Архіў нумароў:

Уладзімір Някляеў

_____________________ Знакі прыпынку. Запісы	* * * Веданне таго, што мы ніколі не скончымся, не знікнем, даецца нам яшчэ да жыцця, да зямнога лёсу — і яно, тое веданне, на час жыцця забытае ці аднятае, палягае ў аснове нашых фантазій пра неўміручасць. Калі не пра неўміручасць нас такіх, якія мы ёсць, дык пра неўміручасць нас нейкіх іншых, якімі мы ў той неўміручасці (вечнасці душы) станем… Так ёсць, так павінна быць, бо інакш мы не адважыліся б мець тых, пра каго немагчыма, невыносна думаць, што некалі іх нідзе не будзе — дзяцей і каханых. Так ёсць, бо іначай мы — вар’яты. * * * Першае, што помніцца, — маці… Яна нахіляецца нада мной, за ёю — праз вокны — сонца, залатыя валасы казычуць шчаку, шчабеча рук яе радасць ластаўчыная: «Хлопчык мой…» Светла. Святочна і далёка. …Пройдуць гады — і буду чакаць сына. Перакананы буду, што народзіцца сын. Я ўяўляў сабе нашую з ім мужчынскую кампанію, нашыя з ім мужчынскія размовы… Нарадзілася дачка. Доктар рагатаў: «Тут вам не стол заказаў». І ва ўсім я вінаваціў дактароў з іх недарэчнымі жартамі. Якія былі жарсці! Сёння не ведаю, чым за дачку аддзячыць лёсу. Мы далі ёй імя Ева, што значыць жыццё. Шчабеча рук яе радасць ластаўчыная: «Татка мой…» * * * Мы з братам спазніліся… У шпітальнай палаце стаялі шэсць жалезных ложкаў, і на пяці ложках ляжалі хворыя жанчыны, а шосты быў пусты, зусім пусты, з яго нават матрац знялі, праз драцяную сетку віднелася пафарбаваная драўляная падлога, пад ложкам нявытаптаная, таму нібыта гусцей пафарбаваная, чым пасярод палаты, дзе мы застылі, дапытліва пазіраючы на хворых старых жанчын, у якіх не было пра што пытацца, бо ўсё відавочна. Але я ўсё ж спытаўся: «А дзе Настасся Іванаўна?..» І пяцёра хворых старых жанчын неяк паспешліва, адна перад адной, я ніколі не забуду гэты хворы, старэчы хор, на розныя галасы прапелі, прамармыталі: «Памерла… памерла… памерла… памерла… памерла…» Маці ляжала ў трупярні адна — зусім голая на высокай, мне па пояс, кушэтцы. Зрадзела-пасівелыя валасы, абветраны, снегам шэрпаны і сонцам палены твар, спрацаваныя, у вузлах і зморшчынах рукі, стаптаныя на падэшвах, стрэсканыя ногі і — ад грудзей па калені — гладкае-гладкае, белае-белае, маладое-маладое, яшчэ цёплае цела. Недагладжанае, недапешчанае, недалашчанае… Мы купілі ёй самую прыгожую, якую толькі знайшлі ў Смаргоні, сукенку. Пры жыцці пра такую яна і не марыла. Пры жыцці, калі я пытаў: «Што падарыць табе на дзень нараджэння?» — кожны раз адказвала: «А ты дай мне якую капейчыну, я сама сабе куплю што-небудзь…» І купляла парсючкоў. Каб вазіць мне і брату кілбасы, вяндліну… Цягала і цягала ў Мінск тое мяса разам з трохлітровікамі марынаваных гуркоў, памідораў. Прыязджала з такімі клункамі, што не падняць. Калі мы казалі ёй, каб не гарбела, не цягала, бо ўсё ў крамах ёсць, слухала, галавой ківаючы: «Ёсць — і дзякуй Богу…» Аднойчы, не паддаўшыся на яе хітрыкі з капейчынай, за якую сама сабе яна што-небудзь купіць, я завёў яе ў смаргонскую краму і купіў ёй футра. Назаўтра, калі мы справілі дзень яе нараджэння і з’ехалі, яна пайшла на кірмаш, прадала футра і купіла парсючкоў… Днём ёй не было калі, а ўвечары, пакуль вочы бачылі, яна чытала… Беларускія кнігі, расейскія, польскія… Яе здзіўляла, што людзі ўсё пішуць і пішуць, калі ўжо ёсць Святое пісанне, — і ёй цікава было: што ж яшчэ нехта можа прыдумаць, апроч таго, што прыдумаў Бог? Траціну жыцця прарабіла яна бухгалтаркай у канторы машынна-трактарнай станцыі і расказвала майму малодшаму брату казку пра чарцяня з іменем Бухгалтар, якое прыдумала бухгалтэрыю. Бацька быў хворы на рак, сам ужо не ўставаў, і мы не казалі яму, што маці памерла, пакуль не прывезлі яе дахаты ў труне. Вывелі яго, каб развітаўся, у пакой, дзе яна ляжала, і ён схіліўся да яе і спытаў, з ёй жыццё пражыўшы: «Хто гэта?..» І я да сёння — грудзьмі і спінай — помню, як працяло, наскрозь пранізала мяне гэтае, здавалася б, амаль вар’яцкае пытанне. Мы пахавалі маці ў Крэве, дзе яна нарадзілася і куды хацела вярнуцца на вечны спачын — да бацькоў, да дзядоў, да продкаў… Побач з ёю пакінулі месца для бацькі. Бацькавы продкі — на беразе Волгі, там ягоныя крэўныя магілы, і ён, памёршы ўжо, не хацеў класціся ў Крэве. Гэтак упарціўся, што, калі мы з братам везлі яго ў труне з Мінску, спыняў нас, не даваў ехаць машыне, глушыў і глушыў, як спрактыкаваны механік, матор. Потым ён ляжаў, знясілены змаганнем, у тым жа пакоі, у якім ляжала нядаўна маці, і я, стоячы на тым жа месцы, на якім ён развітваўся з ёю, пытаўся, над труной схіляючыся: «Хто гэта?..» …Некалі мы схіляліся з маці над хуткаплыннай вадой рэчкі Крэўлянкі, адбіваліся ў ёй разам з небам і аблокамі, і маці пыталася ў мяне, малога, на мой адбітак паказваючы: «Хто гэта?.. Ну, скажы, хто?..» Я кідаў у ваду, у неба з аблокамі камень — і ў кружным рабінні на вадзе не ставала нікога. * * * У дзяцінстве, ранкам прачнуўшыся, я амаль заўсёды знаходзіў свае чаравікі — кожны паасобку — у розных кутах. Дзед казаў: «З табой дамавік гуляе». Хоць ведаў, што звычка ў мяне такая: кідаць, кладучыся, чаравікі абы-куды. І прыкмета аднекуль узялася: ісці ў адным чаравіку — скарачаць зямны шлях маці. Колькі крокаў ступіў — на столькі дзён скараціў. Таму, абуўшы адзін чаравік, я скакаў да другога на адной назе, але колькі я на адной назе ні скакаў — маці ўсё адно памерла. Мы не можам ніяк, нічога і нікога ўратаваць?.. Хіба нельга было ўзяць адзін чаравік і басанож падысці да другога?.. Можна было. Але такое простае вырашэнне праблемы жыцця і смерці ніводнага разу не прыйшло мне ў галаву. * * * Прыснілася, што ёсць на свеце Бог. * * * Спытаўся ў саснёнага Бога: «У чым сутнасць майго жыцця? Дзеля чаго я на свеце?..» Бог адказаў: «Дзеля апошняга імгнення. Уся сутнасць твайго жыцця ў апошнім імгненні». У сне я падумаў, што пачуў банальнасць. Ці нават глупства, калі Бог не схітраваў. Што можа стацца ў тое апошняе імгненне? Прачнуўшыся, зразумеў, што гэта не банальнасць. Тым больш — не глупства. Бог не кажа глупстваў нават у сне. * * * Усё, што ўсведамляе сябе, — смяротнае. Несмяротнае толькі тое, што сябе не ўсведамляе. Калі нават існуе яно ўсяго імгненне. * * * Уменне жыць — ва ўменні радавацца жыццю. Больш ні ў чым. * * * Усміхайся! Гэта раздражняе. * * * У Джона Фаулза: «Скептычная, але ўтульная ангельская душа — іронія напалам з умоўнасцямі». Як бы да ўмоўнасцяў дадаць іроніі няўтульнай беларускай душы? * * * З літаратурнай крытыкі савецкіх часоў: «Адна з задач мастацтва — высвеціць патаемнае ў чалавеку…» І высвечвалі, які homo sovetikus патаемна перадавы патрыёт, грамадзянін, сямейнік… Патаемнае ў чалавеку — брыдкае. Гэта найперш ягоныя патаемныя страсці. Комплексы. Хто стане хаваць прыгожае?.. Мала хто пакапаўся ў патаемным гэтак, як Дастаеўскі. Страсці кахання, сумлення, веры… А Зігмунд Фрэйд даводзіў, што патаемнае ў Дастаеўскім зусім іншае. Ён сцвярджаў, напрыклад, што страсць да гульні ў Дастаеўскім разам з везвыніковай барацьбой за тое, каб пазбавіцца ад яе, гэта працяг ягоных мастурбацый, непазбытая цяга да ананізму. У самога Фрэйда, мяркуючы па ўсім, прыблізна гэткія ж патаемнасці. А дзе ў Дастаеўскага пра «непазбытую цягу»? Нават у «Запісках з падполля», рэчы самай патаемнай, пра гэта няма. А было толькі, як можна здагадацца, у лістах да віцебскага гімназіста Уладзіміра Стукаліча. Тым