Юлія Новік

_____________________ Адназначна смачна. Нататкі пра кнігу Вікі Трэнас «Экзістэнцыйны пейзаж»	Для таго, каб разгледзець кнігу вершаў, недастаткова прывесьці прыклады ўдалых і няўдалых вобразаў, неабход­на высьветліць месца кнігі як цэласнага элемента ў часе, прасторы і вывесьці найбольш выразныя семантычныя паралелі, праз якія можна дасьледаваць важнасьць і эвалюцыю вобразаў, а таксама эмацыйны стан лірычнай гераіні. Паспрабую распавесьці менавіта ў такім накірунку пра другую кнігу вершаў Вікі Трэнас “Экзістэнцыйны пейзаж”, якая выйшла ў новым выдавецтве “Галіяфы” ў 2008 годзе. Менавіта эвалюцыю, таму што гэта другая кніжка паэткі і вызначаецца зусім іншым настроем, у адрозьненьні ад “некратычна-скрушнага” першай. Палічу мэтазгодным зрабіць невялікі экскурс у першы зборнік паэткі, “Цуд канфіскаванага дзяцінства” (выйшаў у 2005 годзе), каб стварыць цэласны вобраз лірычнай гераіні, якая ня проста зьмяняецца сама, але вымагае зьмяненьня настрою і характару перадачы вобразаў і тым самым па-іншаму ўзьдзейнічае на чытача. “Цуд канфіскаванага дзяцінства”... Бадай, назва выклікае хутчэй пазітыўныя асацыяцыі. Прачытаньне ж пакідае ўражаньне пазбаўленьня ілюзіяў, прычым зусім ня самымі “мяккімі сродкамі”. “Крывавая” вобразнасьць — галоўны выклік аўтаркі, але толькі нявопытны чытач можа прыняць гэта без сумніву і без звароту да іншых матываў. Аўтарка не шкадуе сінонімаў, каб стварыць атмасферу пакінутасьці і шэрасьці: тужлівы-маркотны-журботны-самотны; самота-скруха-сум-туга. Разам з тым, на фоне даволі агрэсіўных вобразаў крыві і сьмерці цяжка заўважыць, што па частаце ўжываньня вобраз сну — іх першы канкурэнт. Нібыта лірычная гераіня шукае шлях для адступленьня і хоча ўсьведаміць аднойчы, што гэта толькі сон, прыгожы, новы, чароўны, балесны. Дарэчы, рознакаляровасьць — яшчэ адна рыса кніжкі: чырвоны зелянее / і зялёны чырванее; блакітнавокія вершы з залатымі вейкамі; пафарбаваныя ўсьмешкі; аранжавая падушка; жоўты яблык; усё на сьвеце мае каляровыя вытокі. Аднак галоўным у гэтай няпоўнай вясёлцы застаецца чырвоны. Ён стварае пэўную афарбоўку мікрасусьвету лірычнай гераіні, афармляючы траву, мроі, словы, дажджы, зямлю. Белы атрымлівае нашмат менш: бэз, аблічча, зьвер, труп, ахвяра, песьні, шпалеры. Вобраз сьмерці разьвіваецца ня толькі праз семантычна блізкія словы загінуць, задушыць, забойца, ахвяра, але і праз вобразы зімы і сьнегу як сімвал замярзаньня, зьнікненьня пачуцьцяў і адчуваньня жывога, а таксама праз “вострыя” вобразы: навастрыць, лязо, шыпы, калючы... Такая “завостранасьць”, а таксама пастаянная прысутнасьць вобразаў плачу і сьлёз стварае напружаны эмацыйны фон кнігі і робіць яе практычна немагчымай для лёгкага і бяздумнага прачытаньня. Тым больш што прычыну такога настрою адносна лёгка зразумець: бо ў постаці кожнай, у голасе кожным — ты; я без цябе, як верш недапісаны. Сумяшчэньне несумяшчальнага — таксама каб падкрэсьліць, што само жыцьцё — гэта выклік: самотны сьмех, гарачыя сьлёзы і міні-верш мы жывём — гэта значыць, што мы