Архіў нумароў:

Алесь Паплаўскі

_____________________ Lapido. Аповесць	1 Акуляры ў яго – кананічнае пенснэ. Такія рэдка цяпер хто носіць. Павядзе галавой, і сонца за сабой у шкель­цах цягне. Зазірнеш незнарок у бліскучую люстраную бездань, а там нічога – нямая безжыццёвая прастора, ні літасці, ні спагады. Тут не тое, што да душы яго не дастукацца, тут хоць бы самому жывым ды здаровым з яміны той выбрацца. Нешта гіпнатычнае, запраграмаванае на знявагу і гвалт, тоіцца ў яго пранізлівым халодным позірку. Адным словам, слізкі і непрыемны тып. Лысы, выродлівы. Аматар прымераць на сябе справядлівасць Бога. Такія, як я, для яго – смецце. Маленькія вочкі за тонкаю абалонкаю шкла, толькі пасмейваюцца: “Усё, што мне трэба пра цябе ведаць, я ведаю, проста чакаю, калі ты сам гэта мне раскажаш…” Зрэшты, і яго можна зразумець. Калі жыццё – натуральны адбор, то праўда на ягоным баку. І я не зусім упэўнены, што ў свеце існуюць словы, з дапамогай якіх можна вымаліць для сябе літасць і спагаду ў гэтага чалавека. Хутка міне месяц, як цягнецца справа. І ўвесь гэты час ён размаўляе са мной на мове намёкаў, дабівае мяне, ломіць праз калена. Іншы раз мне здаецца, што не вытрымаю, дам задні ход, прызнаюся ў тым, чаго не рабіў ніколі. На гэта ён, відаць, і разлічвае. – Гэта ты?.. – пачынае ён як заўжды здалёк. Робіць глыбокі ўдых і рэзка абрывае сказ. Словы павісаюць у паветры. Словы-сцвярджэнні?.. Словы-пытанні?.. Паспрабуй здагадайся, што ён хоча гэтым сказаць. Адчуваю, як пад кашуляй па целе бягуць дрыжыкі. Асоба ў акулярах нервова пагойдваецца ў крэсле – цягае за сабой у шкельцах палахлівае жнівеньскае сонца – і нешта запісвае ў нататнік. Першае, што прыходзіць у галаву ў такія хвіліны, гэта ўстаць і, не развітваючыся, сысці прэч. Хоць куды, абы толькі не патураць гэтаму вар’яцтву. – Гэта ты? – паўтарае ён пакепліва праз хвіліну. З заўважным націскам, быццам бы хоча паведаміць нейкую важную навіну. І зноў паўза. І зноў невыноснае працяглае маўчанне. І зноў словы – намёк на тое, што ў кожнай бяссэнсіцы ёсць свой, вядомы толькі яму аднаму, сэнс. Акно адчынена. Лёгкі ветрык цярэбіць паркалёвыя фіранкі. За імі аблезлы карніз суседняга дома і неабдымнае, пазбаўленае летняй свежасці, неба. А яшчэ сонца – бляклае, вылінялае ад нядаўніх зацяжных дажджоў. Дрэвы гнуцца і трывожна шапацяць лістотай. Узіраюся ў мутную заваконную шэрасць і імкнуся ігнараваць непрыемнага мне чалавека. Заглыбляюся ў думкі – нешта сваё, сарамлівае і ганебнае. Акунаюся з галавой, нібыта ў цёплы басейн. Як доўга ўсё цягнецца! Глядзіш і нічога не бачыш. Слухаеш і нічога не разумееш. І ніякіх пачуццяў, і ніякага ўяўлення, нічога, акрамя толькі пустэчы. Зборышча хлуслівых супярэчнасцяў ды хаатычнае наслаенне дэкарацый, дзе вечна што-небудзь здараецца, дзе ніколі не ведаеш, што ёсць сапраўднасцю, а што выдумкай, дзе ніколі і ні ў чым не ўпэўнены: ты гэта ці толькі рэха нечага выпадковага ўспаміну, скупы адгалосак людскога болю, прадчуванне таго, чаго не было ды й ніколі не будзе. Але як разабрацца, як зразумець тое, чаго зразумець нельга? Найвялікшая драма жыцця – жыць і не ведаць, дзеля чаго жывеш… Але навошта мне ўсё гэта знаць? Ёсць рэчы, непадуладныя разуменню. На іх нельга зацыклівацца. Пра іх дастаткова памятаць. Заўжды. Лёс! Смерць! Хіба гэта ўсё залежыць ад нашых жаданняў? Кожная рэч мае сваё прызначэнне, свой адзіны, спецыфічны пах, і адчуць яго могуць абраныя, на мяжы свядомасці, калі рвецца апошняя повязь з гэтым светам. Астатняе ўсё – прытворства, ілюзія, заблытанасць жаданняў, імкненне да выратавальных міфічных зменаў… – Гэта ты?.. – прасочваецца аднекуль здалёк фальшывы, дакучлівы голас. “Так, гэта я! – лемантуе ад бяссілля мая сутнасць. – Дакладней, тое, што ад мяне засталося. І я бачу цябе наскрозь. Праз сваю слепату. Але гэта не значыць, што я лепшы за цябе. Проста я іншы, не такі, як ты. І мне непатрэбна твая спагада, тым больш шкадаванне. Не абражай мяне імі! Каму, як не табе ведаць, што апошняе слова ў гэтай гульні не за мной, што не бывае ніякага “заўтра”. Бо хіба можа быць тое, да чаго ты не належыш, да чаго не датычны, у чым не бярэш удзел? Ненавіджу гэтае тваё спакуслівае, шматабяцальнае “заўтра”! Я гіну! Я паміраю! А той, што стаіць на краі бездані, мэтаю якога ёсць ратаваць такіх, як я, абыякава пазірае паўз мяне і робіць выгляд, што нічога не адбываецца. – Гэта ты павінен быў памерці! – беспадстаўна пужае ён мяне. – Гавару табе не як следчы… Ты доўга блукаў па жыцці і табе самы час адпачыць... На турэмных нарах… Чалавек за сталом зноў пачынае нешта запісваць. Чалавек за сталом – суцэльны камячок нерваў. У пакоі пахне вільгаццю і пылам. А яшчэ хлуснёй. Адчуванне трывогі і адчаю. Неймавернае жаданне жыць і абсалютная бесперспектыўнасць яго. За вакном звыклае вулічнае жыццё. За вакном стары брудны свет. – Ты не той, кім прыкідваешся. Думаеш, я не ведаю, хто ты? Я вылічыў цябе! Яго голас вымушае мяне ўздрыгнуць. Асоба ў пенснэ пільна вывучае кожны мой рух. Так і павінна быць. Я – аб’ект яго даследванняў. – І хто ж я па-вашаму? На яго пухкіх пачварных вуснах блукае непрыкметная здзеклівая ўсмешка. – Ты? – затрымлівае ён на хвілінку дыханне. Чутна, як нешта хрыпіць у яго горле. – Чакайце! – спыняю я яго, баючыся атрымаць чарговую порцыю хлусні. – Я сам скажу, хто я… Я – чалавек, абдзелены лёсам. І са мною можна абыходзіцца несправядліва… Мае словы – апошняя кропка ў гэтай вар’яцкай псіхалагічнай гульні. Мой голас – завяршальныя ноткі ў ананімным музычным творы – араторыі жыцця і смерці. Але навошта мне ўсё гэта ведаць? Жаданне праваліцца скрозь зямлю. Упасці туды, адкуль няма вяртання. Верагодна, так расчышчае сабе дарогу жыццё, выціскаючы на збочыну непатрэбных і лішніх… 2 Я не збіраўся будзіць памерлых. Я хацеў толькі паглядзець уніз. Недзе там пад нагамі, за высокай драцяной сеткай, ляжаў незнаёмы мне горад. Адзін з самых прыгожых у Еўропе. Горад Кафкі і Гашэка. Мой горад. Я падышоў ушчыльную да парэнчын і дакрануўся дрыготкай рукой да халоднага жалеза. Тое, што адкрылася маім вачам, агаломшыла мяне. Усяго ў некалькіх сантыметрах ад майго цела ляжала ружовая маўклівая бездань. Побач паўзло жыццё, гэтак жа нячутна, як і мая неспазнанасць. Страх і прыгажосць змешваліся ў нешта адзінае, суцэльнае. Я глядзеў на падобныя да замкаў будынкі з чырвонымі чарапічнымі дахамі і адчуваў сябе растаптаным. Ранак фарбаваў неба памаранчавымі фарбамі. Прыгажосць уражвала і прыцягвала. Страх прыгнятаў і адштурхоўваў. Плынь эмоцый несла мяне па хвалях зруйнавальнай пагардлівай журботнасці, і я адчуваў, што гіну ў гэтай вірлівай бездані ўражлівасці. На балконе ў доме насупраць чарнела чалавечая постаць. Верагодна, гэта быў мужчына. Чалавек, з якім я ніколі больш не сустрэнуся, махаў мне рукой, і я адказваў яму тымі ж бессэнсоўнымі хаатычнымі рухамі. Час губляў сэнс. Усё губляла сэнс. Я дыхаў пахамі вечнасці, крыху саладжавымі, з прысмакам затхлай цвілі і задыхаўся ад хвалявання. “Гэтыя вуліцы забрукаваныя людскімі касцьмі!” – пульсавала крывёю ў скронях несупынная, надакучлівая думка. І сапраўды, тут, як ні ў якім іншым месцы, я адчуваў усю нікчэмнасць свайго быцця. Варта было толькі пералезці праз парэнчы, і ты – шэры контур на бруднай асфальтавай сцяжынцы, адзін з тых шматлікіх, чый адчайны крык назаўжды застыг у гэтым паветры. Жахлівае і дэпрэсіўнае месца! Нездарма сюды едуць з усіх канцоў свету тыя, хто хоча звесці рахункі з жыццём. Не верыцца, але я стаяў на самым высокім у Чэхіі Нусельскім мосце. Рэлігійныя фанатыкі, банкроты-бізнэсмены, няўдачнікі-артысты, прычым не толькі чэхі, але і шведы, рускія, амерыканцы знайшлі тут апошні прытулак, сумна ўславіўшы гэты мост, зрабіўшы культавым, сусветна вядомым месцам самазабойцаў. Паблізу, за плячыма, па шасціпалосным аўтабане несліся ў невядомасць аўтамабілі. У ніжнім тунэлі грукатала коламі нябачнае метро. А на маім кішэнным гадзінніку стрэлкі набліжаліся да шасці гадзін раніцы. Я глядзеў на ранішнюю Прагу і не збіраўся канчаць жыццё самагубствам. Мне сігналілі і гукалі. Верагодна, прымалі за вар’ята. Але мяне гэта мала турбавала. Людзі былі ўсё тыя ж. І я ігнараваў іх наўмысна. Думкі аддалялі ад сапраўднасці. Я стаяў на краі жыцця і захапляўся сабой, сваімі нікчэмнасцю і недасканаласцю. Я ненавідзеў мінулае і баяўся будучыні. Мне хацелася застыгнуць у бясчассі, ператварыцца ў бронзавую статую, стаць адной з апораў гэтай жахлівай гіганцкай пабудовы. Цяпер я дакладна ведаў, што прыгажосць – гэта страх і расчараванне, а шчасце – паўза паміж адным няшчасцем і другім. Відавочна гэтыя ж думкі наведвалі і тых, незнаёмых мне людзей, якія збіраліся тут скончыць жыццё самагубствам. Я быў падобны да іх. Я глядзеў на горад “ста званіц” і не ведаў, што з гэтым рабіць. Мяне, як і тых добраахвотных пакутнікаў, вабіла неспазнанасць смерці. Хаця, калі шчыра, ехаў я сюды не па гэта. Я ехаў па прыгажосць і волю. Я ўцякаў ад абсурду, бязглудства і маразмаў маёй краіны, дзе ўсё было не як у людзей. Я шукаў паратунку ў Еўропе, не здагадваючыся, што, імкнучыся здабыць свабоду, сутыкаюся з такімі ж як сам дылетантамі. Але я не жадаў ведаць, што яны робяць тыя ж самыя памкненні, а таму іх свабода абмяжоўвае маю. Я быў чалавекам з дэфектам і, у адрозненне ад пераважнай большасці, меў талент не глядзець праўдзе ў вочы. Ніхто не застрахаваны ад зневажальнага самаразбурэння! У гэтым я быў цвёрда перакананы. А яшчэ ў тым, што ніхто не здольны выратаваць нас ад саміх сябе. Бо ў кожнага з нас свой вывіх. У маёй кішэні ляжала прыблізна каля двухсот даляраў, на якія я не мог шыкаваць у Празе. Але гэта і не ўваходзіла ў мае бліжэйшыя планы. Я хацеў толькі зірнуць на Вялікі Горад і наведаць магілу Кафкі. Гэта была даўняя мая мара, і яна, нягледзячы ні на што, павінна была некалі здзейсніцца. Дабіраўся я сюды аўтаспынам. І толькі мая настырнасць ды авантурны характар дапамаглі здзейсніць немагчымае. Зарабіць на звычайную турыстычную пуцёўку для такіх бедакоў, як я, у маёй краіне было нечым нерэальным і недасяжным. Я не належаў да кагорты разбэшчанай раскошаю моладзі, не быў сынком заможных бацькоў з касты высокапастаўленых чыноўнікаў, не меў свайго ўласнага офісу і не рабіў грошы з паветра. Мая вышэйшая адукацыя была цяжарам для дзяржавы. Я шмат што ведаў і шмат у чым разбіраўся, а такіх, безумоўна, было за што ненавідзець. Не патрэбнай была мая адукацыя і дзяржаўным установам, якія паступова ператварыліся ў сямейныя кланы, і, каб уладкавацца на больш-менш прыстойную працу з прымальным заробкам, неабходна было шмат яшчэ папацець. Я не ўпісваўся ў гэтае сямейнае кола. Я не ведаў, каму і колькі, а галоўнае – за што, даваць хабару. Калі шчыра, працаваць на лянівых, неадукаваных “пазванковых”, я таксама не збіраўся. Усё, што мне засталося, гэта прымкнуць да маўклівай большасці суайчыннікаў і займацца тым, чым займацца без агіды і прыкрасці было немагчыма. Дзяржава заўжды “дбала” пра такіх, як я, і, каб мы маглі звесці канцы з канцамі, прапаноўвала нам кабальныя крэдыты. Ад безвыходнасці большасць з нас заглынала гэтыя гачкі з “танным сырам” – хацелася ўсяго і адразу – але мінаў час, і нашае расчараванне не ведала межаў. Нас падманвалі, з нас рабілі дурняў. Як выяўлялася, усё мела кошт, нават магчымасць патрапіць у кіпцюры да сістэмы. Я нарадзіўся і жыў у самай чыстай і добраўпарадкаванай краіне. І пра гэты, бяспрэчна станоўчы факт, штодня нам талдычыла афіцыйная прапаганда. “Вы самыя талерантныя і добразычлівыя ў свеце людзі!” – запэўнівалі нас з манітораў тэлевізараў масцітыя ідэолагі. Мне ж здавалася, што мы глуханямыя, бяззубыя і бязвольныя. Я ненавідзеў слова “талерантны” як паняцце. Яно, на мой погляд, было сумніўным і неадпаведным таму сэнсу, які павінна было несці. Мяне абыходзілі бокам, прыпісвалі нелюбоў да радзімы, называлі апазіцыянерам… Што, па перакананні большасці, было адно і тое ж. Нянавісць у маёй краіне стала сродкам выжывання. У кожнага з нас былі свае прэтэнзіі адзін да аднаго. Улада ненавідзела апазіцыянераў за тое, што яны апазіцыянеры. Мае сябры ненавідзелі мянтоў за тое, што яны мянты. Нехта з суседзяў ненавідзеў гандляроў за тое, што яны гандляры. Я ненавідзеў людзей у гальштуках. У кожным з іх я бачыў патэнцыйнага злодзея. Я быў цвёрда перакананы, што не сістэма, а людзі ў гальштуках рабавалі маіх бацькоў, а цяпер рабуюць і мяне. Мне здавалася, што менавіта ад гэтых асоб залежыць будучыня маёй краіны. Лёс жа яе быў незайздросны. І я не мог дараваць ім гэтага. Калі шчыра, асаблівых прычын для нянавісці і не трэба было. Усе ненавідзелі адзін аднаго за нешта. Спытай за што канкрэтна, і наўрад ці хто з нас адазаў бы на гэтае рытарычнае пытанне. Нянавісць стала адною з праяваў генацыду майго народа. Але ніхто не жадаў пра гэта ведаць, тым больш – зацыклівацца і разбірацца ў гэтым. Нас кармілі хлуснёй. І хлусіць стала зусім не сорамна, гэтак жа, як і дзяўчынкам-падлеткам агаляць сваё цела, дэманструючы мінакам майткі. Адно і другое стала паняццем сэксуальным. Дзяржава гвалціла нас, а мы задаволена ўсміхаліся. Мы падмянялі паняцці. Выдавалі жаданае за сапраўднае. “Абы толькі не было вайны!” – шапялявілі ля бажніц бяззубыя рты нашых старэнькіх бабулек. І мы паўтаралі за імі тое ж самае, як праклён: “Абы толькі не было вайны!” Не ведаю, што прывяло мяне ў гэтае сумна вядомае ў свеце месца, у раён, які дасюль усё яшчэ лічыўся бедным, які, як і раней, насялялі цыганы, злачынцы і прастытуткі. Да цэнтра было блізютка. Адразу за мастом пачыналася вуліца Легерава, якая выводзіла ў самае сэрца Прагі – да Вацлаўскай плошчы. Але я чамусьці стаяў тут, на Нусельскім мосце і мне хацелася перажыць тое, што перажылі некалі такія ж як я бедакі-няўдачнікі,чаго я ніколі не змог бы перажыць у нейкім іншым месцы. Нехта штурхнуў мяне далікатна ў плячо. Я пахіснуўся і наваліўся ўсім целам на сетку. Тыя ж моцныя рукі імгненна, адным рыўком, адарвалі мяне ад яе і вярнулі ў ранейшае становішча. Усё адбылося настолькі хутка, што я не паспеў нават войкнуць. Пачуўся гучны вар’яцкі рогат. – А-а-а!.. Баішся!? Я азірнуўся і акінуў “жартаўніка” абыякавым позіркам. Аднаму Богу было вядома, якіх высілак гэта ўсё каштавала мне. – Ні ў якім разе, – прамармытаў я, з цяжкасцю захоўваючы тактоў­насць. Здзівіла чыстае, амаль без акцэнту, вымаўленне незнаёмца. “Скуль ён ведае рускую мову?” – падумаў я, але пытацца пра тое не стаў. Нейкае шостае пачуццё падказвала мне, што незнаёмец – замежнік. Хаця, у маім становішчы гэта паняцце было цалкам адноснае і некарэктнае. У любым выпадку, замежнікам у гэтай краіне быў я. – Скуль вы ўзялі, што я рускі? – пацікавіўся я праз хвілінку па-ангельску. Пытанне прагучала неахайна, з заўважным рускім акцэнтам і мне стала няёмка за свае недасканалыя веды вялікай мовы. Мужчына перастаў усміхацца. – У вас яскрава выражаны славянскі тып знешнасці, – адказаў ён заікаючыся. І я зразумеў, што ён хлусіць. Сакрэт, відаць, хаваўся ў нечым іншым. Відавочна, мяне выдавалі мае звычкі, бачныя толькі яму аднаму. Відаць, я паводзіў сябе не так, як паводзяць сябе еўрапейцы. Яно і зразумела, з гэтай краінай я быў на Вы. З ёю ніколі не былі звязаны ні маё жыццё, ні мае ўспаміны. Я быў госцем, чалавекам без статуса, а таму не меў права злавацца на такіх, як ён. – Вы чэх? – пацікавіўся я ў незнаёмца пасля непрацяглай паўзы. – Славак, – адказаў той і чамусьці зноў усміхнуўся. Нягледзячы на сваё лёгкае заіканне, яго голас падаўся мне ветлівым і мае нядаўнія перасцярогі, што гэты чалавек можа несці нейкую небяспеку, пакрыху сталі развейвацца. – У такім разе, я беларус, а не рускі, – падкрэсліў я, працягваючы ўважліва вывучаць незнаёмца. – О, а гэта нашмат ужо лепей! – не хаваючы свайго задавальнення, сказаў ён і паляпаў мяне па-сяброўску па плячы. Высвятляць, чаму лепей быць беларусам, а не рускім, я, вядома, не стаў. Счакаўшы, назваў сябе: – Павал! – Павел! – паўтарыў ён крыху нараспеў і, як мне падалося, наўмысна з акцэнтам. Што ён хацеў гэтым падкрэсліць, я так і не зразумеў. – Не Павел, а Павал, – далікатна паправіў яго я. – Павел, з табой усё ў парадку? – спытаў ён, ігнаруючы мяне. Я не спяшаў адказваць. Рашэнне перайсці на ты з яго боку, было цалкам апраўданым. Як мне падалося, мы былі аднагодкамі і выкаць не мела сэнсу. – А з табой? – адказаў я пытаннем на пытанне. Ён лісліва асунуў бровы. – Я ведаю, хто ты, – сказаў ён нечакана. У яго голасе я пачуў лёгкую іронію. – Ты Голем!.. – Ён зноў усміхнуўся і з зайздроснай упэўненасцю паўтарыў: – Так, так! Ты – Голем! – Хто? – не зразумеў я. – Голем! – Хто гэта? – зірнуў я недаверліва. – Персанаж падання аб пражскім гета, – адказаў незнаёмец. Памаўчаў хвілінку і дадаў: – Так звалі глінянага слугу, створанага равінам Львом бен Бецалелем у абавязкі якога ўваходзіла вядзенне гаспадаркі, чараўніцтва і абарона гета ад пагромаў. Нягледзячы на сваю мажнасць і выродлівасць, Голем быў дужым мужчынам… “Няўжо я такі мажлівы і выродлівы?” – падумаў я, пакрыўдзіўшыся. Але чым далей слухаў гэтую міфічную гісторыю, тым выразней бачыў сваё падабенства з яе персанажам. Я, як і гэтая міфічная пачвара, увасабляў сабой толькі нейкую матэрыю. Безумоўна, у адрозненне ад яе, я меў душу, але затое я не меў свабоды выбару. Сістэма пазбавіла