Уладзімір Някляеў

_____________________ Знакі прыпынку	* * * У 1914 годзе пацярпеў катастрофу і патануў акіянскі лайнер «Імператрыца Ірландыі», які йшоў з Канады ў Еўропу. Загінула 1012 чалавек. Сярод іх было нямала беларусаў, якія плылі дахаты — хто для таго, каб забраць за акіян свае сем’і, а нехта — каб застацца дома, бо не пашэнціла за акіянам. Чаму пра трагедыю «Тытаніка», на якім загінулі 832 чалавекі, ведае ўвесь свет, а пра трагедыю «Імператрыцы Ірландыі» мала каму вядома? Таму што патанула не імператрыца Ірландыі, а толькі тое, што гэтак называлася. На палубе не шпацыравалі прынцэсы з багацеямі (прагульваліся хіба тыя, хто мог выканаць іх ролі: брытанскія акторы), каюты трэцяга класа былі забітыя простым людам. Простае знікае проста. * * * У панядзелак 27 лістапада 2000 года: 1. Пачаўся рамазан. Мусульманам нічога нельга есці ад узыходу да заходу сонца. Добра тым мусальманам, хто на поўначы, дзе ад узыходу да заходу сонца паспяваеш спаліць не болей як адну-дзве цыгаркі. 2. Пачаўся восьмы дзясятак жыцця Уладзіміра Сямёнавіча Караткевіча. 3. Пачаўся чарговы прэзідэнт Злучаных Штатаў Амерыкі Буш-малодшы. У сувязі з трыма гэтымі пачаткамі скончыліся: 1. Сакратар Рады бяспекі Рэспублікі Беларусь. 2. Старшыня Камітэта дзяржбяспекі Рэспублікі Беларусь. 3. Міністр культуры Рэспублікі Беларусь. * * * З фінскага антыалкагольнага закона: «Забараняецца скарыстоўваць алкаголь з мэтай ап’янення». * * * Вясной у Хельсінкі – выстава беларускіх прамысловых тавараў, арганізаваная стараннямі Міхаіла Марыніча, пасла Беларусі ў Латвіі, а заадно і ў Фінляндыі, дзе беларускага пасольства няма. Прыехаўшы, Марыніч пазваніў, мы спаткаліся... Тое, што толку ад ягоных старанняў не будзе ніякага, стала відавочна, калі на прэс-канферэнцыю з нагоды адкрыцця выставы не завітаў ніводзін фінскі журналіст. А чаго няма ў сродках масавай інфармацыі — таго няма ў жыцці... Гэткія пагардлівыя, у лепшым выпадку абыякавыя адносіны да лукашэнкаўскай Беларусі паўсюль на Захадзе, і, можа, найвастрэй адчуваюць іх якраз дзяржаўныя функцыянеры, якія афіцыйна кантактуюць з Захадам, найперш дыпламаты. Асабліва тыя, у кім ёсць самапавага, гонар... Колькі разоў я назіраў, як на ўсялякіх урачыстых прыёмах беларускія дыпламаты стаяць ад усіх убаку — і іх дыпламатычна абмінаюць. Пасля прэс-канферэнцыі селі мы ў гатэлі, і Міхаіл Марыніч, адзін з самых талковых службоўцаў і ў кебічаўскім, і ў лукашэнкаўскім урадзе, выклаў мне ў агульных рысах сцэнар прэзідэнцкіх выбараў з удзелам наменклатуры. Створанай Лукашэнкам вертыкалі, яе далёка не апошніх асобаў. Па сцэнары урад перад выбарамі падаваў у адстаўку – і ягоны кіраўнік вылучаўся кандыдатам у прэзідэнты. Па тым, як Міхаіл Афанасьевіч інтэлігентна заікаўся, называючы прозвішчы некаторых вертыкальшчыкаў, ён быў далёка не ўпэўнены, што тыя пойдуць да канца. Як час паказаў, яны й не пайшлі, здалі Марыніча. Перавароту ў палацы не адбылося. Марыніч сам паспрабаваў зарэгістравацца кандыдатам у прэзідэнты, а Лукашэнка «зарэгістраваў» яго ў турму. * * * З Быкавым сустрэліся на міжнародным кангрэсе па праблемах Цэнтральнай і Усходняй Еўропы ў Тампэрэ. Горад паміж двума велізарнымі азёрамі, рака, стары млын — прыгожа... І пасярод гэтай замежнай прыгажосці Васіль Уладзіміравіч спытаў, якая ўсё ж з усіх прычын, па якіх з’ехаў я за мяжу, была настолькі важкай, што змусіла да такога кроку? «Тут жа ў нечым, — сказаў ён, — адчай...» Мы стаялі на мосце, вада шумела пад намі... І ў шум вады я стаў расказваць, як яно было, і як паасобку ўсё выглядала драбязой, а, склаўшыся ў адно, сталася прычынай. І я назваў яе ў паэме «Паланэз», напісанай у Варшаве. Лірычная гераіня паэмы не разумее, чаму лірычны герой пакінуў радзіму, дапытваецца: «Скажы, скажы, дзеля чаго зрабіў ты гэта?..», — і той адказвае: «Найперш, каб зратаваць паэта». Для мяне гэта і прычына больш чым дастатковая, і адказ вычарпальны, да якога нічога не трэба прыплятаць. Ды тое для мяне, а для астатніх... «Вось для вас, — я спытаў, — гэтага дастаткова?» — і ён, гледзячы ў ваду, кіўнуў... Я так зразумеў, што дастаткова. Праз паўзу ён папрасіў прачытаць што-небудзь з паэмы. Гэта быў адзіны выпадак, калі я чытаў яму вершы. У Тампэрэ пад шум вады. Пасля загаварылі, бо пра гэта паэма, пра Беларусь, пра яе шлях. Быкаў сцвярджаў, што Беларусь мела не тое што гістарычны шанс, а прапанову гісторыі стаць еўрапейскай краінай, і прапанову не скарыстала, шанс незваротна страціла. Незваротна, бо двойчы да прапаноў сваіх гісторыя не вяртаецца, і цяпер застаецца толькі разбірацца, як мы шанс той страцілі і чаму?.. Нешта падобнае я чуў ад яго і раней, бачанне будучыні Беларусі было ў яго ў апошнія гады не надта радаснае, але ўпершыню ён сфармуляваў гэта так катэгарычна: гістарычны шанс стаць еўрапейскай краінай Беларусь страціла незваротна. Я стаў спрачацца... Прынамсі, сказаў, калі будзем разбірацца, як страцілі і чаму, дык будзем пісаць, а будзем пісаць, дык будзем мець літаратуру, а будзем мець літаратуру — будзем мець Беларусь. І наогул, Беларусь, можа, і ёсць тое, што ўвесь час мы знаходзім і страчваем, страчваем і знаходзім. Чаму краіна, Радзіма абавязкова павінна быць у геаграфічных межах?.. Быкаў, падумаўшы, сказаў, што гэта ўва мне — эмігранцкае. І дадаў вядомае пра пыл Радзімы, які не панесці на падэшвах ботаў. * * * Скончыўся кангрэс у Тампэрэ. Быкаў на некалькі дзён заставаўся, я ад’язджаў. Развітваліся ўвечары ў кавярні каля вакзала. Саставілі два столікі. Васіль Уладзіміравіч з Ірынай Міхайлаўнай, Якуб Лапатка, які прыехаў некалі ў Хельсінкі на паўгода і застаўся ці не назаўсёды, Аліна Бельская, якая апынулася ў эміграцыі першакурсніцай універсітэту, я, мая дачка Ева... Вось і ўсе беларусы, што знайшліся на той час у Фінляндыі. Васіль Уладзіміравіч не хацеў развітвацца. Усяляк адцягваў развітанне: сам хадзіў да бармена, браў яшчэ віна... Але ўсё канчаецца хутка, а найхутчэй віно. Апошні келіх выпілі за тое, каб некалі ўсім разам спаткацца дома. Перад тым я сказаў Быкаву, што мне, калі не хачу назаўсёды застацца ў эмігрантах, давядзецца ехаць у Беларусь, каб памяняць пашпарт, і ён падарыў мне зялёную кепку з вялізным брылём. Для маскіроўкі. Той кепкай я і махаў яму з тамбура, калі крануўся цягнік, а ён доўга, даўжэй за ўсіх ішоў за вагонам па пероне... Ніколі ўжо ўсе разам мы не спаткаемся. * * * Заўтра, сёння ўжо, бо а поўначы, мне 55... Пяцьдзясят пяць чаго? Жыццяў, скананняў? Усяго... Не шэраговая лічба 55. Выгінастая, пакручастая. І роўная. Яшчэ пры сіле. Здаецца нават, што адзінкі ад яе пачнуць адскокваць, а не дадавацца: 55, 54, 53... Але так не будзе. Нічога ўжо так не будзе, як было. І дзякуй Богу. Дзякуй Богу, што даў нарадзіцца. Дажыць да 55-ці. Спазнаць... А хацеў жа памерці маладым. Даруй, Божа... Не Ты вінаваты, што жыццё стамляе. Вінаваты той, хто стамляецца. «Я не стаміўся, — кажу я сам сабе, — не стаміўся». І нават веру, што не супакойваю сябе, не ўгаворваю. За паўвекам пачаўшы жыць з нуля, вучуся не думаць пра будучыню. Ва ўсялякім разе так, як думаў дасюль. Думаю: дасць Бог дзень... Будучыня — люстэрка. Мінулае. Яго хопіць па скон. Вучуся, гледзячы ў люстэрка, не злавацца, не скардзіцца, не