вар’яты. Дарэчы, некаторыя з такіх міні-вершаў наўмысна надрукаваныя вялікімі літарамі. Хіба зноў ня выклік, спроба прыцягнуць увагу, няхай і трошкі скандальна, рэзка, “неагатычна”? І тым самым лірычная гераіня, выносячы свае праблемныя пачуцьці да строгага разгляду чытача, пазбаўляецца сваёй “завостранасьці”, перабольшваючы месцамі, але здымае з сябе лішнюю эмацыйную напружанасьць. Пры такім раскладзе прачытаць другую кніжку Вікі Трэнас адразу пасьля першай значыць іншымі вачыма ўбачыць яе творчасьць. Бо ўсё, што ў першай кніжцы мела вострыя вуглы, у другой набыло больш вызначаную, больш спакойную форму. Тым і цікавы параўнальны погляд, што і тут у цэнтры ўвагі — Пачуцьцё, але цяпер лірычная гераіня прысутнічае ў вершах нібыта як назіральнік, які шмат перажыў, але здольны кіраваць сваімі пачуцьцямі. На зьмену суму, дэпрэсіі, “суіцыдальнаму авангардызму” прыходзіць семантыка смаку, адлегласьці і прасторы. У “Экзістэнцыйным пейзажы”, застаючыся на адлегласьці, лірычная гераіня можа выбіраць, наколькі моцна пакутаваць, і больш аб’ектыўна пачынае адносіцца да сваіх перажываньняў. Нягледзячы на тое, што некалькі вершаў па даце напісаньня адносяцца да першай кніжкі, яны знайшлі сваё месца ў другой і не перашкаджаюць цэласнасьці ўспрыманьня кнігі, як і “працягнутыя” пазьней вершы. Адлегласьць выяўляецца няе як перашкода, а хутчэй як выпрабаваньне: лічу адлегласьці не кіламетрамі, а болем; акцэнт робіцца на пераадоленьні адлегласьці: набліжаюся да цябе кіламетрамі скрушных словаў; скараціўшы адлегласьць у некалькі крокаў; засталося прайсьці толькі некалькі метраў, а таксама на вяртаньні як спосабе пераадоленьня адлегласьці: вярніся, нас чакае цёплы дождж; каб вярнуцца, ты зьехаў. Адлегласьць — ня толькі метры, кіламетры, крокі, але і сьцяжынка, лабірынт і нават аблокі (каму лічыць адлегласьці аблокамі). Лірычная гераіня ўспрымае і больш абстрактныя шлях і дарогу: шлях да цябе не спыняецца ніколі; шлях дадому як шлях у вырай; шлях ад сьвятла да цямрэчы. Аднак адлегласьць не атрымлівае адназначнай ацэнкі: крок за крокам у невядомасьць. Сустракаецца нават ускосная форма падпарадкоўваньня адлегласьці: усе дарогі сьвету / скручаныя ў абаранак часу / кінутыя да яго ног. Што датычыцца “гастранамічных” вобразаў, то іх даволі многа, што з першага прачытаньня асабіста мне адразу захацелася адзначыць. Прычым яны ня толькі пранізваюць усю кніжку, ствараючы асаблівы “смачны” настрой, але і адметныя сваёй незаштампаванасьцю. З аднаго боку, такія вобразы дадаюць актыўнасьці лірычнай гераіні, нібыта дапаўняючы яе і даючы ёй тое, чаго не хапае: засьмяглымі вуснамі п’ю адзіноту…/ наліце мне кавы; поўню рэжу ў гарбату тваю на лімоны; харчавацца згадкамі пра цябе; наглытацца з ракі тваёй душы; смактаць адзіноту праз саломінку філасофіі спустошваць шклянку за шклянкай; п’юць засьмяглыя вусны самоту. Вобраз-люстра з іншым дзейнікам працягвае гэтую лінію: …так дождж п’еш з тугой і пажадай. Праз смак і наталеньне смагі і голаду ўскосна перадаецца падсьвядомае жаданьне лірычнай гераіні поўнасьцю