жа гімназістам, па настойлівых патрабаваннях Дастаеўскага, спаленых. Патаемнае ў чалавеку — гэта тое, што пасля яго — попел, прах, зямля. Толькі гэта. * * * Найцяжэй прывыкнуць да чалавечай разнастайнасці. Адсюль: інакшых не павінна быць! * * * Чаму самога хамелеона ніхто не папікае тым, што ён хамелеон, а чалавека з гэткімі якасцямі папікаюць, хоць чалавек з гэткімі якасцямі жыве гэтак жа натуральна, як і хамелеон?.. * * * Літоўцы ў парку Грутас пад Друскенікамі музей зрабілі, сцягнуўшы ў лес пры беразе возера ўсіх бронзавах леніных, сталіных ды іншых правадыроў, колькі ў Літве іх знайшлося. Бібліятэку з экспанатамі сталінскіх часоў і творамі правадыроў змайстравалі, і ў бібліятэцы той (на сцяне на чырвоных шыльдачках) дзве цытаты з Леніна (пад ягонымі партрэтамі): «Запомните. На Россию мне наплевать, ибо я большевик!» «Будьте образцово беспощадны! Расстреливать никого не спрашивая и не допуская идиотской волокиты!» Такі вось «лучший сын России», як пісаў пра яго… ды ці мала хто і што пісаў. У тым ліку і я ў паэме «Вера»: «Ёсць вера веры, гэта вера — Ленін». Радкі з паэмы лёгка выкінуць. Нешта ці некага выкінуць з сябе куды як цяжэй. * * * Я сябраваў з Аляксандрам Кішчанкам, бліскучым мастаком. Пад скон жыцця (не ведаючы і не мяркуючы, канечне, што пад скон) ён стварыў неймаверных памераў габелен з выявамі найвыбітных прадстаўнікоў чалавецтва, назваўшы яго «Габелен веку». Як назіральнік працэсу, я захапляўся і якасцю, і маштабнасцю працы. Калі габелен быў амаль завершаны, партрэты геніяў і герояў размешчаныя ад верху да нізу, у самым версе засталося месца, дзе, як вяршыня ўсяго, павінна была з’явіцца выява Бога. Кішчанка спытаў, хто там, побач з Богам, павінен, па-мойму, быць? Пытанне не здалося мне дзіўным, мы размаўлялі і не на такія тэмы. Але як я ні спрабаваў, гэтак і не здолеў уявіць, хто ж з людзей – хай сабе нават выключна ў фантазіях аўтара мастацкага твора – можа суседнічаць з Госпадам? Не ведаў я, хто там, у самым версе на габелене павінен быць… На прэзентацыі свайго ўнікальнага твора мастак Аляксандр Кішчанка паказваў прэзідэнту Аляксандру Лукашэнку, дзе той, як найвыбітны прадстаўнік чалавецтва, у дадзены момант знаходзіцца: у самым версе «Габелену веку». Побач з Госпадам. Нават трошкі вышэй. І гэта зрабіў сапраўдны мастак. Настолькі сапраўдны, што можна было б меркаваць, што партрэт Лукашэнкі, размешчаны на габелене вышэй за выяву Бога, – гэта выклік. Вытанчаная дэманстрацыя супроцьстаяння мастака і ўлады, творчая знаходка, прыхаваная форма непрыхаванага здзеку. Так можна было б меркаваць, калі б яно было так… * * * Калі ў грамадстве ёсць супрацьстаянне мастака і ўлады, значыць, грамадства не свабоднае. Таму што свабодзе мастак не замінае. Свабода з мастаком не змагаецца. * * * Неяк Аляксандр Кішчанка, у якога, апроч таленту мастака, быў яшчэ і талент апавядальніка, распавёў пра сваё жыццё-быццё ў Кіеве ў адным жытле з Сяргеем Параджанавым. Параджанаў, як усялякі паўднёвы чалавек, выдаваў сябе за тонкага знаўцу ўсіх на свеце напояў. І аднойчы прывёз гляк віна з Грузіі, сказаўшы, што ні Кішчанка, ні хто-небудзь іншы ў Кіеве такога боскага пітва не смакаваў, таму сёння ён ладзіць вечарыну, каб хоць сябры сапраўднага віна паспрабавалі і да скону за тое яму, Параджанаву, былі ўдзячныя. З тым і пайшоў кінарэжысёр Параджанаў на кінастудыю, а мастак Кішчанка, пакуль Параджанаў працаваў і збіраў гасцей, пабегаў па крамах, накупіў процьму рознай брыдоты, якая ў той час называлася віном, зліў усё ў адзін тазік, дадаў цукру, мёду, спецый, нагрэў гэты жудасны кактэйль на агні, астудзіў і напоўніў ім гляк, перад тым разліўшы віно, якое ў гляку было, у пляшкі з-пад брыдоты. Вечарам з’явіўся Параджанаў з гасцямі, пачаў з гляка наліваць, разам з усімі піць, смакаваць, пытацца: «Ну як?..» – і ўсе вочы закочвалі: «О, боскае віно!..» – а калі тое «боскае» скончылася і Кішчанка з пляшак з-пад брыдоты стаў наліваць сапраўднае віно, дык усе госці (і першы Параджанаў) сказалі: «Якое г…» Такія ўсе мы самелье – і так «разбіраемся» не толькі ў вінах. * * * У Міхася Стральцова ў вершы «Глухата» два апошнія радкі: Нянавісці да сябе Праз сцяну не пачую. Калі глухата, дык, канечне ж, не пачую. Але ці не дакладней было б — не па слыху, а па руху, па сэнсе — не адчую? І нават не ў будучым часе, а ў цяперашнім: «Нянавісці да сябе праз сцяну не адчуваю». Не столькі праз нейкую сцяну рэальную, колькі праз тую, якая ў табе самім. Зрэшты, пра што пытаюся?.. Стральцоў сам напісаў радок, які быў мне некалі рухам паказаны: І не даецца сэнс, нібы руцэ паветра. І ён хапаў тое паветра, хапаў… Не ўхапіўшы, сагнуў локаць правай рукі — і зверху на яго далонь рукі левай: «Во!» * * * З Піменам Панчанкам на пісьменніцкім з’ездзе стаялі на лесвічнай пляцоўцы і курылі. У зале пляскалі ў далоні, тупалі нагамі, свісталі, зганялі з трыбуны прамоўцаў. Пімен Емельянавіч дакурыў цыгарку, кінуў акурак у сметнік і сказаў: «Трыццаць гадоў назад тупалі мацней». * * * Міхась Стральцоў задаваў, здаралася, зусім нечаканыя пытанні. Ну, да прыкладу: «Калі ты паэт, дак скажы, што такое кондак?..» Пра кондак ніхто (у тым ліку я) нічога не ведаў. Але я дазнаўся з энцыклапедыі, што гэта такое, і калі ў бары Дома літаратара Міхась Лявонавіч запытаўся пра той кондак у Міколы Федзюковіча, я за таго адказаў. «Кондак — жанр візантыйскай царкоўнай паэзіі, назва якога паходзіць, магчыма, ад грэцкага kontakion, што значыць кароткі, але больш верагодна — ад цюркскага kondgar, што можна перакласці як настаўленне на шлях ісціны». (З энцыклапедыі). Прыкладна так, як напісана ў энцыклапедыі, я і сказаў. Уразіў мой энцыклапедычны адказ не столькі Стральцова, які ўхвальна кіўнуў: «Малайчына, што прачытаў, паэту трэба ведаць прафесію», — колькі Міколу. Ён хадзіў ад стала да стала і ўсім прапаноўваў наліць і выпіць за мяне, стоячы, бо такіх разумных, як я, ён не сустракаў і ўжо наўрад ці сустрэне, хоць сам скончыў літаратурны інстытут. Аляксей Дудараў, з якім мы тады вельмі блізка сябравалі, амаль заўсёды і паўсюль бывалі разам, выпіць за мяне згадзіўся, але ўставаць, седзячы з Жэняй Янішчыц, не захацеў, спытаўшы: «А з чаго ты ўзяў, што Някляеў такі разумны?» Мікола пачаў тлумачыць яму, чаму: «Бо Някляеў ведае… ведае… бо ведае… бо…» — ніяк не мог ён, нахадзіўшыся ад стала да стала, успомніць, чаму я разумны, а Дудараў усё чакаў, не ўставаў, шклянка ўсё не налівалася, і Мікола скончыў знясілена: «Бо ты кондак!..» «Не энцыклапедычна, але лагічна», — пачуўшы гэта і ціха засмяяўшыся, сказаў Стральцоў. * * * «О, таямніца кніг, скажы, з якіх людскіх глыбінь ты цуды здабывала? Твой зачынальнік слоў не знаў і мала свет разумеў, не меў матык і сох, маўчаў, як сом, пакуль бяда не ўзяла за шчэлепы яго і на пясок не кінула, пакуль сярод начы яго душы нямой, сканаць гатовай, не загадала: — Дыхай, плач, крычы, нябыт цяжкі пазбудзь не рыб’яй мовай». Куляшоў… Калі развітваліся, над труной вар’яцеў лютаўскі вецер, і снег ляцеў стужкамі, уверх, уніз і ў бакі, і стужкі скручваліся адна з адною ў трубачкі, жорсткія, як драцяныя, на якія чапляюць папяровыя кветкі. Калі развітваліся, чорна-чырвоная стужка ў некага зляцела, яе перакідвала ветрам ад магілы да магілы — і ніхто яе не падымаў. З дэталяў чамусьці рэзка запомнілася менавіта гэтая беспрытульная чырвона-чорная стужка жалобы. * * * Паэзія — што? Паэзія — дзе? Паэзія ўсё. Паэзія скрозь. Звыклае пытанне — звыклы адказ. Банальны і разам з тым — агульнымі намаганнямі геніяў і звычайна смяротнага люду — узведзены ў ступень ісціны. Аднак любая ісціна — рэч рухомая. Хоць бы таму, што мае ступені разумення. Сорак тысяч літаратурных кансультантаў скажуць вам: паэзія — у зямлі, у вадзе, у паветры. Разліта ўсюды. Трэба толькі бачыць. Ісціна. Толькі нідзе паэзія не разліта. Калі яна ў вадзе, то вада тая ў глыбіні глыбінь. На паверхні ж — прывід, міраж. Фантастычнае відовішча, якое бачыш, але паміраеш ад смагі. Смага — не прага піць, а прага жыць. Напіцца можна і атручанай вады. Але ж ідзеш, караскаешся, паўзеш да чыстай. Да той, якая цябе ўратуе. Тая вада — святая. Паэзія — прага перажыць. Здольнасць нанава пражыць тое, што пражываецца толькі аднойчы. Намаганне прабіцца, прагрызціся, прарвацца на першароднасці думкі, пачуцця… Як да вады, да той святой, што цябе ўратуе. Пры адсутнасці смагі і адсутнасці пражывання ствараем міражы і наталяемся міражамі. * * * Ёсць вершы з сакрэтамі — і ёсць з таямніцамі. Сакрэт разгадаў — і ўсё, верш назаўсёды скончыўся. Таямніцу ж не разгадаць. Да прыкладу, таямніцу Багдановіча: «Ў краіне светлай, дзе я ўміраю, у белым доме ля сіняй бухты…» Альбо таямніцу Бараташвілі ў перакладзе Пастэрнака: «Этот синий-синий иней мглы над именем моим». * * * Ганна Ахматава ў размове з Усеваладам Івановым: «Я была в великой славе, испытала величайшее бесславие и убедилась, что в сущности это одно и то же». Хто не пражываў такое, ніколі ў такое не паверыць. Але гэта праўда. * * * Выступаючы ў Менску на ІІІ пленуме праўлення Саюза савецкіх пісьменнікаў (1936 г.), Барыс Пастарнак сказаў: «В течение некоторого времени я буду пи­сать плохо с прежней точки зрения, вплоть до того момента, пока не свыкнусь с новизной тем и положений, которых хочу коснуться». З чаго раптам ён пастанавіў пісаць кепска «вплоть до того момента, пока...» Зразумець гэта немагчыма, калі не ведаць, чаго Пастарнак баіцца. За два месяцы да пленума ў газеце «Известия» былі надрукаваныя два ягоныя вершы («Я понял: все живо…» і «Мне по душе строптивый норов…»), якія не спадабаліся нікому: ні літаратарам (Ю. Тынянаў, як сведчыць К. Чукоўскі, сказаў у звязку з гэтай публікацыяй: «Пастернак опустошен и пишет черт знает какую ерунду»), ні ўладзе, якая палічыла згадванне ў гэтых вершах імёнаў Леніна і Сталіна («И смех у завалин, И мысль от сохи, И Ленин, и Сталин, И эти стихи») здзеклівымі. Вось Пастарнак і спрабуе патлумачыць гэта тым, што стаў пісаць (і будзе пісаць яшчэ нейкі час) кепска, і пра тыя два свае вершы кажа амаль што словамі Тынянава, нібы Чукоўскі яму (што магло быць) іх пераказаў: «Два таких стихотворения я напечатал в январском номере “Известий”, они написаны сгоряча, черт знает как…» Праз 20 гадоў, калі Сталіна ўжо не стане, Пастарнак напіша, што ў вершы «Мне по душе строптивый норов...» ён меў на ўвазе Сталіна і сябе: «Но кто ж он? На какой арене / Стяжал он поздний опыт свой? / С кем протекли его боренья? / С самим собой, с самим собой». І скажа, што гэта была «искренняя, одна из сильнейших (последняя в тот период) попытка жить думами времени и ему в тон». Гэта ўжо спроба апраўдання не перад некім (Тынянавым ці Сталіным), а перад самім сабой. Маючы свой досвед (дзякуй Богу, без пагрозы расстрэлу) у памкненнях «жыць думамі часу і яму ў тон», магу сказаць, што спробы такія безвыніковыя. Ні іншых (Тынянава ці Чукоўскага), ні самога сябе імі не падманеш. * * * Творчасць – гэта больш чым жывапіс, музыка, паэзія. Яна – практыкаванні ў свабодзе. * * * Ён любіць рух, жэст, дэталь. Ягоныя вершы — строгая графіка. Экспрэсіі, пры якой праявы пачуцця вулканічныя, амаль бескантрольныя, воля даецца зрэдку: Там, дзе ў лузе з любай Мёд пілі пчаліны, закусілі губы да крыві каліны. Амаль заўсёды на першым плане ў яго зрокавы вобраз — аб’ёмны, шматпланавы. Таму для стварэння верша яму бывае дастаткова аднаго радка: «На голас Блока выпаўзла змяя». З ім не бывае пустых сустрэч. Бадай што прымаўкай стала знакамітае ягонае хочаш, я табе скажу… Ён прамаўляе гэта без пытальніка. — Хочаш я табе скажу: у Паўла Васільева ёсць радкі, якія мала каму сніліся… — І, прыжмурыўшыся, прачытае: «Так идет, что соловьи чумеют. Так идет, что облака стоят». Памаўчыць пасля, а ў паўзе ягонай — здзіўленне і радасць: як хораша, што ёсць яны, гэтыя радкі!.. Бо магло не быць. Ён ганарыцца тым, што ў свеце існуе паэзія. Бо паэт. Бо Анатоль Вялюгін. Бо адмірал, як называе яго Барадулін. * * * «Ядлоўцавы куст» Стральцова. Верш «На адпачынку». Памылка: «Шаленства у вачах. Імчыць суды штосілы». Выпраўлена ў выбраным: «Імчыць туды штосілы». Шкада памылкі. * * * І яшчэ пра памылкі і суды… Ю. Сцяпанаў у прадмове да 2-га выдання «Слоўніка рускай культуры» ўкладвае верш Лермантава «Хмаркі нябесныя…» ў вусны хлапчука «год 14 з хрыплым голасам і кулакамі для бойкі», які сядзіць «на зоне», на Поўначы ў калоніі для непаўналетніх, і які, чытаючы верш на памяць, у радку: «Кто же вас гонит: судьбы ли решение?» — слова «судьба» замяняе на слова «суд»: «…суда ли решение?» — і таварышы ягоныя, паслухаўшы верш, які ён прачытаў без аніякай інтанацыі («але больш пранізлівай інтанацыі, чым гэтая ніякая, — заўважае Сцяпанаў, — я не чуў») доўга маўчаць, і аказваецца, што, зробленая ў адпаведным месцы ў адпаведны час, памылка можа высвяціць у тэксце гэткія глыбіні, пра якія ніхто і не думаў. * * * Старацца казаць праўду, старацца пісаць праўду… А як бы гэта і казаць, і пісаць праўду, не стараючыся?.. * * * Факт невідавочны з прычыны ягонай абсалютнай відавочнасці. * * * У палітыка Пятра Краўчанкі адна з найбагатых у Менску хатніх бібліятэк — і гэта не дзіва. Ён здаўна сябруе з літаратарамі, блізкі быў з Максімам Лужаніным, Барысам Сачанкам — зацятымі бібліяманамі. Краўчанка — чалавек не рэзкіх рухаў, якраз такі, у якога павінна быць прыстойная бібліятэка. Ён з людзей, якіх можна дапускаць да ўлады хоць бы таму, што яны, валадарачы, нічога не паламаюць. Шыкоўная хатняя бібліятэка палітыка Андрэя Клімава здзіўляе. Ні з якімі літаратарамі Клімаў не сябраваў і сябраваць не збіраецца. Ён чалавек рухаў рэзкіх, у доме якога не было б нечаканым што заўгодна ўбачыць, арсенал ці тэрарыум, але не бібліятэку. Хоць ён і сам піша… «Калі я зазіраю ў самога сябе, у найцёмныя свае глыбіні, і бачу ў іх сябе самога такім, які я ёсць, то ўсе астатнія людзі, якімі б яны ні былі, здаюцца мне анёламі…» Гэта ён не напісаў, сказаў мне ў размове, толькі-толькі выйшаўшы з турмы, куды ўпяклі яго далёка не анёлы — і дзе не анёлы дапякалі. Я не ведаю, ці можна Клімава дапускаць да ўлады, дзе ён можа cтаць небяспечным і для сябе, і для іншых… Але я ведаю, што людзей, здольных некаму прызнацца ў тым, у чым сабе самому прызнацца страшна, не шмат на белым свеце. Тут мала мець сілу, характар… Душа ў такіх людзях не тое, што ў іншых — пустое, і гэтага дастаткова, каб варта было знацца з імі, калі б нават не было ў іх нічога болей. А ў Клімава ёсць яшчэ бібліятэка. * * * На чарговай раздачы падачак улады сваю падачку займеў нібыта журналіст, а насамрэч прафесійны сексот, які глумліва здзекваўся над Васілём Быкавым, Алесем Адамовічам, над найлепшымі сынамі Беларусі, што тытанічна намагаліся ўзрадзіць дух нацыі. І які трэба мець цынізм, каб гэтую падачку, выданую ўладай