мяне магчымасці самастойна прымаць рашэнні, зрабіла істотай сярэдняга роду, створанай наўмысна для рабскай працы, а яшчэ, каб адпужваць сваёю выродлівасцю тых, хто робіць замах на яе бяспеку. Яднала нас з Големам, верагодна, наша непрадказальнасць. Мы былі асуджаныя на вечны бунт, а таму мімаволі рабіліся небяспечнымі. Смяротная сіла, якая накаплялася ў нас вякамі, магла некалі быць разбуджанай і з намі ўвесь час неабходна было нешта рабіць. Сваім існаваннем мы пагражалі стваральнікам. – Кожныя трыццаць тры гады Голем з’яўляецца на вуліцах Прагі, – адарваў мяне ад разваг голас незнаёмца. – І ў ноч, калі ён вяртаецца, у горадзе адбываюцца жахлівыя падзеі… – Ты хочаш сказаць, што я прынёс у твой горад бяду? – сумна ўсміхнуўся я. Ён праігнараваў маё пытанне і палез у кішэню па цыгарэты. – Ладна, пайшлі адсюль, – сказаў раптам мужчына. – Тут нельга доўга затрымлівацца. – Гэта чаму? – здзівіўся я. – Ёсць вялікая спакуса, застацца назаўжды. – Завядзі мяне, калі ласка, да Кафкі, – нечакана папрасіў яго я. Мая просьба, магчыма, падалася яму нахабствам. Незнаёмец рэзка азірнуўся і я, не вытрымаўшы пранізлівага халоднага позірку, адвёў вочы. – Ты дзеля гэтага сюды прыехаў? – спытаў ён. У паветры павісла працяглая паўза. За нашымі спінамі несліся ў невядомасць аўтамабілі. З неабсяжнасці на нас здзіўлена пазіраў Вялікі Горад. Усё заставалася тым жа, што і некалькі хвілін таму. І усё ж адной дробязнай дэталі ў гэтай зайздроснай аднолькавасці не хапала. Не было чалавека на балконе. Мне ніхто не махаў больш рукой і не клікаў мяне. Я зноў быў сам-насам з гэтым незнаёмым мне месцам. Хаця, хлушу, цяпер нас было двое. І я адчуваў, што мы пасябруем. Я параўняўся з незнаёмцам і зазірнуў яму ў вочы. – Я прыехаў сюды, каб пазбавіцца ад нянавісці, – ціха сказаў я. 3 “Такіх брыдкіх, непрыгожых жанчын, як яна, не бывае апрыёры! – думаю я і заплюшчваю вочы, каб уявіць яе побач з сабой у ложку. Майму нахабству можна толькі пазайздросціць. Але эратычныя фантазіі не маюць нічога агульнага з сапраўднасцю. Яе голас ацьверажае і вяртае мяне да жыцця. Жанчына какетліва ўсміхаецца і кладзе на столік меню. За той непрацяглы час, што мы з ёю не бачыліся, яна ні кропелькі не змянілася. Такая ж дагледжаная, грудастая і ружовашчокая. Такая ж ганарлівая і фанабэрыстая. Афіцыянткі такімі быць не павінны, перакананы я. Доўгімі, спрытнымі, як у піяністкі пальцамі, яна паспешліва занатоўвае на паперцы мой заказ, выціскае ліслівую, змушаную ўсмешку ў адказ на мой іранічны і не зусім да месца жарт, і, вульгарна пагойдваючы сцёгнамі, павольна плыве праз залу на кухню. Гляджу ёй услед і шчыра зайздрошчу. Вось яны, тыя паважлівасць і вышыня, якіх мне не дасягнуць ніколі. Я не варты іх. Я чалавек, які не ўяўляе сваёй будучыні. Чорная павута паклёпу, хлусні і несправядлівасці аблыталі маю душу і гэтая трохгаловая, пажадлівая пачвара, зжырае мяне знутры, выштурхоўвае з жыцця, падкрэсліваючы маю нікчэмнасць. Хіба да такой вышыні я імкнуўся ўсё сваё свядомае жыццё? “Ты такім быў заўжды!.. – даносіцца да мяне з глыбіні падсвядомасці нечы чужы, незнаёмы голас. – Ты толькі прыкідваўся, што ў цябе ўсё выдатна, дэманструючы калегам сваю задаволенасць жыццём, насамрэч усё было далёка не так, і ты пакорліва валачыў цяжар непатрэбнасці і незапатрабаванасці. Дарэчы, ты быў заўжды чалавекам нежаданым. І ў гэтым уся справа. Жанчына, якую ты цяпер пазбягаеш называць мамай, рабіла ўсё ад яе залежнае, каб ты ніколі не нарадзіўся. Спачатку ты марыў стаць вайскоўцам, але цябе не ўзялі нават на тэрміновую службу. Ты старанна хаваў ад аднагодкаў сваю плоскаступнёвасць і, нягледзячы ні на што, узмоцнена займаўся спортам. Табе хацелася быць лепшым сярод лепшых. Ты імкнуўся стаць прыгажуном. І ты быў ім. Але твае дасягненні ніколі не ратавалі цябе ад адзіноты. Не людзі, а вялікі свет кніжак, стаў тваім дарадцам. “Навошта людзям памяць? – неаднойчы дапытваўся ты ў самога сябе. – Навошта ім гэты цяжар, без якога з лёгкасцю можна абыходзіцца?..” Адказ на гэтае рытарычнае пытанне, ты працягваеш шукаць і цяпер, калі жыць табе робіцца не пад сілу, калі сімбіёз мінуўшчыны і сучаснасці – існае пекла. Ты разумееш, што гэтае ненажэрнае “стварэнне” прысмакталася да цябе неадчэпна, нібыта заразлівы энцэфалітны клешч, што пазбавіцца табе ад яго самастойна без хірургічнага ўмяшання, ужо немагчыма. Але ты ўпарта чакаеш. Ты спадзяешся на цуд. Ты баішся прызнацца сабе ў тым, што табе насамрэч падабаецца гэты духоўны мазахізм, што ты зведваеш ад свайго нутранога болю пэўную асалоду, без чаго тваё жыццё – не жыццё… “Навошта людзям памяць? – чапляешся ты да мінакоў са сваім наіўным, неразумным пытаннем. На цябе пазіраюць скоса, як на вар’ята. Табе здзекліва ўсміхаюцца, цябе абыходзяць бокам. І толькі адзін чалавек – п’янтос і бабыль з суседняга дома сумна ўздыхае і шчыра выказвае сваю, зразумелую толькі яму аднаму, гіпотэзу: – Каб плакаць па начах… У сне... Ад пяшчоты. Цябе не здзіўляе адказ гэтага сталага і стомленага жыццём дзівака. Ты пачуў тое, што хацеў пачуць. Верагодна, вам сняцца аднолькавыя сны. Бо ночы, перакананы ты, – час для таго, каб пазбаўляцца ад слёз. Употай, каб ніхто не западозрыў у слабасці. Табе не было і пятнаццаці, калі ты ўпершыню закахаўся. Ёй тады быў дваццаць адзін. І яна цябе не кахала. У яе быў хлопец і ты шчыра зайздросціў яму. Ён прыязджаў да яе штовечара на расфарбованай, як лялька, “Яве”, аб якой ты мог толькі марыць. А потым яны ехалі ў ноч. Надоўга. А ты чакаў. Табе нічога не заставалася іншага, акрамя як чакаць і на нешта разлічваць. Магчыма, яе шматабяцальныя ўсмешкі, якімі яна цябе неаднойчы адорвала, і былі той анастэзіяй, якая туманіла твой наіўны, юначы розум. Скуль табе было ведаць, што гэта ўсяго толькі гульня, у якую гуляць ты не ўмееш. І той утульны, дагледжаны дворык побач з яе домам стаў для цябе сапраўдным рэанімацыйным пакоем. Ты жыў ілюзіямі. Табе здавалася, што яна пакідае расчыненыя вокны наўмысна, для таго, каб ты змог забрацца ў пакой і чакаць яе там. На што ты быў здольны яшчэ, акрамя як не на фантазіі? Неаднойчы крадком ты прабіраўся да яе дома і падоўгу сядзеў ля расчыненых вокнаў, услухоўваючыся ў навакольную цішыню. Іншы раз табе шанцавала і сярод незлічонага мноства вечаровых пахаў, ты лавіў п’янкія пахі парфумы. Гэта былі яе пахі. І ты быў у тым перакананы. Аднойчы ты не стрымаўся і залез праз акно ў пакой. Здарылася тое пад ранак. Пачынала світаць і яны з хвіліны на хвіліну павінны былі вярнуцца. Але цябе гэта не спыніла. Ты залез да яе ў ложак і доўга ляжаў там, уткнуўшыся тварам у пярыну. Да рэчаіснасці цябе вярнула далёкае, агіднае вуркатанне матацыкла. То былі яны. Ты падхапіўся з ложка і, як ашалелы, кінуўся да акна. Потым вярнуўся. На пісьмовым стале ляжаў стос старых кружэлак. Ты адшукаў сярод іх адну з яе здымкам. Такія кружэлкі былі модныя ў свой час. Іх запісвалі ў спецыяльных салонах гуказапісу. Але цябе не цікавіла змесціва кружэлкі, цябе цікавіў яе здымак. І яго ты будзеш захоўваць усё астатняе сваё жыццё. І гэты крадзёж, першы і апошні ў тваім жыцці, стане для цябе ўчынкам, за які табе ніколі не будзе сорамна. З пакоя ты выберашся незаўважна. Проста ім будзе не да цябе. Міне час і ты перарасцеш сваё першае захапленне. Але дасюль так і будзеш слухаць адну і тую ж песню з кружэлкі з сімвалічнаю назвай “Сизокрилий птах”. Пакутліва сапраўдны голас спявачкі будзе зноў і зноў вяртаць цябе ў тую далёкую мінуўшчыну. Ты будзеш слухаць яе голас, каб плакаць у сне. Ад пяшчоты… Ажэнішся позна. На яе пляменніцы. А праз восем гадоў вашага сумеснага жыцця, заспееш яе ў ложку са сваім лепшым сябрам. І гэтая кавярня на рагу двух пешаходных вуліц, стане для цябе яшчэ адным рэанімацыйным пакоем. Сюды ты будзеш прыходзіць тады, калі жыць табе будзе невыносна, як цяпер, пасля гэтага недарэчнага допыту ў следчым ізалятары, і напівацца ў дрызіну. Навошта людзям памяць? Навошта ім гэты цяжар, без якога можна лёгка абыходзіцца?.. Каб пра ўсё забываць! “Але мы, гэта і ёсць тое, што захоўвае пра нас наша памяць,” – супраціўляюся я свайму ўнутранаму голасу і імкнуся ўзгадаць хоць адну знакавую падзею ў жыцці за апошнія дзесяць гадоў. Мне ўсё яшчэ хочацца выбрацца з нары свайго “Я” і зірнуць на сябе з вышыні пражытага, ажывіць у памяці тое важкае і значнае, якое мог прапусціць, якое засталося жыць толькі ў марах. Мінае час, а я так і не знаходжу за што можна было б зачапіцца, чым не сорамна было б падзяліцца з людзьмі. Дзесяць год выпала з жыцця. Вырасла новае пакаленне. Нешта сцерлася, страціла свой былы лоск, ранейшую знакавасць. Утварылася яміна. Я выпаў з часу, у якім нарадзіўся, так і не прыжыўшыся ў часе цяперашнім. Я заблудзіўся ў сваіх сапраўдных пачуццях і поглядах. Разгубляў сяброў. Некаторыя з іх адмовіліся ад мяне. Ад некаторых адмовіўся я. Здарылася так, што цяперашнімі маімі калегамі сталі людзі нашмат маладзейшыя, і працяглыя дыскусіі з імі на тэмы маралі, канчаткова заблыталі мяне. Я сутыкнуўся з падменайпаняццяў, адчуў, што прапусціў нешта важнае, не заўважыў яго ў свой час і цяпер яно стала не маім. Час апярэдзіў мяне. Я цягнуся ў яго хвасце. І гэты марафон не па сілах мне. Мала таго, што мяне не разумеюць, мяне і не хочуць разумець. “Ніхто нікому і ні чым не абавязаны!” – папярэджваюць сябры. – Ты не пахан, а тым больш не будысцкі манах, каб чытаць нам пропаведзі!” Я задыхаюся ад крыўды, узмацняю голас. Мяне абзываюць псіхапатам і ігнаруюць. Я так і не здолеў знайсці дзеля апраўдання патрэбныя, аргументаваныя словы. Я сыходжу, уключаю маўчанне, знікаю з актыўнага жыцця. І чым даўжэй цягнецца гэты мой аскетызм, тым невыносней робіцца жыць… Адрываюся ад думак і акідваю позіркам залу. Насупраць за суседнім столікам заўважаю маладога чалавека. Ён прыйшоў толькі што. Я прапусціў яго, не заўважыў за сваімі думкамі. Мужчына нагадвае нечым следчага. А можа, мне ўсё гэта толькі здаецца? Цяпер у кожным стрэчным я схільны бачыць людзей, падобных да следчага. Страх зрабіў сваю жудасную справу. І я не здольны супраціўляцца яму. Мужчына ўсміхаецца мне, і я не вытрымліваю, гляджу паўз яго. У людзях ёсць нешта гідлівае і неахайнае, у што заглыбляцца не хочацца. Але ад гэтага чалавека адасобіцца нельга. Ён – касмічны магніт, які прыцягвае да сябе ўвагу. “Няўжо я таксама такі ж неахайны?” – думаю я і апускаю вочы. Хочацца зірнуць на сябе збоку. Хочацца пераканацца, што я іншы. Характары людзей, вычытаў я ў нейкім выданні, выяўляюцца па тым, як і што яны ядуць. Гэты сваімі манерамі нагадвае гадавалага кормнага падсвінка. Ён перакідвае са шчакі за шчаку ежу, гучна прыцмоквае языком і задаволена клацае сківіцамі. Ежа імгненна знікае з талеркі, і з бездані яго ненажэрнага чэрава вырываецца на волю гулкае рэха цыбульнай адрыжкі. Звоніць тэлефон, і мужчына, працягваючы жаваць, марудліва цэдзіць: – Слухаю, мая любая!.. Так, маё любінятка!.. Безумоўна, мая радасць!.. Як скажаш, мая добрая!.. Ежа распырсківаецца са слінай. Мужчына гідліва зіркае ў мой бок, – я стаў сведкам таго, чаго бачыць быў не павінен – і просіць прабачэння. Пры гэтым, чамусьці, апускае вочы. Потым спешна хавае тэлефон і пачынае ікаць. Цягнецца да куфля з півам. Адпівае некалькі выратавальных глыткоў і з новым шаленствам накідваецца на недаедзены антрыкот. Мне здаецца, што канца гэтаму не будзе ніколі. Я імкнуся палюбіць яго, як аб тым сказана ў бібліі, але акрамя агіды, ніякіх іншых пачуццяў разбудзіць у сабе ўжо не здольны. Я чэрствы і халодны чалавек! І ненавіжу сябе за гэта. Хочацца забыцца, не глядзець у яго бок. “Ну і дзянёк! – раздражняюся я. – Спачатку следчы, цяпер гэты тып…” Дастаю з пачка цыгарэту і прыкурваю. Думкі мімаволі вяртаюць мяне да нядаўніх жахлівых падзей. Тым незабыўным летнім надвячоркам я сядзеў у гэтай жа невялічкай кавярні і жлукціў кілішак за кілішкам гарэлку. Мне не хацелася жыць. І я думаў, што здрада, якую толькі што давялося зведаць з боку блізкага мне чалавека, ёсць найвялікшая несправядлівасць у свеце. Тады я не здагадваўся яшчэ, што наперадзе мяне чакае куды большае зло. І калі б я пра тое ведаў, магчыма, не быў бы такім наіўным… 4 Быць тым, кім хацелася стаць, не атрымлівалася. Мы ішлі з ім па ранішняй Празе і я адчуваў сябе тут чужаніцай. Мне здавалася, што я трапіў у зусім іншы свет. Я ўзіраўся ў маўклівыя твары выпадковых прахожых і рабіў выснову, што гэтыя людзі – поўная супрацьлегласць мне і тым, з кім даводзілася жыць на радзіме. І справа была, відаць, не ў іх ментальнасці, не ў іх разняволенасці, што кідалася ў вочы адразу, у гэтых людзей быў іншы выраз твару. На ім адсутнічала таўро трывогі і страху. Я недаверліва пазіраў на незнаёмых людзей, потым пераводзіў позірк на свайго спадарожніка і чакаў ад яго пэўных тлумачэнняў, быццам бы ён мне павінен быў іх даваць. Я не ведаў з чаго пачаць размову. Я не ведаў ні звычак гэтага народа, ні яго гісторыі, ні культуры. Усё, чым я мог пахваліцца, гэта, што крыху быў знаёмы з творчасцю Кафкі. Але кніжкі, гэта адно, а жыццё – зусім іншае. Мне хацелася мець зносіны з людзьмі напрамую. “Безумоўна, – думаў я, – кожны народ заслугоўвае таго, чаго заслугоўвае. І праблема не ў сістэмах, якія пануюць у тых ці іншых краінах, ні ў дыктатурах, тым больш не ў дыктатарах, як тое схільна лічыць пераважная большасць маіх сяброў, а ў нашых адносінах і стаўленні да жыцця. Але ці здольны я быў знайсці словы, з дапамогай якіх можна было данесці да гэтага, па-сутнасці незнаёмага мне чалавека, сваю пазіцыю? Не мог жа я яму сказаць, што мяне і такіх, як я, задавальняе тое, што адбываецца ў маёй краіне... У яго было прыгожае славянскае імя – Любо. І ў адрозненне ад мяне, ён быў чалавекам добрым. Адзінае, што мне не падабалася ў ім, гэта яго скрытнасць. Калі шчыра, я не зусім разумеў, як могуць ужывацца ў людзях гэтыя дзве прынцыпова розныя, у маім разуменні, якасці характару. Быць закрытым у гэтай краіне я не жадаў і, не тоячыся, пачаў расказваць свайму новаму сябру пра сябе і пра свой народ. Я перабольшваў, я хлусіў, я прыдумляў, я вымушаў яго паверыць у тое, ува што сам не верыў. Мне хацелася выказацца. Палітычная сітуацыя ў краіне навучыла мяне маўчанню. Змушанаму маўчанню на роднай мове. Але цяпер я быў за яе межамі, і быць нямым і глухім мне не хацелася. А вось дабрыні, трэба прызнацца, мне, сапраўды, не хапала. Дабрыня была раскошай для такіх, як я. Мы не залежылі ад саміх сябе, ад сваіх магчымасцяў і жаданняў. Мы былі рабамі чужога настрою, неймавернага апетыту і сквапнасці, скажонага да абсурду разумення свету. Усе свае заганы і недахопы мы спісвалі на свой лёс і сваю наканаванасць. Нам прапаноўвалі сваё разуменне дабрыні. Але ёй немагчыма было навучыцца. З ёю трэба было нарадзіцца. Я быў такім жа сентыментальным і слабавольным чалавекам, як і мноства іншых людзей, і гэтага ніколі ні ад кога не хаваў. Мне трэба было жыць, і за такую магчымасць з мяне вілі вяроўкі. Мне сорамна, агідна за сваю бяззубасць і генетычную меланхалічнасць. Мае недахопы і заганы рэзка вылучаюцца на фоне такіх людзей, як Любамір. І тады ўзнікае жаданне стаць іншым, растварыцца ў святле таго, хто нясе гэтае святло. Так я думаў… Яго імя казала само за сябе. Праўда, я ведаў і іншага славака з такім іменем – саракавасьмігадовага забойцу Любаміра Гармана, крывавая гісторыя якога абляцела ўвесь свет. У мяне яна таксама ў свой час выклікала жах і расчараванне чалавекам разумным, дадатковы раз пераканала ў тым, што людзі – істоты загадкавыя, непрадказальныя, што іх пачуццямі і паводзінамі рухаюць жывёльныя інстынкты. Я баюся гэтай нашай непрадказальнасці. Са слоў блізкіх сяброў, той жа Любамір Гарман быў чалавекам таварыскім і ўраўнаважаным, але гэтыя якасці не сталі перашкодай на шляху да жорсткага злачынства. Узброены аўтаматам, ён уварваўся ў кватэру да суседзяў і бязлітасна расстраляў ні ў чым не вінаватую цыганскую сям’ю. Цяжка ўявіць сабе, але забойца зрабіў 242 стрэлы, у выніку чаго забіў сем і параніў пятнаццаць зусім выпадковых людзей. Адной з яго ахвяраў стаў дванаццацігадовы хлопчык, якога Гарман застрэліў зблізку на вачах у маці. “Скуль у нас гэтая жорсткасць?” – задаваўся я неаднойчы гэтым пытаннем і не знаходзіў на яго адказу. Я наўмысна не стаў расказваць Любаміру гісторыю пра яго цёзку-забойцу, а загаварыў пра сусветна вядомага славака, паважанага і любімага мною футбаліста Любаміра Мараўчыка. Было заўважна, што яму падабаецца той факт, што яго землякоў ведаюць у свеце. Думаю, мне таксама было б прыемна чуць гэта. Мы доўга расказвалі адзін аднаму свае жыццёвыя гісторыі. Паводзілі сябе, як блізкія і даўно знаёмыя людзі. Безумоўна, я гаварыў больш, чым мой сябар. Любаміру даводзілася ўвесь час слухаць ды ківаць у адказ галавой. Аднак шмат чаго пра сябе расказаў мне і ён. Любо быў старэйшы за мяне на некалькі год – равеснікам сумна вядомых “пражскіх падзей”. Яго бацькі, этнічныя славакі, жылі ў тыя часы ў Празе. Любо нарадзіўся ў год Малпы, магчыма таму, ён не верыў у Бога. Эвалюцыйная тэорыя Дарвіна набыла для яго сваеасаблівы кананічны сэнс. Яго горад тады быў спавіты суднаю цемрай, а па брукаваных вузкіх вулачках, высякаючы тракамі іскры-маланкі, да Вацлаўскай плошчы рухалася калона савецкіх танкаў. Менавіта той жнівеньскай ноччу ён знаходзіўся разам з маці ў адной з пражскіх бальніц. Пра іх выпіску рэч не ішла і яго бацька, вартуючы нязвыклую гораду цішыню, стаяў ля зачыненых наглуха вокан радзільнага аддзялення, усё яшчэ спадзеючыся ўбачыць сваіх родных праз запыленыя шыбіны зачыненых вокнаў. У калоне, у адным з танкаў з белаю апазнавальнай паласой, ехаў мой будучы бацька. Магчыма, жахлівы роў і грукат яго баявой машыны да смерці напужаў маленькага Любо, што стала потым прычынай яго пажыццёвага заікання. Лёс развёў нашых бацькоў па розныя бакі барыкад, і цяпер я саромеўся прызнацца ў гэтым Любо. Мне здавалася, што маё прызнанне сапсуе нашы далікатныя пакуль што адносіны, і я страчу яго назаўжды. А губляць мне нічога якраз не хацелася. Маімі пачуццямі кіраваў генетычны страх. Я баяўся ўсяго і ўсіх. Я дадумваў за іншых. Я пражываў чужыя жыцці. Але толькі не сваё. Гэтай прадбачлівасці і перасцярожлівасці мяне навучылі людзі. Па прафесіі Любо быў музыкантам і ў вольны час падпрацоўваў у адным з вулічных джазавых аркестраў. Іграў на трубе. Скончыў ён пражскую кансерваторыю і атрымаў сярэднюю музычную адукацыю. Паступленне ў Акадэмію музычнага мастацтва выпала на гады так званага “нацыянальнага самавызначэння”. “Sametovy razvod”, як называлі падзел краіны чэхі, унёс значныя карэктывы ў яго жыццё. Бацькі падтрымалі незалежнасць і з’ехалі ў Братыславу. Ён жа, як і пераважная большасць насельніцтва былой ужо цяпер краіны, быў не гатовы да такога “сямейнага” падзелу. Таму ехаць з бацькамі адмовіўся. У акадэмію ўсё ж паступіў, але так і не скончыў яе. Праз год быў адлічаны па асабістай просьбе. Жыццё паставіла яго перад выбарам, вывела на першы план пытанні далёкія ад культурных. А час паступова зусім аддаліў яго ад ранейшых мараў. – Тысячы турыстаў едуць сюды захапляцца Францам Кафкам, не падазраючы нават, што ён ненавідзеў гэты горад, – першым парушыў маўчанне Любо. – Ненавідзеў?