Архіў нумароў:

Уладзімір Някляеў

_____________________ Музей Броўкі. Апавяданьні	Цмок Труну з целам Цімоха Нілавіча Макея паставілі ка­ля магілы на козьлікі, якія раптам падламаліся, бо за доўгія гады струхнелі пад дажджом і сьнегам, а Цімох Нілавіч быў мужчына мажны. Труна кульнулася, цела Цімоха Нілавіча скацілася з гліністага грудка ў густыя кусты пры агарожы могілкаў, а тут пачаўся дождж са сьнегам, усе засьпяшаліся, замітусіліся і, не заўважыўшы, што труна пустая, накрылі яе вечкам і закапалі без нябожчыка. Была позьняя восень, амаль зіма, і кусты былі хоць і густыя, але голыя. Цімох Нілавіч пачаў прамакаць, таму падняўся і ўбачыў, што яго пахавалі пад крыжам з надпісам: Макей Цімох Нілавіч, 11. 11. 1959 - 11.11. 2009, — з чаго вынікала, што ён на гэтым сьвеце, дзе такія людзі, якія, каб не прастудзіцца пад дажджом са сьнегам, могуць закапаць труну без нябожчыка, пражыў роўна паўвека. Яшчэ 10 гадоў заставалася яму да пенсіі. Ён пахадзіў вакол крыжа, палюбаваўся на свой прыгожы, з чорнай стужкай, партрэт і рушыў дахаты, бо ня ведаў, што яму, непахаванаму, на могілках рабіць. Дома ніхто не адчыняў, ён звыкла памацаў па кішэнях, шукаючы ключы, не знайшоў і падумаў, што дарма завядзёнкі такой нямашака, каб хаваць з ключамі, бо ці мала што… Суседкі таксама дома не аказалася, а дачка яе з “лапухамі” на вушах сказала, торгаючыся пад музыку, якую ў тых “лапухах” слухала, што маці з цёткай Рэняй зараз у кавярні “Сонейка”, дзе спраўляюцца памінкі, бо ў цёткі Рэні муж ад сэрца памёр, і дзіўна, што ён сам, памёршы, пра гэта ня ведае. Яшчэ Аня, дачка суседкі, папярэдзіла яго, каб ён асьцерагаўся, бо амаль ва ўсіх трылерах, якія яна глядзела апошнім часам, людзі ў адносінах да прывідаў усё болей бязьлітасныя, калечаць іх і нават забіваюць. Яна, Аня, думае, што такая тэндэнцыя ў кінематографе наўпрост зьвязаная з падвышэньнем жорсткасьці ў сьвеце. Людзі сатанеюць. Цімох Нілавіч зразумеў, што Аня лічыць яго прывідам, і спытаў, як яна думае: ён насамрэч прывід, ці здаецца ёй прывідам? — на што Аня адказала, што ніяк яна не зьбіраецца пра гэта думаць, бо яно яе не калыша. “Вы і ў жыцьці былі хоць і мажны, — сказала, торгаючыся, дачка суседкі, — але нейкі незаўважны. Як прывід”. Па дарозе ў кавярню “Сонейка” Цімох Нілавіч спаткаў Дзіяну Сьвяткоўскую, з якой ня бачыўся са студэнцкіх гадоў, таму Дзіяна ня ведала, што ён памёр. Некалі Цімох Нілавіч быў закаханы ў прыгажуню Дзіяну, і яна была закаханая ў мажнага Цімоха, але ён ніводнага разу не прызначыў ёй спатканьня, ніколі раней не запрашаў на каву, дык запрасіў цяпер. У кавярні не знайшлося вольнага стала, каб сесьці асобна — яны селі за памінальны. Рэня пасунулася, заплакаўшы: “Сядай, Дзіяна, вось бачыш, ня стала Цімы, праз якога мы некалі пасварыліся, цяпер сварыцца нам няма праз каго…” — а Дзіяна сказала, сядаючы: “У мяне, Рэня, таксама муж памёр…” — і разам з Рэняй заплакала. Цімох Нілавіч падумаў і сеў паміж імі, а то будуць на плячы адна ў адной раўсьці ўвесь вечар — не пагаворыш. З Рэняй дык ён нагаварыўся, а з Дзіянай яму хацелася пагаварыць. Тым больш, што ейны муж памёр. “…і неяк так для ўсіх незаўважна ён выконваў свае абавязкі, што ўсе дзівіліся, калі яны выконваліся, і праекты рабіліся праектамі”, — завяршыў сваё памінальнае слова намесьнік дырэктара праектнага інстытуту, у якім працаваў Цімох Нілавіч, а калега Цімоха Нілавіча інжынер Сташанскі дадаў, што, прасядзеўшы з нябожчыкам стол у стол амаль дваццаць гадоў, ён ня можа ўспомніць, каб той хоць у нечым яму замінаў — гэтак нябожчык сапраўды працаваў непрыкметна. Усе, апроч дырэктара інстытуту, які ні на пахаваньне, ні на памінкі не прыйшоў, адзін за адным падымаліся за памінальным сталом і, жадаючы, каб Цімоху Нілавічу зямля была пухам, прамаўлялі хораша. Цімох Нілавіч ня надта тымі словамі падманваўся, бо, калі б сядзеў зараз не на сваіх памінках, а на памінках Сташанскага, дык падняўся б і сказаў тое самае. Ня ў тым сэньсе тое самае, што Сташанскі дваццаць гадоў ніяк яму не замінаў, Сташанскі яшчэ як яму замінаў, але Цімох Нілавіч сказаў бы, што гэта яму не замінала. Хоць, хутчэй за ўсё, менавіта Сташанскі, які быў нібыта дарадцам дырэктара інстытуту, а насамрэч проста азадак яму лізаў, падгаварыў дырэктара не прыходзіць на разьвітаньне з Цімохам Нілавічам Макеем, бо шараговы інжынер — ня тая фігура, каб дырэктару з ім разьвітвацца. На тым месцы за памінальным сталом, дзе мог бы сядзець дырэктар, сядзела суседка, якая ўстала і сказала, што Цімох Нілавіч быў вельмі добры сусед. — Я кахала яго, — паднялася побач з ім Дзіяна. — І калі б ён прызнаўся, што таксама… Але… Нават сёньня запрасіў і не сказаў. Я ня ведала, што памёр… Прайшоў праз жыцьцё маё незаўважна, пухам яму зямля. — І ўсё ж нешта ў ім было, калі сэрца спынілася… — уздыхнула сакратарка намесьніка дырэктара, якая, як ягоная сакратарка, хадзіла з ім паўсюль і нават на памінкі. Цімоху Нілавічу таксама здалося, што Дзіяна сказала не зусім тое, што павінна была сказаць. Ці, ва ўсякім разе, ня ўсё. Чамусьці гэта яго пакрыўдзіла. Ён нават паспрабаваў адсунуцца ад Дзіяны бліжэй да Рэні, але тая ўперлася ў бок ягоны локцем: маўляў, памёр, дык ня лезь. Прычыну, па якой Рэня не захацела туліцца да яго, ён зразумеў пасьля памінак, калі зазьбіраўся па звычцы дахаты ўсьлед за Рэняй, а яе ўзяўся праводзіць Сташанскі — і яны амаль на кожным скрыжаваньні, як студэнты, цалаваліся. Не зважаючы на суседку, якая плялася за імі. Сташанскі хацеў нават у дом зайсьці, але ўдава ўсё ж засаромелася, не пусьціла: “Ён яшчэ тут, няхай хоць ноч праміне…” — Ну што, Цмок?.. — спытаў Сташанскі, калі яны засталіся на вуліцы ўдвух. — Ты цяпер куды?.. Яшчэ з дзяцінства прыстала да Цімоха Нілавіча мянушка Цмок. Ён і не падобны быў на цмока, які з яго цмок? — а вось мянушка так прыляпілася, што і па сьмерці не адляпіць. Цімох Нілавіч пацепнуў плячыма: ён насамрэч ня ведаў, куды яму цяпер?.. — Можа, да Дзіяны?.. — нібы падказаў яму Сташанскі, якому не цярпелася, каб Цімох Нілавіч сышоў. — Ці да суседкі… Да суседкі заходзіць Цімоху Нілавічу не было чаго. Ён чуў, што амаль ва ўсіх нешта такое бывала з суседкамі, а ў яго — не. Тая, здаралася, прасіла па-суседску то палічку прыбіць, то кран падкруціць, пасьля налівала чарку і неяк так глядзела, нечага чакаючы, але Цімох Нілавіч ня піў — ён нават на памінках сваіх ні кроплі ня выпіў. — Да Дзіяны, — сказаў Цімох Нілавіч, — і Сташанскі пляснуў яму па плячы: — Правільна! А то столькі гадоў… — І пацікавіўся, таропка сунуўшы руку на разьвітаньне. — Ты на рабоце заўтра будзеш? — Мушу быць, — паціснуў руку Сташанскаму, хоць не хацеў паціскаць, Цімох Нілавіч. — Калі гэта я ня быў?.. — Хто цябе ведае!.. — пляснуў яму другой рукой па другім плячы Сташанскі. — Неяк і не відаць, калі не разгледзецца, ці ты ёсьць, ці цябе няма… І чаму гэта Цмокам цябе празвалі? — Бо трохгаловы, — адказаў Цімох Нілавіч, якому хацелася адной галавой плюнуць на Сташанскага, другой — агнём на яго дыхнуць, а трэцяй… А трэцяй… Навошта Цмоку трэцяя галава?.. Па дарозе да Дзіяны Цімох Нілавіч заблукаў, бо, па-першае, была ўжо ноч, а, па-другое, дарогі да Дзіяны ён ня ведаў. Блукаючы, незаўважна для сябе выйшаў на могілкі — якраз да свайго грудка. Пахадзіў вакол крыжа з надпісам: Макей Цімох Нілавіч, 11. 11. 1959 - 11.11. 2009, — з чаго вынікала, што на гэтым сьвеце, дзе такія людзі, якія, каб не прасту­дзіцца пад дажджом са сьнегам, могуць закапаць труну без нябожчыка, ён пражыў роўна паўвека. Дождж са сьнегам скончыліся. Палюбаваўшыся на свой прыгожы, з чорнай стужкай, партрэт, Цімох Нілавіч лёг у кусты, пераначаваў, а раніцай падняўся і пайшоў на работу. Яму яшчэ 10 гадоў заставалася да пенсіі. 19-20. 02. 2009, Масква-Менск. Браты Брат ёсьць брат, няхай нават ён мышэй ня ловіць. У пераносным сэньсе ня ловіць мышэй. Ня ўсё, значыць, цяміць, нечага не разумее. Ну, да прыкладу, кажаш яму: “Вунь там, бачыш, грошы ляжаць, ідзі вазьмі сабе, колькі хочаш”, — а ён пытае: “А колькі?..” А кот у нас быў, Багрым, дык той у пераносным сэнь­се мышэй яшчэ як лавіў! Цяміў, значыць, так, што ўсе грошы адразу б захапаў. Хоць насамрэч, не ў пераносным сэньсе, лавіў ён мышэй кепска. Можна сказаць: зусім кепска. Настолькі кепска, што зусім не лавіў, яму глядзець на іх было гідка. Калі і зловіць якую раз на год, дык прыцягне і пакіне на ганку, напаўздохлую. Каб паказаць, што ўсё ж злавіў, каб ведалі, што не дармаед — і сьмятанай з аліўкамі кармілі. Не з вяршкамі, не са сьліўкамі, як, можа быць, нехта па-руску падумаў, а менавіта з аліўкамі, толькі сьмятана асобна, аліўкі асобна — але пра гэта пазьней… А як пабачаць гаспадары, што мыш злоўленая, так адразу ў Багрыма да той напаўздохлай мышы ніякай цікавасьці. І калі яна, звар’яцелая, напаўздохлая ці напаўжывая, спрабуе зьбегчы, дык Багрым ня тое што гуляцца з ёй — усьлед глядзець ня хоча. Адварочваецца — гэтак яму гідка. Сьмятану Багрым любіў гэтаксама, як і ягоны брат Багір, які жыў у доме майго брата — па суседству на той жа вуліцы ў прыгарадным пасёлку. Мы з братам маім ня надта падобныя, а Багрым са сваім братам Багірам падобныя былі, як дзьве кроплі чорнай вады. Дачка мая змучалася, калі паміж імі, яшчэ кацянятамі, адрозьненьні шукала: ніякіх адрозьненьняў! Урэшце знайшла: у нашага Багрыма пад левай задняй лапкай, амаль у паху — маленькая, ледзь прыкметная белая плямка. Такая, што, калі ня змучацца, як мая дачка, дык плямкі той і не заўважыш, і таго адрозьненьня ня знойдзеш: абодва каты аднолькава, як чорныя пантэры, чорныя. Ва ўсім астатнім, апроч зьнешняга выгляду, браты