Барыс Пятровіч

_____________________ Кропкі. З новых "Фрэсак"	«Бандыт» праз дарогу кустоўя нібыта няма – там толькі вочы: глыбокія бы глядзяць са скульптуры, пранізьлівыя, як на фрэсцы, уважлівыя, як сама сьмерць, сьмелыя, як апошні яблык на галінцы... і прагныя... ...калінка-малінка мая, у садзе ягада-малінка расла, – я любіў гэтую песьню, якую часта сьпявала мама, і цяпер, калі мне стала страшна, я згадаў яе... не, то былі не ваўчыныя вочы, горш – там, у кустах, быў чалавек з нямецкім аўтаматам у руках і пісталетам пад папругаю, бачна было, як сьціскае ён вусны, бы ад болю, і як ходзяць цягліцы на ягоных пашчанках – няголеных даўно, але шчэць яшчэ ня стала барадою – атава толькі адрасла; чалавек, пэўна, быў не беларусам, альбо беларусам з чарнявых паляшукоў, бо што тут рабіць грузі­ну ці чачэнцу з аўтаматам: абараняць за нас Радзіму? ад каго – ад нас?.. пакуль я так думаў, словы мячыкамі пакаціліся ад чалавека да мяне, падрогваючы на выбоінах акцэнту – нашага, бо чалавек загаварыў па-расейску: чэго-нібудзь поесьць не найдзёца – сьлізганула да маіх вушэй і праляцела далей, у лес, згубілася між дрэваў ня рэхам, стог­нам... я ішоў са школы, у кайстры-шаньцы ляжалі толькі стомленыя падручнікі, па якіх мяне штодня пераконваюць, як добра жывецца нам у «стране саветаў», і больш нічога; раніцай там былі яшчэ і два яблыкі – дзёньнік дагэтуль пахне імі, але яблыкі я зьеў не дайшоўшы да школы, недзе тут, на гэтым павароце дарогі; вочы сьвідруюць мяне голадам большым, чымсьці я калі-небудзь бачыў, клацае затвор аўтамата... хле-еба!.. я прынясу... абяцаю я, хоць і ня ведаю, дзе вазьму, бо дома няма ні скарыначкі... прынясу, толькі адпусьціце... глядзі, я ведаю, дзе жывеш – па-беларуску ўжо кажа чалавек – буду сачыць... ён кажа праўду: ён даўно сочыць за мною – тры апошнія дні я адчуваў ягоны позірк на мне, прынамсі, калі ішоў сюдою ў школу і са школы, мяне калаціла невядомым холадам у жылах, і хацелася пасікаць, але я подбегам кідаўся наперад – цяпер разумею, чаму, а адбегшы, азіраўся ўсё чакаючы, што з-за кустоў выскачыць воўк і накінецца на мяне... я ведаў, як бараніцца ад ваўка: засунуць яму руку па плячо ў пашчу, наваліцца ўсім целам і душыць яго, чуючы, як разьдзірае ён сваімі кіпцюрамі маё цела – інакш яго не адужаеш – загрызе... але з кустоўя выйшаў ня воўк – яму ў пашчу руку ня ўсунеш, ён хлеба хоча, а дзе яго ўзяць? ён вёску цэлую бяззбройную можа перабіць, а ня тое, што... прынясу, што-небудзь прынясу... недзе і бацька мой галадае на фроньце ці ў лагеры, а, можа, і не галадае ўжо, адгаладаў сваё... прынясу, знайду; чалавек мне паверыў, і вочы сталі добрымі, наклееная суровасьць па­тухла: памажы, сынок... і я зноў згадаў бацьку, бо больш ніхто з мужчынаў ніколі так мяне не называў, толькі мама казала сынок, сыночак, толькі мама – з болем і радасьцю, тады незразумелымі мне, і за гэтае слова з вуснаў незнаёмца я гатовы быў слугаваць яму, бо адчуў у поглядзе ягоным і ласку, і дабро, і боль, і самоту – да мяне, але і да сябе самога, за сябе самога, гаротнага і зьнямоглага – галоднага – сьцярпелага – за што? – і да мяне – бязбацькавіча, а ён, я думаю, адразу ўлавіў гэта, але не згуляў на маіх пачуцьцях, а шчыра паспачуваў мне – і я яму паверыў, не спалохаўся зброі (хоць і пазайздросьціў, што яна ў яго ёсьць – можа, потым, і пастраляць дасьць?), не пашкадаваў – галоднага, аброслага, нямытага, а проста паверыў яму – як мыш удаву – настолькі моцным было ягонае жаданьне ўнушыць мне веру, а ня страх... і я пайшоў дахаты цьвёрда ўпэўнены, што ня пройдзе і гадзіны, як вярнуся сюды з ня ведаю пакуль дзе здабытай ежай... ён еў моўчкі, крыху па-сабачы зыркаючы з-пад брывоў на мяне, і схіленая галава, і гэтыя позіркі раз-пораз, выдавалі ў ім зьвера – загнанага... вас шукаюць, – сказаў я... ніводзін мускул ня ўздрыгнуўся ў яго, ня сьцяўся ад страху, жаху ці нечаканасьці – ён ведаў гэта: не маглі не шукаць; у школе казалі, каб ніхто не дапамагаў яму, будуць лічыць саўдзельнікам, а калі хто пабачыць – трэба паведаміць у сельсавет; ён падняў вочы ад ежы на мяне, угледзеўся стомлена і ўжо трохі сыта-лена: яму хацелася спаць, а тут я са сваімі словамі, ды чалавечае ў ім перамагло зьвярынае, ён адклаў ежу і спытаўся: што, і мейсца называлі, дзе я хаваюся? не, казалі пра ўвесь раён, у лясах, казалі: «скрываецца ўзброены бандыт, гатовы на ўсё»... я не бандыт... я ведаю... адкуль ты ведаеш?.. бандыты рабуюць і забіваюць за грошы, а вы... – я ня мог знайсьці патрэбнае слова, я ведаў, што забіваў ён толькі камуністаў прысланых з усходу за тое, што яны камуністы, але як гэта назваць... словаў «су­праціў», «ідэя» я тады яшчэ ня чуў, а тым болей – незалежнасьць, бацькаўшчына, беларушчына... ён адчуў гэта і сказаў мне: я ненавіджу прыхадняў, што прынесьлі няшчасьці на маю зямлю, ты падрасьцеш і зразумееш, што зрабілі яны з нашым краем... а яшчэ я помшчу за сваіх сяброў, за сваю сям’ю, якую прыхадні вынішчылі... ім, значыцца, можна, а нам і агрызнуцца нельга, яны ў нашым краі гаспадары і героі, а мы на сваёй зямлі бандыты... нічога, ты падрасьцеш і зразумееш, хто герой, а хто бандыт... ён замоўк, і я ўбачыў у ягоных вачах сьлёзы – сьлёзы ня