Архіў нумароў:

Дні шведскай літаратуры ў Беларусі

_____________________ Вершы Сольі Крапу, Іды Бёр’ель. Проза Сіллы Науман, Андэрса Будэгорда. Уступнае слова і пераклады са шведскай Дзьмітрыя Плакса . У тэкстах захаваныя асаблівасьці аўтарскай пунктуацыі.	Адзін мой ня вельмі дасьведчаны ў пытаньнях культуры знаёмы, заўсёды кажа, што Малевіча і ўвогуле сучаснае мастацтва не разумее, але з літаратураю ніякіх праблем ня мае. Бо тут усё лагічна – дзьве часткі і што не паэзія, дык тое, значыць, проза. Патрабаваць ад яго падобнага падзяленьня на фігуратыўнае і абстрактнае выяўленчае мастацтва я не магу, а вось што тычыцца літаратуры, дык ён, пэўна, мае рацыю. Шведская сучасная літаратура, на мой асабісты погляд, складаецца з дзьвюх вельмі нераўназначных частак – прозы і паэзіі. Справа ў тым, што шведская проза, (да якой мы, спадзяюся, яшчэ зьвернемся на старонках гэтага часопіса) нашмат менш цікавая, чым шведская паэзія. Дакладней кажучы, сярод шведскіх празаікаў вельмі мала творцаў, якія па-сапраўднаму шукаюць сваю асабістую мову, эксьперыментуюць са словам. Зразумела, сама прырода прозы менш удзячная дзеля эксьперыментаў – семантыка бярэ верх над бессэнсоўным «усяленскім» рытмам, якому адпавядае, ці, кажуць, павінна адпавядаць высокая паэзія… Але ўсё ж ткі ў вочы кідаецца непараўнальна меншая колькасьць цікавых празаікаў. У той час, як паэтаў шмат. Вельмі шмат. І яны зайшлі так далёка, што цягнуць на сабе эксьперыменты нават у той нявызначанай зоне паміж паэзіяй і прозай, якая падаецца мне найбольш актуальнай літаратурнай галіной на пачатку дваццаць першага стагоддзя. “Дзеяслоў” прапануе Вам сёньня знаёмства з малой часткай сучаснай шведскай паэзіі. Але нават гэтыя першыя «прысмакі» дадуць, спадзяюся, нейкае ўяўленьне пра шырыню паэтычнае плыні – ад складанай, але ў аснове сваёй традыцыйнай паэтыкі Крыстофера Леандоэра, да цалкам новай, непаўторнай мовы Ені Тунедаль. Чытайце, паважаныя сябры, і памятайце – тое, што не проза… ну, менавіта... Дзьмітры Плакс, перакладчык. Солья Крапу Пясок і друз Пясок і друз на падлозе ў зале чаканьня станцыі Пясок і друз там, дзе ўсё вясельле кінулася на жывот Так шмат пяску і друзу на падлозе у зале чаканьня станцыі яна ніколі ніколі ня бачыла раней I ніколі ў яе таксама шлюбнае сукенкі ніколі у яе раней не было Ніколі раней Таксама і так шмат было пяску і друзу і ён, той, што прыціскаў яе галаву яе шчаку да пяску і друзу і шлюбная сукенка, што ляжала на пяску і друзе у зале чаканьня станцыі дзе ўсё вясельле кінулася на жывот тое было I самалёты вылі Але страху ў яе не было – толькі сукенка якой яна ніколі раней ня мела ды шчака, прыціснутая да дошак ды ён, той, што рукою прытуляў яе галаву А самалёты вылі як яна чула і раней Не баялася, але баялася за сукенку Ды баялася за шчаку Бо жыцьцё не магло скончыцца цяпер але – пачацца I ён і яна былі апошняй парай Наіўна аптымістычная Я, пэўна, наіўна аптымістычная у маёй блузцы ў гарошак Я амаль ня чую рытмічнага перханьня часу – напамінальных, гулкіх крокаў Я раскідваю рукі, каб затрымаць падзеньне Няўтрымна, з захапленьнем абдымаю я імгненьне Водар яго