сексоту, назваць прэміяй «За духоўнае адраджэнне». * * * Крымскія школы пераводзяцца на ўкраінскую мову. Пра гэта — па ўсіх расейскіх інфармацыйных каналах, і паралельна з гэтым — пра Севастопаль, Крым і валюнтарыста Хрушчова… Хрушчоў працаваў на Украіне ў Юзаўцы (Данецку), Харкаве, Кіеве… У Кіеве я спытаўся ў функцыянера з ведамства культуры, які за манументальнае мастацтва адказваў: «Чаму помнік Мікіту Сяргеевічу ні ў адным з украінскіх гарадоў не стаіць?..» Той здзівіўся: «А за што? Ён жа маскаль, камуняка…» Такая во хахляцкая няўдзячнасць... Расея колькі войнаў за Крым праваявала, насмерць з туркамі білася, а Хрушчоў падпісаў паперу — і калі ласка: вось вам, друзі, Крым. Далучаю… Да Беларусі, між іншым, таксама што-кольвечы магло далучыцца. Па байках, якія чуў я ў Маскве, Сталін напрыканцы вайны меў намер далучыць Кёнісберг да БССР, каб пазбегнуць памежнай пярэрвы ў камунікацыях — і наогул з эканамічнай мэтазгоднасці. Але ў такім разе трэба было пакідаць за Беларуссю і Беласточчыну. Таму ўмяшаўся ў сталінскія намеры паляк Ракасоўскі, які ўгаварыў пайсці разам з ім да Сталіна маршала Жукава: «По нашему мнению, товарищ Сталин, земля Пруссии, политая кровью русских солдат, должна быть только русской землей — и никакой другой». Такая во пшэцкая сквапнасць... Калі ўявіць (каб палякам моташна стала), што Ракасоўскі Сталіна з беларусамі не абдурыў і Беларусь — марская дзяржава, ці паўстаў бы сёння ў Менску помнік правадыру? Ну, хоць бы там, дзе ён некалі ўжо стаяў: на Кастрычніцкай плошчы (колішняй плошчы імя Сталіна) — задам да Палаца Рэспублікі і перадам да рэзідэнцыі Лукашэнкі… Адным з аўтараў помніка (колішняга) таварышу Сталіну быў скульптар Заір Азгур. Неяк у майстэрні ягонай, забітай ленінамі, сталінамі і менш буйнымі правадырамі, крытык Рыгор Бярозкін, які паадпачываў у сталінскіх лагерах і да вайны, і пасля яе, на Азгура, што называецца, наехаў. Якраз за тое, што той рабіў сталінскі помнік. «Кінь ты, Грыша, — адмахваўся Азгур. — Сталіна іншыя рабілі, я толькі гузікі на ім ляпіў». Такая во габрэйская хітрасць... «Сталінскі гузік!» — называў нейкі час Рыгор Саламонавіч Заіра Ісакавіча. Байку ж пра тое, чаму і як з маскальскага Крым хахляцкім стаў, пачуў я ад украінскага літаратара, якога часова (і выключна за высокамастацкія заслугі, як раней яно і ў нас бывала) запісалі ў дыпламаты. І даводзіў ён мне ў Варшаве, што маскалі наўмысна (дзеля глыбіннай гістарычнай канспірацыі) брэшуць і брэшуць, нібыта Крым быў далучаны да Украіны праз дурноту Хрушчова, праз нейкія хахляцкія ягоныя (якіх быць не магло!) сімпатыі і сувязі, і што наогул падараваная была Крымская паўвыспа ў імя братэрства савецкіх народаў ледзьве не па п’янцы. А насамрэч, у чым дасюль, маўляў, маскалям сорамна прызнацца, Крым быў закладзены пад каштоўныя савецкія паперы, якія толькі пад гэтую гарантыю на Захадзе, найперш у Амерыцы, і купляліся. У 1960 годзе настаў час абменьваць паперы на рэальныя грошы ды яшчэ сплочваць працэнты. Ні першае, ні другое, зразумела, нават не мелася на ўвазе, калі паперы выпускаліся. Але пазыка ёсць пазыка, а пад ёю — Крым. Вось тады і прыдумалі перадаць паўвыспу Украіне, на ўсялякі выпадак. Калі абыдзецца, дык абыдзецца, а калі не, дык Украіна — самастойная дзяржава з прадстаўніцтвам у ААН, і яна вам нічога не вінная. Такое во яно ўсё, разам узятае... З аднаго боку — абы-што. З другога боку, гісторыя — не тое, што было, а тое, што пра гэта набаяна, напісана, злеплена... Сталінскі гузік. * * * З Аляксандрам Лукашэнкам (дырэктарам саўгаса) і Зянонам Пазняком (навукоўцам) я пазнаёміўся ў розны час, але ў адным месцы: на студыі тэлебачання. З Пазняком — на праграме пра захаванне старога Мінска (пры будаўніцтве метро), з Лукашэнкам — на праграме пра наступствы Чарнобыля. Мяркую, менавіта на тэлебачанні пазнаёміліся мы не столькі таму, што я там працаваў, колькі праз тое, што Пазьняк і Лукашэнка ўжо тады былі публічнымі асобамі — і шукалі публічнасці. У праграме з удзелам Пазняка бралі ўдзел людзі казённыя (з гарвыканкама, саўміна), якія, як ні намагаўся я выправіць сітуацыю, Пазняку амаль нічога не далі сказаць. І ён, адсунуўшы мікрафон, замаўчаў дэманстратыўна… У праграме з удзелам Лукашэнкі таксама бралі ўдзел казённыя людзі (з Саўміна, з Акадэміі навук), якім, як ні намагаўся я выправіць сітуацыю, Лукашэнка амаль нічога не даў сказаць. Захапіўшы мікрафон, ён гаварыў і гаварыў несупынна… Пасля праграмы пра наступствы Чарнобыля старшыня Дзяржтэлерадыё Ге­надзь Бураўкін сказаў мне: «Глядзі, каб гэтага (ненарматыўная лексіка) ані ў якой праграме болей не было, ён усё тэлебачанне замудазвоніць…» Неяк я напомніў пра тое Бураўкіну — ён запярэчыў: «Нешта ты блытаеш, не казаў я такога». Магчыма, блытаю: не ён казаў… Але ж нехта казаў… І не магу ўспомніць: хто гэта ўжо тады быў такі прадбачлівы? * * * Зянон Пазняк, які ў пачатку 90-х гадоў патрабаваў вярнуць Беларусі Вільню і Смаленск, з канца 90-х сядзіць у Варшаве, дзе ў Сейме патрабуюць вярнуць Польшчы ўсходнія крэсы — Заходнюю Беларусь… * * * Карпаратыўнасць — вось з’ява насамрэч інтэрнацыянальная. Амаль праз дваццаць гадоў пасля ядзернага выбуху ў Чарнобылі высокапастаўлены чыноўнік з МАГАТЭ даводзіць, што Чарнобыль не тое што не найвялікшая тэхнагенная катастрофа ХХ стагоддзя, а наогул ніякая не трагедыя. Так, драбяза, якая, калі не на карысць пайшла, дык ва ўсякім разе не ў шкоду… У здатнай да ўсяго прызвычайвацца чалавечай свядомасці Чарнобыль усё больш пераўтвараецца ў нейкі сімвал, вобраз, метафару. Але рэальны Чарнобыль — гэта ўсё ж ядзерны выбух, выкід у жывое асяроддзе радыёактыўных элементаў, уздзеянне якіх вядзе да фізічнай і псіхічнай паразы людзей. У гэтым сваім уздзеянні Чарнобыль не можа сам скончыцца, неяк там суцішыцца і супакоіцца, ад яго можна абараніцца толькі наступам найноўшых тэхналогій, а калі іх няма, а іх няма, бо нямашака на іх сродкаў, грошай, дык спосаб абароны застаецца адзін — адступленне... Што і робіцца, каб заманіць ворага як мага глыбей на сваю тэрыторыю. Гэта традыцыйная наша стратэгія, у выніку якой толькі ў адной сям’і маіх блізкіх знаёмых, Анатоля і Наталлі, сталася так, што чарнобыльскую пухліну знайшлі спачатку ў малодшага сына, а пасля ў старэйшай дачкі. Пухліны выразалі, а дзяцей прызначылі ў інваліды. І пры гэтым на дзяржаўным узроўні (ва ўнісон з чыноўнікамі з МАГАТЭ) не саромеюцца даводзіць, нібы Чарнобыль, як той чорт, не такі ўжо страшны, як яго малююць, а асобным людзям радыяцыя можа пайсці нават на карысць. Ну, відаць, маецца на ўвазе тое, што ўсе беларусы — людзі нейкія асобна-асаблівыя. Так ёсць — і не магло, і не можа быць іначай у Беларусі, якая наследуе дзяржаўныя традыцыі той краіны, у якой машыны, зброя, наогул любое жалеза мела свой кошт, сваю цану, і толькі чалавечае жыццё не каштавала нічога. Ну, загіне дзесяць, дваццаць, трыццаць мільёнаў, бабы, як Сталін казаў, новых народзяць. У траўні 86-га года, калі я прыехаў у Чарнобыль, там тварыўся суцэльны бардак: усё нібыта ахоўвалася — і не было ніякай аховы, можна было залезці хоць у сам рэактар. Яшчэ нават не пазбіраныя былі, выбухам выкінутыя з рэактара, кавалкі графітавых стрыжняў, — і ўбачыў я не жалезных робатаў, а жывых людзей, апранутых у халаты хімабароны (нібыта супрацьрадыяцыйныя) маладых салдацікаў, смертнікаў, якія звычайнымі шчыпцамі з падоўжанымі ручкамі тыя