роспачы, а глыбокай веры ў тое, што ён кажа, я міжволі зазірнуў яму ў вочы і нібыта прачытаў ягоныя патаемныя думкі: ён ужо далёка адгэтуль, у будучыні, якая нават у самыя змрочныя часы здаецца сьветлай... я пішу вершы, сказаў ён, хочаш, пачытаю... хачу... не, раптам засаромеўся ён сваёй нечаканай шчырасьці, ня варта, пасьля, пазьней... але ці будзе тое пазьней – ня ведаем ні я, ні ён, а я бачу раптам, што ён не нашмат старэй за мяне – ну, гадоў на сем-восем, вось падрасту я, вырасту, стане мне дваццаць, і будзем мы амаль роўнымі... аднак да таго часу яшчэ дажыць трэба, а як дажыць? мне прасьцей – пайду дамоў да мамкі, а яму куды? – усюды ён чужы, усюды ён вораг... майго брата – старэйшага – забілі немцы, — кажу я, — ён быў падпольшчыкам, у нас застаўся ягоны камсамольскі білет, ты такога ж узросту, як ён, і вельмі падобны да яго, я табе білет прынясу – будзе ў цябе дакумент, а з дакументам ты ў горад зможаш пайсьці... ён ківае – добра і кажа: я з нашага атраду адзін застаўся, пад Сьвіслаччу даватарцы ўсіх перасеклі – без разбору, а я прыкінуўся забітым: сябар без галавы на мяне ўпаў і ўсяго крывёю заліў, яны падумалі, і я пасечаны, нагою штурхнулі гідліва, селі на коней і паехалі, а мне цяпер няма куды ні йсьці, ні ехаць... яны далёка, кажу я, і вайна цяпер далёка, жыць трэба... трэба, — пагаджаецца ён, — каб помсьціць... заўтра я прынясу яму братаў камсамольскі білет і трохі ежы, і мы з ім больш ніколі ня ўбачымся, і ня ведаю я дасюль – загінуў ён ці прыстаў дзе да жыцьця, скарыстаўся тым білетам ці выкінуў яго, але прозь­вішча сваё рэдкае потым чуў я колькі разоў у чужых, далёкіх мясьцінах, і кожны раз думаў: а мо – то сьлед ягоны, пакінуты мне як напамін... эх, калінка-малінка мая, у садзе ягада-малінка расла... «Віно» а потым – прыйшла зіма, з тоўстым шклом пад нагамі і калючым дротам дрэваў, з хмарамі белых матылькоў і крупянымі россыпамі, твар абпальваўся і загараўся найвышэйшым колерам сьветлафору, і сустрэчныя машыны спыняліся ў зьдзіўленьні, а потым доўга не маглі зрушыць, коўзаліся, а то і круціліся на мейсцы, як сабака, што хоча ўку­-сіць сябе за хвост, звонкі металёвы грукат перамяжаўся з глухім пластмасавым, людзі выходзілі з машынаў, абмацвалі сябе і нечакана радасныя горача абмяркоўвалі пар, што выходзіў з іх роту, словы не пасьпявалі замярзаць, падалі ім пад ногі і ляжалі там непрыгожыя, вычварныя, а адзін чалавек, пачаў як бобам сыпаць літарамі “о” – ён заплакаў; думаеце, я люблю зіму? лыжы ды канькі з мотасанямі, сьнег ад калена і вышэй? не... я лепей бы перанёс новы год на вясну, альбо на восень, каб у людзей было яшчэ болей прычынаў для радасьці, і каб ім не хацелася сьсякаць дзеля забавы вішню ў квецені альбо яблыню з яблыкамі, як сьсякаюць яны елку альбо хвою, і на сырой траве было б ляжаць лепей, чымсьці на сухім сьнезе, ня толькі жанчынам, але і мужчынам на сьпіне «Калабаранты» школа нашая стаіць на папялішчы школкі, спаленай партызанамі пад­час нямецкай акупацыі, і на хваёвых сьценах яе, кожнаю сонечнаю вясною выступаюць і павольна сьцякаюць уніз кроплі смалы – мне здаюцца яны сьлязьмі спаленых разам са школаю трох настаўнікаў-“калабарантаў”: васемнаццацігадовай Натальлі Янаўны, шасьцідзесяцітрохгадовага дырэктара Яна Сымонавіча, пяцідзесяціпяцігадовай Зінаіды Фрыдрыхаўны – дачкі, бацькі і маці, якія на другім годзе вайны саступілі просьбам вяскоўцам і пачалі вучыць іхніх дзяцей роднай мове, ліку і проста чытаць – меншых, фізіцы, геаметрыі ды геаграфіі – старэйшых; усяго сабралася чатыры дзясяткі вучняў, якіх падзялілі на тры класы: 1-3, 4-6 і 7-8; малодшых вучыла Зінаіда Фрыдрыхаўна, сярэдніх – Натальля Янаўна, старэйшых – Ян Сымонавіч; падзел быў такі, бо і пакояў у школцы было толькі тры, і падчас перапынкаў настаўнікі выходзілі разам з дзецьмі ў двор, каб адпачыць – настаўніцкай у іх не было – і так атрымлівалася, што ўрокі нібыта працягваліся і тут, бо дырэктар, няўрымсьлівы, як хлапчук, Ян Сымонавіч, заўсёды знаходзіў нейкую прычыну, каб спытацца ў дзяцей пра штосьці зьвязанае з навакольлем – хмаркаю, дрэвам, сьнегам, мурашом, зьбітым пальцам на босай назе першакласьніцы, шчабятлівай птушкаю, раптоўным чыімсьці словам, спрэчкаю, спытацца і распавесьці найцікавейшую гісторыю, пра што ён спытаў; і так атрымлівалася ў яго, што ўсё, пра што ён расказваў, было невыпадковым, не прыдуманым, а жыцьцёвым, таму запамінальным назаўсёды, а калі зьявіўся ў іх мячык, дык дырэктар з дзецьмі і ў футбол пасьпяваў пагуляць, прытым не на варотах, а ў “нападзеньні”... і дзеці, ведама, дзеці – гатовыя былі свайго дырэктара на руках насіць, а ў школу хадзіць палюбілі так, што плакалі, калі маці па нейкай хатняй патрэбе – бульбу перабіраць, бульбу палоць, бульбу капаць ці яшчэ па якой, пакідалі іх дома; Зінаіда Фрыдрыхаўна выглядала больш строгай, яна нават галаву тры­мала так, што здавалася ідзе пад ногі ня гледзячы, але строгасьць яе бы­ла зьнешняй, а ў душы яна кожнага са сваіх вучняў люляла, і дзеці адчувалі гэта, а ўжо Натальля Янаўна і на ўроках і пасьля была ледзь ня роўняю-сяброўкаю хлопчыкам і дзяўчынкам; дзеці вучыліся з ахвотаю, а што ж – больш ніякога інтарэсу жыць тады не было, хоць і вайна