– здзівіўся я. – Так, ненавідзеў! Я не агаварыўся. Кафка не любіў гэты горад. І неаднойчы збіраўся збегчы адсюль, – задумліва сказаў Любо і зірнуў на мяне вінавата. – Але так і не змог пакінуць яго. Прага не адпускае нас. Ні цябе, ні мяне. У гэтай матухны ёсць кіпцюры. Трэба скарыцца альбо… Падпаліць яе з двух канцоў, падпаліць Вышэград і Градчаны – тады можа быць атрымаецца вырвацца. – Выходзіць, што сваімі героямі ён насяляў гэты горад ад безвыходнасці? – Безумоўна. Кафка – турыстычны абраз Прагі! І шмат з таго, што гавораць вам – міф! Наўпрост горад нідзе не прысутнічае ў яго творах, – сказаў Любо. – Але шмат у чым пазнаецца, – запярэчыў я яму, выхваляючыся свімі ведамі. – Усё гэта – сюррэалістычныя гульні! Не болей за тое, – усміхнуўся Любо. – Хіба наяўны, абсурдны свет Кафкі –не ёсць Прага? – спытаўся я. – Прага – нешта большае. Ты ўпершыню тут? – Так! – кіўнуў я. – Ну, тады цябе чакае расчараванне. – Гэта, чаму? – насцярожыўся я. – Таму, што гэта, так бы мовіць, твая першая рэпетыцыя горада, а яна, як і само жыццё, падобная да накіду. Я не зразумеў яго і чакаў дадатковых тлумачэнняў. Ён дастаў пачак з цыгарэтамі і прапанаваў мне. Потым закурыў сам. – Напрыклад, Мілан Кундэра ставіў перад сабой наступнае пытанне... Ён зрабіў паўзу і некалькі разоў запар зацягнуўся. Пераканаўшыся, што я разумею, пра каго ідзе рэч, працягнуў сваю думку далей: – Чаго вартае нашае жыццё, калі першая яго рэпетыцыя ёсць само жыццё? Жыццё падобнае да накіду, але і “накід” не дакладнае слова, паколькі накід заўсёды напісанне чагосьці, падрыхтоўка да той або іншай карціны, тады, як накід, якім ёсць наша жыццё – накід да нічога. Гэта ўсяго толькі “штосьці” не ўвасобленае ў карціну. – Але якое дачыненне гэта мае да Прагі? – стрымліваючы сябе, спытаў я. – Таму, што аднойчы – гэта ўсё роўна што ніколі, – адказаў Любо, працягваючы цытаваць думку Томаша, аднаго з галоўных герояў рамана Кундэры. Я выдатна памятаў словы знакамітага доктара, якому пад час савецкай акупацыі, давялося пераквалівікавацца ў мыйшчыка вокнаў, і таму працягнуў яе сам: – Калі нам наканавана пражыць адзінае жыццё, гэта значыць – мы не жылі зусім. – Менавіта, так! З Прагай тое ж самае. Каб зразумець гэты горад, тут трэба нарадзіцца, жыць і памерці. Прага ў кожнага свая, як і жыццё. Таму не здзіўляйся, калі раптам расчаруешся ў ёй. Наступным разам, калі сюды вернешся, мы пагаворым пра гэта больш грунтоўна. Ён зірнуў на мяне з несхаваным і незразумелым сумам, ад чаго мне зрабілася таксама не па сабе. Я не паверыў яму і, каб скончыць непрыемную нам абодвум дыскусію, паспрабаваў змяніць тэму размовы. Аднак загнаў сябе яшчэ ў большы тупік. – А тое, што пісаў пра яго Адам Градылек, праўда? – Пра Кундэру? – перапытаў Любо і задумаўся. – Не думаю… Кундэра – не даносчык. Хоця ў пяцідзясятыя даносніцтвам займаліся многія. І гэта, безумоўна, на нашым сумленні. Але прыйшло гэта ўсё ад вас, з Крамля. Я нервова ўздрыгнуў. – Наколькі я ведаю, ёсць нават запісы гэтай размовы, – сказаў я, наўмысна згладжваючы вострыя моманты гаворкі. – Запісы, пры жаданні, таксама можна падрабіць. І ўвогуле, гэта вельмі складаная і далікатная тэма. Я б не спяшаўся рабіць нейкія катэгарычныя паспешлівыя высновы. Ва ўсякім разе, фактаў пакуль вельмі мала. Але для людзей, схільных верыць, або не верыць, гэта не перашкода. Вера не патрабуе фактаў. Наогул, людзям трэба вучыцца сумнявацца… Мы ішлі з ім праз Жыжкаў. Некалі даўно, у сямнаццатым стагоддзі, уладальнікі старога маёнтку Альшаны прадалі частку гэтых земляў гораду, каб хаваць тут памерлых ад чумы. З цягам часу Альшанскія могілкі сталі цэнтральнымі для правабярэжнай часткі горада. Цяпер яны займалі вялізную тэрыторыю амаль у цэнтры горада. Частку гэтых зямель аддалі пад захаванне рускіх эмігрантаў. І недзе тут, наколькі я ведаў, былі пахаваны пісьменнікі Аркадзь Аверчанка і Васіль Неміровіч-Данчанка. Тут жа была пахавана маці Уладзіміра Набокава. Апошні спачын тут знайшлі і мае землякі Міхал Забэйда-Суміцкі, Пётра Крачэўскі і Васіль Захарка – першы і другі прэзідэнты БНР. Недзе тут быў пахаваны і Франц Кафка. – Кафка пахаваны на габрэйскіх могілках, – нібыта ўгадаўшы мае думкі, сказаў Любо. – Гэта далёка? – захваляваўся я. – Ды не, – усміхнуўся ён, – адны і тыя ж могілкі. Проста падзеленыя на некалькі частак і Кафка пахаваны на габрэйскай. На гэтых могілках знайшлі свой апошні прытулак звыш за два мільёны чалавек. – Зразумела, – кіўнуў я ў адказ. – Сэнс жыцця ў тым, што яно мае канец! Любо прамаўчаў, а можа, не зразумеў мяне. Тлумачыць яму, што я працытаваў толькі што Кафку, я не стаў. Мы патапталіся некалькі хвілін ля замкнёных веснічак. Прайшліся ўздоўж высокай жалезнай загароджы і вярнуліся назад. Любо мітусліва зірнуў на кішэнны гадзіннік, потым на аб’яву, прымацаваную паверх замка, і папрасіў прабачэння: – На жаль, у мяне вельмі мала вольнага часу. Могілкі адчыняюцца ў дзевяць, а мне ў дзевяць трэба быць у старым горадзе. Я цяжка ўздыхнуў і таксама зірнуў на аб’яву. Яна была на чэшскай мове. – Але я магу паказаць магілку Кафкі праз загароджу, тут недалёка, ідзем. Мы рушылі ўніз па вуліцы. Праз некалькі крокаў я азірнуўся. Следам за намі ішлі тэлевізіёншчыкі. Маладая дзяўчына з мікрафонам у руце нешта заўзята распавядала на камеру. – Не здзіўляйся, тут заўжды хто-небудзь ёсць, – усміхнуўся Любо. Я і не здзіўляўся, проста мне не хацелася патрапіць пад пільнае і ўсюдыіснае вока камеры. Хто ведае, скуль былі гэтыя людзі і з якімі мэтамі яны рабілі свой рэпартаж. Генетычны страх вымушаў мяне асцярожнічаць. Нават тут. 5 Спрабую выбрацца з-за стала. Раблю некалькі няпэўных крокаў і спатыкаюся. Захаваць раўнавагу не атрымліваецца. Валюся проста на стол. Гэта перабор. Звон перакуленых шклянак і разбітага посуду адгукаецца ў галаве гулкім рэхам. Гэтая шумлівая вар’яцкая цяганіна вяртае мяне да жыцця. Палахліва азіраюся і натыкаюся на нядобразычлівыя асуджальныя позіркі. І ніводнага спачувальнага. Неймавернае жаданне растварыцца ў неонавым хаосе. Знікнуць у невядомасці. Выцягваю з барсеткі слухаўкі і чапляю іх на вушы. Потым уключаю плэер. “О, сизокрилий птах, згубився шлях твій у житах... ” Голас спявачкі заглушае ўсё астатняе. І гэта адзіны спосаб адмежавацца ад жорсткай і ненавіснай сапраўднасці. Але музыка паступова аддаляецца. Яна недзе ўжо па-за свядомасцю. Яна мёртвая, як і я. Яна не абуджае ніякіх эмоцый. Гукі, падобна да сціснутай пружыны, застыглі ў палахлівым чаканні. “…Даремне вітер переймав – тебе вже нема…” Прабіраюся паміж столікаў да дзвярэй. Стараюся нічога больш не зачапіць. Рука інстынктыўна цягнецца да дзвярной ручкі. Хучэй на вуліцу! Хучэй да святла! – Мужчына, вы не разлічыліся! – спыняе мяне на парозе грудастая афіцыянтка. Тузае неахайна за рукаў. Счакаўшы, зрывае нахабна з вушэй слухаўкі. – Вы не разлічыліся! – узмацняе яна голас. Пружына расціскаецца. Позірк настойлівы і гідлівы. Без прытворства. Капаюся ў кішэнях. Шукаю грошы. Жанчына ўважліва сочыць за кожным маім рухам. Пырскі неонавага святла надаюць яе зрэнкам незвычайны металічны бляск. Нарэшце знаходжу некалькі скамечаных паперак і падаю іх жанчыне. Дзверы адчыняюцца з цяжкасцю. Раблю крок у невядомасць. Усё роўна куды. Абы толькі адсюль. Абы толькі на волю. Я бяздомны. Жанчына, якую я столькі гадоў кахаў, з якой жыў, з якой гадаваў сына, якой давяраў, на якую разлічваў і спадзяваўся, здрадзіла мне. Я заспеў яе ўчора са сваім лепшым сябрам. І таму сёння мне няма куды больш спяшацца. У мяне няма сям’і. Няма дома. Ці былі яны калі-небудзь? Ці не прымроілася мне ўсё гэта? Хацелася верыць, што я – чалавек, які мерае жыццё крокамі, а выявілася, я той, хто бессэнсоўна топчацца на адным месцы. Недзе непадалёк на стаянцы мяне чакае машына, але да яе яшчэ трэба дабрацца. Мне сорак, а я даўно адчуваю сябе на ўсе шэсцьдзясят. У мяне плойма праблем. І яны з кожным днём толькі назапашваюцца. Я не здольны самастойна разблытаць гэты клубок з калючага дроту. Я адзін на адзін са сваёй немаччу. І ўсё, што мне засталося, гэта прывы­каць да неймавернага. Усё правільна, каб зразумець, што такое ёсць людзі, неабходна аддаліцца ад іх. Прахожыя палахліва шарахаюцца і абыходзяць мяне бокам. Узіраюся ў іх маўклівыя, задуменныя твары, шукаю сваё падабенства, генетычнае радство, векавую, глыбока схаваную духоўную повязь. І не знаходжу. Праблема не ў іх. Праблема ўва мне. І я разумею гэта, як ніколі. Мне страшна. Я наіўны летуценнік, якому няма месца ў гэтым гламурным горадзе гіпсавых статуй, дзе ахвяры шануюць сваіх катаў, усталёўваючы ім помнікі, называючы ў іх гонар вуліцы і плошчы – нечуваны гвалт культу тых, хто знішчаў і рабаваў некалі маіх продкаў. І няма нам спакою ні ад іх жывых, ні ад іх памерлых. Я адзін з тых маўклівых і цярплівых пакутнікаў, якому ніколі не адмежавацца ад гэтай ганебнай сапраўднасці. Я таксама маю да яе дачыненне. Гэты горад – мой надмагільны камень, з-пад якога мне не выбрацца ніколі.. Ён цісне на мяне сваім векавым цяжарам, і я не здольны супраціўляцца яму. Мо таму і спяшаюся я сюды з далёкіх краёў, каб ненавідзець яго ўжо праз некалькі дзён. Але ад ненавісці да любові – адзін толькі крок. Усяго адзін. І я раблю яго заўжды, нягледзячы ні на што. Я люблю гэты горад гэтак жа, як люблю толькі сваю адзіноту. А яна – міласціна Божая, з якой людзі не ведаюць што рабіць, якой страшацца, ад якой бягуць і адхрышчваюцца, як толькі могуць. Мы эгаісты! І пераважная большасць з нас не здольная жыць, не нагадаўшы пра сябе сваім блізкім. “Я ёсць!” “Я тут!” “Вунь жа ён я!” А мне хочацца, каб пра мяне забылі. Усе. Хоць на дзень. Хоць на некалькі гадзін. Я не жадаю нікога чуць!.. Я не жадаю нікога бачыць!.. Дайце мне магчымасць, прывыкнуць да самога сябе. Пабыць сам-насам са сваімі думкамі. Са сваёй адзінотай. Вось ён мой горад, дзе я ёсць і дзе мяне няма. Я крочу ўздоўж аднатыпных дзевяціпавярховікаў і бачу з якой ненавіснай пільнасцю сочаць яны за маімі рухамі. Сотнямі запыленых вокнаў-вачніц утаропіўся на мяне гэты горад. І я не адчуваю перад ім ні захаплення, ні страху. Я крочу наперад. За далягляд. Праз сваё асабістае “я”, праз сваю недасканаласць. На край свету. У вечнасць. Я самы шчаслівы сярод няшчасных. Я п’яны і мне мора па калена. Я цалуюся з дрэвамі ў прамым сэнсе гэтага слова. Абдымаю іх за таліі-камялі і прыпадаю гарачай шчакой да шурпатай кары. Мы цалуемся, я не перабольшваю. Калі б нехта заспеў мяне выпадкова за гэтым нязвыклым для людзей заняткам, пэўна вырашыў бы, што я вар’ят. Але я не вар’ят. Я звычайны сярод звычайных. Дакладней, адзін са шматлікіх. А таму не павінен задавацца пытаннем, хто і што пра мяне падумае. Свет прыгожы, і ў гэтым уся справа. Я ўдыхаю ў сябе яго пахі. Пахі тлену і вечнасці. На поўныя грудзі. Я шчаслівы сярод няшчасных. Гэта для мяне сёння спяваюць птушкі. І такога прыгожага каларытнага спеву, я не чуў яшчэ ніколі… Але ўсё мае свой кошт. І раскоша адчуць сябе адзінотным – таксама. Дарма мне прымроілася, быццам бы я падмануў Бога, зразумеўшы, якое гэта шчасце быць адзінотным. Бога падмануць можна, людзей – ні за што. Людзі назойлівыя і дасціпныя. І ад іх нікуды не дзецца. Іх цікаўнасць знаходзіць мяне паўсюль. Яна не падуладна сумленню і сораму. Людзі здольныя вычапляць падобных сабе нават з адзіноты. “Не зводзь нас у зман! – недаверліва азіраюцца на мяне прахожыя. – Ты такі, як і мы. Ты таксама заняты пошукам ворагаў!..” Марная справа тлумачыць ім, што ўсё жыццё я толькі і раблю, што ўцякаю ад сваіх ворагаў. Тых, што жывуць ува мне. Адрываюся ад думак. Насустрач мне рухаецца вясельная працэсія. Заўважаю гэты тлумны натоўп занадта позна. Нічога не застаецца, акрамя як ісці яму насустрач. Стараюся трымаць раўнавагу, аднак атрымліваеццца гэта з цяжкасцю. Шанец пазбегнуць сораму і ганьбы да канца яшчэ не страчаны. Можна завярнуць у арку, а потым праз двор выйсці да аўтобуснага прыпынку. За ім – стаянка. Не раблю гэтага. Пераадольваю сябе і рухаюся далей, насустрач іншаму жыццю. Вочы затрымліваюцца на нявесце. Твару яе разгледзець нельга. Позірк яшчэ не здольны дасягнуць таго, што карціць убачыць. Узіраюся ў расплывісты сілуэт, захапляюся шлюбнай сукенкай. Яна доўгая. Яна крадзе дзявочыя рухі. Падол прытрымлівае шаферка. Жаніх побач з нявестай. Ён дробны і непрыкметны. Яго задача – ствараць ілюзію абрадавай цэльнасці. Вакол маладых завіхаюцца фатографы. Яны, нібыта альбатросы ля карабля, – сімвал абавязковай прысутнасці. Маладыя пазіруюць на камеру з розных пазіцый. Цалуюцца. Узіраюцца адно ў аднаго і не могуць налюбавацца сабой. Маладыя гуляюць у маладых. Працуюць на памяць. Адкуль ім яшчэ ведаць, што памяць кароткая, што яна – цяжар, ад якога хочацца пазбавіцца. Міне час і ім таксама, магчыма, давядзецца адхрышчвацца ад большасці сваіх неабдуманых, неразумных учынкаў. Толькі Богу вядома, як складзецца іх лёс. Час мяняе людзей. Робіць ворагамі – ненавіснымі і невыноснымі адно для другога. Час – ножніцы, прылада бязлітасная, але і яна не заўжды здольная абрэзаць канцы нітак, спавітых у каўтун, ад якога хочацца, але немагчыма пазбавіцца. Глядзіш і не бачыш вакол сябе нікога. Ні на здымках, ні ў жыцці. Ты адзін. Астатнія абрэзаныя нажніцамі часу. Як нешта непатрэбнае і выродлівае. Нават Бог не здольны мяняць мінулае. Вясельны натоўп набліжаецца, і цяпер я маю магчымасць назіраць маладых зблізку. Дзяўчына непрыгожая, кірпатая. Твар у прышчах-крапінках. Верагодна, гэта і ёсць штучны панцыр жаноцкага шчасця. І вырасціла яна яго толькі што. Ва ўсякім разе, ён не паспеў яшчэ закасцянець, але дзяўчына ўжо смела прыкрываецца ім, нібыта ахоўным шчытом. Ад мяне? Ад такіх, як я. Ад несправядлівасці гэтага свету. Ад людской бездухоўнасці і абыякавасці. Дурань! Не раўняй усіх па сабе. У гэтай пары ўсё будзе інакш. Не так, як у вас з Раданай. Не так. Дзяўчына пакуль яшчэ толькі ўзіраецца ў гэты свет. Невідушчымі вачыма. Яна яшчэ не здольная бачыць тое, што не паддаецца логіцы. І ўсё ж, лаўлю сябе я на думцы, яна такая ж нешчаслівая, як і многія з нас. Гэта жорсткая праўда. І мне хочацца, каб мае словы ніколі не спраўдзіліся. Я не жадаю апаганьваць сваёю прысутнасцю чужыя надзеі. Паскараю хаду і абмінаю вяселле. Больш не гляджу ім у вочы. Мы размінаемся, і я адчуваю ад гэтага сапраўдную палёгку. Божа! Якое шчасце не быць прарокам!... Вось і машына. Мацаю па кішэнях, шукаю ключы. Потым адмыкаю дзверцу і саджуся на пасажырскае месца. Праз некаторы час перабіраюся за руль. Доўга гляджуся ў люстэрка. Кратаю трохдзённае шчацінне і расціраю вільготнымі пальцамі пухліны пад вачыма. Усё кепска! Усё вельмі кепска! Усё не так, як таго б хацелася. Дастаю з кішэні пачак з цыгарэтамі і закурваю. Спяшацца нама куды. Дома ніхто не чакае. Ды і ехаць у такім становішчы я нікуды не збіраюся. Зацягваюся некалькі разоў і выкідваю недасмалак праз фортку. Кладу галаву на руль і заплюшчваю вочы. 6 Мінула гадзіна, як сышоў Любо, а могілкі так і не адчыніліся. Я бязмэтна кружляў па бязлюднай вуліцы, бавіў час у чаканні неверагодных цудаў. Відавочна, я быў падобны да вар’ята, якому даўно ўжо няма месца сярод жывых, а таму ён настырна імкнецца наладзіць стасункі з памерлымі. Нават дурню было зразумела, што маё чаканне – марная трата часу, а мае паводзіны – тое, што не падлягае асэнсаванню, выходзіць за межы агульна чалавечага мыслення. Усё правільна, калі