толькі спусьціўся з пагорка, успомніў: — А вянок?..” Гэтак жа подбегам, задыхана падняўся на пагорак, крадком, нібы той злодзей, падышоў да магілы, зьняў вянок з крыжа — магіла адразу стала пустой і сіроцкай. З вянком Андрэй ня стаў спускацца да вуліцы, рушыў цераз могілкі і далей напрасткі па цаліку, па калені правальваючыся ў сьнег. Адышоўшыся, яшчэ раз азірнуўся: акрамя яго, дзякуй Богу, ніводнай жывой душы на могілках не было. Дзеда ўбачыў здалёк, з-за прысадаў на ўзьмежку. З рэзьгінамі на плячы дзед ціха-ціха сунуўся ад хаты да гумна, Андрэй гукнуў: «Дзед!..» Той павярнуў галаву на голас, але хады не паскорыў — ці то не пазнаў Андрэя ў прыцемках, ці то гэтак стаміўся, што і пазнаць нікога ня мог. Самому ж — каму яшчэ? — давялося, мусібыць, і труну майстраваць, і з папом дамаўляцца, і пра хаўтуры думаць: немалы клопат — як мае быць пахаваць чалавека. Андрэй прыпусьціў кроку, і якраз каля гумна яны і сышліся: дзед з рэзьгінамі, унук з вянком. — Скуль гэта ты? — не вітаючыся, хоць не бачыліся гады чатыры, спытаў дзед і, спытаўшы, закашляўся, адвярнуўся ўбок і кашляў суха, адрывіста, доўга... — От халера нейкая... Абняцца замінаў вянок, і ўсё ж Андрэй няўклюдна прыабняў дзеда левай рукой, торкнуўся тварам у сьсівелую шчаку, раптам наплылі сьлёзы, запяршыла ў горле: «Здароў, дзед... Ты трымайся, трымайся...» — Трымаюся. Памажы сена накідаць. Андрэй расчыніў рыпучыя дзьверы гумна, зьняў вянок з пляча і, ня ведаючы, куды яго прыткнуць, павесіў на ручку сячкарні. — Каму ты гэта? — Нябожчыцы, каму. — А... Ты хіба яе помніш? — Ты што, дзед?.. Не крыўдуй ты. Часу ўсё не было. Круцішся там, бегаеш, а чаго круцішся, чаго бегаеш — чорт яго ведае. — Я не крыўдую, ты чорта ня згадвай... Добра, што помніш. Яна мне сястра стрыечная, то і табе радня нейкая. Сена на таку было ўсяго нічога, Андрэй палез на гарышча, каб скінуць пару бярэмкаў, ды так і застыў на драбіне. Насьцярожана глянуў уніз на дзеда. — Хто табе сястра? — Стрыечная, кажу. Гэля Карунская. Яна ў дзеўках Бельскай была, а ў бабах, бач, Карунскай стала. Хоць мужык яе і не з Карун, і не радня нам аніякая. Прозьвішчы толькі адны і тыя ж. Андрэй павярнуўся і сеў на драбіне, каб не зваліцца. Блізка было да таго, што ён са сваім вянком прыехаў ранавата, трапляючы з адной дурноты ў другую. Таму спытаўся ў абход: — А бабулі яна хто? — Праз мяне і ёй радня выходзіць. — Выходзіла, а не выходзіць. — У нас так не кажуць, забыўся ты... Радня і па сьмерці раднёй застаецца. Сам чалавек — лісток, галінка, а ўсё ў ім ад радні, ад кораня ідзе. І памірае чалавек не ў сваю сьмерць, а калі корань высыхае. Ты лезь, чаго сеў? — Зараз. — І далей пралазь, цягні з куткоў ад шчыта, з крайку я і сам накідаю. Андрэй залез на гарышча, бокам, паўзком па сене стаў прабірацца ў кут да шчыта і балюча ўдарыўся каленам аб вугал нейкай скрыні. Войкнуў з нечаканкі: — Ты б