вакол, аднак гэтую прылясную вёсачку яна ніяк не зачапіла, хіба ўцяклі напачатку старшыня калгасу камуніст ды камуніст жа старшыня сельсавету – дык бяз іх лягчэй дыхаць стала, а на зямлі як працавалі, што ў калгасе, што без яго, так і працавалі, і немцаў тых ні разу ня бачылі, хоць і баяліся іх; з райцэнтру, было, неяк прыязджаў бургамістр, дый той ня немец, а паліцаі з ім – і ўвогуле знаёмыя хлопцы, якія да дзевак у клуб перад вайною ня раз прыяз­джалі, а адзін дык і ажаніўся на Нінцы Цімаховай з нашае вёскі; так вось і жылі людзі між вайны (хай яна на сухі лес ідзе!), вайны ня бачачы, займаліся спрадвечнай працаю, адносны спакой займеўшы, пакуль не зьявіўся недзе далёка ў лесе, за Зубрынымі гарамі, партызанскі атрад – быў то ўжо канец сорак трэцяга году, пачатак сорак чацьвёртага – немцаў прыгналі ад Масквы да беларускае мяжы, і Гомель быў вы­звалены, тады сёй-той і падумаў: а што я скажу, калі бальшавікі вернуцца, чым апраўдаюся? і хоцькі-няхоцькі ў лес падаўся; увесну партызаны, з галадухі, пачалі і да нашай вёскі прыходзіць на “заданьні”: то курэй наловяць, то кароўку адзіную рэквізуюць “пад рась­піску”, што аддадуць, калі “уласьць” вернецца... спрабавалі людзі прыхаваць карміліцу – ведалі: зьесца кароўка, спрабавалі і адбіцца, асабліва з хатаў, дзе яшчэ мужчыны былі – няма тых мужчынаў, як дэзерціраў – няма... школку і настаўнікаў партызаны не чапалі: памяталі, што не сама яна зарганізавалася і не па нямецка-паліцэйскім загадзе, а па людской просьбе, памяталі, але часалася начальству партызанскаму, бо дужа прыстойна ўсё выглядала, ці ня лепш, чым пры ранейшай уладзе: спакойна і прос­та, бяз Сталіна і Леніна (і без партрэта «Гітлера-асвабадзіцеля»), ды і зачэпка ў іх была і вельмі істотная: заробак настаўнікам плацілі немцы – раз на месяц (а можна было і кожны тыдзень забіраць, аднак далекавата); Ян Сымонавіч сядаў на старую «лісапету» і ехаў у мястэчка ў камендатуру па маркі, і кожны раз з кірмашыку, што за былым Домам культуры ўтварыўся, вёз што-небудзь для школкі: кніжкі, алоўкі, глобус, лінейку мятровую, кіпу мапаў, трохкутнік драўляны і сшыткі, сшыткі – на ці ня ўвесь заробак, свой і жонкі з дачкою, бо навошта яму тыя грошы: гаспадарку яны, як і ўсе вяскоўцы, трымалі і з яе жылі (і мячык той памятны – дарагі! – дырэктар прывёз), а ня браць грошы Ян Сымонавіч ня мог – з-за ігнарацыі ўлады маглі школку зачыніць, забараніць; аднойчы ў тую весну перастрэлі яго на паўдарозе тры партызаны: па заданьні камандзіра — лейтэнанта, прысланага, на парашуце скінутага, Сьмірнова Сямёна Сямёнавіча яны заступілі дарогу дырэктару моўчкі, нічога не пытаючыся, нічога ня кажучы, але з такой лютай сілай у вачах, што было гэта млосна і страшней за любыя словы; Ян Сымонавіч спыніўся, зьлез з лісапеты і стаў таксама моўчкі, хацеў прывітацца, ды зразумеў, што лішнім будзе, бо тым толькі разварушыць шматзначнае маўчаньне і скране яго хутчэй за ўсё ў горшы бок; а хлопцы памаўчалі-памаўчалі ды і сыйшлі з дарогі ў кустоўе; Ян Сымонавіч зразумеў: дазволілі ехаць далей, нібыта дазволілі, але ж не пайшлі да лесу, а стаялі, і ў кожнага правая рука вялікім пальцам на рамень вінтоўкі абапіралася... Ян Сымонавіч пазнаў у трэцім партызане, які ўвесь час сарамліва трымаўся збоку, крыху паводдаль, свайго былога вучня Стася Лаханска­га і вырашыў загаварыць з ім або і ня з ім, але загаварыць, бо так, моўчкі, яны і прыстрэліць могуць: няважна, у грудзі ці ўсьлед – у сьпіну; а што сказаць? а што ні скажы, можа кепска быць… і тады, як прачнуўшыся ад задуменьня, нібы толькі пад’ехаўшы, Ян Сымонавіч сказаў: дзень добры, хлопцы, дзяжурыце? – і адразу ж зразумеў, што апошняе слова было лішнім (ці мо непатрэбнымі былі ўсе словы?), бо хлопцы па-ранейшаму маўчалі, як нямкі; і тады ён пакаціў лісапету паўз іх, пакаціў не азіраючыся – хай страляюць, пакаціў, а ня сеў на яе, бо падумаў, што падаць будзе балюча, і толькі адышоўшы мо сотню метраў – і ўвесь гэты час, бы вочы на патыліцы раскрыліся, ён бачыў хлопцаў, што стаялі і глядзелі яму ўсьлед – без разгону стаў на педаль, узмахнуў нагою праз сядло, сеў і паехаў; усю дарогу дамоў ён думаў, што магло б азначаць гэтае папярэджаньне, гэтая “псіхічная атака”, і ня мог уцяміць: што за гульні такія? хочаце прыстрэліць – страляйце! колькі таго жыцьця... а не – дык пагутарце па-чалавечы і папярэдзьце, калі што, не чужыя ж людзі... Стасік хоць бы... а то моўчкі ўсё, не па-людску неяк... словам, непаразуменьне за­сталося, і разам – страх пасяліўся ў душы Яна Сымонавіча, як прадчуваньне чагосьці нядобрага, хоць, па-шчырасьці, баяўся ён больш немцаў, чым партызанаў, сярод якіх было нямала яго даваенных вучняў (а ў паліцаях – ніводнага), аднак страх пасяліўся, пра які, праўда, як і пра сустрэчу тую, жонцы і дачцы ён нічога не сказаў; з таго дня прайшло два месяцы, і вось аднаго разу ў траўні – Ян Сымонавіч ужо зьбіраўся дзецям канікулы аб’яўляць – да школкі падпаўзла падвода, на якой сядзела некалькі ўзброеных людзей; былі яны ўзбуджаныя – перакрыкваліся між сабою і гучна рагаталі: як гаспадары; Ян Сымонавіч зразумеў, што яны п’яныя, таму і сьмелыя; падвода спынілася каля школкі, з яе саскочылі трое, і ў Яна Сымонавіча