графітавыя кавалкі збіралі. Яны збіралі сваю смерць, але не разумелі, што рабілі, а тыя, хто разумеў і пасылаў іх на гэта, — разумелі, пасылалі і маўчалі. Маўчалі доўга, а калі ўжо вымушаны былі нешта казаць, дык казанка тая ў вуснах самага галоснага кіраўніка дзяржавы Гарбачова скіравалася да захаду, да перапалоханых немцаў, французаў, бельгійцаў, але не да сваіх. Убачыўшы ўвесь гэты жах, я спытаўся ў акадэміка Веліхава, які кіраваў тады (разам з акадэмікам Легасавым) ўсімі і ўсім у Чарнобылі: ну як, скажыце, такое можа быць?!. І ён даволі доўга тлумачыў мне сутнасць закону вялікіх лічбаў... Пасля тлумачэнняў я сказаў яму, што зразумеў-такі сутнасць гэтага складанага закону: бабы новых народзяць. Пазней, ужо пад восень, я паехаў у Чарнобыль з кінагрупай, і мы знялі там фільм, у якім цэнзары з Міністэрства сярэдняга машынабудавання — назву ж якую прыдумалі для атамнай прамысловасці! — пакінулі толькі тое, што сведчыла пра гераізм і патрыятызм (што, безумоўна, было), але без аніякіх салдацікаў са шчыпцамі... Перад гэтым былі знішчаныя стужкі, знятыя групай, у якую ўваходзіў мой сябар Анатоль Ярась — ён памёр ад раку. Наш фільм ніякавата было глядзець, але і нічога ўжо нельга было ў ім выправіць, адзнятыя матэрыялы ў нас пазабіралі. Тады з іншай творчай групай я сабраўся ў Маскву, каб зрабіць тэлепраграму з акадэмікам Легасавым, але, пакуль мы збіраліся, ён скончыў жыццё самагубствам, павесіўся. Нехта казаў, што менавіта праз тое, што сталася ў Чарнобылі (Легасаў быў адным з праектантаў рэактара), нехта называў іншыя прычыны… Знялі мы ўрэшце тэлеінтэрв’ю з акадэмікам Веліхавым, які, усяляк зацямняючы сутнасць праблемы, усё стараўся пераскочыць на высакалобую балбатню… Але ўсё ж на некаторыя пытанні быў змушаны адказаць наўпрост. Я спытаў: «Калі б нават не ў 30-кіламетровай зоне, а ў 100-кіламетровай аддаленасці ад яе, дзе-небудзь на Магілёўшчыне ці Гомельшчыне жыў нехта з вашай сям’і, што б вы зрабілі?..» — і ён, пакруціўшыся трохі вакол рознаўзроўневых дозаў радыяцыі, усё ж адказаў: «Вывез бы, бо жыць там нельга. Калі, вядома, жыць, а не паміраць…» А мы вось, хто не памёр, жывём… І карумпаваныя чыноўнікі з МАГАТЭ ра­зам з нашымі дзяржаўнымі кіраўнікамі даводзяць, як і ад пачатку даводзілі, што Чарнобыль нам зусім не ў шкоду, калі не на карысць. * * * Інтэлігенцыя — не тая сіла, якая здольная справіцца з дыктатурай, тыраніяй; а тым больш не па сіле гэта інтэлігенцыі беларускай, пра якую народ нават не здагадваецца, што яна ў яго ёсць. * * * Скрозь даводзяць, што сёння ўсё вызначаецца грашыма. Нібыта ніколі раней нічога грашыма не вызначалася… Дый не грашыма — што яны самі па сабе? — а дачыненнем: чалавек і грошы, капейчына і годнасць. Вунь граф Леў Талстой і памешчык Афанасій Фет гуляюць у карты. За сталом, апроч іх, яшчэ двое… Вечар, гараць свечкі. На стале сумёт грошай. У памешчыка Фета падае пад стол пяцірублёвая асігнацыя. Каратканогі, пузаценькі памешчык Фет лезе па яе, паўзе, вытыркаючы азадак, ракам… Граф Талстой бярэ сторублёвую асігнацыю, падпальвае яе і падсвечвае памешчыку Фету. * * * Грошы – згуба для таленту, але ў вашага сына такі талент, што грошай у яго ніколі не будзе. * * * Як цяпер дзяржаўныя грошы дастаюцца тым, хто набліжаны да Лукашэнкі, гэтак раней яны даставаліся тым, хто быў набліжаны да Кебіча, прэм’ер-міністра. Прадаваць зброю, калійныя ўгнаенні, метал, купляць энерганосьбіты, бавоўну, тытунь, паперу абы-каму не давалі і не дадуць. Як і займацца фінансавымі аперацыямі, з паветра рабіць грошы на розніцы курсаў валюты... Апроч гэтых класічных спосабаў пераводу дзяржаўнага капіталу ў прыватны, ёсць яшчэ і спосабы экзатычныя. Яны таксама магчымыя толькі пры асабістых кантактах бізнэсу і ўлады. Вось праект «бізнэс-улада», які быў рэалізаваны ў пачатку 90-х. Адзін бізнэсовец, які зараз шчасліва знаходзіцца за мяжой, і адзін прадстаўнік улады, які зараз шчасліва знаходзіцца ў адстаўцы і займаецца бізнэсам, дамаўляюцца пра тое, што яны знойдуць у Беларусі золата, якога так не хапае для шчаслівай будучыні народа і краіны. Што ж, дамоўлена, дык зроблена. З далёкай сібірскай рэчкі Залацінкі прыганяецца вагон залатаноснай пароды, якая высыпаецца ў кар’ер пад Мікашэвічамі. Гатова, золата ў Беларусі ёсць, а для недаверлівых, калі ласка, аналіз залатаноснай пароды з Мікашэвіцкага радовішча. Дзе ж яшчэ быць золату, як не побач з гранітам. Цяпер застаецца ўсяго нічога: выдзеліць пару мільёнаў долараў дзяржаўнага крэдыту для таго бізнэсоўца, які знайшоў тое залатое радовішча, каб ён пачаў ягоную прамысловую распрацоўку. Ну, і выдзелілі, і падзялілі... А будуць яшчэ казаць, што ў беларусаў слабаватая прадпрымальніцкая жылка. * * * Дзіўна чытаць паслясавецкаму чалавеку: «Не сам па сабе капіталізм прывядзе да роўнасці людзей і дабрабыту, а мараль, адпаведная расквітнеламу капіталізму». Здаецца, аўтар пераблытаў словы капіталізм і камунізм, а рэдактар памылку не выправіў. Але няма памылкі, бо аўтар (іспанец Раміра дэ Маэсту) — капіталіст. Філосаф, які сфармуляваў тэзу: «Укладанне грошай — праблема этычная». * * * Сярод пачынальнікаў цэнтральнаеўрапейскіх нацый было многа літаратараў. І Беларусь стваралася літаратурай, узнікаючы ў ёй як тэма, фабула, сюжэт. Адзін з доказаў таму — Вацлаў Ластоўскі. Тое, што зроблена Ластоўскім, у небеларускім часе замглілася, а пасля выплыла з імглы, як нязнаная навіна. Тэкстамі, якія не кожнаму напісаць. Яны быццам бы простыя, аднак глыбінна простыя — такая проза Быкава. І ў Ластоўскага гэта найперш вершы ў прозе. «На грудзе, акружаным глыбокаю вадой, я горад збудаваў. Змацаваў яго дубоваю сцяной, байнiцамi, на зводах мост уздоймны палажыў. У клецi звёз усякага дабра, — калi б на грод лягла аблога… I вояў здрадных, лжывых я разлiчыў, каб з вернаю дружынай толькi дзялiць мой белы й чорны дзень… I от нахлынуў вораг многi. Ударыў я у звон трывожны. Дзынеў патужна цяжкi спiж… Аднак на клiк мой зоўны нiхто ка мне не паспяшыў: У горадзе маiм — такiм мацоўным — адзiн я быў!..» У чым гэта саступае сённяшнім вершаказам, версэтам?.. Ні ў чым. Яно і не можа саступаць хоць бы таму, што было раней. У пачатку. Ластоўскі, безумоўна, разумеў і тое, што ёсць насамрэч паэзія, калі напісаў: «Слязьмі душы, уздрыгамі душы — пішы!..» * * * Непадалёку ад чыгуначнага вакзала ў Мінску, на рагу вуліц Ленінградскай і Свярдлова (некалі Каломенскай), стаіць бронзавы хлапчына. Франтаваты, фацэтны: з кудзеркамі пад брылём кепкі, з расшпіленым верхнім гузікам кашулі пад караценькай куртачкай, пры фарсістым гальштуку… Стоячы ўзбоч ходніка і хітравата прыкошваючыся, ён працягвае руку, нібы нешта ці то прапануе, ці то просіць — і ў пальцах ягоных часцяком дыміць цыгарка: прахожыя, дурэючы, частуюць. Мінаючы яго па дарозе з вакзала дахаты, я і да просьбаў, і да прапановаў ягоных быў абыякавы, пакуль Леанід Дранько-Майсюк не прыдумаў, што хлапчына гэты — Ваця Браніславец. А ў скверыку за ім, гнуткая і плаўная, бронзавая на бронзавай лаўцы, — Маня Ірмалевіч. У капялюшыку, трохі фрывольная, але што ж: часы змяніліся… Наўрад ці скульптар ці архітэктар, займаючыся гэтым куточкам гарадской прасторы, думалі пра тое, каб выявіць у бронзе герояў рамана Кузьмы Чорнага «Сястра». Хоць гэта якраз тут, каля вакзала, дзе была цырульня былога камісара Абрама Ватасона, які «паразумнеў, голячы разумныя твары», і пачынаецца дзея