крыўдаваць. Трываць. Дараваць жывым жывое... Нібыта ўмеў і раней, але вучуся. І вялікая навука наперадзе. Калі Бог дасць... Не прашу ў Бога нічога, дзякуй Богу за ўсё. Дзякую за Маці, за Бацьку, якіх любіў, якіх пахаваў. Па-людску ўсё, па-боску... За каханне дзякую і каханую, за сям’ю, за дзяцей... Як доўга ведалася, што гэта не трэба, замінае!.. Але Бог ведае болей... Дзякую за Анёла, які ахоўваў мяне і ратаваў, ахоўвае і ратуе... Не ўсё ад Яго аднаго, волі Ягонай залежыла, маё залежыла ад мяне. Нешта магло быць лепш, вышэй, але няма на што і няма на каго наракаць. Хіба толькі на самога сябе — там, дзе самога сябе не хапіла. Толькі дзе гэта, дзе? — калі ўжо ёсць разуменне, што і гэткія нараканні — марнае і пустое. Так жыў, такім быў... Не мог быць інакшым. А што шкада, дык што ж... Часам можна дазволіць сабе такую слабасць, гэта не грэх. Прынамсі не вялікі. Амаль літаратурны грэх. Дзякую Богу за літаратуру. Прабачаюся, што гнявіў Яго, жадаючы, прагнучы большага, чым Ён даў. Я больш не ўзяў, чым Бог не даў. Не ўзяў лянотай, слабасцю, спакусамі — сваё не ўзяў, што ад мяне залежыла. І цяпер наракаць, шкадаваць?.. Калі і ў спакусах жыў — і ў якіх спакусах! — і дзякую Богу яшчэ і за гэта. Дзякую і за тое, што павёў мяне Бог па свеце, вырваўшы са спакус. Карані засталіся, цяжка, але — шлях. Да самых каранёў, да крэўскіх могілак. * * * «Самы моцны той, хто стаіць адзінока», — паўтарае Колас словы Ібсена, запісваючы іх у альбом Аляксандры Зотавай. Словы гэтыя не могуць быць выпадковымі, бо адрасаваныя жанчыне не старонняй: ёй падараваў Колас свой фотаздымак, надпісаўшы: «Уладальніцы адзінай душы». * * * «Я старэйшы… — перадае Колас быццам бы жартаўлівыя словы Купалы пры іх першай сустрэчы, — я ўжо сваёй маці ўсміхаўся, а ты яшчэ і разу ў калысцы не вякнуў». «Той-сёй можа падумаць, што паміж мною і Купалам сапраўды ляжала нейкая няпрыязнь, — прагаворвае Колас, нібы наперад пярэчачы такому меркаванню. — І нібыта вынікала яна праз спаборніцтва за першае месца». Так, «той-сёй» можа такое падумаць… Купала з Коласам пазнаёміліся, калі кожнаму было па трыццаць. Гэта нават на сёння людзі не юначага ўзросту, а ў 1912 годзе — сталыя мужыкі. Пераспелыя для сяброўства… У адносінах паміж імі відавочна адно: Колас стараўся сябраваць. Чаго не скажаш пра Купалу. У траўні 1938-га Купала хварэе на крупознае запаленне лёгкіх — і Колас амаль месяц штодня (!) наведвае яго ў шпіталі. А ў 1939-м, 23 лютага, Колас піша ў лісце да Сяргея Гарадзецкага: «З тыдзень таму назад была тэлеграма ад Лазоўскага — прыслаць верш да XVIII з’езду партыі. Напісаў, паслаў праз Янку. А 21.02 зноў атрымліваю тэлеграму з напамінам пра высылку верша к 25.02. Выходзіць, што Янка не перадаў…» Колас сур’ёзна занепакоены… Бо гэта не драбяза… Лазоўскі мог і не выслаць напамінальнай тэлеграмы, а далажыць пра невыкананне высокага даручэння. Купала падводзіў Коласа не аднойчы… Не наўмысна, праз асаблівасць (як заўважае Колас) натуры, але падводзіў. Колас дараваў, трываў. Не вытрываў, калі Купала не пераслаў яму ліста ад сына, які бяз вестак прапаў на фронце. Невядома, ці быў насамрэч той сынаў ліст, але Колас свой напісаў. «Ташкент, 17 верасня. Дарагі Янка! Можа, і не варта было б пісаць табе пісьмо, бо ты ў вялікім клопаце аб сабе самім не помніш болей нікога і на пісьмы нікому не адказваеш. Ты ў гэтым бачыш асаблівасць сваёй натуры і, відаць, такая “асаблівасць” расцэньваецца табою як нешта надзвычайнае, уласцівае толькі Янку Купалу. Іначай нельга найсці тлумачэнне таму, што ты не дужа спяшаешся адказаць на маё пісьмо. Чатыры дні таму назад прыслаў мне пісьмо Пятрусь Броўка. Ён даведаўся пра мой адрас з таго пісьма, што я пісаў табе. Вось і бярэ мяне крыўда. І асабліва крыўдна мне, што ўзяўся ты, як піша Пятрусь, пераслаць мне пісьмо ад Юркі. А гэтага пісьма, як і ад цябе, усё няма. Ці ведаеш ты, што такое для бацькі і маткі сын, асабліва ў такі час?.. Не, Янка, ты гэтага не ведаеш, або ў цябе няма нармальнага чалавечага сэрца. А ты ж паэт. Паэт жа, калі ён сапраўдны паэт, ёсць рэха людскіх пачуццяў, а не чарапаха, зашыўшыся ў свой тоўсты футляр, зрэдку высоўваючы сваю галаву, каб паглядзець, ці няма чым пажывіцца. Ты, Янка, не злуйся: нічога не зробіш, а праўда вочы коле… Гэта маё апошняе к табе пісьмо. Пісаць і не мець адказу на свае пісьмы — гэта тое самае, што гукаць у чыстым полі, дзе няма жывое душы. Жыві здаровы. У цябе для гэтага ёсць магчымасці. Бывай, Янка, здаровы. Якуб Колас». Не вытрываў — і не толькі крыўду з-за сына, а ці не ўсё, што гадамі тузала, вярэдзіла, балела, — выказаў… Апошні раз яны спаткаліся ў сакавіку 1942 году ў Казані, адкуль Колас напісаў жонцы ў Ташкент: «8.ІІІ. за сталом у аднаго з нашых знаёмых сустрэўся з Янкам. Нічога асаблівага не гаварылі, не сварыліся і не дружылі». Пасля такога ліста — і «нічога асаблівага не гаварылі»? Так не бывае, не можа быць. Калі ж так было, дык толькі ў адным выпадку: Колас свайго апошняга ліста да Купалы не выслаў. Напісаў і ў стол паклаў. Гэта ў ягоным характары. Праблема іх сяброўства ў тым, што Купала адносіўся да Коласа, як паніч да мужыка — і гэта не самае сімпатычнае з таго, што было ў Купалу. Пасля смерці Купалы Колас піша ў лісце (8.07.1942) да ягонай жонкі: «Дарагая Ўладзіслава Францаўна!.. Не верыцца мне, што ўжо не сяду я болей побач з Янкам за адным сталом. Але што паробіш? Так, відаць, судзіла ўжо доля. Ніколі не думаў таксама я, што страта Янкі такім вострым нажом пройдзе па сэрцы…» Прайшла, не магла не прайсці… Усё, што ёсць побыт, пазабывалася, знікла, засталося толькі тое, што над побытам. Паэзія, пра якую ўжо да скону будзе гаварыць Колас толькі ў звязку з Купалам, аддаючы яму перавагу і перад усімі, і перад сабой. Высакародны чалавек. * * * Якуба Коласа, які перажыў Янку Купалу на 14 гадоў, не стала 13 жніўня 1956 года. З раніцы ў дзень смерці ён занёс у ЦК КПБ ліст пра стан беларускай мовы. «Найвялікшым духоўным багаццем народа з’яўляецца яго мова. У мове адлюстроўвалася гісторыя народа, яго барацьба, яго смутак і радасць, яго любоў і гнеў. Прашу зразумець мяне правільна…» Тым самым Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч, Якуб Колас, як бы завяршыў свае зямныя справы — і заняўся справамі нябеснымі. * * * Калі паэт пражывае свой век і памірае, акружаны дзецьмі і ўнукамі, у сваім ложку, дык наўрад ці жыццё ягонае і смерць стануць легендай. Вунь Гётэ, скажуць, няхай і вялікі паэт, але ж колькі жыў!.. Столькі жыць, калі ты паэт, непрыстойна. Ды яшчэ ў дабрабыце, па-людску. Не пашчасціла табе, зажыўся, не забілі цябе ці сам не забіўся, то цягні жыццё ў хваробах і галечы, тады, можа, і адшчыкнеш што-небудзь ад легенды… Інакш займееш біяграфію з бібліяграфіяй – і не больш за тое. Колас памёр за пісьмовым сталом. На стале – па-сялянску – стаяла бульба. Ложак – у пакойчыку побач… І амаль усё, што магло стаць легендай Якуба Коласа, стала легендай Янкі Купалы. Саслізнула са стала, перакінулася з ложка, скінулася ў лесвічны пралёт. * * * «Я не паэт, а грамадзянін!» Прыдуманая Рылеевым, паэтам не асаблівага таленту, фраза гэтая стала шырока вядомай агіткай у пераказе Някрасава: «Паэтам можаш ты не быць, грамадзянінам