крыху адлегла ад сэрца: ён пазнаў, што гэта ня “бобікі”, а партызаны... ня бойцеся, — сказаў ён прыціхлым дзецям, — гэта нашы... “нашы” яго і прыстрэлілі... пры дзецях: загадалі падняць рукі і вывелі з класу да таполі пад вокнамі школкі... ён адчуваў, што гэтым разам усё дужа сур’ёзна, але ня верыў, што застрэляць: думаў, папалохаюць – ад таго, што п’яныя і зброя ў руках – і адпусьцяць: ну, і хай пакрасуюцца... з такой прабачліва-выбачальнай усьмешкай на вуснах яго і забілі – нехта з партызанаў з вінтоўкі выстраліў, аднекуль збоку, нечакана, Ян Сымонавіч узмахнуў рукамі, нібы хацеў за паветра ўхапіцца, каб ня ўпасьці, і асунуўся пад таполю, якую сам некалі з дзецьмі пасадзіў... з крыкам выбеглі жонка і дачка, іх абступілі “партызаны”, адзін пайшоў па класах і сказаў дзецям: урокаў больш ня будзе, ідзіце па хатах; дзеці, напалоханыя і стрэлам, і словамі “больш ня будзе”, малодшыя – з вачыма на паўтвару, выходзілі са школкі, стараючыся не глядзець туды, дзе ляжаў Ян Сымонавіч і стаялі з плачам Натальля Сымонаўна і Зінаіда Фрыдрыхаўна, але не-не ды і зыркалі... а “партызаны” пацягнулі настаўніц у школку і што рабілі там з імі, і як “дапытвалі” — уся вёска чула па крыках-енках жанчын... але ніхто з вяскоўцаў ня выйшаў і не заступіўся за іх, хоць і шкадавалі ўсе: бабы дык адкрыта плакалі, не саромеючыся сваіх мужоў і дзяцей... а потым цэлую ноч гарэла школа з нежывымі настаўнікамі ўнутры, і пад раніцу ад яе засталіся толькі цагляныя печ ды грубка, а ад настаўнікаў і сьценаў толькі попел і сажа... попел і сажа... на папялішчы той школкі, на магіле настаўнікаў, праз гады пабудавалі новую школу «Кветачкі» бессаромна пахнуць ружы жывёльным пахам падману і праўды, уздымаюць твары ўверх, кладуць галовы на твае плечы і плачуць, неспатоленым тлумам аточаныя, неаплочаным шчасьцем атуленыя, і сьлёзы тыя плешчуцца ля ног тваіх, б’юцца аб іх, як кацяняты ілбамі, і цямнее дол ад тога мокрага блаславеньня: хай будзе так і ўсім, усім – толькі дабра, толькі пульхных вуснаў і стромкіх ног, і ні кроплі сьлёзнай – хай будзе так! хай зялёным сьвятлом поўняцца лясы, блакітным – рэкі, жоў­тым – пясчаныя берагі ля Мазыра, ля Гомелю, ля Гародні… колькі можна бегчы напрасткі, куды можна забегчы напрасткі? стомлены твар палымнее ружай, мокрае цела пахне жыцьцём, сьлёзы сталі потам, пот – парай, пара – дажджом, дождж – лужынаю: дай, нап’юся, нап’юся і паплачу – п’яныя любяць паплакаць над сваёю нядоляй і чужою радасьцю, над несусьветнай бядою і сусьветным шчасьцем, над тым чаго няма і чаго ня будзе; сьлёзы хвалямі б’юцца ля ног, самыя смачныя сьлёзы – сьлёзы нашах крыніцаў, самыя блакітныя сьлёзы – сьлёзы нашага не­-ба, самыя жоўтыя сьлёзы – сьлёзы нашых балотаў, самыя шчырыя сьлёзы – твае: сьлёзы спазнаньня мужчыны, у іх – боль і радасьць, крык і шчасьце; мужчынам гэта ня дадзена, Бог абдзяліў іх шчасьцем, хоць ні Мазыр, ні Гомель, ні Гародня не былі б Мазыром, Гомелем, Гародняй бяз сьлёз, бяз поту, бяз пары, без дажджу, бяз рэкаў – бяз Прыпяці, бяз Сожа, бяз Нёману, без нябёсаў, бяз сьмеху і плачу, бяз стогну і крыку, бяз дзён бясконцых і ночы кароткай, бяз вуснаў гарачых і сьпіны халоднай, і мораў не было б, і горы зраўняліся б, і космас не маўчаў бы гэтак зацята, ніца, дакорліва, зайздросьліва – там ёсьць усё, там няма пакуль толькі нас, няма Прыпяці з Мазыром, Сожа з Гомелем, Нёмана з Гародняй, але мы туды пойдзем, мы пойдзем туды з апошняю сваёю сьлязою, там сустрэнуць нас першаю нашаю сьлязою, ад сьлязы да сьлязы – жыцьцё: ад кветкі да кветкі, ад ружы да ружы, ад сьпелага каласка да сіняга васілька... «Д’ябал» я ніколі ня бачыў Бога: можа быць, я адчуваў Ягоную прысутнасьць, можа быць, я... проста заўсёды верыў і веру, што Ён ёсьць, што Ён недзе побач і ад Яго нішто не схаваецца, але я ніколі Яго ня бачыў ні зьблізку, ні здалёку; я сумняваюся таксама, што той, чый дотык я адчуваў, калі быў Там, на небе, і быў Бог; я ня ведаю ўвогуле, хто то быў, але, аднак, хутчэй за ўсё то быў ня Бог, а нехта з маіх памерлых раней родных; пэўна, я быў яшчэ дужа малым, каб памятаць іх, каб пацікавіцца, хто побач, ды і на той момант мне гэта было не істотна, ня важна, бо я зьбіраўся застацца Там – жыць Там, а ня Тут… а цяпер – згадаць ці здагадацца не магу – хто ж быў поруч… але… ня Бог… дакладна – ня Бог; а вось д’ябла я аднойчы бачыў – і было тое ў Менску, на Камароўцы – на рынку: ён хадзіў між пакупнікоў па кілбасных радах, дакладней, і не хадзіў, а проста знаходзіўся там; я ня мог ня вылучыць яго ў натоўпе пасьля таго, як нашыя позіркі сустрэліся: гэта быў мужчына гадоў пад сорак ці лепш – за трыццаць, высокі – вышэй за ўсіх на рынку ледзь не на галаву – чаму я і ўбачыў яго здалёк, метраў за пяцьдзясят; апрануты ў звычайны гарнітур, бяз гальштука, бяз шапкі ці кепкі; такім чынам, позіркі нашыя сустрэліся, ён зірнуў мне ў вочы, нібыта і шукаў тут толькі іх, і пранізаў, працяў мяне холадам наскрозь – аж мароз па целе пайшоў, ажно я адчуў сябе голым на аперацыйным стале – і нібыта сказаў: я тут… нічога больш – і ўсьміхнуўся (мне хочацца сказаць цяпер – злавесна, але гэта ня так, не зусім праўда, было горш – няма словаў, каб перадаць сэнс той усьмешкі