рамана. Побач з гэтым скверыкам, тады Каломенскім, у доме, дзе гаспадарыў Радзівон Цівунчык, які жыў «выключна па сваіх прыватных справах», казаў усім «ганарова дзякую» і даводзіў: «Мы ўсе павінны быць народныя людзі». Тут завязваўся вузел сюжэта, тут скрыжаванне, на якім сыходзіліся і разыходзіліся героі рамана — аднаго з найлепшых твораў беларускай прозы. Ён і ў сусветнай прозе далёка не горшы, проста не заняў (не лёс, не склалася) належнае яму месца. Янка Брыль назваў яго «месцамі геніяльным». Ну, калі месцамі, тады большымі, бо ў ім нават эпізадычныя (нават без імені) персанажы выпісаны, як характары. Вунь мужык на хутары з «тварам абветраным, няголеным», з валасамі, якія «густа шчацініліся да самага каўняра салдацкае сарочкі», у шапцы са скураным брылём, якую ён ніколі не здымае, сядзіць сабе, з поля прыйшоўшы і плуга нацягаўшыся, самакрутку курыць і разважае: «Яно вядома, што ніхто не можа ведаць, што напярод будзе. Кажуць, што ў сто год на зямлі з’яўляецца адзін чалавек, які ведае напярод, што на зямлі будзе. Дык іншы з іх сядзіць сабе рукі склаўшы ды глядзіць, як яно ўсё робіцца так, як ён прадбачыў, а іншы паглядзіць — дык жа яно нешта не так, як яму здавалася. От тут ён і пачынае арудаваць. Каб, канечне, было па ягоным… Можна сказаць, моцныя ёсць людзі на свеце…» Пакурыўшы і паразважаўшы гэтак, ён «паволі падлажыў недакурак пад падэшву бота на падлогу і раздушыў яго; пасля адышоўся да парога і плюнуў цераз парог у сенцы». Га?.. Ваця Браніславец жыў з пытаннем: «Я чужы ўсяму свету?!.» Недзе тут, каля вакзала, Маня Ірмалевіч развіталася з ім… У аддзеле ландшафтнай архітэктуры (пры Мінскім гарвыканкаме) мне назвалі імя скульптара (У. Жбанаў) і архітэктара (Б. Юрцін), якія працавалі ў былым Каломенскім, а цяпер Міхайлаўскім скверыку. На пытанне пра назвы скульптур адказалі: «Мужчына» і «Дама на лаве». Дык чаму б не даць ім імёны?.. І скверык, які, па сутнасці, назвы не мае, а Міхайлаўскім называецца толькі таму, што прылягае да Міхайлаўскага (?) завулка, не назваць скверыкам Сястры?.. У гонар Кузьмы Чорнага і ягонага бліскучага рамана. — Дзе спаткаемся, Ваця? — У скверыку Сястры. Пасядзім, пакурым, паразважаем… Моцныя, можна сказаць, ёсць людзі на свеце. * * * З прозы К. Чорнага (раман «Сястра»): — Жыў слаўна, а як жылося? — Клопату ў мяне болей, як мяне самой. — Веснавая зямля была ціхая, як музыка. — Яна хоча, каб дзіцё радзілася, а ён хоча пашыць сабе гарнітур з сіняга бастону... Так ні таго, ні другога і няма. — У радасных палях засумавала лета і паволі памерла, любячы жыццё і хочучы жыць. — Мы ўсе павінны быць народныя людзі. — Я жыву па сваіх прыватных справах. – Ядры яго дагары, пайшоў, як падмецены… – Шушамець аддзяліць ад зерня. * * * У першыя дні майго жыцця ў Варшаве раптам апанаваў мяне адчай. Я страціў разуменне ўсіх прычын, па якіх апынуўся за мяжой, якія, здавалася, да рэшты разумеў ад’язджаючы – і не было сіл на тое, каб паспрабаваць зноўку ўцяміць: як яно ўсё так сталася?.. Я не жадаў ні чуць нікога, ні бачыць, не хацеў ведаць ні таго, што пра мяне кажуць, ні казаць нешта, што пра іншых ведаў. Цяпер, па часе, я разумею, што псіхалагічны стан быў абумоўлены фізічным пачуваннем, тым, што я не ачомаўся ад інсульту, але тады душа, нутро маё знемагала – і пры чым тут інсультныя мазгі?.. Я не ведаў, куды сябе падзець. Мяне прадалі тыя, каго любіў. Значыць, трэба іх і ўсё з імі звязанае адкінуць, адпрэчыць. Забыць. Як не маё, як чужое. У адпакаёўцы маіх даўніх, яшчэ студэнцкіх сяброў, дзе мясціліся мы ўшасцёх з коткай і сабакам, не было ніякіх беларускіх кніг, апроч маёй кнігі «Выбранае», некалі сябрам маім надпісанай, і я пачаў перачытваць самога сябе, і ўпершыню прачытаў сябе самога, як некага іншага, чужога – і шпульнуў кнігу ў акно. Праз пяць хвілін мне здалося гэтага мала, я выйшаў на вуліцу, дзе каля дзіцячага шпіталя два мужыкі калупаліся ў зямлі, папрасіў у іх лапату, знайшоў метраў за трыста закінуты двор, выкапаў яму і пахаваў кнігу, прытаптаўшы зямлю... Так яна там, мусібыць, і ляжыць – непадалёку ад беларускай амбасады. Мне захацелася пахаваць мінулае – гэтак я ў ім усё ўзненавідзеў!.. Нічога і нікога пахаваць я не здолеў. Усё і ўсе ўва мне. Як тая, якую не перапісаць, закапаная кніга. * * * Калі я стаў старшынёй Саюза пісьменнікаў, застаючыся галоўным рэдактарам часопіса «Крыніца» і газеты «Літаратура і мастацтва», спачатку садралі шыльду над уваходам у рэдакцыю часопіса. Гэта ж трэба было ўночы ўстаць, перціся па горадзе з ломікам — рукамі цвікі з каменнай сцяны не вырваць. Можна было б падумаць, што зрабілі гэта бамжы, п’янтосы, каб на пляшку займець, шыльда была бронзавая, але неўзабаве садралі шыльду і на ўваходзе ў рэдакцыю газеты. Тая не бронзавая была і не адна вісела, разам з шыльдамі іншых рэдакцый, дык іх дэманстратыўна пакінулі... Значыць, не п’янтосы, тады хто? Не Лукашэнка ж Замяталіна з ломікам паслаў?.. І ўрэшце шыльду з дзвярэй майго кабінета ў Саюзе пісьменнікаў прынародна садраў адзін народны паэт, так што я, мусібыць, чэмпіён Саюза па садраных шыльдах. * * * За два гады тузаніны з Лукашэнкам і Замяталіным я вычарпаў ліміт трываласці. Па ад’ездзе ў Польшчу здалі нервы – і калі ў Варшаве пачаўся кангрэс міжнароднага РЕN-цэнтра, я з’явіўся на яго расхрыстаны… Які гэта пісьменніцкі кангрэс! Палітыкай ім статут не дазваляе займацца! Масоны! Пусціце мяне – я вам скажу, чым вы займаецеся!.. Не пусцілі... Карлас Шэрман не пусціў – каму там яшчэ было на мяне зважаць. «Ты зразумей, – бубніў ён мне, – зараз не час і не месца...» Даводзіў, што беларускі РЕN-цэнтр яшчэ не перарэгістраваны – і наўрад ці, калі я выступлю, перарэгіструецца. Я казаў яму на гэта, што ён стары і пудлівы ліс – і толькі пазней зразумеў, што прычына асцярожнасці Шэрмана была не адно ў перарэгістрацыі. Карлас не ведаў, чаго ад мяне чакаць, і няведання пабойваўся. Тады я на яго за гэта злаваў, а пасля быў удзячны яму, што ён прыгасіў ува мне жарсці, не даў выявіцца ў ролі спсіхаванага эмігранта. * * * Рэдактар «Gazety Wyborczaj» Адам Міхнік страшна раздражнёны першымі публікацыямі пра маё з’яўленне ў Варшаве ў газеце польскіх левых «Тrybuna», якіх і якую ён на дух не выносіць. Тым не менш паабяцаў падтрымку – і выклаў сваё асабістае меркаванне пра эміграцыю. Міхнік згадаў польскую эміграцыю пачатку васьмідзясятых гадоў. Тысячы людзей з’ехалі за мяжу. Нехта – ратуючыся, хтосьці – пратэстуючы супроць увядзення ў Польшчы ваеннага стану. Калі ўсё мінула і яны вярнуліся – ніхто іх, вядома, эміграцыяй не папракаў. І ўсё ж вісела над імі нявыказанае: «А што ж вы, курвы, там рабілі, калі мы тут за алей для дзяцей у крамах біліся ды ў вязніцах сядзелі?..» І ніхто з гэтай эміграцыйнай хвалі – ні палітыкі, ні журналісты, ні акцёры, ні літаратары так і не здолелі вярнуць той маральны капітал, які мелі да эміграцыі, а тым больш папоўніць яго, ці здабыць новы. На першыя ролі і ў палітыцы, і ў журналістыцы, і ў мастацтве выйшлі тыя, хто заставаўся на радзіме, біўся ў крамах за алей і сядзеў у вязніцах. Намёк у вельмі тонкай польскай вуалі – наскрозь празрыстай... * * * На прэс-канферэнцыі ў Варшаве папрасілі назваць прычыны, па якіх я пакінуў Беларусь. Я збіраўся назваць дзве: ціск улады і здраду сяброў. Але сказаў толькі пра адну. Пра першую. Пакуль казаў пра яе, зразумеў, што другая прычына нікога не цікавіць. Ад мяне