зусім адзін на аднаго не паходзілі. Брат Багрыма не разумеў, як гэта лавіць мышэй у пераносным сэньсе — з мазгамі ў яго было так сабе. Можна сказаць, кепска, і нават зусім кепска. Настолькі кепска, што нічога Багір ня цяміў. Затое ён, не марнуючы часу на ўсялякія там думкі, старанна, як усялякі служака, выконваў свае непасрэдныя абавязкі: сапраўды лавіў мышэй. І атрымлівалася гэта ў яго някепска. Можна сказаць, добра, і нават вельмі добра. Настолькі добра, што дом майго брата завалены быў прыдушанымі мышамі, якіх адлаўліваў Багір па ўсёй акрузе і сьцягваў, як сабака косткі, у свае патаемныя спраты. Можа, ён баяўся, што аднойчы яго карміць перастануць, і запасы рабіў? Чорт яго ведае — у дурня ж не спытаеш. Між іншым, пасёлак наш яшчэ з дагістарычных часоў, задоўга да таго, як мы ў ім пасяліліся, Мышыным называўся. Спачатку мы думалі, што ён у пераносным сэньсе гэтак называецца, як суседні пасёлак Срэбны, дзе ніякага срэбра няма. Аказалася, не!.. У Срэбным срэбра не было, а ў Мышыным мышэй — процьма! У суседзяў яны таксама вадзіліся, але ў нармальнай, сярэднестатыстычнай колькасьці, а ў нас… Нібы дзіра нейкая з падзямельнага мышынага царства да нас выходзіла, і мышы з яе лезьлі і лезьлі, перлі і перлі — проста нашэсьце мышынае… Дык вось тых мышэй прыдушаных, каб яны не засьмярдзелі, знаходзіў у патаемных сховішчах брата і выцягваў, выкідваў на сьметнік Багрым. Ну, калі яго ад жывых мышэй на вуліцы ванітавала, дык як ён здохлых мог у доме трываць? Багір, маючы макатырку бесталковую, забываўся, дзе ён іх прыхоўваў. Таму адзін брат лавіў мышэй і хаваў, задушаных, а другі знаходзіў іх і выкідваў — такое вось было ў іх братняе разьмеркаваньне абавязкаў. Выручаў Багрым брата свайго не за так — інакш стаў бы я пра гэтую мышыную валтузьню распавядаць! Багрым — паслуга за паслугу — брата свайго эксплуатаваў, за сябе змушаў выконваць гэтую надта ж непрыемную службу: мышэй лавіць. Бывала, вяртаешся з работы, а каля ганку іх цэлая гара, нацяганых са склепу, з пуні. І Багрым каля іх сядзіць, грэбліва прыжмурыўшыся. На, маўляў, пабач, што я магу, калі захачу, а то завёў сваю кружэлку: ня ловіць, ня ловіць... Першы раз я паверыў яму — і сьмятаны наліў, і сподак аліўкаў выставіў. А потым ужо, у трэці ці чацьвёрты раз падгледзеў, як Багір жыўнасьць мышыную адлаўлівае і каля ганка складвае, а Багрым ляжыць у празрыстым цянёчку пад яблыняй і кіруе працэсам. Сьмятаны я абодвум наліў... Аднаму — за працаздольнасьць, другому — за кемлівасьць. Дый за ўменьне кіраваць. Ух, колькі яны сьмятаны на пару ўмялі! Як быццам спаборнічалі: хто больш?.. Я ў жыцьці ня бачыў, каб кот, ці няхай нават два каты, адразу гэтулькі сьмятаны зжэрлі! Багір, напрацаваўшыся і пад’еўшы ад пуза, проста пысай у сьмятане заснуў, а Багрым яшчэ пайшоў у сваю камору і закусіў аліўкамі. Ад аліўкаў у яго падвышалася кемлівасьць. IQ. Ён чаму аліўкі толькі са слоікаў пажыраў, кіпцюром іх чапляючы і ў рот запраўляючы, а насып аліўкі тыя самыя, нават большыя і тлусьцейшыя, у сподак — качае лапай, як шарыкі?.. Ды таму, што як толькі ў хату любы госьць зойдзе, так крычыць з парога: “А дзе гэты самы дзіўны ў сьвеце кот, які аліўкі са слоіка лапай дастае і пажырае?” І адразу слоік аліўкаў перад ім: лясь!.. У яго гэтых слоікаў з аліўкамі ў каморы болей было, чым у брата дохлых мышэй. Ну і, акрамя таго, пры слоіку з аліўкамі — ён цэнтравы, самы галоўны, яму ўся ўвага. А калі б, як усе каты, са сподка еў, дык што?.. Хай бы й аліўкі, і нават што заўгодна... Справа ж ня ў тым, што, а ў тым, як, і Багрым, сапраўдны мастак, гэта разумеў. Як у кожнага сапраўднага мастака, былі ў Багрыма зайздросьнікі і ворагі. Брат не зайздросьціў, не. І не таму, што брат, а проста праз адсутнасьць мазгоў не было чым яму зайздросьціць. Ён і не падумваў пра творчасьць, ня склалася... А вось варона Ванда, якая ў двары нашым на старой ліпе ўсё спрабавала пасяліцца, а Багрым штораз яе гняздо руйнаваў, выганяючы Ванду ў жыцьцё бяздомнае, невядома дзе і з кім, была натурай творчай і ворагам хітрым, вытанчаным. Але Багрым і самую хітрую з усіх варон, якіх даво­дзілася мне бачыць, абхітрыў. Скарыстаўшы для гэтага ва ўсім падобнага на яго, акрамя ўнутранай сутнасьці, Багіра. Ягоны ёлупень-брат нічога ня цяміў, апроч таго, што хацеў ад яго Багрым. Самы звычайны кот, Багір маліўся на свайго таленавітага брата, ва ўсім яму падпарадкоўваўся і, у чым мог, стараўся Багрыма зразумець. Багрым завёў брата на другі паверх нашага дому, пасадзіў яго каля зачыненага вакна на гаўбцы насупраць ліпы, а сам схаваўся пад разьбяны канёк на даху і стаў чакаць Ванду. Ванда, вярнуўшыся, убачыла ворага свайго за зачыненым вакном гаўбца — і стралой да яго... Багрым, гняздо вароны руйнуючы, ня толькі замахваўся на яе прыватную ўласнасьць, ён ва ўсім, як канкурэнтку ў творчасьці, яе даймаў, і Ванда ўдзень і ўночы толькі пра тое і думала, як і чым яму дапячы? Шукала лінію паводзінаў. І, нарэшце, знайшла: зьняважлівую. Інтуітыўна ўгадала самае балючае месца, на якое можна націснуць. Бо што можа быць для мастака больш крыўдным, чым зьня­вага?.. Шырокае вакно гаўбца выходзіла на бок цёплы, сонечны, і Багрым, наеўшыся смятаны з аліўкамі, любіў пакачацца на шырокім падваконьніку, папесьціцца. Ляжаў сабе ды назіраў навакольле: людзей, сабак, дрэвы, птушачак... Для яго гэта быў ня столькі адпачынак, адпачываць яму не было ад чаго, колькі момант натхненьня. І вось аднойчы, у гэткі сьвяты момант, ён угледзеў і ўчуў нешта неверагоднае: варона Ванда, завісшы — зусім як шрубалёт — на адным месцы за акном гаўбца так блізка, што можна, здавалася, лапай дастаць, ды паспрабуй дастань з-за шкла, ашалела круціла крыламі і каркала, каркала, каркала, зьдзекліва падміргваючы, галавой і хвастом матляючы: “Мастак знайшоўся! Бачыла я такіх мастакоў! Толькі дрыхнуць дні напралёт ды аліўкі жэрці! Ды ты і ня кот нават, якія гэта каты аліўкі жаруць! — а ня тое, што мастак!..” І ўсё гэта ў вочы яму, у пысу, у сьвятое сьвятых... Гэтак і павялося: як толькі Багрым зьяўляўся ў зачыненым вакне гаўбца натхнёным мастаком — так адразу ж Ванда павісала перад ім ашалелым шрубалётам. Багрыма да зацьменьня мазгоў гэта даставала, да таго вар’явала, што ён спачатку, быццам нейкі дурань-брат, у сьляпой лютасьці, пакуль Ванда вісела перад ім і ў вочы зьдзекліва каркала і каркала — кідаўся і кідаўся на шкло. Але праз некалькі дзён, адкідаўшыся раз, другі і трэці, ён засаромеўся самога сябе, раскінуў мазгамі і, счакаўшы час, калі Ванда ў кароткім адлёце была, прывёў на гаўбец брата... Пасадзіў яго ў вакне замест сябе, як нажыўку, а сам скокнуў з-пад разьбянога канька на даху — і ад Ванды пух ды пёркі паляцелі. Толькі і пасьпела ў апошні раз каркнуць: “Ну, Багрым!..” А, можа, каркнула: “Ну, я дурная!..” — хто іх, варонаў, разьбярэ. Дарма яна пра сябе так… Багрыма ад Багіра толькі дачка мая адрозьніць магла, дый яна — моцна памучаўшыся. Калі мы сям’ёй хавалі Ванду, і дачка плакала, бо ўсе мы любілі гэтую вясёлую варону, якая была часткай нашага жыцьця, Багрым на пахаваньне не зьявіўся. Сышоў да брата... Падазраю, зьнішчыў ён саперніцу зусім не праз разыходжаньні ў поглядах на творчасьць і нават не праз яе насьмешлівасьць: гэтую прычыну ён для нас прыдумаў. А насамрэч расправіўся ён з варонай з-за рэўнасьці. Таму што любілі мы Ванду ня менш, чым яго, і заўсёды на яе баку былі, як асобы гэткай жа, як і Багрым, творчай, духоўна моцнай, але фізічна слабейшай. Так, Багрым разумеў сёе-тое і ў такіх рэчах, як каханьне і рэўнасьць. Кот, але адчуваў... У майго брата адносіны з жонкай сталі ня складвацца: узьнікла ў яе, як яна казала, паралельнае каханьне. І вось зьяўляецца аднойчы гэтае каханьне ў хату брата ў выглядзе лысакруглагаловага, як більярдны шар, джэнтльмена, які прыстойна, трэба прызнаць, паведамляе: так, маўляў, і так, у нас з вашай жонкай усё паралельна — і вы нам, брат, катастрафічна замінаеце, стоячы на шляху. Брат адказвае яму, як джэнтльмен джэнтльмену, што ў ім таксама каханьне не астыла, таму ён ня можа першаму, які патрапіўся, джэнтльмену, хай нават лысакруглагаловаму, жонку саступіць, а можа нават з-за гэтага застрэліцца, але, калі ўжо так сталася, то страляцца ён пачакае, пакуль жонка сама ня вырашыць, якім ёй ісьці паралельным шляхам?.. Вось такую вядуць яны цікавую гаворку, якую мы з Багрымам таксама чуем, паколькі брат мой у такіх справах слабак, мяне на дапамогу паклікаў, а Багрым за мной, як хвост, прычапіўся — і ляжыць сабе ўтульненька з братам сваім Багірам на каміне, каля якога і вядзецца вось такая нязмушаная, сямейная бяседа. І даволі доўгая, таму што жонка майго брата, якая ў нейкім сэньсе і наша з Багрымам сям’я, усё не знаходзіць у сабе здольнасьці на нешта рашыцца. Паралельна — здольная была, а вось так, каб стаць на нейкі адзін-адзіны шлях — не знаходзіць у сабе здольнасьці. Жонку майго брата, ні ёй і нікому ў тым не прызнаючыся, паколькі яна ўсё ж жонкай майго брата была, Багрым любіў. І ня толькі таму, што яна аліўкаў яму не шкадавала і ва ўсім, нават у відавочных правінах ягоных, нават у расправе з Вандай патурала, апраўдвала і абараняла. Было паміж імі, паміж мастаком-катом і дурасьлівай жанчынай, нейкае ўнутранае падабенства. Духоўная, як і з варонай Вандай, сувязь… Такая, значыць, карціна, гэткая каля сямейнага агменю сітуацыя — і яшчэ трэба сказаць, што Багрым, натрэніраваўшыся на аліўках, някепска гуляў на більярдзе. Ня кіем, вядома, бо ўсё-ткі кот з лапамі, але шары па стале ганяў і ў лузы іх закочваў — толькі сукно трашчала. А то раптам падамне пад сябе белы, які разьбівае