неўміручасьці – Бальзам Я ўяўляю сабе пазачаснасьць бязважкую бяспечнасьць Я, пэўна, наіўна аптымістычая але я навучылася прымаць кожны дзень з лыжкаю мёду Тлумная туга Тлумная туга Недарэчнае жаданьне іншага Вартыя сьмеху летуценныя мары калі макароны прыліпаюць да падлогі пад кухонным сталом Халаджавы вечар і гэтае празрыстае паветра расхінулася ва ўсе бакі калі я па дарозе назад з пральні Я іду павольна раблю выгляд, што я на шпацыры Шмат Лічы, ня так ужо і мала выпала пабачыць і пражыць і перажыць Прайсьціся ўздоўж той ці іншай імжастай брукаванкі пакусаць пару пазногцяў спазьніцца на той ці іншы транспарт, а на некаторыя і пасьпець Давялося перажыць колькі сумных рэчаў і толькі потым зразумець як яны зьвязаныя між сабою расчараваньні таксама давялося перажываць і настрой трымаць на ўзроўні і калі сканчваліся фільтры для кававаркі даводзілася карыстацца гаспадарчай паперай Скрэбці ветравое шкло многімі марознымі ранкамі Сьціскаць зубы даводзілася I паказваць зубы не дастаткова часта Жыць і бачыць шмат чаго бачыць што праходзіла паўз многія магчымасьці губляць і многімі шанцамі карыстацца рэдка Шмат кашоў з мыцьцём атрымалася і цягаць даводзілася кіламетрамі хадзіць за рознымі рэчамі Шмат што было вялікім і велізарным і шмат што стала нікчэмным калі потым усё падсумоўваеш Гамбургеры есьці даводзілася і тое, як тонкі амлет пячэ язык, губы, глотку, паднябеньне у індыйскім рэстаране ў вялікім горадзе таксама вядома I розьніцу паміж імбірам ды хрэнам выпала зразумець нам I як часіны году зьмяняюцца хутчэй і хутчэй і прымаюць адна адну тое бачылі і калашыны, што зноў пашырэлі ужо які раз па ліку Зьбіралі вакол сябе рэчы Здаралася тое і калі не пераязджаць дастаткова часта яны ўсё яшчэ тут і ўкараняюцца побач з табою Забываліся на шматлікае і ахвотна тое што памятаеш – выбарка суб’ектыўная і спагадлівасьць маеш часьцей за ўсё да таго, што сам нарабіў Так, дастаткова шмат пабачылі I калі дарослыя людзі кажуць што нарадзіліся ў восемдзесят першым тады адчуваеш сябе пражыўшым Дастаткова Доўга Але паміраць ня хочацца Яшчэ не Яшчэ доўга не бо тое было б усё ж такі сумна і ніколі ж ня ведаеш ніколі ня ведаеш Можа ёсьць усё яшчэ рэчы у кішэнях куртак, што недзе на лецішчы: нейкая жуйка ці манетка а можа забыты ключык Падрыхтаваная Па ўсім бачна – восень і золата лісьця гніе Трэба падрыхтавацца да вільгаці да лісьцяў, што ляцяць гарызантальна ды паветра ў рэзкім руху і трэба хадзіць нахіленым уперад – утрымліваць цэнтр цяжару I трэба апрануць нешта адважнае і нешта працаёмістае трэба нацягнуць на ногі і ўсё гэта павінна быць ветраахоўным і мэтанакіраваным воданепрымальна рашучым і бліжэй да цела павінны быць натуральныя матэрыялы бо цяпер дайшло да справы Да справы Цяпер пачынаецца Сілла Науман Што ты бачыш цяпер – Што ты бачыш цяпер? Анна адварочваецца ад мяне ў бок барнай стойкі, дзе на вялікім тэлеэкране мільгацяць вечныя футбольныя матчы. Адзін з тых мужчынаў глядзіць на мяне. Мо, я ўжо бачыў яго тут? Можа ён стаіць тут кожны вечар? Шукае Анну вачыма, глядзіць на яе? Тэлевізар за ім выціскае наперад дыктарку са сьветлымі бліскучымі валасамі, у