і яе зьмест…), усьміхнуўся сьцятымі вуснамі і нерухомымі вачыма (між намі было пяцьдзясят метраў, але бачыў я сярод процьмы людзей толькі яго – згадваю цяпер, і зноў пачынае балець галава, як тады, і зноў нечы позірк пачынае шныпарыць у мяне ўнутры, нібыта перабіраць: вось сэрца, вось лёгкія, а тут пячонка…) усьміхнуўся, нібыта сказаў: ну, ці пазнаў ты мяне? а ў маёй галаве адразу думка: д’ябал… гэта – д’ябал… што было ў тым позірку? – прысуд, прысуд на пакуты, на доўгія пакуты; зьдзек, зьдзек з майго няведаньня і неразуменьня, дзеля чаго і навошта я Тут, на гэтай зямлі; пагарда, пагарда да мяне з-за маёй цяперашняй драбнаты (я зразумеў — ён ведаў мяне і іншага)… ды яшчэ шмат чаго, але тое, што ён мяне вылучыў з натоўпу, тое, што ён мяне знайшоў у процьме людзей (а то былі часы – 90-я гады – калі палова Менску хадзіла на Камароўку, каб нешта таньней набыць, і зала кішэла людзьмі, як мурашкамі, як пчоламі ў вульлі, не – як мухамі на …) ужо гэта само па сабе ўзвышала мяне над астатнімі, але перад ім я пачуваў сябе… ды нікім я не пачуваўся, так нікім, нічога не адчуваў апроч нейкага жы­в­ёльнага жаху, быццам ён валодае такою сілаю і моцай, што можа нават позіркам сваім мяне зьнішчыць, але ня зробіць гэтага, зьлітуецца, бо бачыць, што я гэта зразумеў, і яму таго дастаткова; ён яшчэ раз пераможна зазірнуў у мяне, і твар ягоны адвярнуўся, а постаць зьлілася з іншымі; я апусьціў, нарэшце, вочы, а калі падняў іх – яго ўжо не было… некалькі дзён пасьля гэтага я хварэў – мне было холадна, мяне трэсла ліхаманка, і я ніяк ня мог сагрэцца; пра тую сустрэчу я ніколі нікому не расказваў; той… чалавек, пэўна, і цяпер недзе ходзіць сярод нас, ня ў Менску, дык у Хойніках, а можа, — у Нью Ёрку, Сант’яга ці Мяльбурне… ён жыве – я адчуваю гэта, дакладней, ён існуе, можа, і не на Зямлі ўжо, а недзе ў космасе, але ён ёсьць… я ведаю гэта... і для мяне ён – вечны… толькі я не хацеў бы болей з ім сустракацца… нават позіркам… «Мяжа» вочы асыпаюцца пад ногі, бы яблыкі ў позьнюю восень – кругла, гонка, балюча, ажно сабакі енчаць, пазіраючы то на поўню, то на сонца, якое ці то яшчэ не схавалася за вершаліны дрэваў, ці то толькі з-за іх выйшла; каму верыць: сонцу ці сабе, людзям ці яблыкам, сабакам ці вачам? пісьменьнік з Германіі крычыць: кожнаму сваё, а я згадваю Ніцшэ і Ротэрдам, Сьпінозу і Ніцу і думаю: усё адносна – адносна таго, што бачаць нашыя асыпана-рассыпаныя вочы, і разумее розум, усё ад-носна альбо аднос-на, і не інакш, і не іначай, бо тады каровы будуць пасьвіцца ў рацэ, а шчупакі паляваць у лесе на ваўкоў, ноч стане днём, бо месячык – сонцам, а жвавы верабейка – густою, зялёнаю травою на тым мейсцы, дзе карова пакінула свой каравай; і ня трэба згадваць пра кругазварот, пра надыход-узыход-сыход-захад, пра мяжу між сьвятлом і цемрай, якую ўвечары называюць вечарам, а раніцай – раніцаю, а ў адной краіне – таталітарызмам, аўтарытарызмам і надыходам тыраніі — надыходам ці сыходам? узыходам ці заходам? — спытаўся я ў цішыні – цішыня ў адказ ні слова, ні гуку, толькі палёт касы ды стогн скошанай травы, толькі палёт мяча ды стогн скошанага футбаліста, адзінаццаты нумар выконвае адзінаццацімятровы і сімвалічнасьць на гэтым заканчваецца, затое зьяўляецца інтрыга: каго хто ці хто каго? не люблю пытаньняў, якія нібыта пакідаюць права выбару, не даючы яго, заўсёды думаю: чаму “альбо-альбо”, а не “і-і” – так было б справядлівей для галодных і сытых, для прыхільнікаў і апазіцыі, для прысунутых і адсунутых, для цябе самога, які павінен вучыцца на чужых памылках і не крыўдаваць, калі забываеш свае, а яны — паўтараюцца з жахлівай пасьлядоўнасьцю, з якой можна нават вывесьці формулу: (an + an+1+an+2+an+3+an+4...) і г.д. пры ўмове, што адзін выпадак роўны аднаму выпадку і ён не паўтараецца толькі ў тым выпадку, калі выпадак гэты варты таго, каб не паўтарацца і застацца ў пераліку; і тады кіроўца, які на “Нісане” праскочыў на чырвонае сьвятло, толькі пасьміхнецца: пранесла, бо немагчыма затармазіць на дарозе, па якой толькі што прабегла вада з аднаго возера ў другое, больш папулярнае: думала – там норы глыбей, там бераг сытней, а аказалася, там торф па калена і стаіць у ім Дыяген, піць хоча і нагу выцягнуць ня можа, плача, кліча Шапенгаўэра з Кантам; яны прыбягаюць і бачаць: тая вада, што ўзбунтавала была і прасіла прытулку ў суседзяў, цяпер растварылася сярод іншых водаў і пакуль затаілася, абзвоньваючы хіба знаёмых, што засталіся пры ўладзе, і спадзеючыся, што яе тут ніхто ня ўбачыць і чапаць ня будзе «Ветэран» у яго было такое ж прозьвішча, як і ў мяне, але ён ня быў мне раднёю – нават далёкаю: пэўна, карані нашыя ўсё ж былі аднымі, але галіны настолькі адрасьлі ад стрыжня, што мае і ягоныя продкі ўжо не лічылі сябе роднымі, дык куды ўжо нам... зрэшты, хіба ўсе Кавалёвы, Кузьняцовы, Сьміты, што, няхай сабе і жывуць у адным мястэчку – родныя ў нейкім там сотым ці пяцісотым калене? ды настолькі ж яны родныя між сабою, наколькі родны ім я, наколькі агульнымі продкамі ў нас усіх былі Адам ды Ева… але я не пра тое; я пра культ вайны, партызаншчыны і ветэранаў у нашай – тады савецкай – школе, які пачынаўся ў першым класе і да дзясятага з аднаго