каляровую пірамідку, шар — і нібы зьнішчыць яго спрабуе, раструшчыць, разадраць ды згрызьці ў незразумелай лютасьці. Усё тайнае, як вядома, рана ці позна становіцца яўным, і незразумелае — зразумелым... Так і тут высьветлілася, што для Багрыма гульня на більярдзе былы чымсьці накшталт баявых вучэньняў. Ён адпрацоўваў байцоўскія прыёмы на шарах, нібы загадзя бачыўся яму воблік чарговага, яшчэ больш небясьпечнага, чым варона Ванда, ворага... Такім чынам, каты вышэй, людзі ніжэй — утвараем мы маляўнічую групу, у якой, седзячы каля каміна, я пачуваюся ўсё больш ніякавата: дарма мяне брат паклікаў, дапамагчы нічым не магу. А жонка брата, каханая жанчына Багрыма, усё ніяк і ні на што не рашаецца, ні ў які бок не схіляецца. Тады лысакруглагаловы джэнтльмен раптам сам нахіляецца да яе, сам пры ўсіх яе далікатна цалуе і вытанчана кажа нешта накшталт таго, што ён, маўляў, павядзе яе адсюль не паралельным, а сваім, абраным ім, шляхам — і няхай тут усе разам з катамі хоць застрэляцца, хоць павесяцца, хоць што пажадаюць... І гэта былі, можа быць, апошнія ў ягоным жыцьці словы, якія змог ён вымавіць ня толькі вытанчана, але і выразна. З нечуваным мною ні ад якіх катоў рыкам, ад якога папярэдні вораг Багрыма, варона Ванда магла б скончыць жыцьцё інфарктам, Багрым кінуўся з каміна на лысакруглую галаву такога адкрытага ў сваіх пачуць­цях і гэткага самаўпэўненага ў сваіх рашэньнях джэнтльмена, падмяў пад сябе белы шар, які разьбіваў каляровую сямейную пірамідку — і скура на галаве джэнтльмена затрашчала, як сукно на більярдзе… Не магу сказаць, колькі доўжылася ўсеагульнае здранцьвеньне, але часу, пакуль я здолеў адарваць закрываўленага Багрыма ад самай азартнай у ягоным жыцьці більярднай партыі, хапіла на тое, каб прыехала хуткая дапамога і павезла джэнтльмена ў лякарню цалкам непазнавальным. І нават тады, калі ён выйшаў з лякарні, жонка брата і каханая жанчына Багрыма яго не прызнала, завяршыўшы свой паралельны шлях. Бо як і куды можна ісьці з кімсьці зусім непазнавальным — ды яшчэ заікастым, амаль нямым?.. Калі нават ён былы джэнтльмен. Брат мой застаўся жывы, не застрэліўся, а ад мяне джэнтльмен запатрабаваў за кацінае зьверства немалую кампенсацыю, перададзеную яму без суда, з рук у рукі, бо ён заявіў, што бачыцца са сваёй былой каханай ні на судзе, ні хоць дзе — праз яе здраду паралельнаму кахань­ню — зьнешне ня можа і ўнутрана не жадае. Судзіцца ж ня з ёй, а са мной або з маім катом, лічыць для сябе абразьлівым. Так вось груба-матэрыяльна, адпрэчыўшы тонка-духоўнае, мы, як барыгі нейкія, непрыстойна разышліся, і такую заяву і гэткія паводзіны, якія сьведчылі пра зьмену самой натуры джэнтльмена, я патлумачыў сабе тым, што ён страціў досыць шмат крыві. О, так заўсёды: дзе каханьне — там і кроў! І жарсьць, і падман, і подласьць, і здрада... А ўжо там, дзе сьмерць, і ўжо калі сваё ўласнае жыцьцё можна зратаваць за кошт жыцьця кагосьці іншага — дык ад подласьці са здрадай і пагатоў паратунку няма. Але гэта сярод людзей. Не сярод жа катоў... Багрым захварэў. Ні ў більярд не гуляў, ні сьмятану ня еў, ні фокусы з аліўкамі не паказваў. Ляжаў на гаўбцы на падваконьніку і блякла, абыякава, маркотна сузіраў сусьвет... Не на людзей і сабак, не на дрэвы і птушак глядзеў — у пустую прастору над гаўбцом. Быццам успамінаў і бачыў у той прасторы варону Ванду... Сумна жыць на сьвеце без сапраўднага сябра, але сумна і без сапраўднага, ды яшчэ й разьвясёлага ворага! Мне здалося, што Багрым гэта зразумеў — і шкадуе, што позна. Ванда ўсім нам часта ўспаміналася... Не было ў нашай сям’і звычкі: ледзь чхнуў — да лекараў кідацца. Толькі тады іх клікалі, калі самі ўжо ўстаць, каб дайсьці да іх, не маглі. Ня кінуліся мы і да ветэрынараў. Ці мала што з катом, не ўпершыню... Сумам, маркотай, шкадаваньнем захварэў, дый, магчыма, зьеў што-небудзь, застудзіўся... З гэтым і пакінулі мы Багрыма ў хаце на братоў: на ягонага і на майго. Зьехалі ў адпачынак. У той савецкі час, калі ўжо нейкім неверагодным чынам дасталася вам сямейная пуцёўка ў прэстыжны Дом адпачынку на марскім поўдні, дык не да катоў было і не да ўсяго астатняга. Таму што ўсё астатняе, можа быць, калі-небудзь яшчэ і будзе, а яшчэ адной пуцёўкі на поўдзень у прэстыжны Дом адпачынку можа ня быць ніколі. Нават напэўна, што ня будзе... Хай бы яе і не было — мяне з таго часу на ваніты цягне ад усяго прэстыжнага, як Багрыма ад мышэй. Брат патэлефанаваў: у Багрыма, аказваецца, вадзянка, ён безнадзейны — і лепш за ўсё, каб ня мучыўся, усыпіць... Што рабіць?.. Адкуль мне ведаць, што рабіць, калі я ня ведаю, што такое вадзянка? Памятаю толькі, здаецца, з жыцьцяпісаў Плінія, што Геракліт ад яе памёр. І што гэты надна разумны элін, зыходзячы з той філасофскай тэзы, што вада перамагае агонь, а значыць, з роўнай сілай павінна быць усё наадварот — лячыў вадзянку агнём. Забраўшыся на гару, сядзеў тамака на старажытнагрэцкім, зусім ня слабым, я мяркую, сонцапёку і высушваў, высмажваў самога сябе, абклаўшыся, як шніцаль паніроўкай, каравякамі... Так што ці ад вадзянкі ён памёр, ці ад таго, чым і як яе лячыў, як бы і Плінію не дакладна вядома. Калі толькі нехта з Плініяў, старэйшы там або малодшы, насамрэч цікавіўся, чаму гэта, залезшы на гару, узяў ды памёр Геракліт? Таму што, калі разабрацца, якая ў тым цікавасьць?.. Што на гары, што пад гарой... Але Багрым не Геракліт. Хоць у нечым і не дурнейшы. Стаў я пытацца, як нам быць і што рабіць, у жонкі з дачкой, не аднаму ж усё вырашаць, на гару па сонцапёку лезьці, а яны і слухаць гэткіх размоў ня сталі. Дачка крыкнула: “Ды ня дасьць ён сябе ўсыпіць! Вось пабачыш, што ня дасьць!..” І ня выехаць, ня выляцець нам з марскога поўдня — хіба што птушкамі пералётнымі... Таму што ў чэргах па квіткі на цягнік ці самалёт, як і за ўсім астатнім, людзі тоўпіліся ў тыя часы паўсюль падоўгу, а на поўдні марскім стаялі столькі ж, колькі адпачывалі. Там, у чэргах, пазначаныя нумарамі, як у канцлагеры, і папраўлялі здароўе, загараючы... Так што жыцьцё чарговае хоць і нясьцерпна, але неўзаметку праходзіла. Без філасофскіх тэзаў. Калі мы, нарэшце, вярнуліся, Багрыма не было. Брат, мой брат, якому так і не змаглі мы ўцямна адказаць, што ж яму рабіць, прыняў самастойнае рашэньне. Да нашага прыезду, каб меней сьлёз... Але як іх будзе меней?.. Калі не было ня толькі Багрыма, але і Багіра. Ён, можа, дзесьці і быў, ды ніхто ня ведаў, дзе?.. Зьнік у той самы дзень і нават, атрымлівалася, у тую ж гадзіну, калі павезьлі ўсыпляць Багрыма. Паўсюль шукалі, аб’явы расклейвалі — нічога. Для мяне неспасьцігальна было, як гэта Багір зьнік?.. Сам зьбег?.. Такім, якім я ведаў яго і разумеў, ён ня мог зьбегчы. У адрозьненьне ад Багрыма, які толькі і гойсаў па пасёлку, вышукваючы спажыву для гульні розуму, дамасед Багір з хаты ні лапай. Хіба што вясной, парой каціных вясельляў, на якія розум без патрэбы... “І не падумаеш, што выкралі, каму здаўся гэтакі дурань?..” — сказала проста, каб сказаць нешта, жонка брата, а дачка наша, у яе нярвовы стрэс з-за ўсяго гэтага стаўся, закрычала, як на поўдні: “Ня дурань! Самі вы дурні! Ён бяз брата жыць ня змог, забіўся, вось!..” Мінаў, як лекар міма хаты, час, і паволі ўсё супакойвалася, прытухала, але тут сталі далятаць малавытлумачальныя весткі... Спачатку адна дама, якая карміла калісьці Багрыма аліўкамі, заўважыла яго ў лесапарку — і ён кінуўся наўцёкі, як толькі яе пазнаў. Потым яшчэ адна дама распавяла прыкладна тое самае, толькі казала не пра лесапарк, а пра млын — гэта чорт ведае, дзе. Прычым, абедзьве дамы ў адзін голас сьцьвярджалі, што бачылі не Багіра, а менавіта Багрыма, і ў момант майго недаверу глядзелі на мяне прыблізна аднолькава: няўжо мы, па твойму, такія дурніцы, што звычайнага ката ад ката незвычайнага адрозьніць ня можам?.. Ува мне міжволі зацеплілася надзея, а разам з ёй заварушыліся сумневы. Я нешта адчуў... — ня тое, каб супярэчлівае, але нешта такое... — і запатрабаваў ад брата з братавай падрабязнага, ва ўсіх дэталях аповеду: як у той дзень, у тую гадзіну ўсё адбывалася? Нічога такога, за што можна было б зачапіцца, ні брат, ні братавая згадаць не змаглі. На свае вочы яны ня бачылі, як ветэрынар, або хто там катоў на ўсыпленьне цягае, Багіра забіраў. Бачылі, як ён ката ў мяшку нёс, але на тое, як адлоўліваў і забіраў, не глядзелі, не захацелі — каб усё гэта, значыць, бяз іх і бяз лішніх сьлёз... А Багрым, як мы і дамаўляліся, у нашай хаце жыў і хварэў, бо гойсаць, розумам гуляючы, па пасёлку — гэта колькі заўгодна, але ні ў якім іншым месцы жыць, а тым больш хварэць, ён ня мог, і мой брат па чарзе з жонкай толькі прыходзілі за ім прыглядваць. Дзе ў той момант, калі забіралі Багрыма, быў Багір, яны ня памяталі. Не заўважылі, не да таго ім, бачыш, было. Хапіліся толькі тады, калі выявілася, што Багір зьнік — і кінуліся бегаць і шукаць... Я ўзяў з сабой свайго ёлупня-брата і паехаў з ім у ветлякарню. Ветэрынар, якога паказаў мне брат, загарланіў, непахмельны: “Ды пайшлі вы са сваімі катамі! Тут людзі дохнуць, як мухі!..” Але калі я паставіў перад ім загадзя набытую пляшку, ён успомніў усё ў дэталях і падрабязнасьцях. Ката ён, як і заўсёды, калі лячыць яго прыязджаў — за што брат мой, натуральна, плаціў, а інакш трэба было б Багрыма ў лякарню вазіць, дзе яго ўсыпілі б адразу ж — знайшоў на гаўбцы на падваконьніку. Прывёз сюды, а ўжо ўсыпляў ня ён — тут ёсьць каму ўсыпляць... Знайшлі таго, хто “ёсьць каму ўсыпляць”. “Іх столькі, што ў вачах мігцяць, але вашага зацеміў, — без намаганьняў і гарэлкі ўспомніў гэткага росту мужык-вярнідуб, якому не катоў бы ўсыпляць, а