чакалі звароту да польскіх уладаў з просьбай аб палітычным прытулку. Не дачакаліся — і страцілі цікаўнасць. Пасля прэс-канферэнцыі было некалькі інтэрв’ю — і журналістка з тэлебачання палічыла не лішнім папярэдзіць: «Толькі палітыка, пане, толькі палітыка…» * * * Доўга рыхтавалася сустрэча спікера (рэальна ўжо былога, але фармальна яшчэ дзейнага) беларускага парламента Шарэцкага з прэзідэнтам Польшчы Квасьнеўскім. Нарэшце, яго (Шарэцкага) пад Каляды прывезлі з Вільні ў Варшаву — і спачатку я, пасля Пазняк падрабязна тлумачылі яму, чаго ён павінен дамагацца на сустрэчы, што казаць. «Адразу прасіце прытулку для эміграцыйнага беларускага ўрада, у чым Кваснеўскі адмовіць, затое згодзіцца на ўсё астатняе…» У выніку наш спікер каля гадзіны распавядаў Квасьнеўскаму пра тое, якія б захады ён, Шарэцкі, зрабіў для вырашэння палітычных ды эканамічных праблем, з якімі сутыкаецца… Польшча. «Дык у Беларусі ўсё нармальна?..» — спытаў, развітваючыся, прэзідэнт Польшчы і больш ні з былым спікерам беларускага парламента, ні з кім-небудзь яшчэ з беларускіх палітыкаў сустракацца не пажадаў. Увечары Шарэцкі, цалкам сабой задаволены («Мы з ім пагаварылі, як прэзідэнт з прэзідэнтам!») чытаў мне свае вершы. Пра бярозы (ці пра дубы, пароду дрэва я ўжо не помню), якія на чужыне шумяць яму пра Беларусь... * * * Калі нехта й мог выйграць у Лукашэнкі першыя прэзідэнцкія выбары – дык гэта Генадзь Карпенка. Таму да другіх прэзідэнцкіх выбараў ён не дажыў. Перад першымі выбарамі супернікі Карпенкі (Кебіч, Лукашэнка, Шушкевіч) зрабілі ўсё, каб Карпенка ў выбарах не ўдзельнічаў. Са 100 з лішкам тысяч сабраных ягонымі валанцёрамі подпісаў ЦВК прызнаў сапраўднымі 93000. З 78 дэпутатаў Вярхоўнага Савета, якія падпісаліся за вылучэнне Карпенкі кандыдатам у прэзідэнты, 14 дэпутатаў раптам адклікалі свае подпісы. Сярод іх толькі Дзміт­рый Булахаў быў з каманды Лукашэнкі: кіраўнік ягонай ініцыятыўнай групы. Астатнія (якіх актыўна агітаваў дэпутат Алег Трусаў) падтрымлівалі Шушкевіча і Кебіча. Можна сказаць, што вось тыя 14 дэпутатаў і выбралі прэзідэнтам Беларусі Аляксандра Лукашэнку. Ці ва ўсякім выпадку: першымі за яго прагаласавалі. * * * …Карпенка быў вучоным, дэпутатам, дырэктарам, мэрам – і ў гэтым была ягоная моц. Разам з тым меў ён адну (але істотную) слабасць: сібарыцтва. Увогуле сібарытам (калі жыццё дазваляе) быць не кепска. Ды не ў палітыцы, дзе ты можаш нічога не рабіць толькі ў тым выпадку, калі нічога не хочаш. А калі ты нічога не хочаш, дык што ты робіш у палітыцы? У Карпенкі была магчымасць праз суд змусіць ЦВК зарэгістраваць яго кандыдатам у прэзідэнты, дабіцца ўдзелу ў прэзідэнцкіх выбарах. Ва ўсякім разе паспрабаваць гэта зрабіць. Ён не стаў займацца гэтым – і менавіта праз сваё сібарыцтва. А яшчэ праз свой амаль класічна беларускі, а значыць, не надта рашучы і недастаткова амбіцыйны характар. Праз гэта, між іншым, ён доўга не мог зразумець, чаму ягоны амбіцыйны паплечнік Віктар Ганчар апынуўся разам з не менш амбіцыйным Дзмітрыем Булахавым у прадвыбарным штабе Аляксандра Лукашэнкі. * * * Прасібарыціўшы прэзідэнцкія выбары, Карпенка стаў казаць, што не наспела яшчэ для прэзідэнтства ягоная пара. Для дырэктара саўгаса Лукашэнкі наспела, а для дырэктара завода, мэра, доктара тэхнічных навук Карпенкі – не… Карпенка не верыў, што Лукашэнка можа стаць прэзідэнтам. Ён уявіць, дапусціць не мог, што нармальныя людзі могуць яго выбраць. Гэта была найістотная ягоная памылка: ён не адчуваў, што людзі гатовыя галасаваць за каго заўгодна, абы толькі супраць сістэмы і тых, хто яе ўвасабляе. Ён загадзя аддаваў перавагу Кебічу, бо быў яшчэ заварожаны сілай той сістэмы і тых людзей, асабліва людзей маскоўскіх, крамлёўскіх, якія Кебіча падтрымлівалі. У нейкі момант ён і мяне ў тым пераканаў – і я заклаўся на скрыню каньяку з Дзмітрыем Булахавым, што ўсе іх старанні з Ганчаром і Фядутам марныя: Лукашэнка прайграе... Прайграў я. Але й прайграў, хоць і выйграў, Булахаў. * * * Калі Лукашэнка стаў прэзідэнтам і прызначыў Віктара Ганчара віцэ-прэм’ерам (а не прэм’ерам і не кіраўніком адміністрацыі), у Ганчара даволі хутка ўзніклі сумневы ў правільнасці зробленай ім стаўкі. У шпіталь, дзе ляжаў з гіпертанічным крызам Генадзь Карпенка, якога дамовіліся мы разам наведаць, Ганчар прыйшоў раз’юшаны. Гадзіну таму Іван Ціцянкоў (прызначаны кіраўніком упраўлення спраў прэзідэнцкай адміністрацыі) запрасіў яго ў свой кабінет, а ў тым кабінеце – гара футравых шапак. І ўпраўляючы справамі адміністрацыі прэзідэнта шырокім жэстам прапанаваў намесніку кіраўніка ўрада: «Выбірай любую!..» – Я ўжо ашалеў у той кампаніі, у якой апынуўся, – казаў Ганчар, – і, можа, толькі гэтай шапкі мне й не хапала, каб з кампаньёнамі расплявацца! – А я, Віця, узяў бы шапку, – іранічна збіў Карпенка напал з Ганчара. – Хоць ведаў бы, за што служыў. Пасля ўнукам бы паказваў, як будзёнаўку. * * * Неадольнае жаданне адолець. * * * Ён зірнуў аднойчы на свет праз дзірачкі ў гузіку. Дзірачкі былі дзве – і былі два светы: у кожнай дзірачцы свой. Ён выламаў сэрцавінку гузіка — дзірачка стала адна. І свет стаў адзін – з няроўнымі, зубчастымі краямі. Ён зраўняў краі – свет стаў круглы. Ён прыйшоў да высновы, што самы вялікі цуд у свеце — дзірачка. * * * 1999 год. Польскае тэлебачанне. Паўвекавы юбілей камернага тэатра. Тэлевядучы пытаецца ў былога дырэктара тэатра пра першы, пастаўлены 50 год таму, спектакль — і дырэктар ніякавата адказвае, што першы спектакль, праўда, быў пастаўлены па п’есе савецкага драматурга. «Але ўжо наступная пастаноўка, — устрапянуўшыся, доўжыць дырэктар, — была прыстойная…» У студыі акторы, рэжысёры, драматургі — і ўсімі гэта ўспрымаецца зусім нармальна. А калі напрыканцы праграмы тэатральны крытык кажа пра Дастаеўскага: «Вялікі польскі пісьменнік, які змушаны быў пісаць па-расейску…» — ён зрывае хай не авацыі, але ўсё ж апладысменты. У нацыяналізма, як і ў любой іншай калектыўнай з’явы, — праблемы з этыкай. * * * У 1920 годзе пад Варшавай насмерць біліся Беларуска-літоўскі полк з боку палякаў і 1-шы Омскі полк з боку рускіх. І ў тым, і ў другім — большасцю — беларусы. Рэзаліся так зацята, што мала хто ацалеў... За што рэзаліся? Палякі — за польскае, рускія — за рускае... Беларусы за чыё? * * * Прыйшла пара рухацца (Быкаў ужо ў Нямеччыне) з Варшавы ў Хельсінкі — і на развітанне з Зянонам Пазняком і ягонай жонкай Галінай вячэраем у Чэслава Сэнюха. Для Чэслава Зянон — найганаровы госць, таму чаго толькі на стале нестае, а Галіна раптам кажа: «Як я дахаты хачу! Хоць на ваду і на хлеб, але дахаты…» Я гляджу на Зянона — дзве слязіны ў вачах. Нейкае імгненне… Наплылі і высахлі, але след іх застаўся ў паглядзе. Каб не заўважылі, як мяне торгнула, выйшаў нібыта перакурыць... Радзіма — разуменне шкоднае. * * * Пасля ўсяго, што перажылося ў апошні год, ніяк не чакаў, каб хто-небудзь чым-небудзь мяне расчуліў. Але такое сталася — і зрабіў гэта Быкаў, самы суворы чалавек нашай літаратуры. У кватэрцы ў Хельсінкі, дзе ён жыў паўтара гады і дзе жыць цяпер мне, я знайшоў на пісьмовым стале гэткі прывітальны ліст, што шчыманула недзе там, дзе сэрца... А дома ж ледзьве не кулаком гразіў: я табе дам!.. Любімы пісьменнік прэзідэнта!.. Вось і разбярыся. У кожным дні мы розныя, у кожным моманце — іншыя. Там, дзе мы былі, — мы ў натоўпе. «Раскрыжуй яго!..» Там, дзе мы апынуліся, — мы самі ў