каменьчыка – ператвараўся ў лавіну – па нарастаючай… вёска нашая хоць і была вялікая, аднак ветэранаў у ёй мелася мала, прычым большасьць з іх – простыя калгасьнікі – удзельнічаць у школьных мерапрыемствах адмаўляліся: от, маўляў, які з мяне расказчык, ды і няма калі – вясна… (восень, зіма) працы шмат, а вясновы дзень, як вядома, год корміць… і толькі адзін дзед, пра якога я і пачаў размову з прозьвішча, ніколі не адмаўляўся прыходзіць у школу… і расказваць пра вайну; я мала што памятаю з тых расповядаў, бо былі яны нейкімі кніжна-поснымі – ніякімі, памятаю толькі аграмадзіну гэтага чалавека, што ўз­вышаўся над нашымі партамі (быў ён і сапраўды высокім, а ў гадах – дык і мажным, пузатым), памятаю ягоны глыбокі, грудны – нутраны – голас, трошкі нібыта ў нос, які бывае ў людзей даўно сьляпых; так, ён быў сьляпым, і зрок страціў на вайне, што надавала яму яшчэ больш вагі, значнасьці, веры і… шкадобы, а гэта разам вылівалася ў гераізм ды самаахвярнасьць: вось, маўляў, дзеці, дзеля вашага шчасьлівага сёньня, дзеля радаснага і мірнага жыцьця, я і мае аднапалчане… і памятаю яшчэ ордэн Чырвонай Зоркі на правым лацкане пінжака – чырвоны на чорным, ды некалькі юбілейных медалёў на левым баку, што стукаліся між сабою, як кілішкі, і дзынкалі салютам у такт самым важным словам, калі правая ветэранская рука сьціскалася ў кулак і рухалася ўніз-уверх, быццам цьвікі, убіваючы ў нашыя галовы самыя важныя словы; памятаю таксама некалі чорны, пацерты, закапаны тлушчам, ільсьністы пінжак, надзеты на яго чужымі рукамі, пакамечаныя штаны, жоўтую кашулю, якая ўжо забылася, што была белай, зашпіленую да апошняга гузіка: чырвоная шыя пры самых важных словах так напіналася, што здавалася, верхні гузік зараз выстраліць... і, памятаю яшчэ, левую руку, якая таксама ўвесь час была неспакойнаю, нібыта ён падаў і яна шукала апору; так, з тых ягоных расповядаў я амаль нічога ня памятаю, затое запомніў, як рэагавала мая бабуля на паведамленьне, што да нас у клас сёньня зноў прыходзіў ветэран, і запомніў яе расповяд пра яго; бабуля рэдка злавала, была добраю, прыгожаю і ласкаваю, мяккаю – нават на дотык, а тут раптам напружвалася, як котка, і твар яе набрыньваў агідаю: “які ён ветэран, знайшлі ветэрана, ветэраны ў зямлі даўно, а гэты… сьмярдзюк, яшчэ і па школах ходзіць…”; мне чамусьці рабілася страшна, я згадваў аграмадзіну ветэрана і чуў ягоны пах і сапраўды – смуродны: пахнуў ён увесь, і найперш ягоны касьцюм, сваёю недагледжанаю, вечна халоднаю і сырою, пракіслаю хатаю… я не адважваўся пярэчыць бабулі, а яна замыкалася ў сабе, сыхо­дзіла некуды, нібыта знайшоўшы працу, і больш нічога не казала; і толькі калі ў трэцім класе мяне ў траўні прынялі ў піянеры – гальштук, як і ўсім, павязаў акурат той ветэран – і я радасны, і чырвоны ад гонару, бы той гальштук, прыбег дахаты, бабуля ня вытрымала, паса­дзіла мяне насупраць сябе і сказала: “ты ўжо не маленькі, слухай… і запамінай…” раблю цяпер, праз гады, свой запіс таго, што запомніў: Мікітавага Сьцяпанку з Мурзаўкі ў вёсцы не любілі — асабліва дзяўчаты, калі падрос і пачаў на гулі хадзіць; не таму не любілі, што непрыгожы быў, якраз не, бо былі значна горшыя за яго хлопцы, а таму, што ўсё неяк іншых падчапіць-падкалоць хацеў: пакрыўдзіць, прынізіць... цяпер думаю, можа, то ў яго такая самаабарона была, бо яго самога і прыніжаць ня трэба было – куды ўжо далей: бядней у вёсцы мо ніхто ня жыў, а яшчэ ад яго заўсёды пах непрыемны ішоў, ад усёй ягонай вопраткі, нейкі кіслы… і дзяўчаты нават побач з ім на лаўцы сядаць не хацелі, а ня тое што танцаваць ці дазволіць правесьці да хаты; калі яму адмовіла адна, потым другая, трэцяя, ён не замкнуўся, як звычайна бывае, а пачаў паводзіць сябе яшчэ больш нахабна, з большым выклікам: груба і разьвязна; лёс такіх хлопцаў у вёсцы быў прадвызначаны: альбо ў прымакі ў далёкае сяло, альбо заставацца бабылём тут; але скінуўся цар (бабуля так сказала – скінуўся), адышла суматоха, увабраліся ў сілу бальшавікі, і Сьцяпан зарыентаваўся і стаў ці ня пер­шым камсамольцам у вёсцы, ну, прынамсі, адным з першых: насіўся ўсё — то з выцьвілым чырвоным сьцягам, то са скруткам нейкіх брудных папераў у кішэні; я тады малая была і памятаю, што ў дзятвы зрабіўся ён вялікім аўтарытэтам, а старэйшыя дзяўчаты, якія памяталі яго ранейшага, толькі пасьмейваліся і да сябе не падпускалі, таму жонку ён сабе прывёз ад некуль з-за Хвойнага... але я не пра тое... нешта здалёку пачала… ну дык – пра галоўнае: той скрутак газетаў, папераў, што насіў з сабою Сьцяпан, ці ня ўвесь быў пра тое, што Бога няма, што папы падманваюць і дураць народ… царква ў нашай вёсцы была – драўляная, прыгожая, старая, але да­гледжаная, хоць бацюшка і ўцёк некалі, калі пачалася рэвалюцыя; стая­ла яна пасярод вёскі не замкнутая і ніхто яе не чапаў: бабулі толькі, часам, па нядзелях, самі зьбіраліся там, нешта сьпявалі, мы, дзеці, заходзілі туды, пры ўваходзе хрысьціліся, на калені падалі перад іканастасам – прыгожы быў… памятаю, Бог там такі строгі і добры, і ўсё, здаецца, у вочы табе глядзіць і пытаецца: ці ня грэшна жывеш… аж страшна робіцца, па-добраму страшна, а ня жудасна, і, здаецца, Бог прыўзьнятай рукою цябе