сапраўды дубы выварочваць, або дзіры кулаком у падземнае мышынае царства праломваць. — Я зьдзівіўся яшчэ: бачу ж, што здаровы, як чорт! І дурань-дурнем: у мяне сьмерць ягоная на канцы іголкі, а ён ляжыць, як блажэнны, і амаль ня тузаецца”. “Навошта ж усыпілі?..” — самі ў мяне кулачкі мае сьціснуліся, ды куды з імі супраць такога бамбізы — хоць бы і разам з кулачкамі брата. “А што мне з ім рабіць было?.. — зьдзівіўся ён, шчыра не разумеючы, чаго я тут кулачкі сьціскаю. — Усыпіць дык усыпіць, адным катом меней...” Я змусіў сябе стрымацца: надта ўжо здаровы. “А ў пахвіне плямкі маленькай, беленькай пад левай лапкай вы ў яго не заўважылі?..” — зазіраў я ў вочы яму лісьліва і безнадзейна, і бамбіза глядзеў насустрач і скрозь мяне — як быццам ня бачачы нікога, з кім можна было б пра нешта сур’ёзнае размаўляць. Клянчыцца тут перад ім нейкі прыдурак, які дазваляе сабе меркаваць, быццам катам, якіх мяртвіць прывезьлі, будзе ён яшчэ і пад хвасты зазіраць... “У яго вадзянка была?” — адвёў я ўбок, ужо сыходзячы, ветэрынара, і той адказаў, пахмелены і таму падабрэлы: “У грудзях нібыта прастуквалася, так што па першым дыягназе, які не пацьвердзіўся… а па другім дык менінгіт...” Я асалапеў: “Як менінгіт?..” Мусібыць, я асалапеў так, быццам вырашыў, што ў такім разе Багрым, пакуль усе мазгі ў яго запаліліся б, мог бы жыць і жыць, і падабрэлы ветэрынар паспрабаваў, як умеў, супакоіць мяне: “Усё адно б здох... — а потым, дробна-дробна пачасаўшы за вухам, дадаў. — Хоць каты ня людзі і хто іх, катоў, ведае... Знойдуць, бывае, траўку, ім патрэбную, і жывуць”. У лякарні ня толькі я, але і брат мой нарэшце ўсё зразумеў — і ад­­бы­­лася ў нас вечарам за гарэлкай няпростая размова пра тое, што ёсьць родная кроў і што ёсьць крэўны брат, і пра ўсё такое... “Які, аднак, нягоднік!.. — узрушана казаў брат, перакульваючы чарговую чарку. — Брата, роднага брата!.. Так падставіць!.. На сьмерць!.. Замест сябе!.. Ды я б!.. Цябе?.. Ды ніколі!..” Я ня мог, зразумела, апраўдваць Багрыма, які адправіў на сьмерць замест сябе даверлівага Багіра. Брат — гэта брат, ды няхай нават і ня брат, а проста гэткі ж, як і ты, кот — не іншапляменная варона Ванда. І усё ж я адчуваў, саромячыся ў сабе гэтага, нейкае захапленьне, і, калі б раптам Багрым зьявіўся, я б адразу яго расцалаваў, а потым ужо дзерці б стаў да сьмерці. Ну, не да самой... Але Багрым ня зьявіцца. Бо мазгамі сваімі, настолькі разумнымі, што іх запаліў менінгіт, думае, быццам ведае пра нас больш, чым усе іншыя каты разам узятыя. Ён, кот, упэўнены, што мы, людзі, істоты адухоўленыя, з маральлю і прынцыпамі, Божыя падабенствы і ўсялякае такое, даравалі яму Ванду, бо яна іншапляменная, але ніколі і ні за што не прабачым яму аднапляменнага, адзінакроўнага брата, не даруем подласьць — і задзярэм да сьмерці! Таму сышоў і ня вернецца... Калі нават знайшоў цуд-траву. Як мала ведаюць пра нас каты... Каб пазбавіцца ад гэтых няўтульных думак, я, быццам насамрэч дурань апошні, перакінуўся з таямніцы каціных адносінаў на таямніцу адносінаў людскіх, пачаўшы раптам згадваць усе, аж ад дзіцячых, крыўды, і вінаваціць брата ў тым, што ён, ёлупень гэтакі… і зноў жа ўсялякае такое… і што праз яго, ёлупня, і праз жонку ягоную, курву, мы страцілі двух неверагодных, фантастычных, найлепшых у сьвеце братоў-катоў!.. Тут і брат трываў-трываў ды ня вытрываў, ускрыўдаваў на крыўду, ускочыў: — Які ты мне брат?!.: Я адчуў сябе так, быццам яны ў вакне, нібы я за шклом, і жонка брата з-за шкла глядзела — толькі шрубалётам не вісела, крыламі і хвастом не круціла, у морду каркаючы: “Брат знайшоўся!.. Бачылі мы такіх братоў!..” І як ніколі раней, я адчуў, зразумеў, якія мы з родным братам чужыя, што нікому я гэтак, як брату, не чужы, і мне ніхто не чужы так, як брат… Багрым, як я і меркаваў, не вярнуўся. Магчыма, ён памёр, не знайшоўшы выратаваньня ў цуд-траве. Магчыма, зусім не яго бачылі мае знаёмыя дамы, ці мала падобных чорных катоў — усё магчыма... Знайсь­ці яго, як доўга ні шукаў, я ня змог — і ня ведаю, дзе заспакоілася, калі і куды адляцела ягоная хітрая, грэшная, але, нягледзячы ні на што, родная душа. Душа брата. Музей Броўкі, альбо за шчасьце выпіць з Шульманам! У Сяргея Рыгоравіча Засевіча доўга-доўга стаяла ў бары пляшка каньяку. Армянскага з трыма зоркамі. Хто разьбіраецца ў каньяках, ведае: армянскі з трыма зоркамі — найлепшы. З пяцьцю зоркамі і болей найлепшыя каньякі грузінскія, а з трыма — армянскія. Ды яшчэ ў бары прастаяў той каньяк гады тры, ня меней. Вось і лічы… Бар — гэта замоцна сказана, проста шафка ў секцыі, у якой і сірацела адна пляшка, і для нечага Ружане, жонцы, тая шафка была патрэбная, Ружана вымала пляшку і вымала, ставіла ў секцыі на сьвятло, а Сяргей Рыгоравіч хаваў і хаваў яе зноў у шафку: яму сказалі знаўцы, што каньяк павінен выстойвацца ў цемры. Сам Засевіч не разьбіраўся ў каньяках, ён быў канструктарам дзіцячых цацак, а пра каньякі распавёў яму Броўка. Ня той Броўка, які вершы пісаў лоўка і пасьля якога музей застаўся, непадалёку ад якога Засевіч жыў, а Броўка Алег Мікалаевіч, калега па рабоце, таксама канструктар дзіцячых цацак, які неяк, гады тры таму, спытаў, ці ня мае Засевіч знаёмага лекара зубнога, каб танна і добра зуб зрабіў? Засевіч меў знаёмага лекара, які ня проста знаёмым, а швагерам яму быў, і швагер Засевіча так добра і танна зуб Броўку зрабіў, што Броўка прынёс Засевічу ў падзяку пляшку каньяку, прызнаўшыся, што купіў каньяк для швагера, але той ня ўзяў, бо ня піў. Не таму нават ня ўзяў, што ня піў, а ня ўзяў прынцыпова, паколькі на дзьвярах ягонага кабінету шыльдачка вісела: “З каньяком і цукеркамі не ўваходзіць!” — а Броўка ўсё адно прыпёрся з каньяком. — Ты б яго ўжо ці аддаў некаму, ці выпіў з якім армянінам, — кожны раз казала Ружана, выціраючы пляшку ад пылу, і Засевічу так і запала ў галаву, што армянскі каньяк трэба было б выпіць з армянінам. Больш, зрэшты, не было з кім, бо гэтакіх сяброў ці знаёмых, з якімі выпіваюць, Засевіч ня меў. Знайсьці, зразумела, можна было б, на армянскі каньяк шмат каго набегла б, але навошта шукаць непатрэбнае? Шукаць жа армяніна — дзе і як? Не ў Арменію ж падавацца. Па сёньняшнім часе за тыя грошы, якія каштуе білет да Ерэвану, каньяком зальешся… А калі ў Менску армяніна шукаць, дык не падыдзеш да чалавека на вуліцы і не спытаеш: “Ты армянін?..” Мінаў час, пылілася і выціралася пляшка. Армянін, з якім можна было б выпіць, ніяк не знаходзіўся. Засевічу ўжо сьніцца пачало, як яны ўдвух, бяз баб, па-мужчынску сядуць, падымуць чаркі і пра нешта такое, можа, нават пра тых жа баб, але, зразумела, не пра жонак, пагавораць. — З Шульманам выпі, — параіла аднойчы Ружана. — А то месца твая пляшка ў маёй шафцы займае бяз толку. — І зноў, зараза, паставіла кань­як на сьвятло. З некім трэба было ўрэшце каньячную праблему вырашаць, і Сяргей Рыгоравіч падумаў: “А чаму б ня з Шульманам?..” Шульман прыехаў у Менск аднекуль з поўдня яшчэ ў савецкі час, калі вайна ў Карабаху пачалася, але наўрад ці Шульман быў армянінам. Хаця, з другога боку, мог і быць. Шульманы суседзілі з Засевічамі, кватэру мелі на той жа лесьвічнай пляцоўцы, а ўсё адно Шульман зьдзівіўся, калі Засевіч пазваніў яму ў дзьверы і прапанаваў выпіць добрага армянскага каньяку. — З якой нагоды? — спытаў Шульман, якога звалі Аскарам і які працаваў некім у філармоніі. — З той нагоды, што суседзі… — няўпэўнена адказаў Засевіч, усё яшчэ разважаючы, прызнаць ці не прызнаць Шульмана за армяніна, на што Шульман, адчуўшы няўпэўненасьць Засевіча, заўважыў, што суседзі яны ўжо даўно, а да каньякоў справа не даходзіла, дык жа нагода, мусібыць, ня ў гэтым, а тады ў чым, бо ён без нагоды ня п’е, не п’янтос ён які-небудзь, каб абы піць. Прамаўляючы ўсё гэта, дзьверы перад Засевічам Шульман тым ня менш не зачыняў, з чаго Засевіч зрабіў выснову, што выпіць сусед ня супраць, толькі, як чалавек, які працуе ў філармоніі, гоніць культуру. Ня ў тым сэньсе гоніць, што адганяе яе, культуру, а ў тым сэньсе гоніць, што нясе абы-што, каб культурна выглядала. Таму Засевіч вырашыў сказаць Шульману ўсю праўду. — У мяне ёсьць калега па рабоце, ягонае прозьвішча Броўка… — пачаў Засевіч, і Шульман раптам яго перапыніў: — Во, гэта нагода. А то суседзі… Я ў халаце і шлёпках, нічога?.. Тое, як Шульман быў апрануты, трохі псавала карціну, якая сьнілася Засевічу, але ж не змушаць суседа сьвяточны гарнітур апранаць, каб лесьвічную пляцоўку перайсьці, і Засевіч адчыніў дзьверы да сябе ў хату: — Нічога. Па-суседску. Ружаны дома не было, Засевіч наўмысна падчакаў час, каб яе не было дома. Каб ніхто не замінаў па-мужчынску выпіць і пагаварыць. — Як там у вас у філармоніі з бабамі? — адразу ж, каб не цягнуць, спытаў, ставячы пляшку на стол, Засевіч. Аднолькавых кілішкаў ён не знайшоў, некуды іх Ружана засунула, таму паставіў тыя, якія былі на кухні, нейкія разнабойныя: адзін, зеленаваты, большы, другі, сіняваты, меншы. — Вы што!.. — абурыўся Шульман, і Засевіч падумаў, што гэта ён, як прадстаўнік культуры, абураецца праз рознабойныя кілішкі. — Я жанаты чалавек, верны жонцы! У філармоніі ён верны жонцы… — Дык і я жанаты, і верны. Але ж пагаварыць… — Вам больш няма пра што?.. — глянуў госьць на гаспадара неяк так, як на бамжа ўчастковы. — Вы кім і дзе працуеце? Засевіч ведаў, што Шульман працуе ў філармоніі, бо той іншым разам білеты Ружане на нейкія канцэрты даставаў, а на фабрыку цацак, дзе працаваў Засевіч, ніякіх білетаў даставаць ня трэба было, дык ня дзіўна, што Шульман і ня ведаў, дзе Засевіч працуе. — Я канструктар цацак на цацачнай фабрыцы. Шульман чамусьці