ярка-блакітнай блузцы, завушніцах таго ж колеру. Па-за ёй, на разбомбленай вуліцы гарыць машына. Камера ідзе па-над пяском, што зьліпся ад крыві, абгарэлымі рэшткамі абутку, сумак, адзеньня. – Прысядзьце пакуль і пачакайце, – кажа афіцыянт і прасьлізвае паўз мяне са сваім падносам. Я кручу галавой і іду да дзьвярэй. Краем вока бачу на тэлеэкране іншую вуліцу, іншыя апаленыя руіны, іншую кроў на пяску. Што ты бачыш цяпер? Анна праціскваецца наперад і выходзіць з кафэ на вуліцу раней за мяне – разам з тым мужчынам, што стаяў ля бару. Ягоная вялікая рука ляжыць на яе таліі. Я апускаю вочы, мне сорамна за мае страхі, жахлівыя ўяўленьні, за тое, што я заўсёды шукаю яе. Але куды б я ні глядзеў, яна цяпер сьпяшаецца. Блакітнага паліто яшчэ няма, яна апранае іншае, старое, карычневае, карацейшае. З-пад яго вытыркаецца яе напружаны блізьнятамі жывот. Яна ўжо ня можа зашпіліць гузікі, яе губы распухлыя ад цяжарнасьці. Я трымаю яе за руку, урэшце ўсе могуць бачыць, што яна мая, належыць мне, што яна не свабодная, не адкрытая. Гэтае слова не перастае мяне мучыць. Тое, як Паскаль яго сказаў, зьмест гэтага слова і разуменьне ім таго, што яна рабіла з позіркамі мужчынаў – каб я зразумеў дакладна, што ён мае на ўвазе – што дастаткова было проста паглядзець на яе, каб даведацца пра гэтую яе якасць. Няўжо ўсе мужчыны глядзяць на яе так? Што ты бачыш цяпер? Яна выбягае на вуліцу перада мной, нейкая машына тармозіць з віскам. Гук сірэнаў набліжаецца, пакрывае гуд трафіку, рэжа ў вушах, у канчатках нерваў. Я заходжу ў мясную краму, але не магу стаяць у чарзе і іду далей, у краму, што ў нашым раёне. Тут заўсёды пахне цьвільлю, можа з-за скрыні для бульбы, што стаіць то звонку, то ўнутры ў залежнасьці ад надвор’я. Скрыня накрытая запэцканай зямлёй мешкавінай, я не хачу дакранацца да яе, не хачу капацца ў бульбінах пад ёй. Што ў нас будзе на вечар? Кавалак мяса ўсё ляжыць на шляху думак, голад блакуе здольнасьць да мысленьня. Сірэны зрэшты змоўклі, можа «хуткая» пасьпела, а можа і не. Загадчык размаўляе з жанчынай перада мной, кажа, што ноччу будзе сьнег. З ягонага роту ідзе пара. Што ў нас будзе на вечар, што мы будзем есьці? Позірк паўзе па вітрыне. Голад мае смак металу. Побач з касай, у белай паперы, ляжыць кавалак груба памолатага сялянскага паштэту. На этыкетцы – чырвоныя літары, назва фірмы, якой я даўно ня бачыў. Жанчына перада мной купляе кавалак паштэту, потым кажа, што задаволеная і расплочваецца. Яна атрымлівае пакет з усім, што набыла і выходзіць. Яе сабака, здаецца, сьмярдзючы – поўсьць ажно чорная ад зімняй парыжскай шэра-чорнай брыдоты. У мяне ледзяныя ногі, я прашу вялікі кавалак паштэту, выбіраю колькі таматаў са скрыні, галоўку салаты, і кіло ігрушаў. Потым, перад тым, як заплаціць, прашу кавалак сыру, па бляшанцы алівак і карнішонаў. Гэта не абед, не сапраўдная ежа, але я зноў чую сірэны і не магу думаць пра іншае, можа «хуткая» ўсё ж пасьпела. Калі змаўкаюць сірэны – гэта кепскі знак, паўсюль у сьвеце. Адкуль ідзе гэты гук? Спадзяюся, ня з нашай вуліцы? Пачаўшы плаціць, я прыдумваю набыць яшчэ бляшанку сардзінаў, галоўку