быць ты мусіш…» Байранам ты можаш не быць, Рафаэлем можаш не быць, Моцартам… Можаш не быць Пушкіным, але мусіш быць Рылеевым… Калі паэт Пушкін ехаў з Міхайлаўскага ў Пецярбург, дзе ён з ягоным характарам мог апынуцца разам з грамадзянінам Рылеевым на Сенацкай плошчы, дарогу яму перабег заяц. Гэта была кепская прыкмета – і Пушкін павярнуў назад. Цяпер таму зайцу паставілі помнік. Паэту Цютчаву заяц дарогу не перабягаў, Цютчаў быў 14 снежня 1825 года ў Пецярбурзе, жыў у гасцініцы непадалёку ад Сенацкай, з якой у той дзень носу не паказаў. Яго не павесілі разам з Рылеевым – і ён напісаў: «Цераз лівонскія я праязджаў палі...», «Калі праб’е апошні міг прыроды...» і шмат іншага. Я гэта да чаго? Да таго, што некалі ў вершы «Мост Шандара Пецёфі» сам напісаў: «Паэт не той, хто апяе свабоду, а той, хто ў бітве згіне за яе...» * * * Яўген Мазалькоў (рэдактар кніг Купалы ў перакладзе на рускую мову) згадвае ў сваіх успамінах, як гасцяваў у Купалы (у 414 нумары гатэлю «Масква») гадзіны за тры да купалавай смерці. «Перад нами на столике, – піша ён, – лежала большая коробка шоколадных конфет». Больш ні пра якія пачастункі ва ўспамінах ні слова. А пра выпіўку Купала кажа Мазалькову: «Праз тыдзень мне 60 – тады і пасядзім як след». Што азначае: тады і вып’ем, а зараз ты з’еў бы цукерку ды йшоў адсюль з усімі сваімі перакладамі… Мазалькоў пайшоў. Праз нейкі час (праз тры гадзіны) Купала, падняўшыся з чацвёртага на дзясяты паверх, злятае ў лесвічны пралёт. Назаўтра ў спецпаведамленні на імя Берыі (з копіямі Молатаву і Сталіну) начальнік 3 Упраўлення НКВД СССР Гарлінскі дакладвае, што пры аглядзе 414 нумара «обнаружены около стола две бутылки из-под шампанского и не убранная со стола посуда с запахом вина». З кім, калі не з Мазальковым, выпіў Купала шампанскае?.. Шампанскае з цукеркамі – не мужчынскае застолле. Як тады, так і цяпер – гэта так званы «джэнтльменскі набор» для інтымных сустрэч. Сярод рэчаў Купалы, апісаных разам з пачакамі тытуню «Казбек» і цыгарак «Эліт», нечакана здзіўляе жаночая парфума. У вопісе рэчаў (№ 59): Духи «Душистый горошек». Купала, які паліў «Казбек», карыстаўся жаночай парфумай?.. Таксама ў вопісе (№ 78): разорванный носовой платок. І яшчэ (№ 80): пуговица. Магчыма, парваная насоўка з адарваным гузікам і не ёсць дэталі найбанальнага сюжэту. Тым не менш, ці не насамрэч, як кажуць французы: «Шукайце жанчыну». І знойдзеце ўсё. * * * У Купалы ёсць верш «Я бачыў, як вецер па полі гуляў…» На першы погляд здаецца ён праставатым, ды рэдактар і не прамінуў бы сёння падкрэсліць у ім сёе-тое чырвоным алоўкам. Тым не менш гэта верш скразнога пражывання. Апроч таго — узор архітэктонікі да падручніка «Як пішуць вершы». «Я бачыў, як вецер па полі гуляў, зямлю ўзрываў і бярозкай хіляў, заносіў пяском сенажаткі, лагчынкі, ламаў на бярозцы жывыя галінкі. Я бачыў, як ястраб галубку забіў, і выклеваў сэрца, і цёплу кроў піў; віхор яе пер’е і косці развеяў; галуб варкаваў, галасіў без надзеі. Я бачыў дзяўчынку няшчасну адну, як бегла да рэчкі, нырнула ў ваду! Нагнаў вецер хвалі і след той загладзіў; на беразе вольхі шумелі аб здрадзе. Я бачыў усё гэта й душою цярпеў, застыў смех на губах і песні не пеў, заплакаў, заліўся маркотнай слязінкай адзін над бярозкай, галубкай, дзяўчынкай». Архітэктоніку верша, тры папярэднія страфы якога звязаны з апошняй праз тры асноўныя дэталі, што надае твору прыкметы стройнасці, поўнай завершанасці, — можна паспрабаваць накідаць схематычна, цытатамі… Але немагчыма цытатамі перадаць перажыванне, бо гэта не дэталь верша, а сам верш з ягоным рухам ад радка да радка, ад слова да слова, ад цэзуры да цэзуры. Гэта рух крыві па артэрыі. Перарэж, перарві — і знікне пульсацыя, якая невядома скуль узнікае, а таму і не мае назвы. Іншы раз яе бездапаможна называюць словам магія. Рух яе праз верш — удача, праз паэму — дасягненне, праз кнігу — Бог ведае што… Кніга паэзіі. * * * Памёр Астаф’еў. Пісьменнік, ад якога пачуў я словы пра грэх пісьменніцтва. * * * Пазваніў Быкаву пра Астаф’ева пагаварыць, ён закашляўся ў трубку астмай: «У мяне тэрмін да студзеня...» Я яму: «Вы пра што?.. Вы што, Васіль Уладзіміравіч?..» Аказалася, ён пра тое, што ў Германіі жыць яму да студзеня, а далей — невядома... Калі чэхі не парупяцца. * * * Быкаў спытаў, ці памятаю я сустрэчу з Віктарам Астаф’евым у Маскве ў Цэнтральным Доме літаратара? Я памятаў, гэта было неўзабаве пасля апошняга з’езда Саюза пісьменнікаў СССР. Тады ўсе разбіраліся, што і як рабіць з агульнай пісьменніцкай маёмасцю, завіхаліся, каб нешта ўхапіць, а збоку ад усяго ў кавярні за невялічкім столікам, да якога запрасілі мяне прысесці, Астаф’еў дапытваўся ў Быкава: ці не думае той, што пісьменніцтва — грэх? Бо пісьменнік стварае ілюзіі, падмены жыцця. І калі яны абрушваюцца, пад іх руінамі гінуць людзі, якія паверылі ў тыя ілюзіі, як у рэальнасць. А пісьменнік стварае новыя — і з гэтага жыве, дык хіба не грэх?.. Помню, як здзівіла мяне і сама гаворка, і тое, што гавораць пра гэта два, як іх называлі, акопнікі, пісьменнікі, у творчасці якіх калі чаго-небудзь і не стае, дык гэта ілюзій. Быкаў жа адказваў, што ілюзіі — усё, што ў пісьменніка ёсць. Нічога іншага, чым і з чаго можна было б жыць, Бог не даў, дык не можа быць, каб грэх быў дадзены наўмысна... Гэта быў адзіны выпадак, калі я чуў, каб Быкаў згадаў Бога. Як сілу, якая нешта вызначае. І ў быкаўскай прозе, між іншым, Бога не знайсці — усё вызначаюць чалавечыя, фізічныя і псіхічныя, сілы. Разам з якімі ці супраць якіх — сілы прыроды. Ветры, сцюжы, навальніцы... А Бога няма. * * * Перазваніў, каб дазнацца, як чэхі пра Быкава рупяцца, Лукашуку на «Свабоду». Той сказаў, што ўсё нармальна: Гавэл за Быкава просіць... І каго гэта Гавэлу, прэзідэнту, прасіць?.. Гэта колькі ж на такое трэба дэмакратыі? Мы не дачакаемся... Ды гэтага мала: Лукашук яшчэ спытаў, ці не мог бы я, альбо Якуб Лапатка, для чэшскай паліцыі з паліцыі фінскай даведку ўзяць?.. Ну, што Быкаў, пакуль тут жыў, у магазіне сардэлькі не краў. Во гэта ўжо больш-менш па-нашаму. Лапатка схадзіў — даведку далі. Прычым, спакойна. Не краў, аказалася. * * * На сметніку кантэйнеры, сярод іх — асобныя для паперы, для рэшткаў яды... Апошнія заўсёды поўныя хлеба, ён нават не лезе — столькі выкідваюць. З вечнага голаду ў нас святая пашана да хлеба, больш ні з чаго. Я сам дагэтуль, як маці наказала, скарынку зацвілую не выкіну. Пакладу навідавоку — хай нехта выкідвае... А што такое хлеб?.. Злак. Трава. Там, дзе ёсць што есці — хлеб амаль і не ядуць. * * * Паставіў кропку ў паэме «Ложак для пчалы» і патэлефанаваў у Мінск Мураўёву: як там Быкаў?.. «Прыязджайце, калі хочаце паспець развітацца…» Прыехаў… Калі развітваліся, сказаў, не ведаючы, што казаць: «Мы яшчэ пасядзім з вамі, Васіль Уладзіміравіч, на вашым любімым валуне ў Вуасары». «Не пасядзім, Валодзя…» Праз пяць дзён яго не стала. Для газеты «Народная воля» напісаў нешта накшталт некралога: «Дзіўную даў нам Бог краіну. Усё ў ёй нібыта ёсць — у водах рыбы, у лясах звяры і птушкі, у гарадах і вёсках жыхары, якія самі сябе беларусамі называюць, а ладу беларускага, з якога само па сабе было б зразумела, нашто ўсё тут і дзеля чаго, няма і