не хапае паразумення з жывымі, узнікае жаданне паразумецца з памерлымі. Маё працяглае бязмэтнае швэнданне прыцягнула ўвагу ахоўнікаў з будынка насупраць. У “акварыуме”, як трапна назваў гэты шыкоўны шкляны гмах Любо, месцілася сусветная служба “Радыё Свабода” і ад дасціпных і ўсюдыісных “амерыкосаў” можна было чакаць чаго заўгодна. Ва ўсякім разе, знаходзіцца пад іх пільным наглядам з кожнай хвілінай рабілася небяспечней. Мне здавалася, што яны даўно ўжо прынялі мяне за тэрарыста. І мая кідкая азіяцкая знешнасць ды набітая розным барахлом скураная торба толькі ўзмацнялі гэтыя падазрэнні. Апраўдвацца і даваць сумніўныя паказанні ў пастарунку не ўваходзіла ў мае бліжэйшыя планы, таму, счакаўшы, я хацеў было ўжо падацца да бліжэйшай станцыі метро, але нечакана заўважыў двух дзіўных асоб. Яны вынырнулі аднекуль з-за помнікаў і цяпер крочылі па сцяжынцы проста да мяне. Іх несапраўдныя запаволеныя рухі былі ўвасабленнем самой смерці. Ва ўсякім разе, мне так здавалася. Нягледзячы на сонечны, я б сказаў, нават спякотлівы ранак, гэтыя людзі, калі іх можна было назваць людзьмі, былі апранутыя ў доўгія, не па сезоне, плашчы. Іх твары разглядзець было нельга. Нас аддзяляла адлегласць у некалькі дзясяткаў метраў і высокая жалезная агароджа. Гэта была адзіная, па маім перакананні, станоўчая акалічнасць, якая ўсё яшчэ сяліла ўва мне нейкую надзею. Я паспешліва расшпіліў торбу і выцягнуў здымач. Рукі дрыжэлі і не падпарадкоўваліся. Я зрабіў некалькі паспешлівых здымкаў, але суб’екты праігнаравалі, як мне падалося, гэтае маё дзейства і накіраваліся да магілы Кафкі. Наблізіўшыся да помніка, адна з істотаў выцягнула з блакітнай гаспадарчай торбы вялізную чорную посцілку і спрытна, адным рухам, разаслала яе побач на сцяжынцы. Скуль з’явілася ў яе руках торба, для мяне так і засталося быць загадкай. Ва ўсякім разе, яшчэ хвіліну таму гэтае стварэнне не мела яе. Высвятляць гэты важны і неаспрэчны факт не было ў каго, а таму зацыклівацца на ім таксама было няварта. І ўсё ж, гэта адмоўна паўздзейнічала на мяне. Я адчуў, як па целе папаўзлі дрыжыкі. Крыху супакоіўшыся, я навёў на асобаў аб’ектыў і яшчэ некалькі разоў націснуў на гузік. Мужчына, а адзін з гэтых істотаў быў мужчына, і цяпер я выразна бачыў яго твар, незадаволена зіркнуў на мяне. Ад халоднага і пагардлівага позірку зрабілася не па сабе. Выпрабоўваць лёс далей я не стаў, хуценька схаваў здымач у торбу і затаіўся. Паплечніца мужчыны расправіла канцы чорнай магічнай посцілкі, потым гэтак жа спрытна, як і яе партнёр, адным рыўком, падхапіла яе з зямлі і накінула на помнік. Усё адбылося імгненна, нібыта на тэатральнай сцэне, я не паспеў нават усачыць, якім чынам яна гэта ўсё робіць. Мужчына яшчэ раз адарыў мяне варожым, гідлівым позіркам і падышоў да загароджы. Яго сціснутыя масіўныя кулакі і чырвоныя безжыццёвыя вочы, яго пляскаты шырокі лоб з дзіўным надпісам “zmet” – загіпнатызавалі мяне цалкам, выклікалі неймаверны жывёльны жах. Дрэвы адкідвалі на зямлю густыя і змрочныя цені. Узнікала ўражанне, што гэтая істота паглынае сабой святло. Ад безвыходнасці я ўціснуў галаву ў плечы і заплюшчыў вочы. – Не варта прымаць усё за праўду! – данёсся да мяне нечы надрыўны, замагільны шэпт. – Трэба толькі ўсвядоміць неабходнасць усяго!.. Прысуд не выносіцца адразу! Само разбіральніцтва паступова ператвараецца ў прысуд!.. Сэрца шчымліва сціснулася. Па целе зноў пабеглі дрыжыкі. Я чуў ужо некалі гэтыя словы. Ад каго?.. Счакаўшы хвіліну, я расплюшчыў вочы і збянтэжана агледзеўся. Істота некуды знікла. Ля помніка таксама нікога не было. Толькі з вокнаў “акварыума” за мною па-ранейшаму сачылі пільныя вочы ахоўнікаў. Гэты факт яшчэ больш мацней усхваляваў мяне. “Выканаўшы сваё заданне, Голем ператвараецца ў прах! – успомніліся мне словы Любо. – Ды ну, глупства нейкае! Ніякай логікі…” – падумаў я і паспяшаўся прагнаць жахлівую думку прэч. Хучэй за ўсё, мне прымроіўся нечы сон. І я прыняў усё за чыстую манету. Счакаўшы некалькі хвілін, я павольна пайшоў уздоўж загароджы. Вуліца па-ранейшаму была бязлюднай. І раптам я ўсё зразумеў. Гэтыя здані, якіх я толькі што бачыў, былі, відавочна, тымі штучнымі, ажыўленымі па аналагу біблейскага Адама, канібалісцкімі істотамі, пра якіх мне нядаўна расказваў Любо. І ім, верагодна, было даручана выканаць нейкую невядомую мне пакуль, гістарычную місію. Ва ўсякім разе, гэтая нямая гліняная варта не пусціла мяне да Кафкі. Я спыніўся ў жахлівай роспачы і, калі чорная павута страху пакрыху пачала развейвацца, выціснуў з сябе нешта неймавернае, што напужала мяне да смерці і прымусіла паглядзець на сітуацыю іншымі вачыма. – Няхай сабе я спазніўся, але я ўжо тут! – ціха прамовіў я. Адзін з ахоўнікаў у вакне “акварыума”, як мне падалося, нахабна ўсміхнуўся. Я не здзівіўся гэтаму. Па ўсім відаць, “амерыкос” таксама здагадаўся, што мне толькі што нашапталі важную, выратавальную думку. Хаця, якая розніца, пра што ён мог здагадацца. Важна было, што я сам зразумеў сэнс таго, што адбылося. – Прысуд не выносіцца адразу! Само разбіральніцтва паступова ператвараецца ў прысуд! – паўтарыў я некалькі разоў застраглую ў падсвядомасці думку. Усё правільна. Цяпер я дакладна ведаў, што ў бліжэйшы час вяртацца на радзіму мне нельга. Я намацаў у кішэні гаманец са сваім незайздросным скарбам і рушыў да бліжэйшай станцыі метро. Рэштку дня прысвяціў знаёмству з горадам. Захапляўся прыгажосцю славутага Народнага музея, на сценах якога дасюль яшчэ захаваліся сляды ад савецкіх куль, да чаго, дарэчы, мог мець дачыненне і мой бацька. Здзіўляўся архітэктурнай размаітасці і адметнасці жылых будынкаў ваколВацлаўскай плошчы. Фатаграфаваўся ля помніка Святому Вацлаву. Піў піва ў кавярні “Дэмінка”, дзе па сцвярджэнні вядомага расійскага журналіста і літаратуразнаўцы Пятра Вайля, сустракаліся сусветна вядомыя класікі Кафка і Гашэк. Дарэчы, на маё наіўнае пытанне, так гэта ці не, бармэн толькі загадкава ўсміхнуўся і кіўнуў на аблепленыя шматкамі старых газет сцены, маўляў, чытай, там усё напісана. Чэшскай мовы я не ведаў, а таму знайсці патрэбную інфармацыю ў гэтых векапомных старых выданнях было не пад сілу мне. Потым я бадзяўся з гадзіну ля прыгожага будынка старой школы, што непадалёк ад трамвайнага прыпынку. Водзічкова, чакаў Любо, але той на прызначаную на тры гадзіны сустрэчу не прыйшоў. Не знайшоў я яго і на Карлавым мосце, дзе яго гурт, як ён сам тое сцвярджаў, павінен быў іграць джаз. Крыўдаваць на яго з-за гэтай дробязі, тым больш злавацца, было б неразумна. Мала якія жыццёвыя абставіны паспрыялі яго гэтай неабавязковасці, тым больш што знаёмыя з ім мы былі ўсяго толькі некалькі гадзін, і ніякія абавязкі нас пакуль яшчэ не звязвалі. Адчуўшы сябе чалавекам вольным і незалежным ад жыццёвых абставін, я забурыўся ў “MONTMARTRE”. Кавярня гэтая месцілася ў старым горадзе, непадалёку ад Карлавага маста. Натрапіў я на яе чыста выпадкова. Як выявілася пазней, мне вельмі пашанцавала. І з цэнамі, і з асартыментам. Але самае галоўнае, што ў памяшканні, нягледзячы на невыносную спякоту ад якой задыхаўся Вялікі Горад, было даволі прахалодна. Пакой нечым нагадваў стары арачны склеп з масіўнымі цаглянымі сценамі, з высокай столлю ды абітымі жалезам дзвярамі. Бармэн занатаваў на паперцы мой няхітры заказ, на кожны пункт якога мне давялося тыцкаць пальцам у меню, і знік у падсобцы. Я дастаў з кішэні свой патрапаны скураны гаманец і ў каторы ўжо раз пачаў пералічваць свой “сямейны” бюджэт. Безумоўна, дэбіт з крэдытам не сыходзіліся. Будаваць планы на будычыню ў маім становішчы, было справай абсурднай і несур’ёзнай. І ўсё ж, я паспрабаваў спрагназаваць сваё жыццё хаця б на некалькі дзён наперад. Гэты занятак быў карысным для мяне хаця б ужо тым, што грошы любілі лік. А так як я не збіраўся ў бліжэйшы час вяртацца на радзіму, то мне неабходна было размеркаваць тое, што меў. Дэпартацыя свяціла толькі праз дзевяноста сутак, а гэта ні многа - ні мала, тры месяцы. І іх трэба было неяк пражыць. “Калі траціць па дваццаць даляраў у дзень, – разважаў я, – можна працягнуць дзесяць дзён. Калі па трыццаць – тыдзень…” Гэтыя тэрміны мяне цалкам задавальнялі. Пра тое, што станецца са мной потым, думаць пакуль не хацелася. Вярнуўся з падсобкі бармэн з півам, бульбай і сасіскай. Згледзеўшы на талерцы вялікі кавалак падсмажанай свінной каўбасы, замест бледнага, як туалетная папера, соевага канцэнтрату, які на радзіме называлі сасіскай, я шчыра парадваўся выбару і ў знак падзякі нават выціснуў нешта накшталт: “Сэнк’ю!..” Бармэн усміхнуўся майму невуцтву і знік у падсобцы. Для таго, каб управіцца з ежай, хапіла пяці хвілін. Я задаволена аблізнуўся і адпіў з куфля некалькі глыткоў любімага мною напою. Спяшацца не было куды, таму метр за метрам я пачаў вывучаць памяшканне. Знешне яно выглядала неахайна. Старыя дубовыя сталы, такія ж непафарбаваныя і аблезлыя крэслы, абы як атынкованыя сцены з партрэтамі невядомых мне асобаў, з гравюрамі на гістарычныя тэмы – усё гэта не дадавала яму жаданага лоску і не ўпісвалася ў маё разуменне такіх вясельных установаў. Ва ўсякім разе, у маёй краіне яны мелі іншыя інтэр’еры. Калі шчыра, мне даспадобы быў гэты. Ён адпавядаў і настрою, і месцу, дзе я меў шчасце быць. Піва падалося таксама смачным. Меў рацыю Любо, калі раіў мне чорнага “Злата Козела”, “Піва для чэхаў – прадукт стратэгічны! – сцвярджаў ён. – Такі ж, як для Эміратаў нафта!” Цяпер я меў магчымасць увачавідкі спэўніцца ў справядлівасці сказанага. Чэхі маглі па праву ганарыцца гэтым напоем. Хто-хто, а я ў піве толк ведаў. Я зрабіў яшчэ некалькі сквапных глыткоў і скептычна ўсміхнуўся сваёй самадастатковасці. Потым пачаў разглядаць “Меню”. Яно таксама было незвычайным. Прызнацца, усё для мяне ў гэтым горадзе было незвычайным. Магчыма, я перабольшваў, але, за апошнія гады ўпершыню я адчуваў сябе вельмі шчаслівым чалавекам. Яшчэ б, я знаходзіўся ў адным з прыгажэйшых гарадоў Еўропы і піў піва ў кавярні, якую некалі аблюбаваў сам Кафка. Менавіта яго здымак я знайшоў на старонках так званага “Меню” сярод мноства іншых невядомых мне асобаў. Мне падалося нават, што чэшская мова падобная да польскай. І я паспрабаваў чытаць тлумачальныя тэксты насупраць кожнага здымка. Гэты факт надаў мне яшчэ больш аптымізму, як-ніяк у гэтай краіне я збіраўся жыць пэўны час, а таму веданне мовы было для мяне той неабходнасцю, без якой проста нельга зрабіць кроку. Нечакана мяне паклікалі. Я ўзняў галаву і зірнуў на маладога чалавека, які звяртаўся да мяне на ангельскай мове. Трэба зазначыць, што ў яго вымаўленні прысутнічаў яўны расійскі акцэнт. І гэтага нельга было схаваць нават ад такога невука, як я. Але калі быць шчырым, моўная практыка маладога чалавека была значна лепшаю за маю. З хлопцам былі яшчэ трое маладых людзей прыкладна яго ўзросту: дзве дзяўчыны і хлопец. Відавочна, я быў нашмат старэйшы за іх, аднак гэты факт не засмуціў мяне, тым больш не стаў прынцыповай перашкодай для нашых далейшых стасункаў. І зразумеў тое я ўжо праз некалькі хвілін. Хлопец ветліва павітаўся і папрасіў дазволу сесці за мой столік, бо іншыя месцы ў зале былі занятыя. Я згодна кіўнуў галавой і вырашыў адразу ж расставіць усе кропкі над “і”. – Рускія? – спытаў я з зайздроснай бесцырымоннасцю. Кампанія здзіўлена пераглянулася. – Беларусы! – адказаў за ўсіх белабрысы, той, што нядаўна “выхваляўся” веданнем англійскай мовы. – Адкуль? – З Мінску. – О-о!.. Землякі!.. Кампанія, як выявілася, у Празе знаходзілася ўжо некалькі дзён. Дабіраліся яны сюды на сваёй машыне. Белабрысага звалі Зміцерам, а яго сябра – Стасем, дзяўчат – Наталляй і Жэнькай. Наталля са Зміцерам не так даўно пажаніліся, а ў Прагу прыехалі, каб павянчацца. Аказваецца, існуе такая турыстычная паслуга і ёю шмат хто з моладзі карыстаецца. Цяпер у іх мядовы месяц. Стась жа з Жэнькай – шафер з шаферкай. Яны таксама збіраюцца пажаніцца. Вяртацца на радзіму ў бліжэйшы час кампанія не планавала. Як заўважыў сам Зміцер, усё будзе залежыць ад цуда-гаманца, гаспадыняй якога цяпер з’яўлялася спадарыня Наталля. Па тым асартыменце, што яны замовілі сабе на палудзень, можна было зрабіць выснову, што запасы ў ім хутка скончацца, бо жылі хлопцы на шырокую нагу, не тое, што я. Яно і зразумела, быў бы я на іх месцы, таксама не прамінуў бы пашыкаваць. За півам я расказаў ім сваю гісторыю, як і з-за чаго апынуўся тут, у чужой краіне, і падзяліўся сваімі бліжэйшымі планамі. – Што ж, рашэнне разумнае. У тваім выпадку, я зрабіў бы тое ж самае, – адобрыў мой намер застацца Зміцер. – Думаю, пры жаданні можна нават уладкавацца на працу. Хоць на якую. Выбіраць тут ужо не даводзіцца. – Наўрад ці, – засумняваўся Стась і зірнуў недаверліва на Зміцера: – Такіх жадаючых тут гаць гаці. Тым больш, што яго могуць шукаць праз Інтэрпол. Я ведаў, што такіх, як я тут не магло быць шмат. Я быў адзін такі, але гаварыць пра гэта не стаў. – Глупства. Ён што, злачынец? Каму ён патрэбен? – не пагадзіўся з сябрам Зміцер. У яго голасе чуліся ноткі няўпэўненасці. – Не скажы. Пры жаданні, зробяць злачынцам. Насамрэч, усё вельмі проста. Думаю, яму ёсць сэнс прасіць палітычны прытулак. У думках я згаджаўся са Стасем. З нашай размовы выцякала, што гэты хлопец быў больш практычны і дасведчаны, чым астатнія. А яшчэ, нягледзячы на свой узрост, ён быў чалавекам бывалым і адчайным. Зміцер жа быў злеплены з іншага цеста, больш закрытым, цынічным і схільным да непрыстойных жартачкаў. Мы дапівалі па трэцім куфлі піва, і такія неаптымістычныя размовы пачыналі адмоўна дзейнічаць мне на нервы. – Неяк будзе, – сказаў я нявызначана і перавёў размову на іншую тэму. – І ўсё ж, калі прыпрэ, можаш пажыць у манастыры, – вярнула нас да ранейшай гутаркі Жэнька. – Грошай манахі за пражыванне не бяруць. Можна паломнікам прыкінуцца, а яны сталуюцца з імі разам. Мы гэтак з сяброўкай у Полацак ездзілі. У гасцініцы дорага, а ў манастыры – бясплатна. Праўда, папрацаваць крыху давялося. Падлогі мылі, па гаспадарцы дапамагалі… – А што! Дзельная ідэя, – пакепліва ўсміхнуўся Зміцер. – Глядзіш, сан потым прымеш. Я не пакрыўдзіўся. Выказаная Жэнькай ідэя сапраўды была вартая ўвагі і, як варыянт, магла некалі мне спатрэбіцца. Я з непрыхаванай удзячнасцю паглядзеў на дзяўчыну і прамаўчаў. Потым мы доўга гулялі яшчэ па старым горадзе. Пілі ў манастыры манастырскае піва, рэцэпт якога ведалі адны толькі манахі. Захапляліся са схілаў Петржынскага ўзгорку чырвона-чарапічнай Прагай. Наведалі сабор Святога Віта і выставу Франца Кафкі, якая месцілася на тэрыторыі былой цагельні Гергета. Здзівіў незвычайны фантан, дакладней, арыгінальнасць аўтарскай ідэі – двое мужчын спраўлялі прылюдна свае фізіялагічныя патрэбы ў ночвы, якія па сваёй форме нагадвалі абрысы Чэхіі. Фігуры ўвесь час рухаліся, шчодра распырскваючы вакол сябе празрыстую вадкасць. Як патлумачыла нам гід, аўтар такім чынам хацеў падкрэсліць, што бедную і няшчасную краіну, па якой мы цяпер вандравалі, “паліваюць” і Усход, і Захад. Моладзь шчыра смяялася з арыгінальнай задумы, а я думаў, што гэткі ж лёс валачэ і мая краіна. Але на яе дружна мочацца шмат вякоў не толькі Усход ды Захад, але яшчэ і Поўдзень, і Поўнач. Верагодна, прымаць усё, як дадзенасць – наканаванасць малых краін. З Любо ў той дзень мы так і не сустрэліся. Затое на Карлавым мосце я ўбачыў незвычайнага жабрака. Здзівіў мяне не сам факт яго існавання ў гэтым прыгожым і багатым горадзе, а знешні выгляд мужчыны і пастава, у якой ён жабраваў. Жабрак стаяў на каленях, упёршыся лбом у асфальт, і маліўся. Галава яго была схавана пад чорным каптуром, а таму твару разглядзець было нельга. Верагодна, па гэтай прычыне мне і хацелася ўвесь час адхіліць каптур і зазірнуць яму ў вочы. – Яшчэ не факт, што бяздомны, – з веданнем справы сказаў Стась. – Я шмат падарожнічаў, таму ведаю, што міласціна – гэта адзін са спосабаў выжывання. Дарэчы, хочаш навучу цябе быць жабраком? – нечакана прапанаваў ён мне. – Хіба гэтаму можна навучыць? – здзівілася Наталля. – А ты думала! У любой справе ёсць свае сакрэты. Можна суткамі тут сядзець і ні цэнта не атрымаць. Найперш, ты павінен выклікаць у мінакоў шкадобу. А таму трэба мець акторскае майстэрства. Талент, калі жадаеце. Давайце паспрачаемся, што пад гэтым каптуром хаваецца адзін з нашых браткоў-славян. – Жахліва! – перасмыкнула плячыма Жэнька і зірнула на мяне сваімі дзіцячымі шырока вылупленымі вачыма. – Перастань! Нармальна! – не пагадзіўся з ёю Стась. – Голад не цётка. Захочаш жыць, не да такога яшчэ дадумаешся. Некаторыя з маіх сяброў палову Еўропы аўтастопам праехалі. І я ведаю… – Не смяшы! – умяшаўся ў размову Зміцер. У яго былі жахліва кастлявыя рукі. Я глядзеў на іх, потым пераводзіў позірк вышэй, бачыў, як на шыі рухаецца ўніз-уверх кадык, як неахайна соўгаецца на целе, быццам бы на вешалцы, кашуля і скептычна ўсміхаўся. І ўсё-ткі ён быў прыгожым. – Не верыце, і не трэба, – адмахнуўся ад нас Стась. Я яшчэ раз зірнуў на жабрака. Мужчына ледзь заўважна пагойдваўся. Здавалася, ён медытуе. Насамрэч, ён імкнуўся схавацца, растварыцца ў пустэчы ад нясцерпнай духоўнай навалы. Ён нагадваў нечым скульптуру “Камандор”, якая ўвасабляла ў сабе Донну Анну, жанчыну без твару, якую мы толькі што бачылі ў старым горадзе. “Дык вось што чакае нас пасля