так зьдзівіўся і гэтак падаўся да Засевіча, што ледзь з халата ня вылузнуў. — Хто вы? Хто? — Я канструктар цацак на цацачнай фабрыцы. Чаму вас гэта зьдзіўляе? Звычайны канструктар на звычайнай фабрыцы. Не ў сакрэтцы якой працую ці абаронцы. Шульман ускочыў з крэсла. — Як гэта звычайны?.. На якой такой звычайнай?.. Ды вы працуеце чараўніком на фабрыцы мрояў! Цудаў і дзіваў, разумееце? І вам няма пра што пагаварыць, апроч як пра баб?.. — Дык мы і баб робім… — разгубіўся з накату ягонага Засевіч. — У сэньсе лялькі вырабляем. Дзяўчынак там, жанчынак… — Дзяўчынак, жанчынак… — перадражніў Шульман, сядаючы і расстаўляючы чаркі: зеленаватую, большую, бліжэй да сябе, сіняватую, меншую — да гаспадара. – Страхоцьце вы там вырабляеце! І калі вы з гэтым згодны, можам выпіць. Бо я п’ю толькі за праўду! Лялькі, якія вырабляліся на фабрыцы, дзе працаваў Засевіч, не выглядалі, канешне, на зорак з фабрыкі мрояў, але й не былі страхотнымі, ці ва ўсякім разе не такімі страхотнымі, каб згадзіцца з тым, што яны — страхоцьце, але, калі б Засевіч з гэтым не згадзіўся, дык выпіць не было б за што, і каньяк мог бы так і застацца ня выпітым, займаць у секцыі Ружаніну шафку, таму Засевіч вырашыў выпіць першую чарку за што заўгодна, а далей будзе відаць. Ён моўчкі адкаркаваў пляшку, моўчкі разьліў па чарках каньяк. Моўчкі яны чокнуліся і выпілі. Ня так бачыў Засевіч пачатак сьвята за пляшкай армянскага каньяку шасьцігадовай вытрымкі. — Хораша пайшоў, — сказаў Шульман. — Бо за праўду. За якую праўду?.. Засевіч пачакаў, пакуль, як раіў яму Броўка, каньяк сагрэецца ў горле і аддасьць увесь свой непаўторны смак, але ніякай асаблівай смакаты не дачакаўся і спытаў нечакана для сябе самога: — Скажыце, Аскар… — Барысавіч… — Аскар Барысавіч, а чаму вас Аскарам завуць? — О! — узьняў палец Шульман. — Усе пытаюцца, усім цікава… Мая маці любіла музыку савецкага кампазітара Аскара Фельцмана, таму так і назвала. — І цёзка Фельцмана навёў, як пісталет, палец на Засевіча. — А вашая маці якога кампазітара любіла? Я маю на ўвазе музыку. — Семяняку. Пад наведзеным на яго пальцам Засевічу стала няўтульна, ён пасунуўся з крэслам па паркеце ўбок — і Шульман палец апусьціў. — Семяняку? Ня чуў пра такога… А як яго зваць? У філармоніі працуе, а пра Семяняку ня чуў… Мог бы чуць, хоць і прыезджы. Вунь колькі ўжо гадоў як прыехаў… Пра што ж яны гавораць у філармоніі? — Юры. — Але ж вы ня Юры… — Сяргей. — Ведаю, што Сяргей. А чаму ня Юры?.. І чаму вашая маці любіла Семяняку, а ня Фельцмана? — Фельцман у Маскве. А Семяняка тут. — Дык і Ханок тут. Чаму яна Ханка не любіла? Ханка ведае… — Ханок тут. Але яна любіла Семяняку, а не Ханка. Чаму яна павінна была Ханка любіць? — Ханка Эдуардам завуць, — зноў узьняў палец Шульман. — Вы б маглі быць Эдуардам. Эдуард Засевіч — гэта нармальна. — І ў другі раз навёў на Засевіча палец, як пісталет. — А па бацьку як? Засевіч ня стаў адсоўвацца, лак на паркеце драпаць. Няхай страляе… — Рыгоравіч. — Во, тым больш. — Што тым больш? — Тое, што Засевіч Эдуард Рыгоравіч. Нармальна. — А Сяргей Рыгоравіч Засевіч — не нармальна? — Не, чаму… І Сяргей нармальна. Але вы маглі быць Эдуардам. Ды яшчэ Рыгоравічам. — Шульман апусьціў “пісталет” і ўзяўся за пляшку. — Ці руку не мяняем? — Што значыць руку не мяняем? — Хто пачаў, той і далей налівае. — Мне ўсё адно. — Да гэтага нельга ставіцца абыякава, галава пасьля будзе балець, — перадаў Шульман пляшку Засевічу. — Налівайце. Гэта закон: руку не мяняць. — Закон дык закон, — разьліў Засевіч. — За што? Шульман узяў кілішак, падняўся. — Ваша маці магла б любіць музыку Пракоф’ева. Тады ўсё б супадала. Пракоф’еў Сяргей і вы Сяргей. Але ў жыцьці супадае ня ўсё і не заўсёды. Вып’ем за тое, каб супадала! З гэтым Засевіч ня стаў спрачацца. Няхай супадае. Пасьля першага кілішку Шульман не закусваў, пасьля другога ўзяў скрылік лімону. Спытаў зморшчана: — А чаму мы за Броўку п’ём? У яго юбілей? — Не. — Ён вам нейкі сваяк? — Не. — Тады хто? — Ён мой калега па рабоце. Таксама канструктар дзіцячых цацак. — А… Тады чаму мы п’ём за яго? — Мы за яго ня п’ём. Шульман паклаў на сподак скурку дасмактанага лімону. Сподак быў рубінавы, колеру крамлёўскіх зорак, і жоўтая скурка глядзелася на ім прыгожа. Засевіч падумаў, што трэба будзе гэтыя колеры спалучыць у нейкай з цацак. — А што мы робім? — кіўнуўшы на пляшку, спытаў Шульман. — П’ём, але не за яго. — Правільна. Нам яшчэ за яго піць! Хто ён нам такі? — Шульман зноў кіўнуў на пляшку. — Руку не мяняць, гэта закон. — І калі Сяргей Рыгоравіч разьліў, Шульман падняўся з чаркай. — Прапаную выпіць за жанчын, бо трэці тост! Не чакаючы Сяргея Рыгоравіча, нават ня чокнуўшыся, Шульман выпіў, паганяў, заплюшчыўшы вочы, каньяк у роце, праглынуў і адразу ж, вачэй не расплюшчваючы, засьпяваў: — Ландышы, ландышы, сьветлого мая пры-ы-вет, Ландышы, ландышы… ах, хто з вас ня ведае гэтай лірычнай, лёгкай, нібы сьвятлом і кветкамі напоўненай, мелодыі? Але мала каму вядома, што аўтар яе, знакаміты савецкі кампазітар Аскар Барысавіч Фельцман, першую сваю Сталінскую прэмію атрымаў не за яе і нават не за самае сіняе ў сьвеце… — Шульман пачакаў, пакуль Засевіч выпіў, узяў з рук ягоных і пакруціў перад носам ягоным сіняваты клішак… — Чорнае мора маё, а за санату для віяланчэлі, створаную ім яшчэ на другім курсе Маскоўскай кансерваторыі, куды ён паступіў па заканчэньні з залатым, прашу заўважыць, медалём знакамітай музычнай школы імя Сталярскага П.С., што сьведчыць як пра глыбіню, так і пра шматфарбнасьць… — Шульман паставіў на стол сіняваты кілішак і пакруціў перад носам Засевіча кілішкам зеленаватым… — так і пра шматфарбнасьць таленту Аскара Фельцмана, які нарадзіўся ў 1921 годзе ў Адэсе, а ў 1941, ва ўзросьце дваццаці гадоў, як толькі пачалася Вялікая Айчынная вайна, ажаніўся з Яўгеніяй Пятроўнай Кайданоўскай, таксама студэнткай Маскоўскай кансерваторыі, але дырыжорска-харавога факультэту, якая падрабляла ў Габрэйскім тэатры Беларусі, які гэтаксама, як і Маскоўская кансерваторыя, знаходзіўся ў эвакуацыі ў Навасібірску, і Аскар Фельцман, пра што ўжо ніхто ня ведае, апроч мяне, пісаў для гэтага тэатра музыку і быў яму верны, але ня ўсё жыцьцё, бо пасьля вайны Габрэйскага таэтру Беларусі ня стала, і ўсё жыцьцё кампазітар Аскар Фельцман быў верны толькі сваёй жонцы Яўгеніі Кайданоўскай, а, можа быць, і ня толькі ёй… За параход! — зусім не да месца скончыў Шульман гэтую сваю, мусібыць, філарманічную лекцыю. Каньяку не было адпіта яшчэ і паловы, а ўжо Засевіч пачаў паціху шкадаваць, што прызнаў у Шульмане армяніна. — За які параход? — За песьню «Параход», якую ў 1952 годзе Аскар Фельцман напісаў для Леаніда Уцёсава, з чаго і пачалося іх сумеснае вялікае плаваньне, іначай бы прэзідэнт Расіі Ўладзімір Пуцін не ўзнагародзіў бы Аскара Фельцмана ордэнам “За заслугі перад Айчынай” трэцяй ступені, і мы сёньня за гэта… мы б за гэта сёньня… а давайце мы Броўку затэлефануем!.. Скажам, што прэзідэнт Расіі Ўладзімір Пуцін узнагародзіў яго ордэнам трэцяй… другой… ды хай сабе першай ступені! І за гэта вып’ем!.. Засевіч падумаў, што Шульман калі не армянін, дык алкаголік. Хоць той не выглядаў п’яным. Дый ня мог мужык напіцца з паўпляшкі на двух. — За што ўзнагародзіў?.. — За дружбу народаў! Беларусь з Расіяй дружыць? — Дружыць… — Во і ўзнагародзіў! За дружбу. — А чаму яго?.. — А чаму не яго? Ён хіба дружыць меней за астатніх?.. Засевіч ня ведаў, як і з кім сябруе Броўка, бо іх адносіны нельга было назваць сяброўскімі. Калі б можна было, дык каньяк гэты, які Броўка купіў, яны з тым жа Броўкам даўно б і выпілі. Тым больш, што Броўка знаўца ў каньяках, а Шульману, падобна, усё адно, што піць. — Дружыць ён, па-мойму, як усе… За астатніх ня меней… — Во! — тыцнуў пальцам Шульман, ён бяз гэтага пальца свайго не абыходзіўся. — Сярод усіх астатніх, з гушчару людскога, можна сказаць, вылавіў і ўзнагародзіў! Ну, можа, ня сам вылавіў, у яго там ёсьць каму лавіць… А ўзнагародзіў сам! Прапаную за высокую ўзнагароду... руку не мяняць! “А чаму гэта я, — спытаўся ў сябе, выпіўшы, Засевіч, не сябрую з Броўкам? Ён не дурны, інтэлігентны. І не скупы: каньяк мне швагераў аддаў, хоць мог сабе пакінуць. А я абы з кім сябрую, з Шульманам п’ю, а з Броўкам — не. Чаму? Бо ён не армянін?.. Ці ня рускі, каб з ім сябраваць і піць?..” — А вы чаму… выбачайце… — ледзь не спытаў ён Шульмана, чаму той не са сваімі сябрамі, а з ім п’е, нібы ня сам яго па-суседску запрасіў… — а чым вы, выбачайце, займаецеся ў філармоніі? Які ў вас, у сэньсе, жанр, ці амплуа?.. Не пасьпеў ён спытаць, а Шульман ужо стаяў, як на сцэне стаяць, і, абцягнуўшы халат, як фрак за фалды абцягваюць, выкаціў грудзі і засьпяваў: — Свабода народу, дыктатару куля, Няўтульна жывецца на сьвеце яму, Ён нават ня ходзіць туды без патруля, Куды яму трэба хадзіць аднаму, Эх, рула-тэрула-тэрула-тэрула!.. — рушыў госьць, на каўказскі манер прытанцоўваючы, ад стала да дзьвярэй, на якія гаспадар, пачуўшы такія сьпевы, зірнуў з трывогай, бо могуць вылавіць ня толькі ў людскім гушчары, але і ва ўласнай хаце, а ў госьця зьляцелі шлёпкі з ног, ды ён на тое не зважаў, прытанцоўваў на каўказскі манер ад дзьвярэй назад да стала… — руку не мяняць!.. эх, які жанр быў, якое амплуа!.. палітычная сатыра!.. мы ўсіх іх, усіх!.. дыктатараў тых… стрэламі і дзідамі зьнішчальнага сьмеху!.. Салазара, Самосу!.. ха!.. нават у прыбіральню!.. з голым азадкам пад аховай!.. народ упокат!.. квіткоў не дастаць!.. людзі ламіліся ў філармонію, каб Шульмана пачуць!.. я і зараз магу, але каму трэба?.. каго цяпер слухаюць?.. голыя задніцы, якія разяўляюцца!.. а