няма. І спрадвеку ў тым нехта вінаваты — то рускія, то палякі, то жыды... Толькі не мы самі, о, не! Дзесяць мільёнаў не вінаватых у тым, што жывуць у айчыне без Айчыны, на таямнічай зямлі з цьмянай, нібыта чужой, гісторыяй і замглёнай, нібыта не сваёй, будучыняй. Але былі і ёсць людзі, якія жылі і паміралі, адчуваючы сябе ў тым вінаватымі. За сябе і за ўсіх. Бо жылі, каб жыла Айчына, былі, каб была будучыня. Якая, як вядома, пачынаецца з мінулага — але не з цьмянага і з не замглёнага. І не з чужога, а са свайго. Менавіта па такіх людзях, па іх абрысах паціху-паціху распазнае сама ў сабе Беларусь. І, распазнаная ў сабе, распазнаецца ў свеце. Яна дадаецца імі да свету — і свет, не такі ўжо вялікі і ні на што, апроч людзей, не багаты, дадаецца імі: такімі людзьмі. Да таго, што зрабіў для Беларусі, для гонару яе і славы Васіль Быкаў, нельга нічога дадаць, апроч бессмяроцця». * * * Не магу паехаць з Менску. Быкаў трымае. Не думаў, пакуль ён быў, што так моцна, такімі вузламі маё з ягоным знітавалася. «Хто ён Гекубе? Хто яму Гекуба?» А вось... Чытаю ўсё ягонае, што дома. Чаго няма, у бібліятэцы ўзяў. Ён іншы па смерці. Прыпавесць напісаў. «Чмель і вандроўнік». Пра вузлы і знітаванні. Пра ягонае з маім. «...З чым прыйсці да таго, хто памірае? І ў каго заўтра дзень нараджэння. Што прынесці ў падарунак? Залаты гадзіннік?.. На рынку да вандроўніка падышла бабуля ў белым і падала суніцы на сунічніку. Маленькі букецік з чырвонымі ягадамі. “Табе гэта?..” — спытала бабуля, і вандроўнік успомніў, што аднойчы хадзіў з чмялём у суніцы. Пакуль ён шукаў па кішэнях, каб разлічыцца, грошы, бабуля павярнулася і хуценька пайшла. Вандроўнік кінуўся яе даганяць, бабуля давяла яго да крамы з кветкамі і ў кветках прапала. Квятнярка спытала: “Вам колькі?” Вандроўнік не ведаў, колькі… Пяць? Сем? Сто? Квятнярка стаяла на парожку сваёй крамы, зрабіла крок уніз, аступілася і, каб не ўпасці, ухапілася за безліч руж, выхапіўшы з іх адну. Знайшла раўнавагу і не ўпала. Вандроўнік купіў адну тую белую ружу і паехаў у шпіталь. Дарогай, каб заняць час, думаў пра тое, як хораша ўсё ён прыдумаў. З суніцамі, з ружай… Перш чым зайсці да чмяля, вандроўнік зазірнуў да доктара. Спытаў, калі чмель памрэ… Доктар сказаў, што, можа, сёння. А можа, дні праз тры. — Ён баіцца? — спытаў вандроўнік. — Усе баяцца, — адказаў доктар. — Але хто як. Вандроўнік папрасіўся ў доктара пераседзець крыху ў яго. Падумаць, як да чмяля ўвайсці, павітацца, што сказаць… Доктар сказаў: “Ён можа памерці зараз”. На калідоры вандроўніка пераняў святар. “Скажы яму, каб паклікаў мяне, — з мальбою папрасіў святар вандроўніка. — Скажы, бо ён не разумее…” Вандроўнік падумаў, што чмель не можа не разумець, і сказаў святару: “Ён не можа не разумець”. — Вы даўно ў суніцы не хадзілі… — падышоў вандроўнік да ложка, на якім паміраў чмель. Той узяў сунічнік, сарваў ягаду, раскусіў — і з куточка рота пакацілася, пакідаючы след на белай бальнічнай шчацэ, на падбародку, сунічная крывінка. — Праўда… даўно… — даўка пракаўтнуў чмель, а вандроўнік не ведаў, што рабіць з крывінкай: выціраць ці не?.. Паглядзеў на жонку чмяля, руплівую пчалу — тая займалася ружай, ставіла яе ў вазу. — Вытрыся, — сказала пчала чмялю. Той выцерся, паклаў каля сябе сунічнік і паглядзеў на ружу. — Колькі і чаго кожнаму трэба?.. — спытаў чмель не ў пчалы і не ў вандроўніка. І адказаў не ім. — Адно жыццё, адна смерць, адна кветка… Усё было сказана, больш між імі не было нічога… Вандроўнік прыпадняўся, каб пацалаваць чмяля і пайсці, але чмель спыніў яго, узяўшы за руку. — Пачакай… я не ведаю… Вандроўнік разгубіўся, бо таксама не ведаў. Толькі здагадваўся. І яму здавалася, што чмель ведае… Павінен ведаць. Вандроўнік глядзеў чмялю ў вочы, бачыў там смерць і не цяміў, што рабіць… Бог, які прывёў вандроўніка, падказаў: “Скажы яму, што смерці няма”. Чмель адпусціў руку вандроўніка, усміхнуўся і сказаў: — Дзякуй. А то там святар сядзіць і сядзіць…» * * * Са шпіталю, дзе ляжаў Быкаў, прафесар Мураўёў патэлефанаваў мне 22 чэрвеня ўвечары. Недзе пасля шасці. Сказаў, што ў яго праблема, якую ён не ведае, як вырашыць. І хацеў бы са мной сустрэцца, каб параіцца. Ён прыехаў з Бараўлянаў, сустрэліся і пайшлі па горадзе... Быкаву засталося жыць, можа, да заўтра. Ён гэта адчуў і папрасіў Мураўёва, каб яго завезлі дахаты. Бо хоча памерці ў сваім ложку. Ува мне ўсё сцялася: «Дык завязіце, Генадзь Мікалаевіч. Я б завёз, магу зрабіць гэта з вамі». Мураўёў сказаў, што Быкаў, адключаны ад сістэмы штучнай падтрымкі жыцця, можа памерці і хутчэй за ўсё памрэ ў машыне. Тут была праблема... Для доктара яшчэ якая... Я спытаў: «А што Ірына Міхайлаўна?..» Мураўёў адказаў, што нічога. Ці Васіль Уладзіміравіч з ёй пра гэта не гаварыў, ці яна баіцца і таксама не ведае, якое прыняць рашэнне. Яна ж яшчэ спадзяецца... Я сказаў Мураўёву, што, канечне, узяць такое на сябе ён не можа. А сам вырашыў паехаць і пагаварыць з Ірынай Міхайлаўнай. Не паспеў... Па дарозе, забегшы дамоў пераапрануцца, зазірнуў да Ніла Гілевіча. Проста словам перакінуцца, бо раптам стала ўсіх шкада, а ён гаротна адзіноціўся: ягоная жонка памірала ад той жа хваробы, ад якой паміраў Быкаў. Перагаварылі, я выйшаў — і ў пад’ездзе сустрэў суседку, якая сказала, што мяне шукаюць, толькі што дамоў званілі: Васіль Уладзіміравіч памёр. Было каля дзевяці вечара... Суседкай, якая паведаміла мне пра смерць Васіля Быкава, была пляменніца Уладзіміра Караткевіча. Можа, і няма ў тым нічога, але нешта ёсць... Асабліва, калі прачытаць ва ўспамінах Быкава, як не даваў яму Караткевіч сумаваць, суцяшаў ва ўсіх жыццёвых клопатах і казаў, што абодва яны ў кнігах сваіх будуць жыць у народзе. Дадаючы, праўда, што сам народ, калі таго не захоча, можа і не жыць. * * * «Ты смела ўзыйдзеш на круты памост І станеш перад смерцю ў поўны рост. Праз мутнае акно сваёй пятлі Зірнеш у вочы людзям...» – напісаў Аркадзь Куляшоў у «Хамуціусе», паэме пра Кастуся Каліноўскага. Паэма гэтая ці не лепшая ў Куляшова, таленавіта савецкага паэта. Пра тое, што паэт ён, безумоўна, таленавіты, сведчыць радок «Праз мутнае акно сваёй пятлі...» А тое, што паэт ён менавіта савецкі (аўтар знакамітага «Камсамольскага білету», які пачынаецца: «Цвёрда трымаўся юнак на дапросе...»), выдае слова смела ў працытаваных радках з «Хамуціуса». Трымацца цвёрда, паміраць смела. Інакш савецкаму паэту пісаць нельга. * * * Ці было Быкаву страшна паміраць? Было. Я бачыў. Але было адчуванне (я добра яго помню), што страшней, чым яму паміраць, мне ўсведамляць, ведаць, што ён памірае. Там, дзе смерць, чалавек натуральны. І банальны ў сваіх выявах. Я не знайшоў нічога лепшага, чым сказаць у дзвярах (назаўсёды, навечна між ім і сабой іх зачыняючы!): «Мы яшчэ пасядзім, Васіль Уладзіміравіч, на вашым любімым камяні ў Вуаасары...» «Не пасядзім, Валодзя... А вось калі б неяк той камень сюды прыкаціўся...» Я ўспомніў, як ён шчаслівіўся, згадваючы паўтары гады жыцця ў Фінляндыі, і зразумеў, пра што ён сказаў. Пасля (ужо пасля пахавання) жонка (ужо ўдава) Ірына Міхайлаўна нагадала мне (яна была тады ў шпітальнай палаце) нашу размову. Тое самае пра фінскі камень Быкаў сказаў і ёй. * * * У часовым маім жытле, у