смерці!” – падумаў я і рушыў да помніка Яну Непамуцкаму… 7 І сніцца мне Вавілонская вежа. Фантастычна прыгожая, як на карціне Пітэра Брэйгеля. Але ўражвае не яе прыгажосць, а незлічоная колькасць людзей вакол. Усе яны нейкія аднолькавыя, нібыта толькі што вылупленыя з інкубатара. У чорных шыкоўных касцюмах і белых сарочках. – Хто гэтыя людзі і чаму іх так многа? – пытаюся я ў першага сустрэчнага. Чалавек гэты таксама з ліку тых, прыгожа апранутых асобаў. Ён на дзіва тактоўны і ветлівы. – Гэтыя людзі – будаўнікі! – тлумачыць ён мне. – Скуль яны? – здзіўляюся я. – З усіх канцоў свету. – Што прывяло іх сюды? – Бог сцвярджае, што ганарлівасць. – А што самі яны думаюць? – Што іх прывяла сюды неспазнанасць. – І што яны збіраюцца тут рабіць? – Яны хочуць адбудаваць, разбураную Богам Вежу. – Навошта? – здзіўляюся я. – Каб зноў адчуць сябе людзьмі! – усміхаецца незнаёмец. – А гэта што, па-вашаму? – паказваю я яму пальцам на брэйгелеўскі твор. – Гэта муляж, напамін пра тое, што людзі ніколі больш не пабудуюць такога, – адказвае мінак. Чую ў голасе яго сум і шкадаванне. – Выходзіць, вы пярэчыце Богу? – Не!.. Мы пярэчым самім сабе… Прачынаюся ад прадчування невытлумачальнай трывогі. У акенца настырна стукаюцца, а я не магу зразумець, дзе я. Праціраю вочы і гляджу на гадзіннік. – Дапамажыце! – даносіцца да мяне знадворку. Адчыняю дзверцу і выходжу з машыны. Нясцерпна баліць галава. Каламуціць. Маладая дзяўчына хапае мяне за руку і цягне за сабой. – Хутчэй!.. Прашу вас!.. Яму трэба ў шпіталь. Тэрмінова. Я тэлефанавала ў хуткую, але яны нешта не едуць… Малады хлопец без ніякіх пазнак жыцця. Ён ляжыць на траве ніцма. Побач з лаўкай. З цяжкасцю паварочваю яго дагары і намацваю на шыі пульс. Намацваецца ён з цяжкасцю. – Званіце яшчэ раз у “хуткую” – загадваю я дзяўчыне. Яна матляе ў адказ галавой і цярэбіць сумачку ў пошуках сотавіка. – Не марудзьце!.. Расшпільваю пацярпеламу верхнія гузікі на кашулі і кладу пад галаву сваю барсетку. Мужчына цяжка стогне і раз-пораз нервова ўздрыгвае. Яго твар у крыві. Трава, дзе ляжаў, таксама. – Што з ім? – звяртаюся я да дзяўчыны. – Яго пабілі амапаўцы! – тлумачыць яна. – Нейкая палітычная акцыя? – гляджу я на яе. – Быццам бы… Я не ўдзельнічала. Пад’язджае хуткая дапамога. Кладзем параненага на насілкі. Пасля чаго павольна крочу да сваёй машыны. На паўдарозе мяне спыняе нечы настойлівны вокрык. Азіраюся. Ля “хуткай” спыніўся міліцэйскі УАЗік. Чалавек у форме вяртае мяне назад. Праз хвіліну пад’язджаюць яшчэ некалькі машын без апазнавальных знакаў. Нас абступаюць людзі ў цывільным. Не разумею, што адбываецца. Распіхваю іх убакі, спрабую вырвацца з атачэння. Нехта неахайна штурхае ў плечы. Спатыкаюся, але ўтрымліваюся на нагах. Інстынктыўна азіраюся. Высачэзны амбал з квадратнай галавой незадаволена моршчыць лоб. На яго левай шчацэ глыбокі пачварны шнар. Усмешка ледзь заўважная, абразлівая – намёк на тое, што ад яго можна чакаць што заўгодна. Відавочна, гэта ён мяне толькі што штурхнуў. Яго калега, такі ж плячысты, з пляскатай бычынай шыяй, крочыць з ім поруч. Твары ў абоіх смуглыя, загарэлыя. Валасы кароткія. І адзін і другі атлетычнага целаскладу, нібыта ў амерыканскіх фільмах. Заглядзеўшыся, зноў спатыкаюся. Малодшы лейтэнант утрымлівае мяне за локаць і штурхае да аўтазака. Гэтая яго бесцырымоннасць злуе мяне, і я бесперспектыўна тузаю рукой, спрабуючы вызваліцца. – Адпусціце! – крычу я. У адказ чую жывёльны рогат. – Ён жа п’яны! І матам лаецца. Ах ты, сука! – Я не п’яны, – апраўдваюся я. – Супакойся! Высветлім, хто такі, адкуль, і адпусцім, – як мага ветлівей прамаўляе малодшы лейтэнант. Гляджу яму ў вочы і разумею, што гэтая ветлівасць даецца яму з цяжкасцю. – Што вы збіраецеся высвятляць? – умешваецца ў размову дзяўчына. Яе завуць Настай. Мы паспелі з ёй пазнаёміцца. Дзяўчына на мяжы істэрыкі. – Што вы збіраецеся высвятляць? – дапытваецца яна. – Я толькі што з цягніка. Я не ўдзельнічала ні ў якіх акцыях. Я выпадкова тут апынулася. Вось мой пашпарт… У дадатак да ўсяго, я цяжарная! – Заткніся! – спыняе яе мардаварот з бычынай шыяй. Голас ціхі, блізкі да шэпту. – Сам заткніся! – распырсквае сліну дзяўчына. Хоча нешта дадаць, але пачынае заікацца. Словы застраюць у горле. Сэнсу разабраць нельга. Мардаварот падлятае да яе ўсутыч і рабром далоні наводмаш б’е ёй па твары. Дзяўчына хістаецца, але ўпасці ёй не даюць. Двое ў цывільным хапаюць яе пад рукі і валакуць да аўтазака. – Адпусціце яе! Адпусціце! – лемантую я. Адштурхваю ўбок лейтэнанта і кідаюся да людзей у цывільным. З носа дзяўчыны сочыцца кроў. Хапаю амбала за руку і адпіхваю ўбок. Дзяўчына вызваляецца. – Дапамажыце! – крычыць яна, звяртаючыся ў пустэчу людскога натоўпу. Пажылы мужчына нервова тузае плячыма і рабіць крок насустрач, але яго спыняе жонка. Мужчына нехаця адыходзіць убок і паварочваецца да нас спіной. Тады дзяўчына кідаецца да купкі жанчын, што стаяць непадалёк, але амбал даганяе яе, хапае за валасы і цягне назад. Я гляджу на ўсё гэта і ад бяссілля плачу. Адчуваю тупы боль пад лапаткай. Праз хвіліну ён мінае, аднак слабасць застаецца. Нечакана робіцца млосна і, каб не ўпасці, аддаюся волі тым, хто мяне трымае. – Адпусціце мяне! – паўтарае дзяўчына па інэрцыі. – Глядзіць на жывот, потым на малодшага лейтэнанта. У вачах яе боль і страх. – Я цяжарная! Заўважаю ў позірку міліцыянера спачуванне. Хучэй, шкадобу. – Адпусціце яе! – прашу я за дзяўчыну. – Цяжарная? Сядзі, значыць, дома! – незадаволена бурчыць нехта за маімі плячыма. – Нефіг па мітынгах лазіць! – падтрымлівае яго другі голас. Твараў людзей не бачу. Мяне моцна трымаюць пад рукі двое ў цывільным. У аднаго з іх надакучліва пішчыць рацыя. Ён нешта адказвае ў мікрафон, потым збаўляе гучнасць і ківае мне на расчыненыя дзверы. Зазіраю ў чорны прарэх і маруджу. – Таварыш капітан! Што з ёю будзем рабіць? – пытаецца малодшы лейтэнант у амбала. – Можа адпусцім? Той незадаволена моршчыць лоб і нервова перасмыкае плячыма. – Радчанка!.. Адставіць! Што адбываецца далей, не бачу. Мужчына з глыбокім шнарам на шчацэ неахайна штурхае мяне да расчыненай дзверцы. Упарціцца бессэнсоўна. З буды высоўваецца галава яшчэ аднаго міліцыянера. – Милости просим! – здзекліва ўсміхаецца ён. Пакорліва падаю яму руку. І мяне цягнуць у буду. Навобмацак паўзу да закратаванага акенца. Прыціскаюся плячыма да халоднага жалеза і заціхаю ў чаканні. Следам за мною цягнуць дзяўчыну. Наста б’ецца ў гістэрыцы ля маіх ног. Схіляюся да яе і мацаю лоб. Дзяўчына ўздрыгвае і намагаецца сесці. Дапамагаю ёй. Пачуццё крыўды і жалю прабірае да слёз. “Што мы зрабілі супрацьпраўнага? Што? Скуль столькі нянавісці да нас?” – пытаюся я ў сябе і не знаходжу адказаў на гэтыя пытанні. – За што яны так з намі? – звяртаецца да мяне з гэтым жа пытаннем дзяўчына. – Супакойцеся! – суцяшаю яе. Тая не звяртае ўвагі і ўпарціцца: – Я ні ў чым не вінаватая, чуеце? – Мы не вінаватыя, – папраўляю я яе. – Ты гэта ім скажы! – даносіцца да мяне з цемры нечы картавы голас. Пазіраю ў той бок. На запясцях у маладога хлопца блішчаць кайданкі. – Здаецца, гэтыя сукі выбілі мне зуб, – картавіць ён. Праз хвіліну наша кампанія прырастае яшчэ двума маладымі хлопцамі. Іх таксама, відаць, моцна білі. Адзін з іх цярэбіць у руках разбітыя акуляры, другі трымаецца за шчаку і час ад часу сплёўвае на падлогу кроў. У яго таксама выбітыя зубы. Ва ўсякім разе, я схільны так лічыць. Сядзім моўчкі. На размовы не цягне. Праз хвілін пятнаццаць будзе ўжо больш за дзясятак арыштаваных. Нягледзячы на тое, што дзверы расчынены, катастрафічна не стае паветра. Жанчын сярод нас толькі дзве: Наста і журналістка нейкага замежнага тэлеагенства. Журналістка ўвесь час абураецца і страшыць міліцыянераў судом. Тыя іранічна пасмейваюцца і ў размову з ёй не ўступаюць. Нарэшце дзверы зачыняюцца. Нас вязуць у пастарунак. Машыну пагойдвае на выбоінах і гарэзлівы сонечны промень раз-пораз кранаецца майго твара. Гэта падобна на здзек. Я пазіраю праз малюсенькае закратаванае акенца на горад і ўзгадваю карціну са школьнага падручніка, на якой арыштанты кормяць праз краты галубоў. – Дазвольце патэлефанаваць! – патрабуе ў міліцыянера журналістка. – Тэлефануй! – здзекліва адказвае той. – Вярніце мне сотавік! – настойвае журналістка. – Вы затрымалі мяне незаконна. – Любая вы мая! Вас ніхто не затрымліваў, – нахабна ўсміхаецца капітан. – На вас напалі невядомыя… Так? І я падазраю, што гэта быў ён, – ківае капітан у мой бок. – Вы прасілі дапамогі? І мы яе вам аказалі. Фэрштэйн? – Я нічога ў вас не прасіла. – Прасілі, – выскаляецца міліцыянер. – Але гэта няважна. У вашай торбачцы, любая вы мая, мы знайшлі наркотыкі. Сумна, але факт! – Якія наркотыкі? – шчыра здзіўляецца журналістка. – Ландыш! Ландыш! Прыём! – хрыпіць надакучлівая рацыя. Капітан націскае на гузік. – Ландыш на сувязі! Прыём! – Што там у вас? – Больш-менш парадак… Упакавалі па штату. Тут сярод затрыманых, – ён сквапна сапае ротам паветра і пазірае на Насту, – цяжарная. Што з ёю рабіць? У паветры павісае паўза. З дынамікаў чуецца занудлівае змяінае шыпенне. Насцярожваюся. Разумею, вырашаецца лёс дзяўчыны. – Адкуль ведаеш, што цяжарная? – Сама сказала. – Па жывату заўважна? – Я б не сказаў. – Вязі тады ў аддзел, там разбярэмся. Усё! Канец сувязі! – Сукі! – не вытрымлівае хлопец з разбітымі акулярамі. Іх ён па-ранейшаму трымае ў руках. Яны без шкельцаў. Адна аправа. – Якія ж вы сукі! Хлопец, які сядзіць насупраць мяне, уздымае галаву. – Ты нечага іншага чакаў ад іх? – Ненавіжу! – прамаўляе праз зубы той, што з акулярамі. – Гэтага мала, – шапялявіць яго сябар. Я не памыліўся, у хлопца не хапае некалькіх пярэдніх зубоў. – Нянавісць – гэта адзіная зброя, з дапамогай якой я магу з імі змагацца, – канстатуе хлопец ад бясілля. – Ненавіджу слова “ненавіджу”, але з кожным днём больш і больш разумею, што яно галоўнае ў маёй барацьбе. Яны прыніжаюць мяне. Яны ненавідзяць мой сацыяльны статус. Вы толькі паглядзіце на іх! Яны ж неадэкватныя! Нічога духоўнага, акрамя залепленага баксамі твару. Не гаўно, а так, насрана. Гэтыя сукі знішчаюць у мне тое светлае, дзеля чаго варта жыць. – З жывёламі трэба размаўляць на іх жывёльнай мове. – бурчыць хлопец, які сядзіць насупраць мяне. Той, што з акулярамі маўчыць. Я таксама. Машына рэзка бярэцца ўбок і ў будзе робіцца цёмна. Адчуванне, што едзем праз нейкі доўгі бясконцы тунэль. І наперадзе ніякага святла. Наста нервова ўздрыгвае і сіліцца дацягнуцца да закратаванага акенца. Моўчкі сціскаю яе за ло­каць. Адчуваю, як яна дрыжыць. Дзяўчына пачынае плакаць. Наўзрыд. Яе ніхто не суцяшае… Адрываюся ад успамінаў. Мужчына насупраць, усё яшчэ не можа ніяк справіцца з антрэкотам. Ён доўга размаўляе па тэлефоне. Нарэшце ўстае і накіроўваецца да выхаду. Мая ежа стаіць не кранутай. Калі яе прынесла афіцыянтка, я не заўважыў. Выпіваю за адзін глыток гарэлку і выціраю рукавом вусны. Ежа не лезе. Хуценька разлічваюся і крочу да выхаду. Заўтра раніцай зноў на допыт. 8 Гатэль, у якім хлопцы здымалі невялічкі пакой, меў сімвалічную назву “Апалон”. Месціўся ён у рабочым Жыжкаве, а таму дабірацца да цэнтра адсюль было вельмі зручна, хвілін дваццаць язды на трамваі. Умовы пражывання таксама былі больш-менш ніштаватыя, а як па мне, дык і ўвогуле выдатныя. Сорак даляраў на зямлі не валяліся, а таму дазволіць сабе такой раскошы я не мог. Але барацьба вартая таго, каб змагацца. І я чапляўся за любую магчымасць, каб застацца як мага даўжэй з гэтай кампаніяй. Я наўмысна марудзіў і падманваў час. Я адмовіўся нават ад сарамлівасці і сціпласці. Мяне запрасілі сюды ўсяго толькі на адну ноч, а я падумваў ужо аб тым, як застацца тут на больш працяглы час. І ўсё дзеля таго, каб пазбавіцца ад страху за заўтрашні дзень. Але моладзь сёння з’язджала. І гэты факт засмучаў мяне, надаваў майму і без таго незайздроснаму быццю, адбітак журботнай самотнасці. Абставіны нечакана змяніліся. Позна ўвечары патэлефанавала маці Наталлі і пасля іх непрацяглай размовы дзяўчына раптам абвесціла ўсім, што заўтра яны са Зміцерам з’язджаюць на радзіму. Кампанія моўчкі пачала пакаваць торбы. Высвятляць, што стала сапраўднай прычынай іх гэтай тараплівасці я не стаў і з самага ранку, абмяняўшыся тэлефонамі, мы развіталіся. Сыходзіць у нікуды не хацелася. На развітанне я доўга ўзіраўся ў твары сваіх, цяпер ужо не сяброў, нібыта чакаў, што яны раптам перадумаюць і памяняюць рашэнне, потым моцна абняў кожнага, як свайго даўняга, блізкага знаёмага. Без іх мне цяпер сапраўды было сумна і адзінотна ў гэтым горадзе. Рвалася апошняя нітачка з радзімай. Я застраг недзе ў цэнтры Еўропы, згубіўся ў чужой краіне, у незнаёмым мне, містычным горадзе. Я не ведаў, з чаго пачаць. Праезд на трамваі ў Празе, па маіх мерках, быў даволі не танным, таму, каб сэканоміць некалькі крон на піва, я вырашыў прайсціся пешкі. Пайшоў наўгад, уздоўж трамвайных пуцей. Вярталіся ўчора мы ў гасцініцу позна, таму дарогу запомніць я не здолеў. Ды і не да гэтага нам было, калі шчыра. Жыжкаў асаблівай адметнасцю не вылучаўся. Безумоўна, раён гэты быў сучасны і прыгожы, але далёка не такі, як гістарычны цэнтр. Ён нечым нагадваў мне рабочыя мікрараёны ў маім горадзе, праз якія даводзілася штодня дабірацца на працу. Я крочыў па яго ранішніх вуліцах да тэлевізійнай вежы. Прызнацца, гэта быў адзіны арыенцір, якога я прытрымліваўся, бо ведаў, адразу за вежай пачынаецца стары горад. З цікавасцю пазіраў на жылыя будынкі, якія цягнуліся ўздоўж і думаў пра Томаша, аднаго з галоўных герояў рамана Мілана Кундэры “Невыносная лёгкасць быцця”. Гэта быў адзін з любімых маіх раманаў і я не мог яго не захапіць з сабой у дарогу. Дзеянне ў ім адбывалася пераважна ў гэтым горадзе, на гэтых вось вуліцах і, магчыма, менавіта ў адным з гэтых дамоў, якім я цяпер шчыра захапляўся, пад час савецкай акупацыі знакаміты ўрач Томаш мыў вокны, каб выжыць ды не прапасці з голаду. Мыльшчык вокнаў – гэта адзіная пасада, якую здолеў атрымаць малады, але перспектыўны хірург, пасля таго як яго беспадстаўна звольнілі з працы. Недзе тут жа, на гэтых вуліцах, ён сустракаўся з Тэрэзай і выгульваў Карэніна – сучку з лесбійскімі схільнасцямі, падобную целам да аўчаркі, а галавой да сенбернара. Я быў падобны да Томаша. Ва ўсякім разе, я быў такой жа легкадумнай асобай, з разраду тых, што не мяняюцца ні пры якіх абставінах. Я, як і Томаш, бег ад сябе, ад сваёй краіны, не маючы ніякай надзеі вырвацца з вечна замкнёнага кола супярэчнасцяў і выпадковасцяў. Мы плылі з ім па імклівай плыні жыцця і ні аб чым не шкадавалі. Кожнае пакаленне нараджае сваіх дыктатараў, быў перакананы я. Верагодна, Томашу прыходзілі ў галаву гэтыя ж думкі. Ва ўсякім разе, яму не было лягчэй. Ён мог стаць маім братам, дарагім і блізкім мне чалавекам, і няважна, што мы з ім ніколі не сустракаліся. Трагедыю яго жыцця я цягаю з сабой у торбе, як сваю. Яна стала і маім гарбом, прарасла на паперы літарамі, ажыла ў словах. Томаш – адзін з тых нешматлікіх, блізкіх мне людзей, якімі я даражу, на каго спадзяюся і разлічваю ў гэтым чужым горадзе. Мы ідзем адзін аднаму насустрач. Даўно. І наша сустрэча – непазбежнасць. Пачынаўся стары горад, з вузкімі люднымі вулачкамі, з гатычнымі шпілямі касцёлаў і з прыгожымі старымі будынкамі. Я павольна спусціўся ўніз, потым падняўся на мост і выйшаў да чыгуначнага вакзала. Недзе за ім, калі верыць Зміцеру, пачыналася Вацлаўская плошча. Я перасёк вуліцу і выйшаў да Народнага музея. Панарама, якая адкрылася мне з гэтага месца, агаломшыла мяне. Я глядзеў на горад з той самай кропкі, з якой на яго паглядаў некалі мой бацька. Вачыма чужынца і захопніка. Ва ўсякім разе, такім яго лічылі тыя, хто стаяў па іншы бок цемры. Безумоўна, ён не здагадваўся нават, што праз шмат гадоў, яго сын стане патэнцыйным жыхаром гэтага прыгожага месца, якое ён збіраўся скарыць. Я ўзіраўся ў сляды ад куль на карнізах манументальнага каменнага будынка і бязгучна плакаў. Узгадваў нядаўні сон пра Вавілонскую вежу і з жахам думаў: “Няўжо гэты горад таксама – твор людской ганарыстасці? Няўжо імкненне ствараць Прыгажосць і ёсць ганарыстасць? Толькі таму, што Богу Богава?.. Але разбураючы створанае, Бог сам робіцца Герастратам. Мімаволі. Ці ведае ён пра гэта? І калі мы – яго вобраз і падабенства, значыць гэтаму вандалізму мы навучыліся ў Яго. Не!.. Я не жадаў стаяць на руінах прыгожага манументальнага будынка Народнага Музея, няхай сабе і справядліва разбуранага маім бацькам! А ў сваёй справядлівасці ён, верагодна, тады не сумняваўся. Я яшчэ раз зірнуў удалячынь і замест горада нечакана ўбачыў перад сабой руіны. Помнік Святому Вацлаву некуды знік, на яго месцы на пастаменце ўзвышаўся савецкі танк. З гарматы цэліўся проста ў мяне нехта нябачны. Над танкам у паветры вісеў падвешаны да аблокаў за ногі мёртвы конь, на пузе якога сядзеў зняважаны Святы Вацлаў. Вяроўкі сыходзілі крывёю. Недзе побач бесперапынна вылі сірэны. Чуўся адчайны і неймаверны людскі енк і лямант. Ад нясцерпнага грукату колаў сціскаліся да болю барабанныя перапонкі. Ля танка гарэў абліты саляркаю чалавек. Я бачыў яго вырачаныя, безжыццёвыя вочы. Яны былі поўныя болю, смутку і адчаю. Чалавек нешта шаптаў у цемру. Магчыма, ён маліўся. І мне раптам захацелася аслепнуць і аглохнуць, абы толькі не бачыць гэтага жаху і