сказаў, што ў цябе тут скрыня. — Ня скрыня. Дамавіна. Іх там дзьве. — Нашто? — На сьмерць, на што ж яшчэ. Зладзіў сабе і старой, каб людзям пасьля лішняй работы ня мець. Сухія будуць, цёплыя. — Так... І хто з вас першы паміраць зьбіраецца? — Як выйдзе. Яно нікому ня доўга. Памыўся, апрануў кашулю чыстую, памаліў­ся — і памёр. Сілы ўжо ня тыя. — А бабуля?.. — Што бабуля? — Ну, як яна?.. — Сена кідай! — узлаваўся раптам дзед. — Бабуля, бабуля... Скаціне трэба даваць!.. — Дык жывая яна, ці не? — вырвалася нарэшце ў Андрэя тое, пра што ўжо і пытацца не было патрэбы. — Жывая, калі карова не ўбадала. Як даіць, так стой і за рогі яе трымай. Мелі карову, як карову, дык не, прычапілася: давай ды давай цялушку ў Шчапкоў купім. Купілі на сваю галаву! І на пашы яе, як пчалу тую, не ўтрымаць, і ў хляве з ёй ня ўправіцца. Купіла! Сама купіла, а цяпер на мяне... Я вінаваты! А як жа, хто ж яшчэ... А калі я піў тое малако? Ня піў і ня п’ю, у мяне ад яго жывот гуляе. Каб хоць сама піла. Кубак з усяго вып’е, астатняе здаваць бегае. Грамату ёй паабяцалі. Чуеш, усё ў яе ёсьць, адно граматы не стае. Як здурнела пад старасьць... Была ў горадзе, дык і рамку пад тую грамату купіла. Пабачыш, вісіць над ложкам. Я туды Хрыста ўставіў, у бацюшкі выпрасіў — вырвала. Рамка пустая, а Хрыстос у куце на цьвічках. Ну ці ня дурасьць? Я і плюнуў, хай адна доіць, сама сабе грамату зарабляе... Трасеш ты сена ці не? — Ёрш тваю дваццаць, — толькі і змог сказаць Андрэй, па-дурному рагатнуўшы. — Дзед... Гэта і ўся трагедыя? Дык мы ёй, карове той, рогі абломім! Яна ў нас шоўкавая стане! — Ну-ну, — уздыхнуў дзед. — Абламі. Бабуля ўбачыла яго і заплакала. Пасьля кінулася ў складзік, прынесла глечык сырадою. Андрэй, каб не пакрыўдзіць, выпіў шклянку, другую, дзед глянуў на яго і паморшчыўся: — Ну-ну. — Чаго ты нукаеш? Чаго разнукаўся? — адразу ўзялася ўбокі бабуля. — Нук на цябе напаў?.. «Яшчэ якая жывая, — зусім павесялела Андрэю. — От бы яна мяне з вянком турнула!» Колькі Андрэй сябе помніў, бабуля заўжды была такой: ніколі і нікому слова не спускала. І не па злосьці ў характары, не па скандальнасці натуры, не: проста нічога ў жыцьці не магла яна ўспрымаць безасабова, безадносна да сябе. Ня толькі тое, што адбывалася ў яе хаце, у суседзяў, у вёсцы, а ўсё, што здаралася ў сьвеце і пра што яна даведвалася, мела нейкія адносіны да яе асабіста, на ўсё яна ўскідвала рукі і пыталася: «А што ж я цяпер рабіць буду?..» Гэтае пытаньне бабуліна даўно хадзіла па вёсцы, як прымаўка. Ці нечая квактуха на яйках сядзець не хацела, ці кілу суседу выразалі, ці малатарня ламалася, ці недзе землятрус гарады бурыў, ці карабель тануў, ці самалёт падаў — нехта, пачуўшы навіну, абавязкова возьме ды скажа: «Што ж цяпер баба Грудзя рабіць будзе?..» А яна рабіла. Першая бегла памагчы, паспачуваць, параіць... Высільвалася, хоць мела ўжо пенсію, на калгаснай