кватэры, у якой жыву я ў Хельсінкі, вісіць на сцяне карціна, якая мне не належыць. Яе, у канцы 1999 года з Хельсінкі ад’язджаючы, разам з геаграфічнымі картамі Еўропы і Беларусі, са сцяжкамі над імі і гербам «Пагоня» пакінуў Васіль Быкаў. На карціне — зімовае дрэва, хутчэй нават заснежаны куст, і на ім чырвоныя снягіры. Яны рассыпаны на вецці так, што ніяк не злічыць, колькі іх. Адзін раз палічыш — сямнаццаць, другі — шаснаццаць, трэці — зноў сямнаццаць. Калі ў адной з тэлефонных размоў, гледзячы на карціну, я спытаў Быкава, ці заўважаў ён такое дзіва, ён адказаў, што заўважаў — і няма ў тым нічога дзіўнага: проста адзін снягір то адлятае, то вяртаецца. * * * З фінскім журналістам, якога мне Юкка Малінен падсеяў, еду ў Мінск. У купэ, натуральна, выпіваем. Журналіст — усю дарогу пра Лукашэнку. Мне, падпітаму, абрыдла: «Ды што ты прычапіўся! Хто ён такі! Ён яшчэ нікім быў, калі мяне ўжо кожны сабака ведаў!..» Першае, што робіць сабака-журналіст у Мінску — уключае дыктафон і пытаецца ў хлопца з дзяўчынай, якія ідуць да ўвахода ў метро: «Вы паэта Уладзіміра Някляева ведаеце?..» Я пахваліўся і забыўся, а ён запомніў. У журналіста відавочны акцэнт, а да акцэнтаў беларусы адносяцца з піетэтам. Таму маладая пара хоць і спяшае, але спыняецца. У вачах дзяўчыны бачу я светлую пустату, бо з той пары, «калі мяне кожны сабака ведаў», прамінула амаль дзесяць гадоў — і ажно дрыжыкі мяне прабіраюць: «Во зараз сораму будзе!..» Але дзяўчына раптам кажа: «Дык ён памёр…» Калі б мне раней сказалі, што памерці іншым разам бывае так хораша, я б не паверыў. * * * Са «Свабоды» патэлефанавалі: «Пражывіце тыдзень з намі. І напішыце, як». Пражыў і напісаў. ТЫДЗЕНЬ. Панядзелак, як і мінулыя суботу з нядзеляй, пачаў з перакладу інсцэніроўкі «Мёртвых душ» для Купалаўскага тэатра. Не падумаўшы, даў сябе ўгаварыць і ўзяўся за гэтую працу. Даволі складана захаваць інтанацыю, паўзы Гогаля, перанесці на сцэну рытм. Але ўсе цяжкасці кампенсуе сам Гогаль — радасцю гэткай уважлівай, пільнай, як бывае яно толькі пры перакладзе, сустрэчы з геніяльным тэкстам. А да ўсяго — Бог мой, як жа ўсё сучасна! І для Расіі, і для нас. Нібы і не мінула амаль дзвесце гадоў, і ўсе разам так і жывем мы ў губернскім горадзе N, дзе не прадыхнуць ад улады чынавенства, дзе зверху і да самага нізу махляры, хабарнікі — і ўсе свае. А не пра сваіх Сабакевіч кажа: «Я б гэтых французаў з немцамі ўсіх павесіў…» Азірнешся разам з Гогалем назад, паглядзіш наперад — і міжволі згадваеш словы Оскара Уайльда: «У Расіі ўсё магчыма, апроч рэформ». І яшчэ нечакана зразумееш, наколькі Плюшкін выйграе ў параўнанні з Сабакевічам, Наздровым ды іншымі. Збірае ўсё, каб не прапала, бо, што не збярэ і не схавае, тое ці раскрадзецца, ці невядома як прападзе. А вось што піша Гогаль пра месіянскія, славянскія і розныя іншыя ўсеабдымныя і быццам бы ўсёвыратавальныя ідэі: «У сусветным летапісе чалавецтва ёсць цэлыя стагоддзі, якія, здавалася б, выкрасліў і знішчыў, як непатрэбныя. Колькі ў свеце было блуканняў, памылак, якіх, здаецца, не зрабіла б зараз і дзіця. Якія скрыўленыя, глухія, вузкія, непраходныя, што зводзілі далёка ўбок дарогі выбірала чалавецтва ў сваім імкненні дасягнуць вечнай ісціны, у той час як перад ім увесь быў адкрыты шлях наўпрост, падобны на той, які вёў да цудоўнага храма, што ўзведзены быў, як палац для цара». — Працуйце і ў працы багацейце, — прапануе Мікалай Васільевіч. — Вось ён — шлях да храма. Будуйцеся ўздоўж адкрытых у сусвет дарог, і не выскоквайце з крывых завулкаў, як з камянямі, з ідэямі, ад якіх у лепшым выпадку — пыл, а найчасцей — кроў. У аўторак — асвячэнне каменя на магіле Васіля Быкава. З раніцы пад’ехаў на могілкі, каб яшчэ раз глянуць, ці ўсё даведзена да ладу. Нібыта ўсё, як мае быць. Нават Ірына Міхайлаўна, удава Быкава, якая ўшчэнт знервавалася, пакуль ставіўся камень і рабілася надмагілле, нарэшце выдыхнула з палёгкай: «Калі б Васіль сам глянуць падняўся, дык сказаў бы, што ўсё так, як трэба». Увечары ўсё было ўрачыста-ўзнёсла. І ўрачыста-ціха, хоць процьма прыйшло на могілкі людзей… Чыталіся малітвы, гарэлі свечкі, казаліся словы… Адзін за адным ускладвалі кветкі паслы ўсіх краін… Я глядзеў, слухаў і ніяк не мог даць веры, што ўсё гэта насамрэч сталася, адбылося, спраўдзілася. Але ж спраўдзілася, адбылося, і, як мне здалося, нарэшце ўсе пачалі патрохі разумець, што адбылося і спраўдзілася. Рыгор Барадулін, які амаль да апошняга быў супраць таго, каб на быкаўскай магіле стаяў фінскі камень, прачытаў на могілках вершы пра той самы камень, а пад ноч пазваніў мне і сказаў, што супраць быў дарма… Трэба ведаць Барадуліна, каб зразумець, што значыць такое прызнанне. З могілак паехалі да Ірыны Міхайлаўны на вячэру. Пад гэты час інфармацыя пра ўсталяванне і асвячэнне каменя-помніка, ахвяраванага беларускаму пісьменніку сталіцай Фінляндыі, прайшла ці ні па ўсіх інфармацыйных каналах, і калі Ірыне Міхайлаўне няспынна пачалі званіць з Амерыкі і з Канады, з Германіі і Аўстраліі, фінскі пасол Ціма Лахелма папрасіў слова ў застоллі і сказаў: «Я вось што зразумеў… Я хоць і паўнамоцны, і надзвычайны, але я ўсяго толькі пасол, якіх у свеце сотні і тысячы, а Васіль Быкаў — адзін-адзіны. І якраз ён сёння самы паўнамоцны і самы надзвычайны пасол Беларусі». Што і трэба было, сярод іншага, давесці. У сераду з’ездзіў на радзіму ў Крэва. Быкаўскім каменем займаўся я амаль паўтары гады, што каштавала немалых нерваў, якія ўчора напяліся да звону — і трэба было напружанне зняць. А ў мяне ў такіх выпадках паратунак звыклы: хутчэй да крэўскіх пагоркаў, да замка, да Юравай гары. Да крэўных магіл, дзе ўсё вяду з бацькамі і дзядамі гаворку пра тое, як жыць на белым свеце, пакуль яшчэ не час паміраць... Пасля ўзбіраюся на Юраву гару і гляджу, і гляджу на Крэва. Хоць снег, хоць дождж, хоць завея, хоць туман… Сцены Крэўскага замка разбураюцца няўмольна. Не толькі часам, дажджом і ветрам, але і людзьмі, якія расцягваюць іх па каменьчыку. А тут жа гістарычны вузел Беларусі, гэта святыя сцены. Не лядовы палац. Іх хоць бы ўмацаваць як след, закансерваваць, паставіць вакол нейкую агароджу, прызначыць чалавека, які б сачыў, даглядаў… Гадоў восем таму разам з Уладзімірам Гілепам, тагачасным намеснікам міністра культуры, мы паспрабалі стварыць для ўратавання і рэстаўрацыі замка фонд «Крэва». Склікалі ў Крэве навуковую канферэнцыю, запрасілі палякаў, літоўцаў… І пераканалі ўсіх, што не час разбірацца, польская, літоўская ці беларуская гісторыя — Крэўскі замак. Бо яна агульная для ўсіх нас, і трэба разам замак ратаваць, з чым усе згадзіліся, сталі збіраць сродкі, але тут пачаліся мае праблемы з уладай — і фонд нават не зарэгістравалі. Праз што да гэтага часу я адчуваю сябе нібы вінаватым. Ні праз што болей, а праз гэта адчуваю. Асабліва тады, калі нервы напінаюцца да мяжы трывання — і кідаюся ў Крэва ратавацца. У чацвер з паўдня прабыў у майстэрні мастака Аляксея Марачкіна. Я наогул люблю бываць у мастакоў, з імі добра моўчкі выпіваць, яны не такія балбатуны, як паэты. Але гэтым разам якраз не столькі выпівалі, колькі гаварылі. Летам разам з мастакамі я быў на пленэры на радзіме Быкава ў Бычках. Дзясяткі тры было мастакоў, якія багата