належаць каханаму, паглынуць ці быць паглынутай. У тым жа семантычным полі, але з функцыяй апісаньня зьяўляюцца метафары анёлы зьлізалі з аблокаў сьмятанку… і пэцкаюць неба ў малінавы джэм; неба нібы выкладзена апельсінамі; бяссонная ноч праліваецца з рук малаком; на смачныя мары зьлятаюцца восы, эпітэт абрыкосавае сонца і інш. З другога боку, гэта пастаянная барацьба (ледзь не зубамі я выдзірала цябе з кіпцюроў ненаеднага лёсу) і пакуты (марозіва з болем), нават адчай (я скармлю галубам апошнюю лусту сваёй любові). Асобнай увагі вымагае вобраз шлях да Бога ляжыць праз страўнік, які адразу адсылае да распаўсюджанага “шлях да сэрца мужчыны ляжыць праз страўнік” і надае іроніі, але ня можа быць цалкам растлумачаны такім чынам. Час і прастора ў кнізе прысутнічаюць адмыслова. Прастора прамаляваная знутры як замкнёная (у гнязьдзе маёй душы растуць птушаняты вершаў; страшна вершам, нібы ў труне, ува мне; прытулак кульгавае любові; мая душа з тваёй ня мае выйсьця; у завулку чарговых фантазій; на вуліцы пекных рыфмаў; я нашу ў сабе горад; бегчы хавацца ў пакінуты дом; сьвет бруднай насоўкай ляжыць у кішэні; любоў танчыць у цэнтры замкнёнага кола), і звонку, як адкрытая або якая адкрываецца (і дзесьці ёсьць дзівосная краіна; выходзьце з кватэр утульных; мой сум — брат гэтай планеце; бадзяцца без прытулку / па скрушных еўрапейскіх гарадох; пакідаць свой прытулак часовы; крык, што ў сьвет бумерангам ляціць). Дзякуючы такому суаднясеньню адкрытага-закрытага ствараецца агульнае ўражаньне раўнавагі. Прастора выступае як канкрэтная (мне Берлін, Амстэрдам і Прага як цяжкі вырак; над Нявою на мосьце) і ў форме абстрактных апазіцый (тут — прастора, схаваная ў там; я маю знутры тое, што вы схавалі вонкі). Дарэчы, гэта менавіта гарадская прастора (мой горад — адзіны, каму я веру). Час для лірычнай гераіні асабліва каштоўны: калі жывеш у рэжыме нон-стоп / хвіліны спатыкаюцца адна на адну; час трымае на ланцугу. Ці не выпадкова ў падобным да апошняга спалучэньні замест часу зьяўляецца шчасьце: трэба шчасьце спусьціць з ланцуга? Варта адзначыць, што лірычная гераіня існуе ў супярэчлівасьці пораў году і ня толькі іх супрацьпастаўляе і зьмешвае (скокнуць з даху зімы / і ў вясну б уварвацца з лёту; … матылі лісьцем восеньскім сьпяць на зямлі / гэта гімн загулялай вясьне / гэта проста скрываўлены сьнег; у жніўня сэрца разарве і пойдзе сьнег; у правай палове маёй галавы летні спакой і зімовая спёка), але і афармляе сябе і адрасата сваіх пачуцьцяў праз месяцы і поры года (ты — жарсны жнівень, я — трывожны сьнежань). Метафары гэтага семантычнага поля максімальна персаніфікаваны (пішу верлібры разам з лістападам / ён, як і я, ад жалю захварэлы; сакавік, зноў спакушаны слотай, / не наважыцца здрадзіць вясьне; восень б’ецца ў прамерзлыя шыбы). Кніга прасякнутая пахам цёплага дажджу (нас чакае цёплы дождж; цёплы імклівы задумлівы дождж; твой пах зьмяшаны з пахам дажджу; цёплыя струмені дажджу сьцякаюць па вопратцы часу). Удалае выкарыстаньне алітэрацыі і дасьціпныя рыфмы — чарговыя “плюсы” (чэрвень гэты чарвівы… чырвоны; ламаная лінія; расчыненных вокнаў – чаканьня вока; лівень – ліпне, пяты — напятай, легла — адлегласьць). Вобразы і спасылкі рэлігійнага характару і падтэксту досыць вострыя і шматпланавыя: шлях да Бога ляжыць праз страўнік; Вы — Езусы ў маіх турмах, Я ў Вашых палацах — Іуда; радасьць бацькі, які трымае / на руках малога сына /— шчасьце Бога, які трымае / на руках дзіця Сусьвету (малога сына — залішняе ўдакладненьне, таму што, калі на руках трымае, значыць, малое дзіця); з мудрасьцю Шывы; для цябе пасьміхаецца мудра і проста Бог на сёмыя содні стварэньня. Лірычная гераіня ў асаблівых стасунках з рэлігіяй. З аднаго боку, узгадваюцца ў адным зборніку багі розных веравызнаньняў: з ласкавасьцю ўсьміхаецца Буда; з мудрасьцю Шывы; каляровых вітрын маляваная дура як Хрыстос на крыжы, памірае на гмахах. З другога боку, прызнаецца значнасьць і Божае стварэньне сусьвету: Бог разьвесіў на дрэвах лістоту / Бог прыдумаў жыцьцё; для цябе пасьміхаецца мудра і проста Бог на сёмыя содні стварэньня. Прысутнічае, аднак, пэўная “сьцёбнасьць” і іронія: хадзем тусавацца ў пекле; у рай імкліва вершыкі ляцяць; плача ў кішэні прыгожанькі Бог; грызьлі мы Біблію ў пошуках веры. Узгадаем радок усе мы хочам пакаштаваць бясьсмерця, але таксама выраз з першай кніжкі: а паэту ня трэба многа / толькі стаць невялічкім богам, што дае пэўныя падставы лічыць, што лірычная гераіня ня цалкам вызначыла свае адносіны да рэлігіі і застаецца на пазіцыях сумненьня і крытычнасьці. Чамусьці вобразы “вусьціш”, “вусьце”, “вусны” часьцяком суседнічаюць у вершах Вікі Трэнас, таму, калі сустракаеш адзін з іх, неўзабаве абавязкова знаходзіш і астатнія. Магчыма, гэтая “фішка” прываблівае дзякуючы сугучнасьці, але пажадана было б зрабіць гэтыя вобразы больш свабоднымі. Дарэчы, яны нават ствараюць кола, пачынаючы і заканчваючы кніжку. Віка змагла абысьціся без ужываньня слова каханьне ад асобы лірычнай гераіні, і вельмі ўдала, таму што праз семантыку адлегласьці, смаку і часу перадала тонкія адценьні гэтага пачуцьця, якія б засталіся размытымі і незаўважанымі праз зацяганасьць самога слова. Першая кніжка паэткі (першая, калі не лічыць самы-самы першы “самвыдатаўскі” зборнік, які тут не ўзгадваўся) сталася больш авангарднай у плане выбару формы і падыходу да тэксту, але другая кніжка ня толькі выдае больш сталую пазіцыю, але і больш багаты матэрыял, як у эстэтычным плане, так і з пункту гледжаньня дасьледчыка. Віка змагла распавесьці сваім зборнікам адну цэласную гісторыю, што не пакіне чытача безуважным. Яна заяўляе: “мой выбар у разнастайнасьці”, і, нягледзячы на тое, што “самота малюе кругі пад вычыма і ў сонечны дзень” і “ніводнае наша вакно не выходзіць на мора”, энергія і энергетыка, самаадда­насьць і самаахвярнасьць, унутраная неабыякавасьць і нестандартнасьць (такім, як я, няма калі верыць скрусе; буду рэчкай, якая цячэ назад) ставяць рашучую аптымістычную кропку. Не, няпраўда, кропку ставіць рана, таму што пошукі лірычнай гераіні працягваюцца і гісторыя ня скончаная…