не чуць той адчайнай памінальнай малітвы. Рэшту дня я правеў у самоце. А яшчэ, у бязмэтным блуканні па гораду. Бязмэтнасць быцця была для мяне тым неймаверным і разбуральным фактарам, якога я заўжды баяўся, якога імкнуўся не падпускаць да сябе блізка. Безумоўна, звычка быць з усімі і ні з кім, загартавала мяне, зрабіла абыякавым да адсутнасці людской увагі. Але ў гэтым горадзе я не жадаў адчуваць сябе іншародным целам. Тым больш, што мае блуканні не заўжды былі пустымі і бязмэтнымі. Я шмат што паспеў спазнаць, убачыць, шмат з кім пазнаёміцца і паразмаўляць. Ва ўсякім разе, цяпер я дакладна ведаў, што людзі могуць паразумецца адно з адным нават на розных мовах. І гэта абнадзейвала. Начаваў я ў скверыку ля Народнага Музея. Яшчэ зранку я прыкмеціў там пад старой ліпай шырокую лаўку. Яна і стала для мяне ў тую ноч ложкам. Са сцежкі лаўка была незаўважнай, затое я мог бачыць усіх, хто праходзіў непадалёк. Месца гэтае падалося мне вельмі зручным і я начаваў тут некалькі начэй запар, пакуль у госці да мяне аднойчы не завітаў гэткі ж бяздомны, як і я. Ён марудна тлумачыў мне нешта, размахваў рукамі і заходзіўся вар’яцкім смехам. Я не здольны быў зразумець яго і вырашыў, што займаю не сваё месца. Безумоўна, я перабольшваў. Магло стацца, што незнаёмец быў тым, выпадковым мінаком, якому нясцерпна хацелася падзяліцца з першым стрэчным сваёй адметнай жыццёвай гісторыяй, гэтак жа, як і некалі падзяліўся са мной сваёй гісторыяй Любо. Але выпрабоўваць лёс я не стаў і памяняў месца дыслакацыі. Наступны дзень я правёў у Градчанах. У самым прыгожым раёне Прагі. Тут, як нідзе ў іншым месцы, я знайшоў шмат схованак, дзе можна было стаіцца ад дапытлівых людскіх вачэй. Цяпер я вышукваў іх наўмысна. Грошай з кожным днём менела, а мне трэба было жыць. Дакладней, выжываць. Ідэю, завесці знаёмства з манахамі, агучаную Жэнькай, я пакідаў на крайні выпадак, на даждлівую і нудную восень, калі жыць стане сапраўды невыносна. Ночы пакуль што былі цёплыя і дазвалялі мне начлегі на чыстым паветры. Маім прытулкам цяпер мог стаць любы скверык і любая лаўка ў ім. Спяшацца мне не было куды. Таму, папалуднаўшы ў адной са шматлікіх кавярняў на Градчанскай плошчы, я сядзеў цяпер непадалёк ад прэзідэнцкага палаца і чытаў знакаміты раман Мілана Кундэры. У торбе маёй стаяла адкаркаваная пляшка са “Златым Козелам” і я спрытна час ад часу вывуджваў яе адтуль, рабіў некалькі сквапных глыткоў, пасля чаго хаваў яе назад у торбу. Піць піва адкрыта ў людных месцах не дазвалялася і я не хацеў лішні раз нарывацца на непрыемнасці. – О!!! А я таксама чытала гэты раман, – пачуў я зусім блізка прыемны дзявочы голас. Адарваўся ад кніжкі і падняў галаву. Дзяўчына праз плячо зазірала ў кнігу. Не дачакаўшыся ад мяне належнай рэакцыі, яна вінавата перасмыкнула плячыма і адыйшла ўбок. У незнаёмкі быў дробны хваравіты твар з вялікімі чорнымі вачыма. Але гэтая прыродная дыспрапорцыя не рабіла яе непрыгожай, хутчэй наадварот. “Няўжо на маім твары напісана, што я беларус? – раздражнёна падумаў я і інстыктыўна пацягнуўся да торбы за півам. Дзяўчыне ж падалося, што я хаваю кніжку. – Пачакайце! Можна паглядзець? – заспяшалася яна. Я працягнуў ёй кніжку. Яна пагартала яе некалькі хвілін і вярнула назад. – Я за вамі даўно сачу. Рускіх здалёк відна. – Я беларус, – удакладніў я. І, адчуўшы сваю беспадстаўную агрэсіўнасць, папрасіў прабачэння. – Падумаеш! – хмыкнула дзяўчына. Памаўчалі. – А вы, значыць, Тэрэза! – іранічна ўсміхнуўся я, наўмысна ўзгадаўшы адну з каханак Томаша. – Што вы! Я Сабіна! – смела адрэагавала на маю іронію такой жа іроніяй дзяўчына. – Тады нам ёсць аб чым з вамі пагаварыць, – нахабна сказаў я. – Вы так лічыце? – Безумоўна. Яна зрабіла некалькі крокаў і азірнуліся: – Як вам сабор Святога Віта? Я пайшоў за ёй следам. – Такую прыгажосць бачу ўпершыню ў сваім жыцці. Змяркалася. Накрапваў дождж. Карлаў мост, праз які мы ішлі, пачынаў набываць нерэальныя, містычныя абрысы. Жоўтыя ліхтары выхоплівалі з цемры задуменныя твары святых на скульптурах. Я пазіраў скоса на сваю новую знаёмую. Яе твар быў таксама жоўты, нібыта ў нябожчыка. Дзяўчыну звалі Ленай. А яшчэ яна была масквічкай. І гэта ўсё, што я пра яе пакуль ведаў. Размова не клеілася, і мы пераважна маўчалі. Колькі я не імкнуўся распачаць гутарку, яна абавязкова не мела працягу. Гэта пачынала раздражняць мяне. Нечакана дзяўчына прапанавала мне схадзіць на канцэрт арганнай музыкі ў сабор Святога Іллі. Я мімаволі пацягнуўся да кішэні за гаманцом, у якім амаль нічога ўжо не засталося, і падумаў, што не магу дазволіць сабе такой раскошы. Яна ўгадала мае думкі і заспяшалася: – У мяне ёсць два квіткі. Сябар мой заняты іншымі справамі, так што, калі вы не супраць… Касцёл быў фантастычна прыгожы. І звонку, і знутры. Нейкая маладая дзяўчына правяла нас у сярэдзіну. Я аглядзеўся. Лаўкі былі занятыя слухачамі. Лена выглядзела некалькі вольных месцаў і, як маленькага хлопчыка, пацягнула мяне за руку некуды ўглыб залы. Мы занялі вольныя месцы проста ля імправізаванай сцэны і прыціхлі ў чаканні. Пачулася музыка, як свежы павеў ветру. Прызнацца, я не ўпершыню слухаў у касцёле Баха, але гэты арганны канцэрт быў нечым неапісальным і фантастычным, тым, што не адпавядала маім ранейшым эмоцыям і ўяўленням. Гэта было захапленне, змешанае з жахам. Пасля Баха гучалі яшчэ Моцарт, Вэрдзі і Вівальдзі. Мы, як малыя дзеці, трымалі адно аднаго за рукі і патаналі ў замілаванні. Пасля канцэрта доўга гулялі па Старамесцкай плошчы. Захапляліся Пражскім гадзіннікам, на верхнім цыферблаце якога пад містычную музыку, што надавала яшчэ большую верагоднасць і пэўнасць таму, што там адбывалася, ажывалі розныя міфічныя фігуры: узнікалі шыбеніцы, скакалі конніцы, ваявалі рыцары, званілі ў званіцы шкілеты, з’яўляліся апосталы. Потым гулялі па начных цесных пражскіх вулачках. Лена захоплена расказвала мне пра містычную здань Смерці, якая нібыта ходзіць недзе побач і, як марыянетак, цягае за ніначку за сабою людзей. Я сціскаў халодную далонь дзяўчыны і мне было страшна. Я баяўся ёй у гэтым прызнацца. “Усе мы ідзем да смерці! – суцяшала мяне дзяўчына і шчыра дадавала: – Толькі ёй адной пад сілу аднолькавасць танца з каралём і жабраком, вучоным і селянінам…”. Я слухаў яе і пакорліва плёўся следам. Мне было пляваць на ўсе цяжкасці гэтага жыцця. Я спытваў у гэтыя хвіліны неверагодную і невыносную лёгкасць быцця, як і некалі малады Томаш. Верагодна, інакш было нельга ў гэтым прыгожым і містычным горадзе. Я не здагадваўся нават, што дзяўчыне, якой я так захапіўся, за якой пакорліва хадзіў следам, жыць засталося лічаныя дні. Мы спусціліся з маста ўніз і пайшлі ўздоўж Влтавы. Потым крыху збочылі і выйшлі на шырокі светлы прагал. Вузкая рачулка, якая цягнулася па правы ад нас бок, мела містычную назву – Чартоўка. Яна ўтварала гэтую выспу, якую турысты называлі пражскай Венецыяй. Мы выбралі больш-менш высокае сухое месца на беразе і селі на траву. Шапацелі лістотай векавыя дрэвы. Чуўся ціхі плёскат вады ля калёс старога млына. А на мосціку, што вёў да кавярні “Млыньска”, нехта гучна кашляў. Потым усё сціхла. Цішыня гэтая была працяглай і невыноснай. Мы не прамовілі больш ні аднаго слова. Праз пэўны час падняліся з травы і рушылі да кавярні. Перад мастком дзяўчына спынілася і рэзка азірнулася. – Бывай! – Як так?.. Я не хачу з табой развітвацца. – Не шукай мяне больш ніколі, чуеш! – катэгарычна сказала яна і рушыла ў цемру. І я зразумеў, што мне ніколі ў жыцці не знайсці тыя патрэбныя, выратавальныя словы, якія маглі б спыніць яе. Я стаяў і не ведаў, што мне рабіць. Рыпеў здрадліва коламі вадзяны млын. А мне здавалася, што гэта нехта нябачны скрабецца ля майго сэрца. Магчыма, гэта былі мае сум і адзінота. 9 Мяне не б’юць, не катуюць, са мной праводзяць выхаваўчыя прафілактычныя гутаркі. Пра тое сказаў мне сам следчы. Трое мардаваротаў у чорных масках уладкоўваюцца ў крэслах насупраць і моўчкі назіраюць. У размову яны не ўмешваюцца. Іх задача – прысутнічаць. Са слоў таго ж следчага, гэтыя людзі – панятыя. Безумоўна, ён гэтак жартуе. Бо хіба могуць быць панятымі глуханямыя? Кашулі ў амбалаў закасаныя да локцяў. Рукі ляжаць на каленях. Яны сціснутыя ў кулакі. і, нібыта цяжкія малаткі, застыглі ў чаканні чыйгося таемнага загаду. Неаднойчы думаю сабе: “Гэтыя рукі павінны былі б ствараць прыгажосць!..” Разумею абсурднасць гэтай жахлівай думкі і ганю яе прэч. Перавожу позірк на следчага і пачынаю думаць аб несправядлівасці – той, што існуе ў свеце даўно, з часін стварэння самаго чалавека. Допыты цягнуцца ўжо некалькі тыдняў і сённяшні, як я разумею, не апошні. Згодна пратаколу, мяне абвінавачваюць у датычнасці да несанкцыяваных палітычных акцый, якія нібыта справакавалі масавыя беспарадкі,. хаця гэта такая ж лухта, як і сам факт таго, што я тут знаходжуся. Допыты – нечы чужы, непрабудны сон, які сніцца чамусьці мне. Чаму? Я так ніколі, верагодна, і не зразумею. Ніякіх іншых абвінавачванняў мне пакуль што не прад’яўляюць, а аб сапраўдных мэтах такой узмоцненай зацікаўленасці да маёй сціплай асобы з боку спецслужбаў, я магу толькі здагадвацца. Са мной размаўляюць на мове намёкаў, якой я не разумею і разумець не хачу. Адзінае, што не выклікае ніякага сумнення, гэта тое, што я – ахвяра нечай жахлівай гульні, пешка, ад якой залежыць сыход усёй партыі. А таму справы мае дрэнь. “Але чаму я? Чаму?.. – думаю я неаднойчы і не знаходжу на гэтыя пытанні лагічнага адказу. Суцяшае адно, калі яны такія дасведчаныя ў маёй біяграфіі, калі адсочваюць кожны мой крок на працягу некалькіх тыдняў, то не могуць жа яны не ведаць, што палітыкай я не цікаўлюся, што ў сувязях з апазіцыяй западозрыць мяне нельга. Безумоўна, калі капнуць больш глыбей, калі вывернуць нутро навыварат, там, пры жаданні, можна шмат чаго накапаць небяспечнага і варожага. Бо я, як і пераканаўчая большасць людзей у маёй краіне, ціха ненавіджу гэтую ўладу, як ненавіджу і тую сямейную кланавасць, якую яна спарадзіла, з неймаверна высокімі заробкамі і хранічным невылечным гультайствам. Ненавіджу я таксама і той страх, тую зайздрасць і нянавісць, якія яна здолела пасяліць ува мне і якіх цяпер, верагодна, ужо ніколі не выкурыць са свядомасці, з якімі давядзецца жыць і мірыцца на працягу многіх гадоў. Але гэтая нянавісць мая толькі ў думках. Знешне яна нічым не праяўляецца. Я з ліку маўклівай большасці, якая выдатна разумее, што адбываецца вакол, але мяняць нешта ў іншы бок не здольная. Змагацца з ветракамі – справа вар’ятаў, перакананы я. Некаторыя ж з маіх сяброў схільныя лічыць, што ўсё, што адбываецца, адбываецца з маўклівай згоды такіх, як я, што мы тыя, якія збіраюцца адсядзецца і адмаўчацца, але таго нам зрабіць не ўдасца. За намі таксама прыйдуць. Няхай сабе і не ў першую чаргу, але абавязкова прыйдуць. Я не згодны з імі. Мне хочацца верыць, што мая цярплівасць і асцярожнасць – генетычна-гістарычныя. Не заўжды трэба гаварыць дурням, што яны дурні! Сённяшні допыт, калі гэты псіхалагічны спектакль можна назваць допытам, нічым не адрозніваецца ад папярэдніх. Праводзяць яго па завядзёнцы без адваката і мне пачынае здавацца, што асоба ў пенсне, ніякі не следчы, а турэмны псіхолаг, які рыхтуе мяне да нечага больш жахлівага і жудаснага, пра што я яшчэ не здагадваюся. З суседняга пакоя далятаюць увесь час нечыя неймаверныя пакутныя стогны і крыкі. Дзверы наўмысна адчыненыя, каб я мог іх чуць. Але чуць гэта ўсё невыносна. Размова ні аб чым цягнецца некалькі гадзін. Выслухваю яе стоячы. Сесці мне сёння не прапаноўваюць. Пытанні асобы ў пенсне выклікаюць псіхалагічны дыскамфорт. Спрабую нешта адказваць. Хаця, больш слухаю. Напрыканцы гутаркі следчы агучвае жахлівую рэч, што быццам бы з сённяшняга дня мяне бяруць пад варту і што ў ізалятары я павінен буду правесці, як мінімум трое сутак. На маё недаўменнае і адчайнае, “навошта?” і “вы не маеце права!”, ён толькі загадкава ўсміхаецца. Хаця на твары яго выразна напісана: “Памыляешся, маем! Прывыкай, хлопча, да казённых харчоў!..” Потым ён выклікае дзяжурнага і мы доўга з ім крочым па заблытаных калідорах правасуддзя з мноствам дзвярэй і мноствам размаітых шыльдачак на іх. “За кожнымі – па служыцелю, – думаю я, падлічваючы ад безвыходнасці колькасць наяўных кабінетаў. – Няўжо ўсё так кепска?..” Потым па лесвіцы мы спускаемся ўніз. Сквапна хапаю паветра. Яно цяпер з прымессю брудных пахаў, нямытага чалавечага цела і цыгарэтнага чаду. Ад усяго гэтага кружыцца галава і цягне на ваніты. З цяжкасцю стрымліваю пазывы.. “Чаму так?.. Чаму?..“ – не магу я ніяк зразумець. Мне здавалася дасюль, што я – чалавек законапаслухмяны, што са мною не можа адбыцца таго, што адбываецца. Я не павінен быць тут апрыёры. А можа гэта не я? Можа я граю нечую роль у чужым сне, сюжэт якога да канца яшчэ не напісаны?..” У камеры смурод яшчэ большы. На парашы нязмытыя рэшткі чалавечай жыццядзейнасці. Спрабую пусціць ваду, аднак зліўны бачок не працуе. Нашу яе прыгаршчамі з умывальніка. Каб дасягнуць пэўнага выніку, раблю больш за дваццаць ходак. Ля сцяны на нарах нечае распластанае нерухомае цела. Спрабую наладзіць кантакт з незнаёмцам. На мае звыклыя, кароткія пытанні хлопец не рэагуе. Саджуся на цагляную падлогу ля батарэі і заглыбляюся ў думкі. Дзяцінства маё было кароткім і незапамінальным. Таму выдзеліць нешта значнае з яго амаль немагчыма. У няпоўныя шаснаццаць мне падалося раптам, што я ведаю пра жыццё ўсё, што хлусня – гэта толькі адзін са спосабаў псіхалагічнай абароны, ні больш ні менш – акторская гульня, у якой людзі выдаюць сябе за іншых, не тых, кім яны ёсць на самой справе. З цягам часу я зразумеў, што хлусяць усе, што хлусня – неабходнасць, без якой не абысціся. І практыкавацца гэтаму рамяству я пачаў вельмі рана. Маме было ўсё адно, а з айчымам мае адносіны адразу не заладзіліся. Цяжар майго выхавання лёг на плечы незамужняй цёткі, мамінай роднай сястры, якая дагаджала мне ўва ўсім, заахвочваючы любыя мае выхадкі. Акрамя фанатычнага захаплення, ніякіх іншых пачуццяў мае фантазіі ў яе не выклікалі. Маці з цягам часу западозрыла ў нашых адносінах нейкі схаваны фальш, і, як мне падалося, стала рэўнаваць цётку да мяне. На тым яе вольнасці ў маім выхаванні і скончыліся. Мама раптам адчула сябе мамай і паспрабавала даказаць гэта ўсяму свету. Прызнацца, яна заўжды душыла мяне сваёй нелюбоўю. Яна нагадвала нечым індыйскага факіра, які гіпнатызуе змяю гукамі сваёй дудкі. Пасля працяглых выхаваўчых лекцый на тэмы “так нельга”, або“гэтага нельга”, якія адбываліся цяпер рэгулярна, я замыкаўся ў сабе і імкнуўся нікога не дапускаць у свой свет. Пра філасофію Дастаеўскага “аб карысці эгаізму”, даведаўся ад сваёй класнай. Я хадзіў у яе ў любімчыках, і мне аднаму толькі было дазволена пускацца з ёю ў дыскусіі. Класная была выкладчыцай рускай літаратуры, і гэта яна выхоўвала ўва мне любоў да кніжак. Ратавала яна мяне таксама і ад недахопу бацькоўскай увагі. Погляды іх на большасць жыццёвых праяваў не супадалі, і часта, нават неістотныя, дробязныя спрэчкі, перарасталі ў працяглыя гнеўныя сваркі. Прычынай былі, звычайна, бытавыя праблемы. У такія хвіліны наш дом ператвараўся ў вар’ятню. Я адчуваў сябе закладнікам няпростых бацькоўскіх адносін, болей таго, я граў у гэтым усім першую скрыпку. Негатыў часткова перадаваўся і мне. І я ненавідзеў за гэта сваіх бацькоў. “Жыццё – камерцыйная дамова!” – навучала мяне цярплівасці цётка. – Задушы ў сабе страх, пазбаўся ад чужой залежнасці!.. Ты самы таленавіты! Ты самы разумны!..