чаго намалявалі, пейзажаў, партрэтаў, і я кажу: «Ну і добра!», а Марачкін пытаецца: «Ну і што?..» У тым сэнсе пытаецца, што трэба ж з гэтым нешта рабіць: выставу наладзіць, выдаць альбом. І сядзім мы, паэт з мастаком, і не выпіваем, і не малюем, і вершы не чытаем, а думаем ды гадаем, дзе на альбом той грошы ўзяць. Каб да таго сапраўднага, дрыготкага, высокага, што адбылося ў быкаўскіх Бычках, дакрануліся яшчэ нечыя душы… Каб асвяціліся… Я не ведаю, якой павінна быць паслясавецкая эканоміка. Магчыма, такой, якая яна ёсць. І шмат чаго яшчэ я не ведаю, апроч аднаго: любая эканоміка з любым матэрыяльным узроўнем жыцця без культуры ні для чаго. Бо ні для чаго без культуры сам чалавек, бо толькі вера і мастацтва могуць падказаць яму, навошта ён з’явіўся, які сэнс існавання ягонага ў свеце? Без адказаў на гэтыя пытанні, ці хоць бы без спробы адказаў на іх, чалавек не ёсць чалавек. Толькі наўрад ці гэта зразумець тым, хто ніколі такімі пытаннямі не задаваўся, каму яны і не сніліся. Хто не бычыў і бачыць не хоча, як разбураюцца сцены, за якімі мы, як людзі, як беларусы, можам выжыць, уратавацца, хто не чуў і чуць не хоча, як са сцен зрываюцца, падаюць і коцяцца святыя камяні. Развіталіся мы з Аляксеем, выпіўшы за тое, што ў нас ёсць Быкаў, і адарыўшы адзін аднаго: я яго — кнігай, ён мяне — карцінай. З тым і будзем жыць. У пятніцу вярнуўся да перакладу «Мёртвых душ». * * * На Дзяды, 2 лістапада, асвяцілі надмагілле Быкава. Нельга сказаць, каб ці яму, ці мне бракавала фантазіі. Але хіба абодва мы маглі ўявіць, што кропкаю ў нашых адносінах стане гранітны валун, прывезены мной на ягоную магілу з Фінляндыі? Колькі ўсяго пад гэтым каменем… А над каменем сказаў вось што: «Сёння мы сабраліся тут, прыехаўшы хто зблізку, хто здалёку, каб у дзень памяці продкаў ушанаваць памяць Васіля Быкава, асвяціць надмагільны камень — і тым самым дарэшты выканаць апошнюю волю Быкава. Што ў ёй, у гэтай волі? Чаму не беларускі камень на магіле аднаго з найгодных сыноў Беларусі, а гранітны валун з Фінляндыі, дзе пражыў Быкаў зусім нядоўга?.. Чаму менавіта так, а не інакш выявіў сваю апошнюю волю чалавек, які ніколі і нічога не вырашаў выпадкова?.. Кожны пра тое можа меркаваць па-свойму. Быкаў пакінуў нам і нашым нашчадкам геніяльную загадку, па смерці напісаную прыпавесць, легенду з назваю “Быкаўскі камень”, твор з глыбіннай метафарай і сюжэтам, які ў будучыні будзе поўніцца самымі рознымі здагадкамі, будзе працягвацца, дапісвацца ў самых розных варыянтах. Лёс пісьменніка, такога пісьменніка, як Быкаў, не сканчаецца на мяжы фізічнага сыходу і доўжыцца не толькі ў каардынатах зямных, але і ў каардынатах нябёсных. Менавіта там, дзе ўсе легенды і ўсе загадкі. Лёс Васіля Быкава непарыўна знітаваны з лёсам Беларусі. Яны — адно ў адным. Шаснаццаць год таму, якраз на Дзяды, адсюль, ад Усходніх могілкаў шляхам на Курапаты пачаўся рух нашага новага нацыянальнага Адраджэння. Зараз гэты рух нібыта прытух, але так прытухае касцёр, калі ў ім згараюць трэскі, кінутыя на распалку. Потым прыходзіць новы кастравы, разварушвае прысак, дзе тлее агонь, падкідвае дровы — і зноў шугаюць да неба іскры, падобныя на зоркі. На святыя зоркі нашай надзеі, нашай мары пра Беларусь, адным з сімвалаў якой быў і застанецца Васіль Быкаў. Сімвалам яе нескаронай волі, нязломнага духу. Яе глыбокай загадкай і высокай легендай. Праз надмагільны камень, які нібы вырас з зямлі, лёс Васіля Быкава назаўсёды застанецца зрослым з зямлёй Фінляндыі. На камені надпіс: “Васілю Быкаву ад горада Хельсінкі”. Прыкладу, каб надмагілле пісьменніку ахвяравалася сталічным горадам іншай дзяржавы, не было ў гісторыі літаратуры. Не толькі беларускай, але і сусветнай. І я дзякую фінам, якія ацанілі маштаб асобы і таленту Васіля Быкава, зразумелі сэнс, закладзены ў апошняй быкаўскай волі. Волі, скіраванай у будучыню». * * * Зрок слабее… На вачах маіх многае згарэла і шмат хто пагас. І што?.. А нічога. Як кажуць японцы: колькі ні глядзі, а таго, чаго нельга ўбачыць, не ўбачыш. * * * Не менш за адчуванне перамог, здабыткаў, здзяйсненняў, нацыі, каб яна ўсведамляла сябе нацыяй, неабходнае адчуванне страт. У адчуваннях страт нацыя яднаецца, мацуе і гартуе дух. Каб нешта страціць — трэба нешта мець. У адчуваннях страт нацыя самаствараецца. Памятаючы, як глыбінна адчула Беларусь страту Васіля Быкава, цяперашняя антынацыянальная ўлада не дазволіла Беларусі гэтаксама адчуць страту Янкі Брыля. Улада замаўчала нашую нацыянальную страту. Калі нічога не страчана — дык нічога і не было. Мы развітваемся з Янкам Брылём, разумеючы, што ён застаецца назаўсёды. Што найістотнае пакінуў па сабе Янка Брыль? Мяркую, што гэта — чысціня стылю. Як у літаратуры, так і ў жыцці. Брыль і ёсць стыль. Цалкам беларускі. І ў гэтым ён цалкам апраўдаў Богам дадзены лёс. * * * Прыдумаўся эпізод для аповесці «Дзень нямецкай арміі», галоўныя героі якой Пазняк (старшыня Сойму БНР) і Лукашэнка (прэзідэнт БНР і старшыня нацыянальна-дэмакратычнай партыі). «Пазняк біўся за тое, каб не было на версе ўлады чалавека, якога раздражняе ў Беларусі беларускае, на што і рабіў ён акцэнт на мінулых прэзідэнцкіх выбарах – і зрабіў памылку. Чым больш распавядаў ён пра антынацыянальнае ў заядлым лідэры нацдэмаў, даводзіў, што той не можа быць беларускім прэзідэнтам, тым больш гэта выклікала цікаўнасці да ягонага саперніка, дадавала яму папулярнасці. Асабліва пасля таго, як Лукашэнка на Буйніцкім полі пад Магілёвам, у літаральным сэнсе ў чыстым полі пад чыстым небым склікаў сход нацдэмаў, і людзей на тым полі было, як травы, і Пазняк ганаровым госцем на партыйны з’езд з’явіўся, бо не мог адмовіцца ад запрашэння, інакш Лукашэнка не прамінуў бы звінаваціць яго ў непавазе да партыі, якая здабыла для Беларусі волю і незалежнасць, і яны ўдвух, два кандыдаты ў прэзідэнты, селі ў чыстым полі за стол, засланы бел-чырвона-белым, як сцяг, абрусам, на якім чамусьці ляжала лапата, і Лукашэнка ўстаў і нечакана спытаў ва ўсіх, ці даваць Пазняку слова, калі, па-першае, усе не аднойчы чулі, што спікер Сойму пра яго, старшыню нацыянал-дэмакратычнай партыі, распавядае, а, па-другое, словы — пустое, калі няма за імі дзеянняў, учынкаў… і тут Лукашэнка ветліва папрасіў ганаровага госця падняцца, і двое бамбізаў, падобных на далакопаў, аднеслі стол, які, аказалася, стаяў на дошках, што накрывалі яміну, магілу… і над той магілай Лукашэнка пачаў клясціся ў любові да крэўнай зямлі, у святой вернасці Беларусі і яе народу, а калі, маўляў, хоць слова з таго, што выдумляе пра яго Пазняк, праўда, дык ён, Алесь Лукашэнка, гатовы есці зямлю!.. і вось, калі ласка, лапата, бо такога злыдня, якім Пазняк яго малюе, такога ворага Беларусі жывым пакідаць нельга, ён бы ні за што не пакінуў!.. і, ткнуўшы ў рукі Пазняку лапату, Лукашэнка скочыў у магілу, лёг там, тэлекамера паказвала на ўсю краіну, як ён глядзеў, нібы замучаны святы, у васільковыя беларускія нябёсы, а Пазняк стаяў над ім з лапатай, вар’яцеючы, не ведаючы, што рабіць: не скідваць жа яму, хрысціяніну, магільную зямлю на жывога чалавека…» Эпізод прыдумаўся, але ён нібыта з іншага тэксту, не з той аповесці, якую хацеў напісаць, і цяпер не ведаю ні таго, што рабіць з гэтым