часнаку, трохі пятрушкі і пармезану – інгрэдыенты дзеля «путанэскі» – пасты распусьніц. Яе любяць усе. Я атрымліваю пакеты ў рукі і адразу адчуваю знаёмы цяжар чыстага бізнэсу любові. Таго, што кажа – пакінь і забяры сабе штодзённасьць. Пакінь ля дзьвярэй школы, у хімчыстцы, на пошце, у шаўца, у банку, каб потым прыйсьці назад і заплаціўшы, забраць і зьляпіць усе разрозьненыя і раскіданыя маленькія часткі той сістэмы, якую нават немагчыма вызначыць, сфармуляваць – дома. Дзень пры дні становіцца гэты цяжар самім жыцьцём, з ежай у цэнтры, вакол якога ўсё круціцца. Ежай, якую трэба апякаць так пільна – выбіраць, несьці дадому, раскладваць у старыя, шмат разоў скарыстаныя місы, пасудзіны ды рондалі, гатаваць, каштаваць. Здараецца – можа, калі я толькі прынёс і накрыў на стол і Анна каштуе, ці толькі нахіляецца над талерачкай, каб адчуць водар – раптам прыходзіць упэўненасьць у каханьні, прычына, рух, з якога ўсё зыходзіць. Раптам адчуваньне яе – тут. Цалкам – усё яе сьвятло, пачуцьцё яе руху ў пакоі, адчуваньне ад кароткіх перапынкаў яе дыханьня, калі прачынаешся ноччу, ад контура клуба пад яе коўдрай ад руху грудзей пад блакітным паліто... Яна купіла яго ў Капенгагене. Цяпер ужо даўно. Вузкая частка Вэстэрбругадэ, сьнег, прадаўшчыца з дрэннымі зубамі. Мы падзяляем усё гэта – вобразы, гісторыі, часткі сказаў, усьмешкі сяброў, рагі вуліц, мясьціны, пра якія мы гаварылі і тыя, што яшчэ нас чакаюць. Добра, я ў ім і пайду, – сказала яна і паклала грошы ў руку прадаўшчыцы. Калі мы выйшлі, я заўважыў, як палітовая воўна запаліла яе вочы блакітным. Гатэль быў побач. Яго назва і цяпер праяўляе адбітыя ў сьнезе тонкія чырвоныя неонавыя літары і нас – такіх жа блізкіх, як і далёкіх – Анну і мяне. Паміж намі ўсё звыклае і цёплае, але ўсё роўна зьбянтэжанае і нярвовае. Мы бачым адно аднаго і ведаем, што бачым, як ведаем і тое, што нічога ня ведаем. I так мінаюць дні, па большасьці напоўненыя чаканьнем – чаканьнем адно аднаго, чаканьнем вольнай хвіліны, чаканьнем наступнага году, чаканьнем дзяцей, грошай, а то і проста надыходзячага вечару. Чаканьне нібы ўмураванае, але яно хутка скончыцца і нават разуменьне гэтага ўмураванае ў самое чаканьне. Разуменьне, што чакаць няма чаго, што ёсьць толькі цяпер, цяпер, цяпер і цяпер. I ўсё роўна яна там, тая перапонка чаканьня паміж табою і мною – потым, потым мы зробім, ты і я, толькі ты і я. А па-за перапонкаю – усе часы, мінулыя дні, іншыя рагі вуліц, пакоі, сітуацыі. Яе язык механічна круціцца ў маім роце, я ўціскаюся ўнутр яе. Шыльда гатэлю кідае сьвятло на капенгагенскі сьнег. Тонкія неонавыя літары, чырвоныя. Старое карычневае паліто ў пакеце, у ейнай руцэ. Я так баюся быць пакінутым сам на сам з усім гэтым. Іда Бёр’ель Закон аб правах спажыўца: лірыка журы Уводныя вызначэньні 1а § Вызначаю – я. 1b § Legis virtus haec est: imperare, vetare, permittere, punier. Iс § Сіла закона наступная: загадваць, забараняць, дазваляць, штрафаваць. 2а § Закон аб правах спажыўца ў асноўным – прымусовы закон. 