“ Насамрэч, я быў звычайны са звычайных і мала чым вылучаўся сярод аднагодкаў. Але яны мяне і не цікавілі. Ужо ў чатырнаццацігадовым узросце я паспрабаваў выдаліць з сябе ўсе свае ранейшыя дзіцячыя мары, як нешта нязначнае, лішняе і непатрэбнае ў жыцці. Я не здагадваўся тады яшчэ, што выцесненае мною, мае схільнасць аднойчы вяртацца. Прачнуўшыся неяк наранку, я зірнуў на сябе ў люстэрка і з зайздроснай упэўненасцю сказаў: “Вось і ўсё, я дарослы! Я не залежу больш ад вашай паганай прысутнасці! Цяпер я магу ўсё!” Ад чыёй канкрэтна, удакладняць я не стаў. Гэта была доўгачаканая і жаданая свабода. Засталіся цяпер толькі дробязі, выявіць межы гэтай самай свабоды. І навучыцца іх парушаць… Прачынаюся ад нясцерпнага болю. У камеры цёмна. Адсутнічае нават дзяжурнае святло. Нехта нябачны і неймаверна дужы асядлаў мяне і заламвае мае рукі за спіну. Другі незнаёмец, а іх двое, імкнецца надзець мне на галаву нешта слізкае і вільготнае. Паспяваю войкнуць і цапнуць зубамі незнаёмца за руку. Моцны ўдар пад рэбры робіць мяне больш пакорлівым. Катастрафічна не стае паветра. Задыхаюся. На маёй галаве цэлафанавы пакет, і мяне хочуць задушыць. Ад бяссілля брыкаюся і мукаю нешта незразумелае. Яшчэ хвіліна, і губляю прытомнасць… Прыходжу ў сябе толькі на ранку. Нехта нябачны палівае мяне з кубка вадой. Расплюшчваю вочы і шукаю на нарах свайго напарніка. Яго там няма. У турэмным пакоі я адзін. Бразгаюць засаўкай дзверы, і ў камеру зазірае наглядчык. Візуальна аглядвае пакой, падыходзіць да мяне і, схіліўшыся, мацае мой лоб. Потым ідзе да дзвярэй. Чую, як аддаляюцца яго крокі. Потым усё сціхае. Спрабую падняцца з нараў. Галава кружыцца, і я зноў знясілена апускаюся на голыя дошкі. Дзень баўлю ў пакутах. Да баланды, што прыносіць мне наглядчык, не дакранаюся. Ноччу мучыць бяссонне. І страх. Засынаю толькі наранку, але спаць мне не дазваляюць. Прыходзіць дзяжурны і вядзе мяне да следчага. “Панятых” на гэты раз у пакоі няма. Асоба ў пенснэ моўчкі ківае на крэсла і пачынае разліваць у кубкі гарбату. Не адмаўляюся. П’ем моўчкі. У пакой нехта стукаецца. Гэта вярнуўся дзяжурны і прынёс мае рэчы: тэлефон і барсетку з дакументамі. Следчы адмыкае шкафчык і вымае з зялёнай тэчкі некалькі паперак. Чытае сам, а потым падсоўвае іх мне. – Правер па спісе і распішыся, – загадвае ён. Чытаю тэкст праз радок. Мне ўсё роўна, што там напісана. Хочацца вырвацца хутчэй на волю. Стаўлю подпісы і вяртаю паперкі следчаму. – А гэта вось сім-карта, – працягвае ён мне нейкі маленькі квадрацік. – Паставіш яе ў свой тэлефон. Прама цяпер, каб я бачыў. Нумар, дарэчы, не памяняўся. Моўчкі ківаю галавой. Задаваць пытанні мне не з рукі. Чаму-чаму, а гэтаму правілу мяне навучылі. – Спатрэбішся, выклічам! – лагодна паляпвае мяне па плячы следчы і праводзіць да дзвярэй. Выціскаю сціплую ўсмешку і паціскаю на развітанне руку. 10 Да добрага прывыкаеш хутка. Да Прагі – яшчэ хутчэй. Але звыкнуцца з думкай, што ніколі больш не сустрэнуся з Ленкай, я не мог. Я шукаў яе тры дні запар. Падоўгу сядзеў у кавярні “Млыньска”, непадалёк ад якой мы гулялі тым вечарам, піў піва і пісаў лісты ў нікуды. Потым рваў іх і пісаў новыя. Іншы раз мне здавалася, што я звар’яцеў. Грошы даўно скончыліся, а разам з імі скончылася маё бестурботнае жыццё. Для самаактуалізацыі мне не хапала цяпер мізэра – ежы. Біблейскае вызначэнне “не хлебам адзіным” было не для мяне. Я прытрымліваўся тэорыі Маслоу і ў маім разуменні, ідэальным грамадствам было – грамадства накормленых людзей, без падставаў для страху і трывог. Усё правільна, толькі задавальняючы больш нізкія патрэбы, мы расчышчаем дарогу для больш высокіх – духоўных. Хлеб надзённы даводзілася здабываць цяпер крывёю і потам. Днём я гандляваў каляровымі дзіцячымі шарыкамі на Карлавым мосце, а як толькі пачынала змяркацца, пераапранаўся ў зрэбную вопратку і ішоў жабраваць. Маёй паперцю цяпер стаў невялічкі лапік брукаванкі ля помніка чэшскаму святому Яну Непамуцкаму. Непадалёк ад яго я прымаў позу будыскага манаха і нацягваў на галаву чорны каптур, каб схаваць ад прахожых свой твар. Схавацца ад сябе было нашмат цяжэй. Ля помніка заўжды было людна. Турыстаў сюды вабіла вера ў тое, што калі дакрануцца рукой да святога і папрасіць у яго для сябе што-небудзь, жаданне абавязкова збудзецца. Па легендзе Яну Непамуцкаму адрэзалі язык, а яго цела апусцілі ў Влтаву. І тады з вады паказаліся пяць зорак, якія і сталі святому німбам. Я такой святасцю пахваліцца не мог, я не ведаў ніводнай малітвы, а таму замест яе чытаў вершы. Іх я таксама няшмат мог успомніць, таму даводзілася ўвесь час паўтарацца і пераказваць адзін і той жа па некалькі разоў. Магчыма, менавіта таму выцерты турыстамі да боскага бляску бронзавы твар святога, выпраменьваў здзіўленне і незадаволенасць мною. Знаходзіцца доўга ў нязвыклай позе было заняткам не з лёгкіх. Нават пасля непрацяглага рытуалу “набажэнства” нясцерпна балелі калені. Цела заклякала і доўга не падпарадкоўвалася. Спачатку я мог вытрымаць позу лотаса не болей, чым гадзіну. З цягам часу прызвычаіўся і “маліўся” нашмат даўжэй. Даходы мае пачалі расці, і праз некалькі дзён я катэгарычна адмовіўся ад гандлю шарыкамі. Гэты занятак дастаўляў мне толькі клопат. Мала таго, што ён не даваў важкага прыбытку, але ён яшчэ і адбіраў вольны час. Цяпер жа я зноў мог падоўгу гуляць па горадзе. Хацелася знайсці сваіх сяброў Любо і Лену. Калі б спытаў нехта, навошта, наўрад ці я змог бы адказаць ім нешта зразумелае. Магчыма, мне было нясцерпна адзінотна ў гэтым вялікім горадзе. Аднойчы ў кавярні “Млыньска” мне пашчасціла паразмаўляць з бармэнам. Людзей у зале было няшмат, і я за півам ля стойкі расказаў яму гісторыю пра рускую дзяўчыну. Нават выказаў сваю гіпотэзу, што яна павінна кватаравацца недзе ў адным з бліжэйшых жылых раёнаў. Бармэн уважліва выслухаў мяне і спахмурнеў. Тое, што ён расказаў, выбіла мяне з каляіны канчаткова. Ён успомніў гэтую безнадзейна хворую рускую дзяўчыну. Болей за тое, ён быў знаёмы з ёю асабіста. Дзяўчына лічылася заўсёдніцай у кавярні і аднойчы, калі ёй зрабілася кепска, ён выклікаў ёй хуткую дапамогу. Аб гэтым яго папрасіў малады чалавек, з якім Лена была ўвесь час. Гэты хлопец і расказаў яму гісторыю яе жыцця. Як выявілася, Лена была хворай на лейкемію і не магла не ведаць, што жыць ёй засталося нядоўга. Прыехала яна ў Прагу наўмысна, каб тут памерці. З таго часу, як яе забрала хуткая дапамога, ніхто яе больш у кавярні не бачыў. У той дзень я напіўся ўшчэнт і ледзь было не патрапіў у паліцыю. Мінула некалькі дзён і жыццё зноў прымусіла мяне заняцца нязвыклым і ганебным заняткам. Як толькі пачынала змяркацца, я, як і раней, спяшаўся заняць сваё месца ля помніка. Уладкоўваўся непадалёк, каб не замінаць турыстам, прымаў улюблёную позу і пачынаў чытаць вершы. Трэба прызнацца, я ніколі не глядзеў у вочы тым, хто ахвяраваў мне грошы. Мая галава заўжды была схілена долу, і я мог толькі бачыць ногі сваіх выпадковых і нявольных спонсараў. Тое размаітае мноства фасонаў туфляў і басаножак з усіх краін свету, якія я кожны дзень меў магчымасць назіраць, маглі б зрабіць з мяне сапраўднага спецыяліста-артапеда, а, магчыма, і мадэльера. Звінелі-сыпаліся ў абрэзаную пластыкавую бутэльку манеты. Іншы раз яны не траплялі ў посуд і падалі на брук. Я паспешліва падбіраў іх і паўтараў, як зачараваны: “Зорка Венера ўзышла над зямлёю, светлыя згадкі з сабой прывяла… Помніш, калі я спаткаўся з табою, зорка Венера ўзышла…” Аднойчы, калі я збіраўся ўжо сыходзіць, нечакана ўбачыў ля сябе сабаку. Дакладней, убачыў яго пярэднія дужыя лапы. Верагодна, гэта была аўчарка. Сабака лізнуў мне лісліва руку, і я гідліва прыбраў яе. Потым прыпадняў каптур і аглядзеўся. Сабака візгліва адскочыў убок і стаў брахаць. Наморднік на ім быў зняты, і я падумаў, што ён можа папросту ўкусіць мяне. – Карэнін! Карэнін! – паклікаў я наўгад. Сабака працягваў брахаць на адлегласці. Аднекуль з’явіўся гаспадар і начапіў яму на пысу наморднік. Але сабака ўсё роўна не супакоіўся. Тады мужчына сілай адцягуў яго ўбок. І тут я пачуў сваё імя. Упершыню за ўвесь гэты час да мяне звярталіся, як да свайго знаёмага: – Павел! Я ўздрыгнуў і падняў галаву. Я не мог не пазнаць гэтага крыху заіклівага, з заўважным акцэнтам, голаса. Вядома, гэта быў Любо. І той факт, што мы нарэшце знайшліся, быў для мяне сапраўдным шчасцем. – Не Павел, а Павал! – далікатна паправіў я яго. І, не хаваючы радасці, дадаў: – Любо! Ты так і не навучыўся правільна вымаўляць маё імя. Мы абняліся, як блізкія людзі, і доўга не адпускалі адзін аднаго з абдымкаў. Сабака лагодна павізгваў побач ля нашых ног і звар’яцела кружляў вакол у зразумелым толькі яму аднаму рытуальным танцы. – Я шукаў цябе, Любо! – шчыра прызнаўся я. – Быў час, калі мне цябе вельмі не хапала. “Божа, што я раблю? – думаў я, папракаючы сябе за гэтую сваю сентыментальнасць. – Ці патрэбна яму мая гэтая адкрытасць?..” Але я не хлусіў. Мне сапраўды не хапала яго. Вось толькі ці меў я права разлічваць на ўзаемнасць, на яго разуменне? Ці не наіўны і беспадстаўны я быў? Ці мог даверыцца сваёй інтуіцыі? Безумоўна, не мог. Мяне, як заўжды, перапаўнялі эмоцыі А яны, як вядома, – не самы лепшы дарадца і памагаты ў жыцці. Я ідэалізаваў гэты жорсткі вар’яцкі свет. Мне проста не хацелася верыць у тое, што Любо такі ж выпадковы мінак, як і ўсе тыя людзі, якіх я сустрэў у гэтым чужым мне горадзе. Так, я не хацеў у гэтае верыць. І толькі. Бо, калі на радзіме мне было напляваць на чужую любоў і спагаду, калі я наўмысна адмаўляў іх, то тут, у Празе, наадварот, я прагнуў гэтага. Мне катастрафічна не хапала людскога паразумення. Мая душа была безнадзейна хворая, атручаная нянавісцю, і лячыць яе можна было толькі дабрынёю. Любо не здзівіўся майму новаму занятку, болей за тое, ён нічога не стаў высвятляць і раіць. І за гэта я быў яму шчыра ўдзячны. – Прабач, але я павінен ісці! Мяне даўно чакаюць! – сказаў Любо скупа, вызваляючыся з абдымкаў. Крыху памаўчаў і спытаў: – Хочаш паслухаць, як мы іграем? – Так! – кіўнуў я ў адказ. Эмоцыі крыху сціхлі. І я зноў глядзеў на свет цвяроза. – Тады пайшлі. Пасля працы можам папіць піва. – А сабака? – спытаў я разгублена. – Сабака? Сабаку зараз забяруць. Сябар папрасіў прыглядзець, – сказаў Любо і ўдакладніў: – Калега, з кім я іграю… З хвіліны на хвіліну павінна прыйсці яго дачка і забраць. Так што, – усміхнуўся ён, – не хвалюйся. Як мне падалося, яго ўсмешка была больш падобная да разгубленасці. Мы рушылі да Старамесцкай плошчы. Хаця, мне было ўсё роўна куды ісці. Я гатовы быў крочыць з ім хоць у пекла. – Не люблю гэтае месца, – нечакана прызнаўся Любо, і я зразумеў, што гаворка ідзе пра Карлаў мост. – Тут заўжды людна… Заўжды процьма турыстаў. Іду сюды, як на катаргу. Ратуе толькі адно – разуменне, што сваёй музыкай, мы дапамагаем выжываць іншым. І то, іграем апошнім часам мы рэдка. Раней нас было чацвёра. Цяпер трое. “Хіба не дзеля заробку вы тут іграеце? – карцела мне спытацца ў Любо. – Хіба не грошы ёсць той самы магніт, які цягне вас сюды?..” – А вось і мае калегі, – апярэдзіў мяне Любо. Пытанне так і засталося неагучаным. Мы падышлі да музыкантаў. Хлопцы былі прыкладна майго ўзросту. Таго, што сядзеў за барабанамі, звалі Ян. Таго, што з акардэонам – Анас. Ян быў чэхам, Анас – баснійцам. Ні Ян, ні Анас па-руску не разумелі. Ва ўсякім разе, я так чамусьці вырашыў. Размаўляць з імі даводзілася пераважна на ангельскай мове. У адрозненне ад мяне яны ёю валодалі дасканала, і я не заўжды разумеў іх. Шмат што даводзілася перапытваць, шмат чаго здагадвацца па сэнсу, а калі і гэта не давала вынікаў, звяртацца па дапамогу да Любо. Размова наша была непрацяглай. Праз пэўны час хлопцы пачалі іграць, і, каб не замінаць ім сваёю прысутнасцю, я адышоўся ўбок і пачаў слухаць іх на адлегласці. Першыя два музычныя творы былі з репертуара Яна Гарбарыка. Я любіў і больш-менш ведаў творчасць гэтага джазавага музыканта, таму з першых акордаў пазнаў яго адметную музыку. Спытай у мяне ў гэты момант, што для мяне ёсць шчасце, я б не задумваючыся адказаў: Быць тут! Так, у гэтыя хвіліны я зноў быў самым шчаслівым чалавекам у свеце і пакуль яшчэ не здагадваўся, што гэты вечар для мяне – развітальны з гэтым горадам. Ціха гучала музыка. Побач чуўся шчаслівы дзявочы смех. А недзе ўнізе пад маімі нагамі плескацела хвалямі начная Влтава: з адлюстраваннямі гатычных шпіляў, з безліччу барадавак-агеньчыкаў на паверхні, з пяцізоркавым німбам чэшскага святара Яна Непамуцкага. Потым мы сядзелі ў кавярні “У ката”, што на вуліцы Яна Неруды. Зала зіхацела колерамі вясёлкі. Было даволі людна і шумна. Мы пілі піва і размаўлялі. З намі быў і басніец Анас. І ад яго я, трэба прызнацца, не чакаў для сябе нічога станоўчага. Верагодна, басніец спытваў да мяне тыя ж самыя пачуцці. Ва ўсякім разе, з яго боку да мяне адчувалася несхаваная варожасць. Я не мог зразумець сапраўдных яе прычын і камплексаваў. У Анаса быў вялікі казачны нос, нізкі лоб і купчастыя чорныя бровы. Менавіта пад гэтай маскай хавалася яго неспазнанасць. Пра такіх людзей звычайна гавораць, што яны не ёсць сапраўднымі, а толькі імкнуцца здавацца імі. Анас трымаў мяне ў нервовай напрузе ўвесь вечар. Родам ён быў з Тузлы, а ў Чэхію іміграваў у дзевяностых, ратуючыся ад “вядомых” усяму свету этнічных чыстак, учыненых лідарамі сербскіх баснійцаў. Даведаўшыся, што ён з Тузлы, я чамусьці занепакоіўся і вырашыў удакладніць для сябе некаторыя падрабязнасці яго біяграфіі. – Ты, наогул, хто? – спытаў я ў яго бесцырымонна. – У сэнсе? – не зразумеў ён. – Ну, скажам, ты праваслаўны ці католік? – Я мусульманін, – сказаў ён груба. Ад пачутага, заняло дых. Настрой сапсаваўся канчаткова. З мусульманамі ў мяне былі свае стасункі. Я баяўся іх. І не столькі іх, колькі іх веры. Я не ведаў ні яе гісторыі, ні яе сутнасці. Для мяне ўсе яны былі фанатыкамі-тэрарыстамі. Магчыма, гэта быў генетычны страх – пачуццё, якое перадаецца з крывёю ад продкаў, а, магчыма, падсвядомы – вынік шматгадовага ідэалагічнага абалваньвання. Я затаіўся і ні якіх іншых пытанняў яму больш не задаваў. Мы былі на добрым падпітку ўжо і мне трэба было тэрмінова сыходзіць. Ва ўсякім разе, заставацца далей у гэтай тлумнай кампаніі рабілася небяспечна. Я адчуваў гэта, але чамусьці марудзіў. – Любо, прабач мне, калі ласка! – нечакана звярнуўся я да славака. – За што? – шчыра здзівіўся той. – Я хацеў бы табе ў сім-тым прызнацца. – У чым? – насцярожыўся славак. – Мне здаецца, што ў тым, што ты заікаешся, вінаваты мой бацька, – выціснуў я сарамліва. Любо вытрымаў паўзу. – А значыць, і я. Відавочна, гэта грукат яго танка напужаў цябе некалі ў маленстве… Анас зірнуў на мяне падазрона. Наўрад ці ён зразумеў сэнс сказанага мною. Ва ўсякім разе, я на тое разлічваў. І ўсё ж ад яго пранізлівага, халоднага позірку мне зрабілася неяк не па сабе. Скуль мне было ведаць, што Анас выдатна валодае рускай мовай, аднак, па нейкіх, вядомых толькі яму аднаму прычынах, утойвае ад нас гэта. Любо прыняў мой пасаж без эмоцый. – Не выдумвай! Маё заіканне – вынік нясчаснага выпадку, – сказаў ён і расказаў пра тое, што здарылася з ім у далёкім дзяцінстве. Па яго перакананні, гэты выпадак і стаў сапраўднай прычынай яго фізіялагічнага дэфекту. Я скоса зірнуў на Анаса. На твары баснійца застыгла пагардлівая халодная ўсмешка. Пад ёю, чамусьці быў перакананы я, хавалася тая самая, блізкая да фанатызму этнічная жарсць, якой я заўжды баяўся. Для мяне яго імя ніяк не атаясамлялася з тымі эпітэтамі, сэнс якіх яно павінна было несці ў сабе – таварыскасць і ветлівасць. Я не ведаў, як паводзіць сябе далей. Хацелася шмат аб чым спытацца ў гэтага незнаёмага мне чалавека, шмат аб чым пагаварыць з ім. Але я баяўся закранаць гэтыя складаныя і нязручныя тэмы. Анас, як і я, нарадзіўся ў краіне, якая даўно ўжо не існавала на сучасных геаграфічных мапах. Але, калі мая краіна атрымала суверэнітэт без крыві, то яго народ у сваёй барацьбе за гэтыя правы, стаў ахвярай жахлівага генацыду. І пра тое ведаў увесь свет. Пры ўмове, што ён увогуле нешта ведаў. Я не апраўдваю баснійскіх сербаў, мяне нельга западозрыць у сімпатыях да “славяна-фашыстаў”, але я не апраўдваю і баснійцаў. Для мяне Насэр Орыч такі ж крывавы тыран, як і Радован Караджыч. Войны не могуць быць справядлівымі. Я не стрымаўся і выказаў гэтыя думкі ўслых. Я гаварыў без спыну. Ці меў я на гэта маральнае права? Безумоўна, не. Нарэшце я скончыў, дапіў піва і ўстаў з-за стала. Заставацца далей тут, пасля таго, што я сказаў, не мела сэнсу. І ўвогуле, было ўжо позна, а мне яшчэ трэба было знайсці месца для начлегу. – Ты куды? – паглядзеў на мяне здзіўлена Любо. – Не ведаю, – шчыра прызнаўся я і наўмысна зірнуў на Анаса. – Любо, у мяне прадчуванне, што я нечым пакрыўдзіў гэтага чалавека. – З чаго ты ўзяў? – За ўвесь вечар, што мы былі разам, ён не вымавіў ніводнага слова. – І гэта ўсе твае аргументы? – усміхнуўся Любо. – Ты памыляешся. У кожнага з нас свой характар. Ты любіш паразважаць, іншыя – не. Што ж нам з-за гэтага крыўдаваць адзін на аднаго? – Безумоўна, не, – паціснуў разгублена я плячыма. – Але я хачу ведаць прычыну, за што ён пакрыўдзіўся на мяне. – Дык спытай у яго, – сказаў Любо. – За што? – звярнуўся я да Анаса па-ангельску. – Вы падтрымалі Мілошавіча, – сказаў той на чысцюткай рускай мове. Здзіўленне маё не мела межаў. – Хто вы? – не зразумеў я. У сваім голасе я адчуў ноткі ваяўнічасці. – Беларусы. Я засмяяўся. Здзівіла не столькі яго незразумелая скрытнасць, колькі беспадстаўныя абвінавачванні. – На тваім месцы я б не стаў рабіць нейкіх глабальных высноў. – Ты не на маім месцы, – выскаліўся Анас. – Мы не забылі той ваш візіт да Мілошавіча. – Зноў мы… Хто мы? – Баснійцы. – Шаноўны ты мой, я не прадстаўнік улады, каб вінаваціць мяне ў яе дыпламатычных праліках. Тым больш, нельга вінаваціць у гэтым увесь народ. Я мала што кемлю ў палітыцы, але, на маю думку, гэта быў усё ж міратворчы крок. Няхай сабе і не зусім удалы. – Міратворчы крок? – істэрычна зарагатаў Асан і ўстаў з-за стала: – Заткніся! – Супакойцеся! – асадзіў нас расхваляваны Любо. Басніец груба адхіліў яго руку і падышоў да мяне. – Усё прадаецца і ўсё купляецца, так? – вылупіўся ён. Я прамаўчаў. Я не мог ведаць, што гэтыя словы належаць яшчэ аднаму лідару сербаў Младзічу, – Дык вось, гэта Мілошавіч разыграў карту сербскага нацыяналізма. Гэта ён развязаў вайну супраць косаўскіх албанцаў. А вы падтрымалі яго ў гэтым. – Што ты заладзіў: вы, мы! Не абагульняй! – узмацніў я голас. Мяне пачыналі раздражняць гэтыя яго паводзіны. Абвінавачванні былі надуманыя, высмактаныя з пальца. Я не жадаў браць на сябе адказнасць за памылкі іншых і заявіў яму аб гэтым прама. І тады ён мяне ўдарыў. Наводмаш, некалькі разоў. Я сцяўся і нанёс яму стрэчны ўдар. Ён не ўтрымаўся на нагах. Пачуўся звон разбітага посуду. Марудзіць было нельга. З хвіліны на хвіліну тут маглі з’явіцца паліцэйскія. А патрапіць у паліцыю для мяне было падобна смерці. Я не жадаў быць дэпартаваным з краіны, а таму не стаў чакаць, калі