вы паслухайце… хаця не, спачатку наліць, каб руку не мяняць… за амплуа, за жанр!.. за высокае мастацтва палітычнай сатыры!.. эх, хораша пайшло!.. бо за высокае!.. зараз, слухайце… гэта, канешне, ня тое, што было… не сатыра, гумар… якая сёньня сатыра!.. каўбаса не Самоса, сыр не Салазар… — і Шульман зноў засьпяваў, прытанцоўваючы, але ўжо не на каўказскі манер, а на манер беларускі, нібыта полечку… — Каб даўжэй прадуктам сьвежым у лядоўні праляжаць, прапаную іх ня рэзаць і гасьцям не падаваць!.. ха!.. яшчэ многія палічаць за шчасьце выпіць з Шульманам!.. — і, выпіўшы і прасьпяваўшы, госьць закусіў скрылікам лімону, а Засевіч, зразумеўшы сьпевы госьця як намёк на тое, што гаспадар скупаваты, нармальнай закускі на стол не падаў, яшчэ раз пашкадаваў, што ня з Броўкам сябруе, а з кім папала каньяк армянскі п’е… — вось вам жа пашчасьціла, — паклаў Шульман жоўтую скурку лімону на рубінавы сподак, і яна ляжала на ім, круглая, як сонейка… — хоць вы не Сяргей, бо ваша маці не любіла Пракоф’ева, музыка якога не выпадкова, о, зусім не выпадкова такая сонечная, бо нарадзіўся ён, прашу заўважыць, у самы разгар вясны ў маёнтку Сонцаўка Кацярынаслаўскай губерні, якая стала Данецкай, і памёр таксама вясной, але ў Маскве, якая Масквой і засталася, у адзін і той жа дзень з таварышам Сталіным, да юбілею якога ў 1939 годзе напісаў кантату “Здравіца”, пасьля чаго тройчы станавіўся Лаўрэатам Сталінскай прэміі, хоць мог стаць і раней, бо ўжо ў 1914 годзе, ва ўзросьце 13 гадоў напісаў чатыры оперы, але Сталінскіх прэміяў на той час не было, і яму давялося яшчэ шмат чаго напісаць, у тым ліку оперу “Вайна і мір”, створаную ў трагічна-высокім духоўным напружаньні, калі кампазітар знаходзіўся ў эвакуацыі на Каўказе, у Нальчыку і Тбілісі, ня кажучы ўжо пра кантату “Да 20-годдзя Кастрычніка” на словы Маркса, Энгельса і Леніна… а, вы зьдзівіліся, а такая кантата была… як яно там… — і хвілінку паўспамінаўшы, Шульман прагалёкаў, як у лесе… — “філосафы толькі па-рознаму тлумачаць сьвет, а справа ў тым, каб яго зьмяніць!..”, вы адчуваеце, якая моц і сіла!.. і гэта сімвалічна, о, як сімвалічна, што ў адзін дзень памерлі вялікая руская музыка і вялікая руская ідэя, хоць Сталін, канешне, грузін, а я, калі хочаце ведаць, габрэй, як Маркс і Ленін, і я прапаную тост за Маркса, Леніна і Сталіна… руку не мяняць… і за Сталіна, якога можна вынесьці з Маўзалея, але нельга вынесьці з гісторыі… хоп!.. хораша пайшло, бо за вялікую ідэю і за вялікіх людзей… эх, пра Броўку забыўся, вы чаму не напомнілі?.. руку не мяняць… усё ў сьвеце мяняецца, але ў сутнасьці сваёй застаецца нязьменным: Пуцін – верны сталінец, Сталін – верны ленінец, Ленін – верны марксіст, а Броўка … — Шульман паглядзеў дапытліва, нібы чакаючы, што Засевіч скажа пра Броўку, хто ён такі, сталінец ці ленінец… — а, зрэшты, хто б ні быў… хоп!.. — і госьць адзін, бо гаспадару не было ўжо чаго наліць, кульнуў апошні кілішак… — хораша пайшло… але на тым фініш, брэйк, дзьвесьце пяцьдзясят мая норма… — хістка ўсунуўся Шульман у свае шлёпкі… — дык я пайшоў?.. — і, пакідаючы застольле, ён яшчэ прасьпяваў на парозе: “Пахне чабор, пахне чабор… вось вам Броўка ў песьнях савецкіх кампазітараў, каб ня думалі, што ня ведаю, хто такі беларускі паэт Броўка, які праставіў некалі пляшку каньяку рускаму літаратару Эрэнбургу…” — і дзьверы “шчоўк”, зачыніліся, быццам і не было таго шчасьця выпіць з Шульманам, толькі пляшка, паўгадзіны таму поўная, цяпер стаяла пустая. Засевіч сядзеў і тупа глядзеў на яе, намагаючыся ўцяміць, што ж адбылося… Яшчэ праз паўгадзіны, дазнаўшыся праз даведку нумар тэлефону, ён пазваніў у музей Броўкі, непадалёку ад якога жыў, але ў якім ніколі ня быў, і спытаў, ці можа музей абвергнуць або пацьвердзіць той факт, што беларускі паэт Броўка праставіў некалі каньяк рускаму літаратару Эрэнбургу?.. Мужчына, які падняў трубку, неяк вельмі ахвотна, нават радасна адказаў, што такія факты аднолькава цяжка як пацьвердзіць, гэтак і абвергнуць, але такое магло быць, бо ў 1947 годзе Броўка і Эрэнбург разам езьдзілі ў Польшчу, а калі вярталіся назад, дык у Эрэнбурга скончыліся грошы, і Броўка, пакуль цягнік стаяў на станцыі, зьбегаў дахаты і грошы для Эрэнбурга прынёс… “Вас, можа быць, яшчэ нешта цікавіць?..” — спытаў мужчына з надзеяй у голасе, але Засевіча нічога больш не цікавіла і ён паклаў трубку. Люты 2008, Крэва, Менск.. Алімпійскія гульні Валянцін Сідаравіч Пранкевіч ставіўся ўсё сваё жыцьцё да жыцьця наогул, жыцьця ў шырокім сэньсе слова — да прыроды там, да жывёлін ці людзей — роўна, нават абыякава. Ніяк, можна сказаць, ня ставіўся, абы яны яму — прырода там, жывёліны ці людзі — не заміналі. Адзінае, чаго трываць ня мог ён у прыродзе, у прыродзе ў шырокім сэньсе слова, — гэта надта разумных. “Ты надта разумны?” — пытаўся ў некага Валянцін Сідаравіч — і ўсё! У тым сэньсе ўсё, што ня маеш ты падставы ў прыёмных ягоных на канапах скуру зморшчваць і ў кабінетах ягоных парогі абіваць, калі надта разумны. І не спрабуй пасьля перайначвацца з надта разумнага ў разумнага ня надта, непакоіць Валянціна Сідаравіча, даводзячы, нібы ты ня надта разумны, — бяз толку! Каб ня надта разумны быў, дык не заўважыў бы Валянцін Сідаравіч, што ты надта разумны, і на табе не паставіў бы крыж. На свае гады, паўстагоддзя з хвосьцікам, выглядаў Валянцін Сідаравіч зусім ня кепска, бо апошнія гадоў трыццаць, між намі кажучы, ні чарта не рабіў. Ну, абсалютна… Перабіраўся з кабінету ў кабінет, калі гэта можна лічыць работай, ды казаў некаму: “Ты надта разумны!” Так, ён мог ня толькі спытацца ў некага: “Ты надта разумны?” — але і сьцьвердзіць: “Ты надта разумны!” Гэта ў тых выпадках, калі ўсё было настолькі відавочным, што і пытацца не было пра што. Тады ўжо ты да Валянціна Сідаравіча ня толькі ў службовых апартаментах, але і на нефармальнай тэрыторыі — ні на банкеце, ні на фуршэце не падыходзь! Ні чарта не рабіць пачынаў Валянцін Сідаравіч з камсамольскіх кабінетаў, пасьля сядзеў у кабінетах партыйных, прафсаюзных, гаспадарчых — ні ў адным не было пыльна. Таму ён заўсёды хадзіў у сьвежых, белых кашулях, у бездакорна адпрасаваных, найчасьцей чорных, касьцюмах і ў бліскучых, таксама чорных, туфлях. А вось гальштукі любіў стракатыя — і калі з чым і была невялічкая праблема, дык менавіта з гальштукамі. Валянцін Сідаравіч, задумваючыся, ці спытацца ў некага: “Ты надта разумны?” — ці сьцьвердзіць: “Ты надта разумны!” — браў гальштук за кончык, церабіў тым кончыкам па падбародку, па барадзе, вышэй, вышэй, да роту — і пачынаў жаваць. Рэфлекторна пачынаў жаваць, не заўважаючы, што жуе, і нічога з гэтым зрабіць ня мог, хоць ты гальштук па ўсёй даўжыні да кашулі прышывай! Неяк жонка так і зрабіла, прышыла, дык не пажаваў. Але прыйшоў дахаты з кашуляй на жываце падранай — гэтак за канец гальштука рвануў, забыўшыся... Дык дзе ж тых кашуляў набярэшся? Вось і зьяўляўся зрэдку Валянцін Сідаравіч у пажаваных гальштуках. Канешне, пры ўсім астатнім парадку — гэта драбяза. Калі касьцюм апранаўся двухбортны і на ўсе гузікі зашпільваўся, дык пажаванасьці той і не відно было. Мода ў апошнія гады пайшла не туды, на ўсё такое лёгкае, што амаль не зашпільвалася, ды Валянцін Сідаравіч на моду не зважаў: за адказнай кіраўнічай работай мода праходзіла незаўважна. Куды заўважней было тое, што работа ў апошнія гады пайшла не такая адказная: кабінет-пенал з адным вакном, катушок прыёмнай з сакратаркай на двух — на яго самога, загадчыка аддзелу, і на калегу ягонага Семенчука, таксама загадчыка аддзелу, толькі аддзелу іншага. Кожны, хто ўваходзіў, адразу разумеў: ня тая адказнасьць. Не размах. А чаму не размах? Не па аб’ектыўных прычынах не размах, не таму, што Валянцін Сідаравіч кіраўнічы спрыт страціў, з размахам служыць ня мог. З-за драбязы, з-за гальштука не размах. З раніцы ў мінулую пятніцу, гэта было якраз трынаццатага, сядзіць ён у сваім, яшчэ тым, з размахам, кабінеце, а на прыёме ў яго адзін з гэтай нацыянальнай інтэлігенцыі, адзін такі ўжо надта разумны, што гальштук не жаваць проста немагчыма. Валянцін Сідаравіч дажаваў гальштук амаль да вузла, калі сярод тузіна тэлефонаў, што стаялі на стале, зазваніў той, які раней, колькі займаў Валянцін Сідаравіч кабінет, не званіў ніколі: чырвоны сярод белых і чорных. У Валянціна Сідаравіча рука закалацілася, пацягнуўшыся да таго тэлефону — і ён ледзь вузлом гальштука не падавіўся, пачуўшы ў слухаўцы голас, які пракінуў коратка: “Ка мне!” Валянцін Сідаравіч і думаць не падумаў, што гэтак сабак клічуць: “Ка мне!” Зусім іншая думка наскрозь прабіла: як “ка мне”, калі гальштук да вузла дажаваны? Бяз гальштука? У кабінет да… У кашулі наросхрыст, нібы ты сябрук ягоны? Нібы разам вы пілі і гальштук прадалі, бо на гарэлку яшчэ было, а на піва ўжо не хапала?.. Валянцін Сідаравіч падскочыў, сеў, зноў падскочыў і зноў сеў, бездаможна гледзячы на таго надта ўжо разумнага, які да яго на прыём прыпёрся і праз якога ён зжаваў гальштук, на гэтага аднаго з нацыянальнай інтэлігенцыі, якую Валянцін Сідаравіч і без таго не любіў, а цяпер проста ўзьненавідзеў лютай нянавісьцю. Ходзяць тут! Просяць нечага, загадзя ведаючы, што нічога ім не дадуць! Абы назаляць! Адрываць ад работы! Заўчора адзін прыпёрся: прашу… Учора другі: прашу… Сёньня гэты… — Прашу прабачэньня, — раптам сказаў гэты адзін надта разумны з нацыянальнай інтэлігенцыі, — па-мойму, вас да начальства паклікалі, а ў вас з гальштукам праблема. Дык магу свой даць, калі падыдзе. Шэры касьцюм на нацыянальным інтэлігеньце быў зашмальцаваны, каўнерык жаўтаватай, нібы падпаленай кашулі пацёрты, але