ферме, аддавала — летам, калі трохі лягчэй было — пенсію сваю ў Фонд міру і нават напісала (падбіўшы на гэта, каб граматна скласьці, сельсаветаўскую сакратарку) ліст прэм’ер-міністру Англіі, жалезнай ледзі Тэтчэр. «Што ж гэта?.. Баба дзетная — і ў адну дудку з амерыканцамі пра вайну трубіць. Падказаць няма каму, каб падумала...» Аднаго разу — не праз ліст у Англію, на які не дачакалася адказу, а праз прымаўку бабуліну — праславілі яе ў газеце. Пісалі, зрэшты, не пра яе, і наогул напісанае фельетонам называлася, пісалі пра нейкую прыдуманую бабу Грудзю, якая нібыта надта ж любіла лён церабіць, валакно трэсьці і кудзелю прасьці, ды з таго прадзіва белае палатно ткаць, а любіла ўсё гэта яна, як аказалася, дарэмна, бо ў калгасе, дзе ўсё гэта яна так любіла, лён сеяць узялі ды перасталі. І ня стала чаго беднай бабе ні церабіць, ні трэсьці, ні прасьці, ні ткаць. «Што ж цяпер баба Грудзя рабіць бу­дзе?..» — напрыканцы фельетону, як і ў назве ягонай, пытаўся журналіст, і з усяго гэтага толькі адно вынікала: панесла па сьвеце прымаўку пра бабу Грудзю, як вецер насеньне носіць. — Ведаў бы работу тую, то не пытаўся б, — казала на славу сваю бабуля, але фельетон з газеты выразала і на шафу паклала. Там лісьцік газетны, жаўцеючы, і сох разам з мятай і сьвятаянкамі, плакуном і дужэцам, сардэчнікам і дзівасілам... — А ён табе вянок прывёз, — раптам бахнуў дзед, які ў хвіліну адкрытай ласкавасьці ўнука да бабулі аказаўся адзін супроць дваіх. — Які вянок? — Апошні. Дамавіна даўно гатовая, так што пара. Намыкаўся я з табой. Чаю зноў не паставіла? У Андрэя патыліца пахаладзела. — Ну і жарты ў цябе, дзед... — Здурнеў пад старасьць, — абыякава сказала бабуля. — Не здурнеў! Каторы дзень кадыхаю — хоць бы хто пачуў, — не здаваўся дзед. — Толькі цягайся ды цягайся, ды ўсё на марозе, бадай на яго... — Сядай вячэраць ужо, — голасам змоўшчыцы, так, як толькі яна адна і ўмела, калі хацела, гаварыць, сказала бабуля. — Зрабіла я табе твайго чаю. І дзед абмяк. — Сказала б адразу... А то драцяны нейкі кашаль, нутро ўсё падраў... Пасьля вячэры Андрэй з бабуляй націралі дзеда гарэлкай, захутвалі ў коўдры і аўчыны, паілі травяным чаем. Ноччу дзед спаў спакойна, амаль ня кашляў. Досьвіткам Андрэй прачнуўся і першае, што ўбачыў — вянок. «Дзед!» — мільгнула спрасонку думка. — Дзед! — галяком кінуўся Андрэй у дзедаву бакоўку, але ложак там быў пусты, засьцелены, Андрэй выскачыў на кухню: «Дзед!..» — і ўбачыў іх абаіх: бабуля таўкла паранку, а дзед падліваў у саган ваду і аж вядро ўпусьціў з перапуду. — Чаго ты? — Фу ты! — выдыхнуў Андрэй. — Нічога, сон дурны падняў. — Бо вянок у гумне пакінуў, — падняўшы вядро, сказаў дзед. — І я, як на грэх, забыўся... Нічога нябожчыцкага пры сене не пакідай: на сене сын Божы нарадзіўся. От табе і сон паганы. Добра, што старая па вянок схадзіла, а то горш магло быць. — Мышы там з