эпізодам, ні таго, што рабіць з той аповесцю... Хіба ўзяць у Пазняка лапату і закапаць? * * * Паўліна Мядзёлка паказвае на допыце ў ДПУ (5.08.1930): «Кола людзей, з якім я сутыкалася ў перыяд 1925-1926 гг., пад канец 1926 г. разбівалася на дзве групы (пазней была і трэцяя група). Да першай групы, якую жартам называлі беларускай арыстакратыяй, адносіліся Доўнар-Запольскі, Краскоўскія, Ермаковічы, Цвікевічы, Аляксандр і Іван Смолічы. Другая група, якая з першай падтрымлівала толькі ветлівае знаёмства, — Некрашэвічы, Купала, Грамыкі, Жылуновічы, Коласы, пазней Ластоўскія. У Купалы бывалі пісьменнікі-“полымеўцы”. Заходзілі іншым разам (не асабліва часта) Прышчэпаў і Чарот, прыходзілі туды, галоўным чынам, піць. У пісьменніцкім асяроддзі, асабліва моладзі, квітнела ў той час багемшчына. З Купалам і яго жонкай я сябравала з 1909 г. Нашы ўзаемаадносіны амаль сваяцкія. Ні ад Купалы, ні ад каго б там ні было я не чула пра існаванне якой-небудзь арганізацыі. Наадварот, часта чула размовы пра тое, што беларусы не ўмеюць арганізавана выступаць у абарону сваіх нацыянальных інтарэсаў, што няма яднання, кожны дзейнічае па-свойму, а таму і б’юць іх па аднаму… Ставіліся ў прыклад украінцы, якія ўмеюць адстойваць свае нацыянальна-культурныя інтарэсы…» Прамінула амаль стагоддзе — і што змянілася? Як не ўмелі, так і не ўмеюць беларусы арганізавацца ў абарону сваіх нацыянальных інтарэсаў, і б’юць іх па аднаму — і ставяцца ў прыклад украінцы. * * * Цікаўнасць да беларускай гісторыі, увогуле да беларушчыны — шмат у каго ад Уладзіміра Караткевіча. А ў ім адкуль? У зрусіфікаваным (якім ён і быў да паступлення ў Кіеўскі універсітэт) юнаку з усходняй Беларусі... Дык вось: беларуская свядомасць — аж да беларускага нацыяналізму — у Караткевічы ад нацыяналізму ўкраінскага, з якім ён сутыкнуўся ў Кіеве і быў ашаломлены тым, што гэткая з’ява ёсць. Тады, спытаўся ён у сябе самога, чаму няма яе ў Беларусі?.. Калі б не гэтае пытанне, ён, можа быць, застаўся б у Кіеве. У горадзе, які па скон любіў. * * * У Санкт-Пецярбургскім універсітэце, праводзячы сацыялагічнае даследванне, адно з пытанняў сфармулявалі так: «Мяжу якой рэспублікі былога СССР павінен парушыць знешні агрэсар, каб Расія ўступіла ў вайну?» Усе, хто апытваўся, адказалі: мяжу Беларусі. Ні рэспублікі Закаўказзя і Сярэдняй Азіі, ні нават Украіна ў адказах не прысутнічалі. Што з гэтага вынікае? Вынікаюць братэрскія пачуцці?.. Магчыма, што й яны. Не без таго. Але ў значна большай ступені тут – братэрская свядомасць. Яна настолькі братэрская, што ў ёй ніяк не падзяляюцца Беларусь і Расія. Здаўна, з часу заходніх паходаў Суворава ў братэрскай свядомасці ўсё руска-беларускае ўяўлялася і ўяўляецца цэласным. Ва ўсім – у тым ліку і ў тэрыторыі, падзеленай па недарэчнасці. Часова. * * * Cтолькі сніцца ўсяго і ўсялякага, што варта было б неяк снам аддзячыць. Кнігу напісаць: «Неадплатныя сны». * * * Фраза для нечага: «Развялі тысячу кралёў — і ўсе патрыёты! А здохнуць як кралі…» * * * Найболей баіцца, каб яго не сурочылі, дзяцел — стукае і стукае па дрэве. * * * Чым пазней правяраеш латарэйны білет, тым даўжэй здаецца, што ты выйграў. * * * Надзея — рэч ненадзейная. * * * Ён з’явіўся на свет, каб яго перайначыць, але трохі не ў час нарадзіўся: у свеце адбыліся якраз сякія-такія перамены — і болей аніякіх перамен ніхто не хацеў. * * * Сюжэт. Жыў чалавек… і ўсё, на што рашыўся, — аднойчы ў адказ на знявагу сарваў, кінуў, пабіў, растаптаў перад крыўдзіцелем свае акуляры… і, калі памёр, на чырвонай аксамітавай падушачцы, на якіх паперадзе нябожчыка ягоныя ўзнагароды звычайна нясуць, — пранеслі гэтыя пабітыя акуляры. * * * Жыццё чалавечае — сямейнае, суседскае. А не заводскае, калгаснае… Ці не саюзапісьменніцкае — паэтычнае там, празаічнае, грамадска-палітычнае… Дзякуй Богу, я зразумеў гэта раней, чым настала невыносная пара высвятлення адносін. * * * Пушкін казаў: «Яшчэ павесялімся», а бабця казала: «Сёння — як ёсць, а заўтра — бліны». * * * Ён ненавідзеў усіх: найбольш гэтых, але не менш і тых. * * * Інтэлектуал да маргінала адносіцца з пагардаю, з надуманым пачуццём, а маргінал да інтэлектуала — з нянавісцю. Маргінал натуральны — і пачуццё ў яго натуральнае. * * * Адна з самых небяспечных хвароб — былая веліч. * * * Дыялог для нечага. — Праз тое, што ёсць семіты, ёсць антысеміты. Так?.. Калі ж ёсць семіты і антысеміты, дык павінны быць… — Ну-ну… Хто? — А хто яго ведае!.. Праз тое, што ёсць семіты і антысеміты, няма шмат чаго іншага, што павінна было б быць. * * * Пра дзіця можна сказаць: «Цела малое, а душа ж уся». Даўно гэта нашу — і нікуды не ўстаўляецца. Мусіць, дастатковае само па сабе. * * * Ён любіў слухаць музыку, лежачы… Так слухаў і ў труне. * * * Захапляемся: як слаўна ўсё, Госпадзе, наладзіў ты ў свеце!.. І не адчуваем: як? Вось для каго граюць на пахаванні? Хіба для нябожчыка, які не чуе?.. Не. Значыць, граюць для жывых. Тады чаму гэтак сумна?.. Гэта ж радасць: ён ужо там, а мы яшчэ тут! Жыццё, уладкаванае людзьмі, якраз і не дае адчуць яго так, як яно ўладкаванае Богам. * * * Сыс прычапіўся: «Аддай мне тэлевізар! Ты ўсё адно яго не ўключаеш, а я футбол пабачу…» Аддаў яму тэлевізар. Праз пару дзён звоніць: «Ты нашто мне даў тэлевізар такі гаўняны! Я лёг глядзець, а нашы прайгралі!» Пытаюся (бо размова пра чэмпіянат Еўропы, дзе беларусаў не было): «Якія нашы?» «Рускія!» Во табе і нацыяналіст. «У расейцаў шаблі касыя, у расейцаў вочы Батыя…» І гэтакі нацыяналізм доўжыцца ў Беларусі ўжо больш за тры стагоддзі. Ад Трынаццацігадовай вайны, у якой нашы (ужо і не ўцяміць, якія?) прайгралі. У чым паспрыялі таксама нашы: украінскія казакі, якія выступілі супраць Вялікага княства Літоўскага на баку маскоўскага цара. І ў іх таксама былі «шаблі касыя». Скрозь нашы — і ўсе нашы прайграюць. * * * Цікава, што ў Чэхава знакамітае «І на нашай вуліцы будзе свята!» кажа — і тым самым выказвае непахіснае перакананне ва ўсталяванні справядлівасці ў чалавечым свеце — Іван Дзмітрыевіч Громаў, сталы прабывальнік палаты № 6, вар’ят… ды яшчэ мужчына 33 гадоў. * * * Доктар Андрэй Яфімавіч Рагін, апынуўшыся ў палаце № 6 не як доктар, а як прабывальнік, заўважыў, што «і псіхічна здаровыя людзі носяць ордэны». «А неўраджаі ў нас праз тое, што асушылі пінскія балоты», — сцвярджаў паштмайстар Міхаіл Авяр’янавіч… За савецкім часам пісьменнікаў, каб спасцігалі жыццё, з году ў год бралі на выязныя партыйна-гаспадарчыя нарады, далучалі… Неяк паехалі на Палессе. Паапраналі белыя халаты, пайшлі на ферму. Па ўсёй яе даўжыні за партыйна-гаспадарчым актывам, які вядзе і накіроўвае Пётр Машэраў, тагачасны начальнік краіны, ідзём сабе… Ферма як ферма: справа каровы, злева каровы… Незразумела, што з імі партыйна-гаспадарчаму актыву рабіць? Раптам Машэраў нахіляецца, зазірае адной карове пад бруха, задуменна — невядома з чаго — ківае галавой і далей ідзе. І следам за ім увесь актыў — па чарзе, як адзін чалавек, — давай зазіраць той карове пад бруха і задуменна ківаць галавой. Карова з такой пільнай увагі высокіх гасцей нават зніякавела… Потым быў абед, на якім Аляксандру Кузьміну, трэцяму пасля Машэрава начальніку, былому авіяштурману і някепскаму чалавеку, я