чырвоны гальштук выглядаў нішто сабе. Хоць і надта шырокі, Валянцін Сідаравіч любіў жаваць вузейшыя. — На калідоры пачакайце, — сказаў ён нацыянальнаму інтэлігенту, сьпе­хам сунуўшы галаву ў шырокую пятлю чырвонага гальштука. ­— Аддам, калі вярнуся. Падзякаваў яшчэ… Скуль ён ведаў, што гэта правакацыя?.. — Гэта што? — ткнулі ў грудзі Валянціна Сідаравіча пальцам, як толькі пераступіў ён парог кабінету, у які яго паклікалі. — Ты хто?.. Калені, у якіх і без таго адчувалася млявасьць, раптам гэтак аслаблі, што Валянцін Сідаравіч ледзь на іх ня бухнуўся. — Пранкевіч я… Валянцін Сідаравіч… выклікалі… — Підаравіч ты, а не Сідаравіч! — яшчэ болей падвысіў голас гаспадар кабінету. — Што ў цябе на шыі? Хочаш, каб цябе на ім павесілі? Вон!.. Нічога ня цямячы і баючыся страціць прытомнасьць, Валянцін Сідаравіч сьпінай падаўся да дзьвярэй, азадкам прыадчыніў іх на шчыліну, у якую можна было пралезьці, перасунуўся з кабінету ў прыёмную, дзе адразу ж сталася тое, чаго ён баяўся: усё ў ім зацьмілася. Ачуняў ён на падлозе: нейкая жанчына з тварам касманаўткі без скафандру стаяла над ім з вялікім, зьнятым са сьцяны, люстэркам, якое намагалася прыставіць да ягоных губ, каб паглядзець, ці ён дыхае… У люстэрку Валянцін Сідаравіч убачыў сябе ў расшпіленым пінжаку і ў белай кашулі, на якой роўненька ляжаў шырокі чырвоны гальштук. Калі б жанчына з тварам касманаўткі начапіла Валянціна Сідаравіча на дрэўка, дык яго на тым дрэўку можна было б узняць, як бел-чырвона-белы сьцяг... — Гэта вы на мне пінжак расшпілілі?.. — вярнуўшыся з таго сьвету, спытаў ён жанчыну з тварам касманаўткі, якая, убачыўшы, што ён не сканаў, стала вешаць на сьцяну люстэрка, не ўтрымала яго, яно ўпала, і касманаўтка, узвыўшы і заскакаўшы на адной назе, закрычала раптам: “Вон! Разьлёгся тут, сьцяганосец!..” Праз тое, што Валянцін Сідаравіч страціў прытомнасьць і ледзь не апруцянеў, яго пашкадавалі, не арыштавалі. Ён напісаў шчырую споведзь пра сваё жыцьцё, пра тое, як жыў і жаваў гальштукі — і яго нават са службы ня выгналі, толькі перасадзілі з большага кабінету ў меншы. Вось у гэтым меншым кабінеце ўсё і пачалося… Два дні прасядзеўшы ў ім, як звычайна, ні пра што ня думаючы, на трэці дзень Валянцін Сідаравіч гэтак жа раптам, як тая касманаўтка закрычала, падхапіўся з-за стала, нібы сарвалася са сьцяны і па назе яму люстэрка стукнула: “А для чаго я быў пакліканы?..” Ён памацаў лоб, пацёр скроні… Думка была такой яснай, гэтак відавочна было, што яна ня дзе-небудзь, а ў галаве, што Валянцін Сідаравіч аж успацеў… Сеў, выпіў вады… Не для таго ж яго паклікалі, каб закрычаць: “Вон!..” Прадбачыць, што ён зжуе свой гальштук і павяжа чужы, не маглі… Нават у тым кабінеце, дзе ўсё прадбачваюць… Не маглі прадбачыць хоць бы па той прычыне, што прадбачваць не было чаго — гэта ж выпадак, проста выпадак. Ён увайшоў — і тут прамень з вакна: на бел-чырвона-белае… Не зьбіраліся яго выганяць. Тады для чаго паклікалі?.. Пра штосьці параіцца?.. Даручыць нешта хацелі?.. Што?.. Той, хто яго паклікаў, ніколі і нічога не рабіў выпадкова. Нічога і ніколі. Чаму ж тады зазваніў чырвоны тэлефон, у слухаўцы якога пачулася: “Ка мне…” І гэтак проста яно было сказана, па-свойску, як некаму з набліжаных… Што ж за гэтым стаяла? Што павінна было стацца — і ня сталася?.. Магло быць — і не збы­­­ло­ся?.. Валянцін Сідаравіч страціў спакой і сон. “Для чаго, для чаго, для чаго?..” — качаўся ён начамі ў ложку, абгрызаючы рагі падушкі, ня здольны адвучыцца ад звычкі што-небудзь жаваць і жаваць, і жонка ўскоквала, скрозь сон пытаючыся: “Што для чаго?..” О, як ён ненавідзеў яе ў тыя ночы, заспаную, памятую, ідыётку, надта разумную!.. Жонка Валянціна Сідаравіча, якую звалі амаль гэтаксама, як і яго, Валянцінай Сідараўнай, з якой ён і ажаніўся праз тое, што яна Валянціна Сідараўна, надта разумная была. Пазнаёміліся яны некалі ў Аўстрыі на зімовых Алімпійскіх гульнях, паездкай на якія Валянціну Сідараўну ўзнагародзілі за высокія дасягненьні ў мастацкай самадзейнасьці, а Валянціна Сідаравіча, адказнага камсамольскага работніка, над усімі ўзнагароджанымі паслалі кіраўніком. Вось ён і вычытаў у сьпісе групы: Пранчакова Валянціна Сідараўна — нават прозьвішча на ягонае падобнае… На тым, як пасьля аказалася, падабенства між імі сканчалася. Валянціна Сідараўна надта разумная была, а да ўсяго, бо ў інстытуце культуры працавала, надта культурная. У філармонію слухаць музыку хадзіла, вершы чытала — і Валянцін Сідаравіч ня быў супраць. Не патакаў, але й не замінаў: няхай чытае і слухае. Ён тым часам у якую-небудзь кампанію адскокваў: каньячку выпіць, у прэферанс згуляць. У апошнія гады, праўда, кампаніі з каньячком і прэферансам перавяліся, замяніліся гульбішчамі ў лазьнях. Валянцін Сідаравіч пасьля службы, пакуль жонка ў філармоніі была, схадзіў аднойчы з калегамі ў адну такую… ну, лазьню. Схапіў заразу. З жонкай скандал, хоць і культурная. Добра яшчэ, што найпростым абышлося. Як калегі казалі, насмаркам. А магло б… Дык Валянцін Сідаравіч і перастаў вадзіцца з тымі смаркачамі, ну іх… — Скажы мне, Валя, — загаварыў раніцай Валянцін Сідаравіч з жонкай, бо загаварыць болей не было з кім, — вось калі б цябе нехта паклікаў, а пасьля не сказаў, для чаго?.. Што б ты падумала? — Хто паклікаў?.. — сонна пацягнулася жонка, якая да поўначы сядзела ўчора на нейкім канцэрце — і што гэта за канцэрты такія: да поўначы?.. І ўвогуле гэтыя надта разумныя разам з надта культурнымі ўсе нейкія сонныя… — Усё адно, хто... Дырыжор паклікаў... Жонка адразу прачнулася і спытала, як здалося Валянціну Сідаравічу, насьцярожана: — Які дырыжор? — Які на канцэрце тваім быў. Быў жа на тваім канцэрце дырыжор? — Ён на сваім быў, а не на маім… — Ды якая розьніца! На тваім, на сваім... Калі б ён цябе паклікаў, а пасьля не сказаў, для чаго, ты што б падумала?.. Жонка пасунула падушку вышэй да сьпінкі ложку, села і запаліла… Яна ўсё жыцьцё з самай раніцы паліла, гэтыя ўсе надта разумныя і культурныя ўсё жыцьцё з самай раніцы, нават не пасьнедаўшы, паляць. — А ты што падумаў? Валянцін Сідаравіч падняўся, ён не трываў цыгарэтнага дыму. А жонку, якая з раніцы дыміла, трываў. Амаль трыццаць гадоў трываў… — Што я мог падумаць? — накінуў ён халат і рушыў на кухню, каб згатаваць і падаць каву Валянціне Сідараўне, якая з раніцы паліла і каву піла, бо ўсе гэтыя культурныя з раніцы паляць і каву п’юць. — Я ж ня быў на тваім канцэрце. — Тады хто табе сказаў? — кінула ў сьпіну яму, калі ён са спальні выходзіў, жонка. — Ты Семенчуку ўночы званіў? Валянцін Сідаравіч спыніўся ў дзьвярах спальні, адчуўшы нешта нядобрае. Разам з Семянчуком ён у той лазьні быў, дзе падхапіў заразу. Ён падхапіў, а Семенчук — не, хоць Семянчук, з якім і жонкай якога яны нібыта сем’ямі сябруюць, ня толькі ў лазьню, але і ў філармонію ходзіць. — Я не званіў яму… Для чаго мне ўночы яму званіць? — Значыць, ён табе?.. — І ён не званіў… Для чаго яму ўночы мне званіць? — Тады хто? — Што — хто? — Хто табе пазваніў? — Ніхто! — узьняў і скінуў рукі Валянцін Сідаравіч. — Ніхто не званіў! Для чаго ўночы нехта будзе мне званіць? — Для… ну, ці мала для чаго… — затушыўшы цыгарэту, неяк лёгка паднялася жонка, хоць звычайна доўга не ўставала, чакаючы каву ў ложку. — Я ў лазенку, а ты на кухню… Хуценька, хуценька, ідзі, ідзі… “Для чаго?.. — думаў, гатуючы каву і наразаючы бутэрброды, Валянцін Сідаравіч. — Для нечага ж ён мяне паклікаў... Што павінна было стацца — і ня сталася?..” — Ён з дзяцінства адчуваў, што для нечага пакліканы… — сеўшы да стала і адсёрбнуўшы кавы, сказала жонка. Культурная, а сёрбае. — Скуль ты ведаеш? — думаючы пра сваё, падаў ёй бутэрброд з паляндвіцай Валянцін Сідаравіч. — Сам ён мне сказаў… Ты ж званіў Семенчуку, не прыкідвайся. Валянцін Сідаравіч утаропіўся ў Валянціну Сідараўну. — Хто табе сказаў? — Ну, ён… — надкусіла бутэрброд жонка. — А пра каго табе Семянчук званіў? — Ні пра каго, — паклаў на талерку, не ўкусіўшы, свой бутэрброд з сырам, бо на разумовай рабоце ня еў з раніцы мяса, каб кроў ад мазгоў да шлункаў не адхлынала, Валянцін Сідаравіч. — Ты дзе была амаль да раніцы? — Не табе пытацца… — жуючы, адказала Валянціна Сідараўна, і Валянцін Сідаравіч у каторы раз пашкадаваў, што спакусіўся і папёрся ў тую праклятую лазьню. Але гэта не азначае… — У філармоніі?.. — сьцішана спытаў ён жонку, глынуўшы гарачай, якая апякла шлункі, гарбаты. — На канцэрце? З Семенчуком?.. — На канцэрце ў філармоніі з Семенчуком, — згадзілася Валянціна Сідараўна. — І Семянчук пазнаёміў мяне з дырыжорам, пра якога я табе кажу, што ён пакліканы. — А… — нібыта ўрэшце зразумеў нешта Валянцін Сідаравіч. — Дырыжор… І куды ён пакліканы? — Сюды… Валянцін Сідаравіч разгледзеўся. — Куды сюды? — Не да цябе ж на кухню бутэрброды жаваць! У жыцьцё, у сьвет… — Кім? — Богам! — гэткім рэзкім рухам, што кава плёхнулася, паставіла кубачак на стол жонка. — Ты чаго?.. — узяўся за бутэрброд Валянцін Сідаравіч. — У сьвет дык у свет, Богам дык Богам… Мяне Ён таксама паклікаў, дык што… — Не дык што! — нярвова запярэчыла, ледзь ня крыкнуўшы, Валянціна Сідараўна. — Цябе Ён ня клікаў! Ніхто цябе ня клікаў, нават я ня клікала! — Але ж я тут… — Выпадкова! Мог і ня быць! — Дык і ён, твой дырыжор, мог ня быць… — О, не!.. — жонка ўстала з-за стала, прайшла да пліты, даліла сабе кавы. — Яго ня быць не магло! — Чаму гэта? — Бо не было б тады музыкі! — выкрыкнула Валянціна Сідараўна і яшчэ нешта хацела дадаць, але не прыдумала, што, і таму паўтарыла — толькі ўжо цішэй. — Музыкі тады б не было… — А куды б яна падзелася? — шчыра не зразумеў Валянцін Сідаравіч. — Вунь яе