Анас падымецца з падлогі і кінуўся да выхаду. У дзвярах азірнуўся. Любо спагадліва ўсміхаўся мне… 11 Пасля палудня мне тэлефануе жонка. Мінуў месяц, як мы не жывем з ёю разам. Пасля скандалу, калі я заспеў яе ў ложку з сябрам, яна з’ехала з сынам да бацькоў, і з таго часу мы з ёю больш не бачыліся. Яе званок для мяне як бальзам на душу. Рады не столькі пачуць яе голас, колькі магчымасці пачуць голас сына. Адразу ж прашу яе аб гэтым. Жонка мямліць у адказ нешта невыразнае і дамаўляецца са мной аб тэрміновай сустрэчы. Вырашаем сустрэцца праз гадзіну на нейтральнай тэрыторыі, пры ўмове, вядома, што яна возьме з сабой сына. Скверык, дзе мы павінны сустрэцца з ёю, цягнецца ўздоўж набярэжнай амаль да цешчынага дома. Павольна крочу праз яго, баўлю час. Сын заўважае мяне здалёк і з крыкам кідаецца мне на шыю. Абдымаю і моцна цалую яго ў вусны. – Дзіма, дай пагаварыць нам! – узмацняе голас жонка, і я вымушаны адпусціць яго... Бацькі надзялілі яе рэдкім, прыгожым імем – Радана. Ініцыятыва гэтая належала бацьку. “Як назавеш карабель, так ён і паплыве!” – любіў паўтараць ён і, магчыма, меў рацыю. Імя паходзіла ад прозвішча легендарнага Пэры Родана, героя шэрагу культавых фантастычных раманаў Карла Хэрберта Шэра, якімі яе бацька ў свой час захапляўся. Яно, на яго думку, і павінна было несці ў сабе тую энергетыку несмяротнасці, якую нёс у сабе герой гэтых раманаў і якую бацька спрабаваў закласці ў характар дачкі. Імя гэтае, па яго перакананні, валодала ўсімі неабходнымі фонасемантычнымі якасцямі – адважная і разумная. І Радана павінна была быць такой. Жаданне ісці лёгкай і ўпэўненай хадой па жыцці, жаданне падабацца мужчынам і лавіць на сабе іх спакуслівыя, захопленыя позіркі – стала для яе тым, аб чым яна марыла ўсё жыццё. І дадзеныя ёй ад прыроды сімпатычная знешнасць ды дапытлівы розум сялілі пэўную надзею, давалі падставы лічыць, што яна вартая гэтага. Вясёлыя кудзеркі на патыліцы, сабраная грабянцом пухнатая хваля над ілбом, спакуслівы смуглы тварык – і ў цэнтры ўсяго тонкія вусны. Чырвоная памада, якой яна карысталася, глядзельна рабіла іх яшчэ больш тонкімі і заўважнымі. – Павал! Я даўно хацела сказаць табе, – прызналася яна неяк, – гэта ты выратаваў мяне! Дакладней, твая прысутнасць... – Ад чаго? – не зусім зразумеў яе я. – Ад мяне самой, – канстантавала Радана з нехарактэрнай для яе шчымлівай шчырасцю. І мне падалося, што на гэты раз яна не хлусіць. – І ты мяне таксама, – адказаў я і пацалаваў яе ў вусны. Згадваючы цяпер гэты даўно забыты жыццёвы факт, я дакладна ведаў, што выратавальнікі з нас былі насамрэч нікудышнія. Радана мела тыпаж складанай жанчыны. А прымусіць такіх рабіць тое, чаго яны не жадаюць, было немагчыма. Таму, жылі мы ўсе гэтыя гады, як бы паасобку. І ні яна, ні тым больш я, не былі шчаслівыя. Вітаемся сціпла. – Павал, я ўсё ведаю, – канстатуе яна і пытаецца: – Як тое магло здарыцца? На цябе гэта зусім непадобна. Яе голас дрыготкі, не такі, які я прывык яго чуць заўжды. У ім шмат трывогі. У ім холад і адчай. Я ўздрыгваю ад нечаканасці. Некалькі хвілін мы глядзім адно аднаму ў вочы. Радана не вытрымлівае і першай адводзіць позірк. – Што ўсё? – парушаю я маўчанне. – Мне сёння тэлефанавалі з ворганаў, – ціха гаворыць яна і чамусьці азіраецца. – А яшчэ… – робіць яна працяглую паўзу: – Мне настойліва раілі вярнуцца ў сям’ю. Сказалі, што нібыта з табой таксама ўсё дамоўлена. – Са мной? – здзіўляюся я. – З табой, – паўтарае яна. – Ты не супраць? – Ладна! – усміхаюся я праз сілу. – Я не супраць, але… Дарэчы я цябе не праганяў. Гэта было тваё асабістае рашэнне. – Хіба я магла разлічваць на нешта іншае? – пазірае лісліва на мяне Радана і канстатуе: – Ты сам ува ўсім вінаваты. – Хто б сумняваўся. Вядома, я. Хто ж яшчэ? Ты ніколі ні ў чым не была вінаватай. Колькі цябе памятаю, вінаватыя былі толькі іншыя. Ра­зумею, так лягчэй пражыць. – Перастань! Што ты завёўся? Не час вінаваціць адзін аднаго. Павал, прабач мяне, калі ласка! – А чым нам яшчэ займацца? – ігнарую яе я. – Цікава, а як ты ўяўляеш наша далейшае сумеснае жыццё?.. Яна паціскае плячыма. У вачах слёзы. Гляджу на яе і думаю: “Ці шчырыя гэтыя твае пачуцці?..” – Я раілася сёння з мамай, яна можа дамовіцца з адвакатам, – гаворыць Радана. – Навошта ён мне? – не разумею я. – Ты адмаўляешся ад адваката? – здзіўляецца яна. – Справу яшчэ можна замяць. Так сцвярджаюць людзі дасведчаныя, тыя, што ведаюць толк ува ўсім гэтым. І нам сказалі… – Мне пляваць, што вам там сказалі, – рэзка спыняю я яе. Мне пачынае надакучваць гэтая яе балбатня. – Я ні ў чым не вінаваты. Я не зрабіў нічога такога, каб наймаць адваката. – А гэта што, па-твойму? Як гэта ўсё называецца? – узмацняе голас Радана і выцягвае з сумачкі складзеную ў чацвёра газету. – Пра цябе тут такое напісалі... Ты тут герой дня! І ты яшчэ будзеш строіць з сябе чорт ведае каго? Ты можаш не паважаць мяне. Да гэтага я прызвычаілася. Але што будзе з ім? Што я скажу яму? – тыкае яна пальцам у прыціхлага Дзімку. Я вырываю з яе рук газету і пачынаю чытаць. Здзіўленнем наз­ваць гэта цяжка. Гэта шок. Мяне абвінавачваюць у злосным злачынстве, у спланаванай крывавай бойцы. Аказваецца, гэта я праламаў таму хлопцу чэрап, і ён дасюль усё яшчэ знаходзіцца ў коме. – Але калі гэта так, я павінен сядзець у турме. Ты разумееш гэта? – шапчу я і гляджу на прыціхлага спалоханага сына. Потым пераводжу позірк на Радану. Тая маўчыць. – Чаму ж яны мяне выпусцілі? З якой мэтай? Нарэшце я ўсё пачынаю разумець. На мяне хочуць спіхнуць чужое злачынства. Настрой блізкі да істэрыкі. Стараюся трымаць сябе ў руках. Але быць гаспадаром свайму “Я” не атрымліваецца. Радана нешта мне раіць, прапаноўвае. Не слухаю яе. Думкамі я далёка ўжо ад рэчаіснасці. – Гэта жахліва! – шапчу я. – Я невінаваты! Чуеш мяне? – Супакойся, нам трэба ўсё абдумаць, – суцяшае мяне Радана. – Скажы, нам можна вярнуцца дахаты? – Вядома! – матляю я галавой, не разумеючы, што раблю. – Ты будзеш чакаць нас тут, ці як? – пытаецца яна. Акідвае абыякавым позіркам і тлумачыць: – Нам трэба забраць рэчы. – Вядома. – Яны настойліва раяць мне вярнуцца, – апраўдваецца Радана. – Гэта не іх сабачая справа! – узмацняю я голас. – Чуеш? Гэта не іх сабачая справа! Нашы адносіны, гэта нашы адносіны, і гэта іх не тычыцца!.. – Ты не хочаш, каб я вярнулася? – пытае Радана і зноў пачынае плакаць. – Табе ўсё роўна, што станецца са мной, з ім? – Я гэтага не гаварыў, – апраўдваюся я. – Вяртайцеся, толькі я не ўяўляю сабе наша далейшае сумеснае жыццё. – Але паспрабаваць можна! Скажы, можна?.. Я паціскаю плячыма. – Я затрымаюся. Так што не чакайце мяне сёння, калі ласка, – на ўсякі выпадак папярэджваю я Радану. Гавару гэта не столькі ёй, колькі тым, хто стане цікавіцца мной. А ў гэтым я ўжо не сумняюся. – Павал, прашу цябе. Толькі без глупства. Памятай, ты падстаўляеш не толькі мяне, але і яго, – папярэджвае Радана. – Не ўяўляй сабе больш, чым ты можаш даць гэтаму свету. Яе словы ацверажаюць, прымушаюць задумацца. Мы крочым па набярэжнай да аўтобуснага прыпынку. Ад вады цягне сырасцю. Над галовамі бясконца кружляюць чайкі. Іх крыкі пранізлівыя, амаль візглівыя. Гэта анёлы плачуць па нас памерлых. Мы развітваемся. Я спасылаюся на занятасць і раблю крок да пешаходнага пераходу. Гарыць зялёнае святло і мне трэба спяшацца. – Радана! – нечакана азіраюся я. – Ты ўсё-ткі пачакай з вяртаннем. Хаця б, дзеля яго, – ківаю я на Дзімку, і сэрца шчымліва сціскаецца. Я не ведаю, хто з нас цяпер хлусіць. – Я павінен спачатку сам усё асэнсаваць. Калі хочаш, я павінен прыняць рашэнне. Але я не гатовы пакуль што зрабіць гэта. Няхай утрасецца ўсё. Чуеш? Настойвай, што мы з табой разышліся… Гэта ўсё, на што я здольны ў гэтую хвіліну. Прапанаваць нешта іншае ёй я не магу. Я перакананы цвёрда, што ўсё, што са мною здарылася, гэта мае праблемы і разабрацца з імі павінен я сам. Радана нешта крычыць мне ўслед, але я яе ўжо не слухаю. Калі шчыра, я баюся пачуць яе. Я не ведаю, што мне адказаць ёй. Іду да прыпынку і купляю ў шапіку свежую газету. Перачытваю некалькі разоў артыкул і вырашаю патэлефанаваць Насце. Доўга шукаю нумар яе тэлефона і націскаю на гузік. “А што калі яны праслухоўваюць мяне?” Ад гэтай высновы робіцца не па сабе. Скідваю званок і выціраю даланёй лоб. Гартаю меню. Гудок не пайшоў, а значыць нумар не зафіксаваны. З палёгкай уздыхаю. Роля канспіратара – не мая роля. Прашу тэлефон у незнаёмага мне мужчыны. Голас па іншы бок слухаўкі стомлены і абыякавы. Вітаюся і называю сябе. Дзяўчына заўважна ажыўляецца і доўга апраўдваецца. Па голасе чую, што яна не вельмі рада майму званку. Дамаўляемся аб сустрэчы. Скідваю званок і вяртаю тэлефон мужчыне. Барсетку з сотавікам вырашаю пакінуць дома. Іду ў горад пешкі. Праз квартал мне на вочы трапляе цыганё з марозівам. На выгляд яно, як мой Дзімка. Уражвае кантрастнасць чорнага з белым. Хлопчык сядзіць на траве непадалёк ад лаўкі. За яго плячыма на тратуары вялізная брудна-чырвоная пляма. Гэта кроў. Над ёю кружляюць некалькі зялёных мух. Хлопчык не бачыць гэтага, а можа, не хоча бачыць. Ён заняты марозівам. І гэта, верагодна, ратуе яго ад жорсткай сапраўднасці, пра што яму яшчэ рана ведаць. Хаця, мне здаецца, ён ужо шмат аб чым здагадваецца. Гэты свет звар’яцеў. Але ён прыгожы, і ў гэтым уся справа. У Насты бледны, хваравіты твар. Яна толькі што выпісалася з бальніцы. У яе быў выкідыш. Я слухаю дзяўчыну і маўчу. Словы, якія б суцешылі яе, чалавецтвам яшчэ не прыдуманы, і псіхолагі, якія цяпер кожны дзень працуюць з ёй, усяго толькі прытупляюць боль. З непрацяглай размовы вынікае, што хлопец, якому яна папрасіла дапамагчы, ёй не муж, а ўсяго толькі блізкі знаёмы. Ён лідар нейкай маладзёвай апазіцыйнай партыі, і гэтая справа атрымала ўжо скандальны розгалас у прэсе. Хлопец усё яшчэ ў бальніцы, і ў палату да яго нікога не пускаюць. Як сцвярджаюць родзічы, становішча яго крытычнае. Аповед Насці толькі ўзмацняе мае трывогі. Паказваю ёй газету. Артыкул яна, як мне здаецца, не чытае. Паўзіраўшыся некалькі хвілін тупа ў паласу, вяртае газету назад. – Наста, ты адзіная, хто ведае праўду, – гавару я. Павісае працяглая паўза. – Магчыма, – адказвае Наста і мітусліва азіраецца. Некалькі хвілін маўчыць і пытае: – Табе афіцыйна прад’явілі абвінавачванне? – Не… Але вось гэта што? – трасу яе перад яе носам газету. – Гэта факт, ад якога нікуды не падзецца. – Гэта шантаж, – спыняе мяне дзяўчына. – Верагодна, каб пазбегнуць скандала, яны хочуць павесіць на цябе забойства гэтага хлопца. – Але ён жывы. – Таму ты і на волі яшчэ. – І што ? – Не ведаю. Я расказваю ёй пра сімку, якую даў мне следчы і пра сваё ўтрыманне ў “амерыканцы”. – Табе трэба з’язджаць з краіны, – раіць мне Наста. – Як? – не разумею яе я. – Я ж не вінаваты, і ты гэта ведаеш. – Недаўменна гляджу на дзяўчыну. – Я падам на іх у суд. І на газетчыкаў гэтых, таксама. – Табе трэба з’язджаць з краіны, – з зайздроснай упэўненасцю паўтарае яна. – Справы твае дрэнь! Разумееш? Яны хочуць павесіць на цябе чужую віну. Надаць справе не палітычную, а бытавую афарбоўку. І тут я табе не памочніца. – Але ты ведаеш, што гэта не так, – хвалююся я. – Ведаю. І што? – Ты адмаўляешся быць сведкай? – Я не адмаўляюся, але гэта табе не дапаможа… На жаль. На гэтым наша размова спыняецца. Развітваюся і крочу прэч. Ранкам мяне зноў выклікаюць да следчага. Выказваю яму ўсе свае прэтэнзіі і нязгоды. Асоба ў пенсне моўчкі выслухвае іх і робіць здзіўлены заклапочаны выгляд. – Як, ты нічога не зразумеў? – гідліва пазірае на мяне следчы. – Твой лёс, хлопец, цалкам залежыць ад цябе самога. І яшчэ… Ад становішча пацярпелага. Будзеш паводзіць сябе разумна, атрымаеш некалькі гадоў хіміі. Праз паўгады іх сажрэ амністыя, і ты зноў выйдзеш на волю. Станеш артачыцца – засядзеш надоўга. Крыўда сціскае горла. Хаця крыўда, гэта не дакладнае слова. Я растаптаны і зняважаны. Я знішчаны. Асоба ў пенсне падсоўвае нейкія паперы і я, не чытаючы, падпісваю іх. Вечарам таго ж дня збіраю неабходныя рэчы і з’язджаю ў Львоў. Адтуль аўтастопам дабіраюся да Прагі. 12 Нідзе мне няма паратунку, ні ту, ні ў сваёй краіне... Ногі самі нясуць мяне да цагельні Гергета – пакрыўджанага, параненага, загнанага абставінамі і несправядлівасцю. Ніхто не пераследвае мяне, але гэта яшчэ не факт, што паліцыю не выклікалі. Копы могуць з’явіцца ў любы момант, а таму, трэба спяшацца. Спускаюся па вулачцы ўніз і перад Карлавым мастом бяруся ўлева. Вароты цагельні адчыненыя. Вялізны плакат з літарай “К” заўважаю здалёк. Крадуся, як злодзей, праз двор да фантана. У кавярні насупраць гарыць святло. Відавочна, там нехта ёсць. У дворыку – ні адзінай душы. Толькі я ды містычныя зялёныя прывіды. Магчыма, яны таксама нажлукціліся піва і цяпер, карыстаючыся момантам, спраўляюць пад покрывам ночы свае фізіялагічныя патрэбы. Я зайздрошчу той лёгкасці, якую яны атрымліваюць ад гэтага. Ім пляваць на мяне і на краіну, якая дала мне прытулак. Яны занятыя сабой. Я – у іншай іпастасі. Я не заслужыў гэтай невыноснай лёгкасці быцця. Я – госць, а таму не магу сабе дазволіць вольнасці. Ные выбітае плячо. Баліць рассечаная да крыві губа. Але боль – усяго толькі фізічная слабасць. І яна пакідае ўжо маё спакутванае і стурзанае бяссіллем цела. Станаўлюся на калені перад зялёнымі балванамі і цягнуся ротам да срэбнай бруі. Прывіды хаатычна рухаюцца, і ледзяная вільгаць распырскваецца па маім твары. Злізваю яе са скуры, наталяю знясілены арганізм вадкасцю. Потым падстаўляю пад брую далоні і старанна змываю з вопраткі кроў. У кавярні гасне святло. Рыпяць здрадліва дзверы, і нехта гучна кашляе. Гэта намёк на тое, што заставацца мне тут далей небяспечна. Выціраю рукавом твар і плятуся да адчыненых варот. Час здзяйсняць учынкі і час несці за іх адказнасць. Крыўда даўно мінула. Засталіся горыч і расчараванне. Але і яны некалі мінуць. Разумею, для Анаса я не проста асоба, а прадстаўнік замежнай дзяржавы, а таму яго прэтэнзіі не столькі да мяне, колькі да народа, які я маю магчымасць прадстаўляць. Але я не здольны пакуль яшчэ несці адказнасць за іншых. Я жыву ў краіне, дзе ўсё шыварат навыварат, дзе звычка разлічваць на чужую спагаду – норма. Я ўзурпатар чужых духоўных каштоўнасцяў, я няўдзячны іх спажывец. Я толькі-толькі пачынаю вучыцца духоўнай узаемнасці і ў пірамідзе Маслоу займаю пакуль самую ніжэйшую нішу… Нечы патрабавальны, пагрозлівы вокрык спыняе мяне на паўдарозе. Я ля самых варот. Яшчэ крок – і я на волі. Азіраюся. Тая ж нябачная істота, што паклікала мяне, уключае электрычнае святло, і дзядзінец патанае ў белых неонавых плямах. Святла зашмат. Яно слепіць мяне. Яно прапальвае мае грудзі. Закрываю далонямі твар і раблю некалькі няпэўных крокаў назад. Потым адымаю іх ад твару і бачу вакол сябе мноства дзіўных істотаў. Я заціснуты імі з усіх бакоў. Твары людзей падсвечаныя святлом. Яны, нібы святыя з абразоў на алтары – позіркі пакутлівыя, недаўменныя. У зрэнках неапісальны страх. І ўздыхі – уздыхі зданяў. Гляджу на іх і не веру сваім вачам. Дзе я? Што са мной? Да мяне падыходзіць двое істот, апранутых у доўгія чорныя балахоны. Пазнаю іх. Той, што хціва мне ўсміхаецца– прываротнік. Той, што ў гіпсавай масцы – Голем. Першы – служыцель закона. Другі – беззаконня. – Хто гэтыя людзі? – звяртаюся я з пытаннем да прываротніка. – Падсудныя, – коратка адказвае той. – У чым яны правініліся? – У тым, што яны ёсць людзі. Але ты задаеш зашмат пытанняў, – незадаволена перасмыкае плячыма прываротнік. – Што ж мне рабіць па-твойму, маўчаць? – раздражнёна пытаюся я. – Чакаць. – Чакаць чаго? – Прысуду… – Ха-ха-ха!.. Ля варот закону стаіць прываротнік! – разбірае мяне вар’яцкі смех. – Да яго прыходзіць пасялянін і просіць дапусціць да закона. Яму раяць чакаць. І ён чакае гадамі…. Гэтую прыпавесць я чуў неаднойчы і не збіраюся патураць гэтаму глупству. Я не хачу чакаць. Я не прашу, каб ты дапускаў мяне да закона, – лемантую я. – Прысуд не выносіцца адразу! Само разбіральніцтва паступова ператвараецца ў прысуд! Прываротнік дастае з кішэні ключы і зіркае скоса на вароты.. – Ты не замкнеш іх! – крычу я і прабіраюся праз натоўп да выхаду. У след мне нясуцца праклёны і лятуць камяні. – За што?.. – За тваю нікчэмнасць!.. Расплюшчваю вочы і не магу зразумець, дзе я. Раблю некалькі асцярожных крокаў і ўпіраюся рукамі ў жалезную сетку. З жахам гляджу ўніз. Свядомасць пакрыху вяртаецца да мяне. Чую выразнае гудзенне начной аўтастрады за плячыма і азіраюся. “Гэта ж Нусельскі мост!” – канстатую я і павольна плятуся ўздоўж парапета. Недзе пад нагамі сніць фантастычныя сны дзіўны Горад. Хаўрусліва падміргвае далячынь размаітымі неонавымі сполахамі. Пільна ўзіраюся ў непраглядную цемру. Наваколле застыгла ў чаканні новага дня. Падыходжу да ліхтара, дастаю з кішэні скураны гаманец і пачынаю пералічваць грошы. Дзвесце даляраў – сума для мяне фантастычная. Але самае каштоўнае, што цяпер я маю, гэта сапраўднасць. Я жывы. Я жыву. І пасля няўдалай спробы стаць іншым, жыццё зноў ставіць мяне перад выбарам. Можна зрабіць крок уніз і застацца навечна ў гэтым горадзе мараў, а можна рушыць у цемру і згубіцца ў маўклівай непрадказальнай невядомасці. Не бяруся разважаць, які шлях з гэтых двух падыйшоў бы мне ў гэты момант. Абіраю самы складаны… Прага-Берасце 2011 г.