прачытаў з нагоды ўбачанага чатыры радкі: «Сознанье вспыхнуло багрово, седые опалив виски: те, у кого соски, — коровы! А у кого х… — быки!» Кузьмін, як і ўсе астатнія на абедзе, дзе не шкадавалі наліваць, быў трохі нападпітку — і яму спадабалася. Ён падвёў мяне да Машэрава і сказаў: «Прачытай яшчэ раз». Ну, яшчэ дык яшчэ… Толькі перадапошняе — перад быкамі — слова на гэты раз у мяне не вымавілася, я паказаў яго адпаведным жэстам… Машэрава вершы не кранулі, але ён зачапіўся за іх і ўдаўся са мной у выхаваўчую гаворку. Пачаў з таго, што вось пісьменнікі, маўляў, супраць меліярацыі, а асушэнне Палесся («каўтуна, — як ён сказаў, — на галаве Беларусі») — гэта подзвіг. Пасля тлумачыў, якія тут чакаюцца сельскагаспадарчыя дасягненні, даводзіў, што былыя балоты пракормяць увесь народ, — ну і гэтак далей. Карацей, задача пісьменнікаў — адлюстроўваць і заклікаць… Мне не здалося, што ён катэгарычна перакананы ў тым, што тлумачыць і даводзіць, інакш бы не тлумачыў і не даводзіў — хто я для яго?.. Тут і згадаў я чэхаўскага паштмайстра і нібыта жартам паўтарыў ягоную фразу. Машэраў, як кажуць, не ўехаў. Ён раптам крыўдануў. Але, дзякуй богу, не на мяне, на Чэхава. «Лухта! — сказаў ён (сказаўшы абсалютную праўду). — Мы разбіраліся з той меліярацыяй, каля двух працэнтаў толькі было асушана. І палякі ў 1930-я трохі падсушылі. Ніхто да нас за Палессе ўсур’ёз не браўся — мы першыя ўзяліся!..» Машэраў за меліярацыю Палесся меў ордэн. Што ж, «і псіхічна здаровыя людзі носяць ордэны». * * * Мікалай Іванавіч Грэч, пішучы ўспаміны пра Фадзея Булгарына, якога лічыў, натуральна, палякам, а не нейкім там беларусам, згадвае словы Фрыдрыха ІІ пра палякаў: «Няма такой подласці, на якую б не пайшоў паляк, каб займець сто чырвонцаў, якія ён потым выкіне ў акно». * * * «Пры пыльнай дарозе шумяць палыны, Вясёлыя плачуць наводдаль каліны…» Наўрад ці хто ўгадае, чые гэта вершы? Бо гэта проза Кузьмы Чорнага. Апошні сказ апавядання «На пыльнай дарозе». Бліскучая проза. А вось ягоная ж проза з паказанняў у ДПУ (28.10.1938): «Я упал бы к ногам моей дочурки с воплем человека, который с презрением к своему прошлому вырвал всю нечисть из своей души: “Доченька моя, Ируська, радость моя до самого последнего моего дня, прости меня во имя того, что ты с самого дня своего рождения уже советский человек… Как я в эти дни перелома всей своей жизни ненавижу и проклинаю всех этих Янок Купал, Якубов Колосов, Бедуль, Дубовок и всех прочих, которые, как черти душу, встретили меня когда-то во время моей молодости и направили меня на гибельную дорогу…» Не дай Бог, канечне, апынуцца ў тым часе на ягоным месцы… І ўсё ж не падобна, што гэта напісана толькі для следчага. Зрэшты, як бы там ні было — выключны тэкст. Стылёва — гэта Гогаль пад фінал «Мёртвых душ». Маналог Чычыкава з ягонымі праклёнамі ўсяму і ўсім. Пісьменнік ва ўсім і ўсюды — пісьменнік. Па натуры Чорны аніякі не змагар — і не дзіва, што за кратамі яго зламалі. Выдатна ведаючы, дарэчы, каго ламаюць. «Романовский, — піша галоўны тагачасны гэбіст Л. Цанава, — как белорусский писатель очень крупный и представляет большую ценность». Добра, і што?… «Считаю, — піша далей “літаратуразнаўца” Л. Цанава, — что освобождение Романовского из-под ареста и использование его по вскрытию и разоблачению… не повлечет никакого подозрения». Гэбіст ва ўсім і ўсюды — гэбіст. * * * 1 лістапада 1937 быў арыштаваны і ў снежні ўжо расстраляны мастак Раман Семашкевіч, адзін з самых таленавітых беларускіх мастакоў, мастак з прадчуваннем... Час, рэпрэсіі — гэта вядома. Але дзе ягоныя карціны?.. Яны ж, як і рукапісы арыштаваных пісьменнікаў, апісваліся і забіраліся «канторай». Дык дзе яны?.. Дзе карціны ўсіх астатніх арыштаваных мастакоў? Хай іх не так многа, правадзейных сяброў Саюза мастакоў быў у той час нейкі тузін, рэпрэсаваныя былі адзінкі... І ўсё ж няхай дзясяткі, няхай адзінкі — дзе? Няма адказу… Застаецца ўявіць «канторшчыка» на пенсіі, які дыктуе мемуары пра сваё слаўнае жыццё, цалкам адданае высокаму служэнню Радзіме. А ў ягоным пакоі вісіць над канапай карціна Рамана Семашкевіча. * * * У 1935 годзе знайшлі ў лагеры ўдаву Калчака і прывялі яе да Сталіна. І была ў іх вячэра з шампанскім. А перад тым правезлі ўдаву па ўсіх вялікіх будоўлях сацыялізму — для ўражання. Сталін выказвае ў час вячэры спачуванні ўдаве, шкадуе, што расстралялі Калчака — вялікага вучонага. «Але такая, — кажа, — логіка барацьбы. Калі б я патрапіў яму ў рукі, ён мяне таксама б не пашкадаваў». Удава згаджаецца, што так, наўрад ці… «Але жыццё не канчаецца, — доўжыць Сталін. — Вы бачылі, якія мы распачалі будоўлі! Дык ці не маглі б вы, як удава такаго чалавека, выступіць у падтрымку не смерці, а жыцця, у патрымку развіцця нашай новай краіны?..» «Я бачыла ў лагеры, — адказвае ўдава, — краіну зусім іншую. Краіну самых таленавітых людзей, кінутых вамі без аніякай іх віны за калючы дрот. І я бачыла, як іх зневажаюць, як над імі здзекваюцца… Таму стаць па ваш бок, нават разумеючы логіку барацьбы, не магу. Апроч таго, для гэтага мне трэба было б хоць нешта ў Сталіне паважаць. У Леніне я паважала ворага, а ў вас — не». Сталін устаў з шампанскім, узняў бакал: «За вас… Есть еще женщины в русских селеньях». І ўдаву адправілі «в селенье». На пасяленне. Зноў яе знайшлі ў 1956 годзе і прывезлі ўжо да Хрушчова — у сувязі з пачат­кам палітычных рэабілітацый. Хрушчова яна гэтак уразіла, што ён загадаў, каб ёй прызначылі самую вялікую пенсію, якая існавала на той час у СССР. Такой пенсіяй аказалася пенсія старога бальшавіка, некалі прыдуманая Сталіным. Менавіта тую пенсію старога бальшавіка па скон жыцця і атрымлівала ўдава Калчака — ворага ўсіх бальшавікоў. * * * Знайшоў даўні запіс — не помню ўжо, скуль яго ўзяў: «Пачалі варушыць архівы КДБ і знайшлі (сярод іншага) вось што... У канцы 30-х гадоў у адной вёсцы сярод ночы знік мужык. Стары, глуханямы. Ён быў арыштаваны і расстраляны праз во гэтакі данос (цытую): “…сядзеў на ганку і па-антысавецку ўсміхаўся”». * * * Герой Савецкага Саюза Фёдараў, былы сакратар Чарнігаўскага абкама, на Украіне вядомы як «генерал-лейтэнант Арленка», а ў Беларусі як «генерал-лейтэнант Сяргееў», распавядае: — У мяне пытаюць: «Ці не паедзеш партызаніць на Украіну?» — «Чаму ж не паехаць?» — «Але давядзецца скідвацца». Скідвацца — не скідваўся, скакаў з вышкі ў ваду. Думаю: «Наўрад ці страшней». Далі парашут. Ляцім у «Дугласе». Кінуўся, рвануў за колца. Штуршок. Апускаюся. Па дарозе ўстаўляю ў аўтамат дыск з патронамі. Снег па пояс. Бачу, бягуць з вінтоўкамі. «Хто такія?» — «Партызаны, мы чакаем вас!» Так я і стаў партызанам. Страшэнна цікава! Асабліва машыны ўзрываць. Ці цягнікі. Едзе... Тузанеш — ён і паляцеў... Пасля Фёдараў дорыць Міколе Бажану нямецкі пісталет і кажа: «Вы беражыце яго, ён з фона зняты. Не помню, як таго маёра звалі, але фон, з пародзістых... Дапыталі, а потым я з ягонага ж пісталета яго і прыстрэліў». За савецкім часам ва ўсялякіх агітацыйна-пісьменніцкіх паездках, палётах і плаваннях я сустракаўся шмат з кім з гэтай «фёдараўскай» пароды людзей. Спрабаваў, як звычайна, каб зразумець — сябе паставіць на іх месца… Выходзіла, што гэта немагчыма, калі ты не з іх пароды.