колькі, з ранку да ночы… Валянціна Сідараўна вярнулася да стала і паглядзела на мужа, шка­­дуючы. — Божа мой, які ты… Які ты… Са сваім Семенчуком, са сваімі… Якія вы ўсе… — Якія?.. “Тупыя!” — убачыў Валянцін Сідаравіч слова, напісанае, як яму здалося, у вачах Валянціны Сідараўны, але яна, культурная, слова тое не сказала. — Не такія!.. Тых гукаў, таго дзіва, той прыгажосьці, дзеля якой яго паклікаў Бог — вось чаго без яго не было б! Як без мастака карціны, вершаў без паэта… Можа ж ты гэта ўцяміць? Валянцін Сідаравіч таксама лічыў, што яны з Семенчуком не такія, як нейкія там паэты з мастакамі, таму паспрабаваў абараніць і сябе, і Семенчука, хоць той на канцэрце ў філармоніі разам з жонкай ягонай быў і з дырыжорам яе пазнаёміў, з якім яна невядома дзе амаль да раніцы цягалася. — Дык і без мяне… — пачаў ён, але Валянціна Сідараўна не дала яму абараніцца. — Ну, што?.. Што без цябе? Чаго без цябе не было б?.. Хіба трыперу ў мяне? Мандавошак з лазьні?.. Проста ў твар выпаліла. Ніякай далікатнасьці. А яшчэ культурная. Валянцін Сідаравіч ня помніў, каб нейкі выхадны дзень (а была нядзеля, бо ў суботу жонка ў філармонію хадзіла) пачынаўся гэтак нярвова. Дый доўжыўся ня лепш… Да вечару неадчэпна тузала пытаньне: ”Для чаго?.. Для чаго?.. Для чаго?..” — і ён не знаходзіў, — бо дзе шукаць? — адказу. Пад вечар ад усяго гэтага: неадчэпнага пытаньня, мандавошак з лазьні, паэтаў з мастакамі, надта разумнай жонкі з дырыжорам так разбалелася галава, што пенталгін не ратаваў, і Валянцін Сідаравіч узрадваўся, калі патэлефанаваў Семянчук і прапанаваў выпіць каньяку. “У нас касманаўтка нашая ў гасьцях, шмат цікавага расказвае…” — казаў Семянчук весела, нібы й не здагадваўся, а якой гадзіне жонка Валянціна Сідаравіча дахаты з філармоніі прыйшла. Ён, гэты Семянчук, мужык увогуле як мужык, але такі ўжо… У гэтага Семенчука брат ёсьць, доктар-траўматолаг, дык калі Валянцін Сідаравіч левую ключыцу зламаў, на бананавай, як у тым анекдоце, шалупайцы пасьлізнуўшыся, Семянчук яго да брата завёз, які ключыцу саставіў, сьпіцы ў яе ўвагнуўшы, а калі выцягнуў сьпіцы, дык у Валянціна Сідаравіча адчуваньне засталося, нібы ў шыі нешта колецца, і ён патэлефанаваў брату Семенчука, а той сказаў, што гэта нармальна: паколе і з часам само пройдзе. Праз час Валянціна Сідараўна пытае: “Валя, а што гэта ты ня толькі гальштукі, а ўжо й каўнерыкі на кашулях жуеш”? — а ён не жаваў каўнерыкі, гэта сьпіцы іх, калі ён галаву нахіляў, драпалі! Брат Семенчука, аказалася, ня ўсе сьпіцы з шыі выцягнуў — надта разумны!.. Доктар… У гэтых Семенчукоў уся сям’я такая — і жонка Семенчука таксідэрмісткай працуе, чучалы са зьвяроў і птушак вырабляе, і кажа, што марыць вырабіць чучала з чалавека, толькі са сьнежнага, бо той калматы... “Якая наша касманаўтка?..” — не адразу дапяў Валянцін Сідаравіч, і Семянчук засьмяяўся: “Прыёмная…” Успомніўшы, што Семянчук хваліўся знаёмствам сваёй таксідэрмісткі з касманаўткай з прыёмнай, Валянцін Сідаравіч хуценька сабраўся і, не палічыўшы патрэбным дакладваць Валянціне Сідараўне, куды ён і да каго, рушыў з дому. Касманаўтка ведае, для чаго яго паклікалі, павінна ведаць… Каб патрапіць да Семенчукоў, трэба было перайсьці Цэнтральную плошчу, дзе стаяла купка людзей, з якой нехта гукнуў: “Валянцін Сідаравіч!..” — і ён, угледзеўшыся, пазнаў таго нацыянальнага інтэлігента, таго надта разумнага, які да белай кашулі падсунуў яму чырвоны гальштук. Ад гальштука ягонага Валянцін Сідаравіч, канешне ж, пазбавіўся: выкінуў, нават не пажаваўшы. Цяпер на ім быў стракаты, такі срэбна-бліскучы з жоўта-сіне-зялёнымі трохкутнічкамі, куды лепшы і даражэйшы за той чырвоны, і ўсё ж Валянцін Сідаравіч вырашыў аддаць яго інтэлігенту — няхай задушыцца. А то будзе крычаць кожны раз на вуліцы: “Валянцін Сідаравіч!..” — як знаёмцу… Валянцін Сідаравіч спыніўся, каб зьняць гальштук, а тут з той купкі людзей пачулася: “Пайшлі!..” — і ўсе яны, чалавек сорак, павыхоплівалі з-пад плашчоў, з-пад куртак бел-чырвона-белыя сьцягі ды нейкія партрэты і рушылі з плошчы да прасьпекту, да ходніка — абцякаючы Валянціна Сідаравіча. Пакуль ён уцяміў, што гэта апазіцыя, што на партрэтах зьніклыя палітыкі, з двух бакоў плошчы ўжо наляцелі, незразумела скуль узяўшыся, міліцыянты, амапаўцы, якім Валянцін Сідаравіч хацеў растлумачыць, што ён тут выпадкова, палез у кішэнь, каб паказаць пасьведчаньне, а бамбіза ў чорным, які ляцеў на яго, невядома што падумаў — і перапаясаў Валянціна Сідаравіча дубінкай. Валянцін Сідаравіч шмат разоў бачыў такое па тэлевізары і казаў: “Правільна, а то распаясаліся…” — але ня думаў, што яно так, аж да спыненьня сэрца, балюча, а галоўнае: за што?.. Калі яго, ляжачага, адмясілі падкаванымі ботамі і, як бервяно, кінулі ў машыну, сэрца, здавалася, апошні раз ударыла — недзе ў горле… З пастарунку яго, разабраўшыся, пад раніцу выпусьцілі і нават дахаты падвезьлі, бо ён ісьці ня надта мог, але хоць бы павінаваціліся, хоць бы слова прабачэньня — не. А там жа быў палкоўнік, які яго ведаў… Толькі лейтэнант, які дахаты падвозіў, сказаў, што, паколькі гэта памылка, дык паведамляць па месцы працы ня будуць, а так бы паведамілі, ці ўвогуле пад суд… Вось бы пасьля гальштука яшчэ з міліцыі напісалі, што ён у пікеце з апазіцыяй, з партрэтам зьніклага палітыка стаяў! Ці ўвогуле пад суд... Уявіўшы, што б магло быць, Валянцін Сідаравіч аж скурчыўся, нібы яго зноў дубінкай перацягнулі... Лейтэнант дапамог яму з машыны выйсьці: “Вы пастарайцеся расслабіцца, ня так балець будзе”. Разумны надта… Дома жонка зьбіралася ў свой культурны інстытут. На кухні, падціснуўшы губы, паліла і піла каву. Апранулася і пайшла, не спытаўшы, дзе ён усю ноч быў… У дзьвярах толькі не ўтрымала марку, пракінула: “Мог і не вяртацца…” Валянцін Сідаравіч раптам падумаў ёй усьлед, што сапраўды мог не вяртацца… Не з пастарунка, зразумела, не ад амапаўцаў — аднекуль. Ад Семенчука, ад касманаўткі, ці яшчэ ад каго… І нічога б не зьмянілася. Валянціна Сідараўна выпіла б каву з цыгарэтай, апранулася б і пайшла ў свой культурны інстытут. Толькі ў дзьвярах не сказала б: “Мог і не вяртацца…” — бо не было б каму сказаць. Валянцін Сідаравіч ня быў п’яніцам, з алкаголем увогуле, можна сказаць, не сябраваў, а тут раптам адчуў неадольнае жаданьне напіцца. І не каньяком дваццацігадовай вытрымкі, а звычайнай гарэлкай! Нават самагонкай — мутнай, паленай, сьмярдзючай! Напіцца, набрацца, налізацца, нажлукціцца, каб нічога ня помніць, не ўсьведамляць, каб на нагах не стаяць, каб, нават лежачы, хістацца!.. Якая радасьць! Якое шчасьце ў гэтых п’янтосаў, алканаўтаў без скафандраў, бамжоў, якім толькі лыкнуць — і больш нічога! Нічога больш… Госпадзі!.. Ды прападзіце вы!.. Усе! Семянчук, жонка, нацыянальныя інтэлігенты!.. Зьніклыя палітыкі, якія ўжо прапалі!.. Надта разумныя!.. Што, што, што магло быць у тым кабінеце, куды яго паклікалі? Што павінна было стацца — і ня сталася?.. Што не збылося?.. Неадольныя жаданьні на тое і неадольныя, каб іх адольваць… Каўтнуўшы сухі кадык, Валянцін Сідаравіч зірнуў на гадзіньнік і ўбачыў, што на службу спазьняецца хвілінаў на пятнаццаць! Ён гэтак хутка, наколькі боль у грудзях дазваляў, пачаў пераапранацца, сьцягваць турэмнае і ўлазіць у новую кашулю, штаны, бо яму ўжо ў кабінеце сваім трэба сядзець, а ня дома на кухні пра п’янку з бамжамі марыць, ён жа ніколі не спазьняўся, гэта сьвятое! — і тут зазваніў тэлефон. — Прывітаньне апазіцыі! — вясёлым голасам сказаў Семянчук, і Валянціну Сідаравічу раптам стала страшна, хоць ён пакуль не разумеў, чаго спалохаўся. — Ты на работу болей хадзіць ня будзеш, толькі на барацьбу? Ну вось скуль ён ведае?.. — З чаго ты гэта ўзяў?.. — захістаўся на адной назе, другой ніяк у калашыну не патрапляючы, Валянцін Сідаравіч. — Я проста спазьняюся… — і Семянчук перапыніў яго: — З інтэрнэту ўзяў, дзе ты ва ўсёй красе... І ведаеш, як называешся?.. “Разгон мітынгу ў памяць зьніклых палітыкаў”. Так і не патрапіўшы ў калашыну, Валянцін Сідаравіч абсеў на канапу каля шафы. — Як?.. — “Разгон мітынгу ў памяць зьніклых палітыкаў”, — з асалодай паўтарыў Семянчук, і Валянцін Сідаравіч націснуў кнопку на тэлефоне, каб ня чуць ягонага голасу, ды кнопку націснуў нейкую ня тую, голас не прапаў, а загучаў мацней, як радыё, і быў гэта ўжо ня голас Семенчука, а зусім іншага чалавека, які пачаў: “Я выклікаў вас, каб даручыць… — і раптам крыкнуў. — Вон!..” “Вон… вон… вон…” — гучала і хісталася, як звон, у вушах Валянціна Сідаравіча, які, некуды падаючы, падаючы, падаючы, на імгненьне ўбачыў сябе ў люстэрку, якое паднесла да губ ягоных касманаўтка без скафандру, але ўбачыў сябе не аднаго, з нейкім бамбізам на плошчы, і той бамбіза ў чорных пальчатках зацягваў яму гульштук на шыі, душыў і не даваў паказаць пасьведчаньне, сказаць, што ён тут выпадкова… не даваў дыхаць… не даваў… для нечага ж ён быў пакліканы?.. Вярнуўшыся з работы, Валянціна Сідараўна знайшла Валянціна Сідаравіча голага, у адной белай кашулі з пажаваным ражком каўнерыка, лежачы ў якой на чырвонай канапе, ён быў падобны на сьцяг — толькі з пераблытанымі колерамі: чырвона-бел-чырвоны. Сьцяг Аўстрыі, дзе яны спаткаліся. Сеўшы ў нагах нябожчыка, Валянціна Сідараўна падумала, што ў сьвеце ўвогуле многае пераблытана... Яна ўспомніла, як некалі, жыцьцё таму, за дасягненьні ў мастацкай самадзейнасьці яе паслалі на Алімпійскія гульні, і пашкадавала, што спакусілася, павялася заўчора на ўгаворы дырыжора, бо, калі б патрывала пару дзён, дык ні ў чым бы пе­рад Валянцінам Сідаравічам, з якім пражыла амаль трыццаць гадоў, не была б вінаватая. 25.02. – 1.03.2009, Менск.