сабе… Ён пакінуў мне свой кампутар. Старэнькі, запылены. Я стаў яго чысціць і знайшоў прыклееную знізу пад маніторам паперчынку. На ёй напісана: «Ёсць першая старонка. З Богам!..» * * * Дабіваюся ад Стася (унука) адказу на тое, чаму ён зноў залез у мой кампутар, хоць абяцаў не лезці?.. Ён пакрыўджана і ўпарта маўчыць. Амаль крычу, каб не маўчаў, бо нічога нельга растлумачыць маўчаннем, растлумачыць нешта можна толькі словамі! Не дабіўшыся ніякіх слоў, сядаю працаваць, спрабую аднавіць тэкст, які Стась выпадкова знішчыў. Сам ён збягае ў лес — як заўсёды, калі крыўдуе. Плюю на тэкст, іду шукаць… Знаходжу за валунамі, працягваю мезенец: «Добра, міравая. Гары ён гарам, той тэкст, вунь і без яго колькі ўсяго ў свеце…» Малы чапляецца сваім мезенцам за мой, але замест «Мірыся, мірыся і болей не біся» чую ў адказ: «Растлумачыць словамі можна толькі словы». * * * Спрабую давесці Стасю, якое дзіва — паэзія, але слухаць пра дзіва паэзіі ён не ў настроі. Тым самым і мяне з імпэту збівае, таму прамаўляю то нейкую няўцяміцу, то банальнасць… Маўляў, усе і ўсё — цені і пыл, а паэзія — вечнасць. Нязгасны чалавечы дух. Мы ідзём узлескам, сцяжынаю ўздоўж мора, над якім, апускаючыся, палымнее і, здаецца, вось-вось падпаліць ваду вечаровае сонца. Стась спыняецца, глядзіць на мяжу вады і полымя, пытае: «А сонца пагасне?..» Адказваю, што калі-небудзь абавязкова — як і ўсялякі агонь. Як і ўсё… Малога гэта не засмучае. Ну, пагасне дык пагасне… Ён ідзе далей так, як вядзе яго сцяжына, скача-падскоквае і, вынаходзячы рытм руху, раптам рыфмуе, падскокваючы: «Што для чаго, калі сонца пагасне навек, што для чаго напісаў хоць адзін чалавек?..» * * * Ідзём са Стасем у кнігарню, каб купіць яму якую-небудзь фінскую кнігу — ён ужо чытае трохі па-фінску, але толькі тое, што цікава. У кнігарні на стэндзе новых выданняў стаіць серыйны томік Агаты Крысці з невядомай мне назвай: «Нікому не ўдалося ўратавацца». Бяром, каб паглядзець, а гэта «Дзесяць мурынчыкаў». Гаспадар кнігарні тлумачыць, што назва перакладзена ў адпаведнасці з законам супроць расавай дыскрымінацыі. «Раней у нас, — кажа, — цукеркі былі, якія называліся «Пацалунак негра», цяпер яны проста «Пацалунак». Я пытаюся: — А чаму раман «Майстар і Маргарыта» Міхаіла Булгакава стаў раманам «Сатана з’явіўся ў Маскве?» Гаспадар смяецца, ён з гумарам: «Расейцаў закон супроць дыскрымінацыі не датычыць». * * * На вакзале з грузінам выпадкова пазнаёміўся — прыехаў з Масквы ў Хельсінкі сыр купляць. 600 тон для пачатку. На фірме «Valio» яму сказалі: «У нас прадстаўніцтва ў Маскве — праз яго і купляйце». Ён ашаломлены. «Слухай, дурдом! Я ім наўпрост жывыя грошы прапаную, а яны мяне сплаўляюць!.. Кажуць: мы не парушаем дамоўленасці! Якія дамоўленасці, калі жывыя грошы?..» З такога гора пайшлі ў рэстаран. Афіцыянт гарэлку кілішкамі стаў насіць. Трыццаць грамаў у кілішку за пяць еўра. Пляшка абышлася, як білет да Масквы. З яшчэ большага гора грузін захацеў станцаваць лезгінку. Аркестар — піяніст, кантрабасіст і ўдарнік… Яны не зразумелі нават, чаго ён хоча. Вярнуліся на вакзал, выпілі ў бары піва. Грузін, як я ні супакойваў яго, расстройваўся ўшчэнт. «Слухай, няхай сыр не захацелі прадаць… Але не сыграць лезгінку?..» Ён быў жывейшы за свае жывыя грошы… І раптам падумалася: колькі ж разоў слухаў я рэстаранную, заказаную аркестру, лезгінку? Сто, дзвесце, трыста?.. Ва ўсіх рэстаранах ад Берасця да Хабараўску. А хто-небудзь, дзе-небудзь, калі-небудзь лявоніху заказаў?.. Наўрад ці. Я не чуў. * * * Тут непадалёку ў бок Ramsinniemi (у Хельсінкі, Фінляндыя) гатэльчык ёсць невялічкі, мы са Стасем (з унукам) праз лясок туды на мора ходзім. Ад гатэльчыка спускаешся на пірс дашчаны, з якога даў нырца — і паплыў... Зручней, чым ісці да глыбіні па камянях ад берага. За ўсё лета (а такога сонечнага і цёплага, нават спякотнага лета не было ў іх, кажуць фіны, ці сто гадоў, ці ніколі) ніхто нас ні разу не спыніў, не пераняў, а гэтым разам пераймае жанчынка і тлумачыць, што хадзіць нам сюды нельга, бо гэта прыватныя ўладанні. Ну, я прабачыўся, сказаў, што лічыў, паколькі гатэль... а калі не, дык не. Ідзем дахаты, дарогай тлумачу Стасю, што хадзіць сюды болей не будзем, бо тут усё прыватнае. Шпунт малы спыняецца, недаўменна азіраецца назад і пытае: — І мора?.. Тое самае і мне, прабачаючыся, карцела спытаць у жанчынкі. Толькі не як чатырохгадоваму дзіцяці, а як савецкаму чалавеку. * * * Савецкая свядомасць (хай сабе нельга, але, калі хочацца, дык можна) найбольш раздражняецца драбязой. Тут у другі бок праз другі лясок ёсць і пірс, і пляж, і мора — для ўсіх. На беразе альтанка, у якой можна кілбаскі ці мяса падсмажыць, а каля яе кафэ маленькае. Са знаёмым, які з Піцера прыехаў, узялі піва і кілбаскі ў краме — сядзім, п’ём, смажым... Піва скончылася, дакупілі ў кафэ, пайшлі ў альтанку. Бяжыць з кафэ гаспадыня: «Нельга!..» Што нельга?.. Аказваецца, піва, купленае ў кафэ, можна піць толькі ў кафэ, ці за столікамі побач. А ў альтанцы п’юць толькі прынесенае з сабой... «Чаму так?..» Яна і сама не ведае, чаму так, але і высвятляць з намі не збіраецца, чаму... Нельга — і ўсё. Для нас гэта ідыятызм, і мы пачынаем даводзіць ёй, што гэта ідыятызм, шукаем спачування наўкол, але нам не спачуваюць. «Нельга — і ўсё». Два фіны, з якімі амаль па-сяброўску мы толькі што размаўлялі, адсоўваюцца і пазіраюць калюча. Найлепей, не спрачаючыся, перайсці з півам пад парасон каля кафэ, там не горш. Дык не: мы выліваем піва на траву за альтанкай... На пратэст наш ніхто і ніяк не рэагуе. Вылілі дык вылілі, гэта можна. * * * Не ведаю, скуль узялі фінскія мас-медыя гэтую інфармацыю, але яны сцвярджаюць, што да свайго апошняга трагічнага выхаду ў Баранцава мора саракааднагадовы камандзір атамнай падводнай лодкі «Курск» меў за плячыма толькі адзін так званы баявы паход. У той жа час камандуючы Паўночным флотам вінаваціцца ў смерці падводнікаў і кажа, што флот страціў свой найлепшы экіпаж. Дык калі экіпаж з камандзірам, у практыцы якого толькі адзін баявы паход – гэта найлепшы, то якія ж тады астатнія?.. Згадваецца пейзаж, які некалі мяне ўразіў: бухта ў Паўночнаморску. Яна гэтак застаўленая падводнымі лодкамі, эсмінцамі, крэйсерамі, што вады не відно. І ўсё гэта тапырыцца ва ўсе бакі марознай бранёю, радарамі, гарматнымі стваламі, тарпедамі, ракетамі... На атамным крэйсеры «Кіраў», тагачасным флагмане Паўночнага флоту, я спытаў камандуючага: а нашто столькі? І ён адказаў, што зброі лішняй не бывае. Я не пацыфіст, як Алесь Адамовіч, і не думаю, што зброя ў свеце ўвогуле не патрэбная, але перакананы, што вельмі часта яна бывае лішняй. А вось тыя сто васямнаццаць падводнікаў, пераважна хлапчукоў, якія загінулі на субмарыне «Курск», лішнімі ў гэтым жыцці не былі. Трагедыя расійскай субмарыны... «Як гэта так?..» – мяне пытаюць фіны, Нібыта я расійскі адмірал... Яшчэ жыве, як здань, Саюз адзіны, Яго легенды і яго быліны, І доўжыцца жахлівы серыял. Хай рухнуў Рым – стаяць яго руіны: Афганістан, Чачня, Чарнобыль... Міны Раскіданы сярод пяскоў і скал. Імперыя ўсё шчэрыць зуб звярыны, І на шляху расійскай субмарыны Паўсюль яе скарожаны метал. Смерць не страсеш, як страшны сон з пярыны... Як рускаму, мне спачуваюць фіны, І ўсюды клін – куды сябе ні кінь... За хлапчукоў расійскай субмарыны Памолімся. Ва ўсіх нас Бог адзіны – Амінь. 24 жніўня 2000, Хельсінкі. (Працяг будзе)