пацукамі, таму я і прынесла, каб ня згрызьлі, — таксама трохі спуджаная Андрэевым крыкам, сказала бабуля. — Толькі не туды паставіла... І ні прычым тут сын Божы, — набрала яна голас на дзеда. — З нерваў яны крычаць, гарадскія. — Можа, і з нерваў, — згадзіўся дзед. — А, можа, і не, — і з ім, і сама з сабой не згадзілася бабуля. Дзед сумеўся. — З чаго ж тады? — З таго, што глухіх стала шмат. Ня крыкнеш — не пачуюць. — Я хутка... Я зараз жа яго... — страсянуў галавой Андрэй і пайшоў апранацца. — Хай пастаіць, пасьнедаем і пойдзеш!.. — пакрыквала ў адчыненыя дзьверы бабуля. — Гэта добра, што ты прывёз яго. Бо ейныя якраз не прыехалі... — Хто ейныя? — А ты іх ці ведаеш... Над ложкам картка ў рамцы вісіць. Як тым летам прыязджалі — мы ўсёй раднёй і зьняліся. Цябе толькі і не было. — Дзед, ты ж казаў, што рамка пустая. — Пустая была, пакуль яна картку ня ўставіла. Андрэй падышоў да фотаздымку. На ім — ён пералічыў — сядзелі і стаялі амаль два тузіны ягонай радні, з якіх ён нават паловы ня ведаў. І сярод гэтых незнаёмых ці забытых людзей, якія былі яму хай ня роднымі, але ўсё ж братамі і сёстрамі, былі пляменьнікамі і пляменьніцамі, дзядзькамі і цёткамі, Андрэй, спачатку самому сабе не паверыўшы, убачыў і пазнаў сваіх гарадскіх суседзяў: ён, як заўсёды, з сынам на руках, а яна з гаспадарчаю сумкай... — Бабуля! — паклікаў Андрэй, і калі тая падыйшла, спытаўся. — Гэтыя во, з малым, хто такія? — Яны і ёсьць, нябожчыцы ўнук якраз. Жонка ягоная ня з нашых, аднекуль з-пад Воршы ўзяў, як у войску служыў. Дзеўка ладная, адно згуляная. Яны ўсе згуляныя з таго боку. — Як яго зваць? — Толікам, здаецца... Стары! — гукнула яна дзеда. — Гэльчынага ўнука меншага Толікам зваць? — Толікам. — Во, бачыш, не забылася, — працерла картку, ручнік з шафы дастаўшы, бабуля, а Андрэй спытаўся: — А прозьвішча? — Ото дажыліся, — буркнуў дзед. — Карунскі, як і ў цябе, якое ў яго яшчэ прозьвішча можа быць... На могілкі пайшлі, трохі затрымаўшыся, бо трэба было надпіс на вянку пад­правіць: Бабулі Грудзе ад унука. Бабуля нажніцамі выстрыгла сваё імя і акуратна сшыла чорную стужку чорнымі ніткамі. «Во, як новая, — сказала яна. — Ніхто і не падумае нічога. Бабулі ад унука». Кавалак стужкі са сваім імем яна загарнула ў паперчыну і паклала на шафу, дзе жаўцеў фельетон, сохлі мята і дужэц, дзівасіл і сьвятаянкі. Вечарам, прытупаўшы да аўтобуса, Андрэй убачыў на прыпынку Ніну, тую самую маладзіцу, з якой учора ехаў з гораду. — На турму недастачу налічыў! — замест прывітаньня выпаліла маладзіца. — На мордзе ў самога напісана, што жулік, а мяне судом страшыць! Мы да яго, п’янага ў каноплі, абедзьве і перадам, і задам, а ён хрэн у портках знайсьці ня можа! Хрэну не знайшоў, а недастачу знайшоў, чуеш?.. Ну калі ўжо гэта праўду праўдзівыя людзі знойдуць, скажы ты мне?.. Як жыць на сьвеце?.. Што баба Грудзя рабіць будзе?.. Ліпень 1980, Крэва.