2b § Пад закон патрапляе купля рэчаў, якія прадавец здолее прадаць пакупніку ў абмен на яго капусту. Гэта добры закон. Узорны. Ён тычыцца нас, людзей. Ён тычыцца самога жыцьця. У гэтым параграфе пад прадаўцом разумеецца: фізічная ці юрыдычная асоба, што дзейнічае з мэтамі, якія маюць унутраную сувязь з уласнай прадпрымальніцкай дзейнасьцю і персанальным духоўным разьвіцьцём. Немагчыма быць кімсьці, хто нічога не прадае. Усе маюць нешта на продаж (глядзі ніжэй). пакупнік: фізічная, цалкам жывая асоба, якая ў першую чаргу дзейнічае з мэтамі, што сьлізгаюць у бок рэчаіснасьці праз няўпэўненасьць, якую не заўсёды магчыма зразумець. Адзін з эфектаў гэтай дзейнасьці ў тым, каб зрабіць рэчаіснасьць больш існай. Здаровай. Свойская жывёла ня ёсьць пакупніком. 4а § Закон тычыцца таксама ўяўленьня пра прадукт, які павінен быць выраблены, але яшчэ ня выраблены. У такім выпадку прадукт фігуруе ў якасьці выявы ў брашуры і мозгу пакупніка. У галаве прадаўца адлюстраваньне прадукту складаецца з грошай. Дакладна невядома, ці прадавец раней бачыў сваю маці там, дзе цяпер ён бачыць грошы. Выява, аднак, ніколі ня можа цалкам адпавядаць рэчаіснасьці. Выявы прэзентуюцца праз два вымярэньні. Рэчаіснасьць – праз тры. Выява можа быць існай, але – як выява. 4b § Так. Выява існуе як факт. Выява прадукту – існая. Мяккая цацка вырабленая не з алею ці пластыку. Яна ўяўленая з любоўю, як існуючая, у ёй – тлумнае жыцьцё. 4с § Большасьць ведае, прадавец здагадваецца таксама, што гэта канструкцыя, кшталту прыстаўкі для тэлегульняў, машыны для штучных хваляў, сэрца, што б’ецца. Было б падманам лічыць, што канструкцыя гэта падман. Кшталту дома, што ўяўляўся б нам выраслым з зямлі. Як быццам людзей у момант нараджэньня выносіла б хваляй на бераг. Выява трапляе на баланс пакупніка. Гэта павінна быць здарэньнем. 4d § Пакупнік ведае, што гэта паказуха, і гэта тое, да чаго ён імкнецца – не да таго, каб зрабіць жыцьцё больш існым, але да таго, каб зрабіць яго трохі меней існым. Мара. Фантастычнасьць. Ружы. 4е § Пакупнік не імкнецца да праўды, але хоча таго, што функцыянуе. Вышэйзгаданае ня дзейнічае ў адваротным выпадку. 4f § Прадаўцу цяжка ўявіць, што думае пакупнік. Выдача прадукту і прыманьне прадукту 8b § Прадукт лічыцца выдадзеным, калі ён знаходзіцца ў валоданьні пакупніка. Калі выдача адбываецца праз касу, трэба імкнуцца да таго, каб абодва бакі адначасова і з адкрытай душою трымалі прадукт да таго моманту, як прадавец адпусьціць прадукт; трэба зьвесьці да мінімуму плынь часу, калі прадукт павісае ў паветры на шляху ад свайго прадаўца да свайго пакупніка, каб такім чынам пазьбегнуць праблематыкі, якая паўстае, калі прадукт псуецца, працякае між пальцаў, зьбягае або іншым чынам зьнікае пасьля таго, як прадавец адпусьціў, перад тым, як пакупнік злавіў. Кошт 10а § У якой-небудзь частцы вытворчага ланцужку прадукт павінен каштаваць хаця б нешта. Ён ня можа нічога не каштаваць і ня можа мець бясконца вялікую цану. Прадавец павінен умець адказаць на пытаньні. Затрымка 18а § Хваравітая паняверка. 18b § Раптоўная галеча. 18с § Вокамгненная закаханасьць. Памылкі, што тычацца свабоды (сьцісла) 48 § Дух жыве ў целе. Дух прагне свайго. Прадавец: Ты мяне кахаеш? Пакупнік: Не нахабнічай. Правы і абавязкі пакупніка Пакупнік. Золатка! 