перахрышчвае, бласлаўляе… але была царква тая мазалём для камсамольцаў: што ні размова – то зьнесьці яе, зьнішчыць бяльмо на воку перадавой савецкай вёскі, і ўсё часьцей ды часьцей; аднак да пары да часу чапаць не адважваліся, і толькі калі пачалі ства­раць калгас, ды і сабралі ўжо, камсамольская ячэйка вырашыла разбурыць царкву, а з бёрнаў яе намасьціць грэблю праз алёс, што адразаў вёску, можна сказаць, ад усяго сьвету – праз яго амаль ні ў восень, ні ў весну, ні ў мокрае лета пераехаць немагчыма было, каб у райцэнтр патрапіць; ламаць пачыналі – сьвята зрабілі, камсамольцы апрануліся ў лепшае, Сьцяпан выступаў, бабы плакалі, праклёны слалі, але камсамольцаў нішто не спыніла – праз тыдзень ад царквы толькі падмурак застаўся ды трэскі… казалі тады, што Сьцяпан, зрываючы са сьценаў іконы (бабуля казала – віконы), Маці Божай вочы выкалаў… абраз вынес і ўсім паказаў – во, бачыце – Бога няма… грэбля тая – мо зіму толькі і выстаяла, а вясною сплыла з паводкаю, як і не было яе… а Сьцяпан, як пачалася вайна, пайшоў на фронт і вярнуўся адразу пасьля вызваленьня, у 1943 годзе, – сьляпым, інвалідам; казалі, што і не ваяваў ён, у першым жа баі, першым жа снарадам, што ўзарваўся побач, асколкам, выбіла яму вочы, і толькі вочы – больш нішто не зачапіла… і адваяваўся “ветэран” «Кропкі» дзьве кропкі... адна большая, другая меншая... вочы ваўка, які дрэмле, які прачнуўся ўжо ад сьвятла, скіраванага на яго ліхтара, але ня можа яшчэ ўцяміць, што адбываецца, і чаму раптам сонца апусьцілася на зямлю і набліжаецца да яго... стрэл і боль... што было раней? стрэл ці боль? воўк адчуў спачатку боль, але чаму? выніку без прычыны не бывае... боль вынік стрэлу, але чаму ён раней?.. куля апярэдзіла гук? – гэта думаю я, гледзячы на ваўка, а воўк шчэрыцца, як на здымку, і сьліна з крывёю капае з пашчы, бы на замару­джаным відэа; ён яшчэ жывы, ён яшчэ страшны, але ўжо бездапаможны, вочы гараць злом, вочы кусаюць блізкіх ворагаў, вочы агрызаюцца, вочы ўцякаюць, ратуюцца ад людзей, што набліжаюцца з ліхтаром, але – цела ня слухаецца... сьляпучае сьвятло пранікае ў нутро, шныпарыць па страўніку, нырках, печані, сэрцы – як балюча-а-а! воўк спаў, навошта яго разбудзілі? няўжо толькі дзеля таго, каб ён заснуў навечна? кропкі патухаюць і робяцца роўнымі... воўк сьпіць... «Габрэй» што вайна будзе, ніхто не сумняваўся задоўга да самой вайны, а некаторыя казалі, што вайна ўжо ідзе ў Еўропе і неўзабаве яна проста перакінецца да нас: арміі дзеля таго і зьбіраюцца, каб ваяваць – сякера і вілы могуць стаць зброяй, а меч і куецца дзеля таго, каб быць ёю; сякерай, віламі можна абараніцца, а меч ад пачатку прызначаны для нападу, і калі нехта зрабіў яго і ўзяў у рукі, то ня спыніцца, пакуль ня страціць тыя самыя рукі альбо галаву; дык вось – вайна будзе, палезе немец на нас ці мы на немца – гэта ўжо хто каго перахітрыць і хто каго апярэдзіць, але кроў нявінных пальлецца ракою, і ня дай Бог не адаб’емся мы і немец да нас прыйдзе, што тады рабіць бедным габрэям, куды ўцякаць, бо сьвет чуткамі поўніцца: кажуць, Гітлер, хоць і сам па крыві ня немец, люта ненавідзіць габрэяў і аддаў загад зьнішчаць іх без разбору… чулі пра гэта і ў нашым мястэчку, але калі пачалася вайна, а пачалася яна, як звычайна бывае, раптоўна, разам з бальшавікамі-камуністамі ўцяклі на Усход толькі габрэі-камуністы, а ўсе астатнія, тыя, хто без пасадаў і званьняў, засталіся, з мейсца – з мястэчка, ня зрушылі: вырашылі перачакаць бяду дома, старыя казалі: не такія ўжо й страшныя немцы, бачылі мы іх у першую сусьветную, не чапалі яны габрэяў, страшней былі “нашыя” – ляхі ды хахлы… іншыя згадвалі падабенства моваў... а большасьць проста засталіся невядома на што спадзеючыся і ў што верачы… хутчэй – ні ў што, але куды ім было падзецца, дый ці ўцячэш ад лёсу… лёс – добрае слова, слаўнае, але прызначанае для мірнага часу, а на вайне лепей ня згадваць яго, бо тхне тады ад слова гэтага горам ды бядою, горкім дымам ды пякучым болем… аднак спадзяваньні спадзяваньнямі, лёс лёсам, а праз колькі тыдняў немцы (вядома, з дапамогай мясцовых “дабрадзеяў”) вылучылі ўсіх габрэяў у мястэчку і адсялілі на асобную вуліцу, якую пачалі зваць “гета”; што азначала тое слова – ніхто ня ведаў, але прыжылося яно адразу: “куды ты?” “да гета”, “адкуль ты?”, “ад гета”, і забылі ўжо, што тую вуліцу раней называлі “замосьцем”, бо была яна нібыта на водшыбе, за рэчкай; у гета сабралі габрэяў і з суседніх вёсак ды мястэчак; жылі яны там мірна, спакойна і нават нейк супакоіліся праз тыдзень-другі, забыліся і ня думалі пра тое, чым гэтае гета можа скончыцца для іх; немцы, здавалася, ня дужа ахоўвалі гета, адно загадалі ўсім жыхарам яго нашыць на верхняе адзеньне шасьцікутныя зоркі; па сваёй ахвоце трапіў у гета і адзін наш хлопец – Васіль Дзямідаў, чарнявы, гарбаносы можа, трошкі і падобны да габрэя, але – беларус, паляшук, а пайшоў ён туды, бо закаханы быў у суседскую дзяўчыну – Сарку, вірлавокую, танклявую, не па гадах прыгожую: праходзіла міма – і сэрца не аднаго мужчыны торгалася і ўсьлед ірвалася, каб хоць прыхінуцца да яе; ня дзіва, што Васіль за ёю пайшоў – каб побач быць, дапамагчы, калі што, а можа, і ўратаваць, бо ці не