86а § Пакупнік і яго цемразрок. Пакупнік: Я сказаў «так» цэламу, але «не» ў дэталях. Я хацеў купіць, але ня ведаў, што набываю. 87а § Як далёка пакупнік гатовы зайсьці? 87b § Пераканаць яго захацець павырываць зубы. Эмаль у роце, гэта ж агідна. Зубы вострыя: пакупнік можа пачаць кусаць сябе самога і параніць сябе. Пакупнік павінен быць абаронены, ад сябе самога таксама. 87с § Павырывай зубы і атрымай іх апраўленымі ў якасьці ўпрыгожаньня! Бясплатная карамелька ў кожную дзірку ад зуба! Падарожжа з Рышардам Капусьцінскім Калі я, пасьля шматлікіх тэлефонных размоваў, вымушаны быў у той аўторкавы вечар зразумець, што Рышард памёр, я раптам убачыў перад сабою наступную сцэну: У нядзелю, раніцай, у сакавіку, дзесьці ў раёне дня веснавога раўна­дзенства, тры гады таму. Мы едзем у старой машыне Рышарда. Накіроў­ваемся ў Анін, на паўднёвы ўсход ад Варшавы, у знакаміты, вялізны, высокі, гонкі лес – вельмі прыгожы запаведнік. Мы прыехалі на шпацыр, бо найлепшы спосаб весьці размову з Рышардам – у часе ягоных праменадаў. Мы ідзём пясчанай сьцяжынкай між дрэваў, або, хутчэй, – пад імі, таму што бярозы, сосны ды ліпы сапраўды вельмі высокія, трэба ўзьняць галаву, каб зірнуць на крону. Халаднавата, сьвежае паветра, цішыня. Раптам – зьмена дэкарацыяў, як у тэатры: немаведама адкуль наляцеў віхор, дрэвы нібы пусьціліся ў скокі, загойдаліся, пачалі гнуцца, нават ствалы дубоў нібыта заварушыліся. Гоман лесу ператварыўся ў грымоты, так што Рышарду давялося крычаць, калі ён зьвярнуўся да мяне: – Чуеш ты гэта, Андэрс, ведаеш, што гэта, ведаеш, што робіцца?! То дрэвы прачынаюцца пасьля зімы і хочуць скінуць здранцьвеньне, высмактаць пажыву з зямлі, каб лісьце прарэзалася й зазелянела, каб можна было ізноў аддацца сьвятлу, пачаць жыць наноў. Мы мусілі перарваць шпацыр і бегчы прэч, бо вецер пагражаў паваліць тыя высачэзныя ствалы проста на нас. Рышард Капусьцінскі рушыў заўжды наперад, падарожнічаў па сьвеце, кідаў цікаўныя позіркі ва ўсе бакі і тлумачыў тое, што бачыў, з дапамогай ведаў, шчырасьці і жвавай фантазіі. І яшчэ ён пісаў. Падарожнічаць ці пісаць, падарожнічаць і пісаць – вось вечная дылема, звычайна казаў ён. А падарожнічаць ён любіў адзін, часьцей за ўсё так і рабіў. Нас ён бярэ з сабою, калі мы чытаем яго кнігі. Але як праз нейкі цуд, а хутчэй проста дзякуючы волі Марыі Сёдэрберг і яе ўменьню ўгаворваць, я быў разам з Капусьцінскім у яго падарожжах. Двойчы. Чатыры дні ў чэрвені 1997-га ў Пінску, два дні ў сакавіку 2006-га ў Кіруне. Тады Рышард прыехаў у Стакгольм, каб удзельнічаць у трохдзённай прэзентацыі «Падарожжа з Герадотам». Ён зрабіў проста выбух у дзьвюх вялікіх кнігарнях, паставіў на вушы сталічны Дом культуры і да зьнямогі раздаваў інтэрв’ю. На нашае шчасьце, Марыя арганізавала паездку ў Кіруну, на уік-энд, з раніцы ў пятніцу, якраз пасьля апошняга журналіста. Яна неяк даведалася, што Рышард ніколі не бываў у скандынаўскім Запаляр’і, але хацеў бы. Кіруна – горад, пабудаваны вакол вялікай шахты, дзе здабываюць жалезную руду. Шахта цяпер на ўздыме, і гэта напаўняе горад жыцьцём і людзьмі з усяго