адзін ён у тым гета ня цешыў сябе надзеяю: а, можа, абыдзецца, а, можа, і не зачэпяць немцы… між тым, надзея гэтая раз-пораз гучала ў гутарках адселеных, а ў вачах была ўвесь час і тлуміла розум, і пелянала рукі; пакуль што, Васіль наладзіў сувязь са сваім аднакласьнікам Сідарам, які падумаў-падумаў ды і пайшоў у паліцаі; Сідар паведамляў Васілю ня толькі пра намеры немцаў, але і пра настрой, і з усяго выходзіла, што хутка зробяць яны “акцыю” па зьнішчэньні гета і яго насельнікаў; усе ведалі, што Васіль ніякі не габрэй, і бацькі яго ў вёсцы тут жывуць (яны таксама не пярэчылі сыну – пайшоў у гета, дык і няхай), бо ніхто ў мястэчку да прыходу немцаў нейк не надаваў асаблівае ўвагі таму, што сусед ягоны – габрэй, ведаць тое ведаў, але ня думаў ніколі: а чым ён горш за мяне? усе былі сваімі і за ўсіх перажывалі аднолькава, па-суседску, а таму і перасяленьне-адсяленьне тое – устрывожыла: ня проста так яно зробленае... чакай бяды… у той вечар, калі даведаўся ад Сідара, што ранейшыя размовы пра нянавісьць немцаў да габрэяў невыпадковыя, Васіль пайшоў да самага паважанага ў гета старога крамніка Саламона Шнэеравіча, каб параіц­ца, што рабіць; “уцякаць, кажаш, хлопча… а куды ўцякаць?.. далёка мы з дзецьмі ды старымі ўцячэм?.. уцякчы не ўцячэш, а раззлаваць немцаў можаш, і тады ўжо – не чакай паратунку, не чакай спагады… а так – можа, і перажывем як, можа, і не зачэпяць… была ў словах Саламона і праўда, і надзея: сапраўды: куды ім ісьці? ад чаго ўцякаць? ці ўцячэш ад лёсу? ці ўратуешся? але вырашылі яны сяму-таму падказаць, каб дзяцей сваіх пераправілі з гета да знаёмых ці блізкіх у мястэчка, каб перастрахаваліся і схавалі іх там, а Васіль пайшоў да бацькі Саркі, каб адпусьціў ён яе з ім, каб, калі не жаніцца да­зволіў, дык… што “дык” Васіль ня думаў, бо не было ў яго ў галаве ніякога іншага “дык”, як толькі быць з Саркаю разам… дзядька Рувім выслухаў яго і ўслых пачаў разважаць: што ж, Сарка не малая ўжо, хоць і ў дзеўках яшчэ не засядзелася, шаснаццаць ёй, але, як па-ранейшым часе, дык выдаваць можна, а як па савецкіх законах, дык рана... толькі дзе яны – тыя Саветы… хлопец ты добры, я ня супраць, але давай ня будзем сьпяшацца, пачакай колькі дзён… Васіль пярэчыць ня здолеў, не асьмеліўся, вырашыў: пачакаць дык пачакаць, і начаваць з гета пайшоў да бацькоў, каб і з імі перагаварыць… той асеньні ранак пачаўся зарана: былі яшчэ прыцемкі, сонца з-за ночных яшчэ хмараў ня вызірнула, як мястэчка прачнулася ад гвалту і крыку, што чуўся з Замосьця; ноччу немцы акружылі гета, а калі патроху пачало разьвідняць, сталі хадзіць па хатах ды выганяць з іх людзей; заплакалі сонныя дзеці, загаласілі жанчыны… людзей выводзілі на вуліцу і скіроўвалі да сярэдзіны яе, да былое крамы, дзе зьбіралі ў гурму… габрэі зьбіраліся і ішлі, і над усім гэтым панавала такая пакора, што ажно вусьцішна рабілася… Васіль здалёку ўбачыў танклявую постаць Саркі – яна трымалася нібыта трохі асобна, збоку, быццам чакала кагосьці, быццам спадзявалася на нешта, быццам каго выглядала… прынамсі, так падалося Васілю; “мяне чакае”, — падумаў ён і кінуўся да Замосьця; перабег лугавіну, і на ягоным шляху паўстаў з кустоў немец, з аўтаматам у двух руках, і гэтак двума рукамі і шкваркнуў яго ў грудзі, зьбіў з ног, Васіль падхапіўся на рукі, немец стаяў перад ім і нешта швергетаў па-свойму – пагрозна, наставіўшы рулю аўтамата да грудзей, і былі ў яго страшна валасатыя рукі, што тырчэлі з закасаных па локці рукавоў фрэнча; “я – габрэй, іх – яўрэй… іх – юдэ…”, – пачаў казаць Васіль, торкаючы ў сябе пальцам: “мне туды… мне з імі…” – ён падумаў, што габрэяў зараз пагоняць некуды на чыгуначную станцыю і павязуць мо ў Нямеччыну, яму хацелася быць побач з Саркай, каб бараніць яе, дапамагчы ёй – такой бездапаможнай, такой адзінокай, такой слабой… яму здавалася, што ён бачыць яе за сьпіной немца, і яна кліча яго… немец размахнуўся і гахнуў Васілю аўтаматам, як дубінкай, па галаве, у вісок… Васіль упаў без прытомнасьці, а немец вярнуўся ў кусты, з-за якіх, з Замосьця, ужо ішоў не напружаны гул чаканьня, а, здавалася, немы, жудасны крык… габрэяў сабралі і загадалі ісьці ў канец вёскі, да яру пры рэчцы; яшчэ ніхто ня думаў, што іх вядуць на расстрэл, на зьнішчэньне; ніхто не хацеў пра гэта думаць; яшчэ жыла надзея, што нават фашысты ня змогуць вось так проста, як жывёлу, расстраляць людзей… людзей! ні за што, ні ў чым не вінаватых… але калі прымусілі распранацца і скідваць адзежу ў гурбу, што расла на вачах, стогн пайшоў над натоўпам... іх паставілі ўздоўж краю яру ў адзін шэраг, а атрымалася мейсцамі ў два, а то і ў тры, бо дзеці туліліся да ног сваіх маці і стаялі паперадзе іх… зайгралі кулямёты сваю страшную музыку, дадаліся да іх аўтаматныя чэргі і пісталетныя стрэлы… дно яру пачало макрэць, кропелька крыві сарвалася і пацекла ўніз, сустрэлася з яшчэ адною кропляю, яшчэ, яшчэ… і вось крывавая ручаін­ка пачала прабівацца да безыменнай рачулкі… Васіль-“габрэй” гэтага ня чуў і ня бачыў, хоць глядзеў шырока расплюшчанымі вачыма ў неба… а ў вясковых хатах, забіўшыся пад ложкі, у самыя цёмныя куточкі, плакалі ўратаваныя Васілём габрэйскія дзеткі — цяпер ужо і яго з Сарай дзеткі… 2005