сьвету. Адразу па прыезьдзе былы шахцёр Сьвен-Эрык Оя павёз нас на мікрааўтобусе з надпісам: ”Welcome to the Underworld!” па вуліцах (шахта – нібы вертыкальны горад) на 650 метраў уніз, на той узровень, дзе прымаюць гасьцей (найглыбейшы ўзровень шахты – 1 800 метраў). Там нам тры гадзіны распавядалі пра шахту. Цікаўнасьць Рышарда зьнішчыла ягоную стакгольмскую стомленасьць. Шахта закладзеная ў 1905-м, вакзальны гатэль (просты, нічога лішняга) пабудаваны тады ж. Там мы жылі, глядзелі, як саставы з жалезнай рудой (11 цягнікоў у суткі, 54 ваганеткі на цягнік, 2,5 тоны на ваганетку) цяжка рушаць у бок незамярзаючай гавані Нарвік у Нарвегіі. А палове на другую ночы горад уздрыгвае, чуваць глухі гул: раз на суткі ўсе падымаюцца з шахты, і там узрываюць пароду. Мы блукалі па горадзе, Рышард заўжды на крок паперадзе, поўны пытаньняў да кожнага стрэчнага. У незвычайнай царкве накшталт вялізнага саамскага чума мы раптам сустрэлі чатырох будаўнікоў арганаў з Барселоны. Яны жылі ў нашым гатэлі, а Рышард жа размаўляе па-іспанску... Ён паляцеў дамоў, у Варшаву, да Аліцыі больш-менш падмацаваны. Андэрс Будэгорд, Стакгольм, 21 красавіка 2007 Глядзіце, глядзіце! За дзень да нашага прыезду ў Пінск над Беларусьсю пранёсься цыклон ураганнай сілы: некалькі чалавек загінула, дрэвы паламала, як тыя запалкі. Наступным днём грымнуў чэмпіянат Еўропы па мотаболу. 1997 ­— Глядзіце, глядзіце, толькі жанчыны, бачыце, толькі жанчыны ідуць — на працу, па справах, практычна ніводнага мужчыны, – кажа Рышард. Мы сядзім на сонцы сьпякотным ранкам на бетоннай лавачцы паміж гатэ­лем “Прыпяць” і ракой Пінай. Жанчыны мінаюць нас цьвёрдым крокам, моцна трымаючы сумкі і пластыкавыя пакеты. Трохі ніжэй, уздоўж ракі, раскінуўся парк з высокімі экзатычнымі дрэвамі. У «Імперыі», кнізе пра распад Савецкага Саюзу, Рышард Капусьцінскі сканчвае разьдзел успамінаў пра вайну так: “Парк быў ціхі і бязьлюдны, мы падбеглі да каруселі і пачалі яе раскручваць. Вось яна ўжо з рыпеньнем круціцца. Я заскокваю на сядзеньне і прышпіляюся ланцужком. Арыён камандуе, ён крычыць, дае перцу, падганяе хлопцаў, якія нібыта галерныя рабы навальваюцца ажно на ўсе жылы – хутчэй, хутчэй, хутчэй! Арыён як у трансе, ён крычыць на ўсё горла, хлопчыкі таксама зрабіліся як апантаныя, карусель круціцца і круціцца, я адчуваю, як ледзяны вецер лупцуе мяне па твары, парывісты, усё мацнейшы вецер, на крылах якога я ўздымаюся ў паветра, нібы пілот, птушка, воблака”. Хлопчыкі тыя былі ў Пінску, на Палесьсі, дзе Рышард Капусьцінскі нарадзіўся ў 1932-м годзе. Пінск, які перад вайною належаў Польшчы, быў узяты савецкім войскам 17 верасьня 1939-га, у адпаведнасьці з пактам аб ненападзе паміж Савецкім Саюзам і гітлераўскай Германіяй. Менавіта тут Рышард Капусьцінскі ўпершыню стаў сьведкаю вайны і ўцёкаў: гвалт, пагроза, голад і холад, але і цяпло і чалавечнасьць – лейтматыў ягоных аповедаў з розных кантынентаў. Менавіта ў Пінску Рышард Капусьцінскі займеў тое асаблівае “пачуцьцё глебы”, якое, на маю думку, адрозьнівае і вылучае яго – гэта можа быць глеба Якуцка ў Сібіры, якая правальваецца і ператвараецца ў ліпучы бруд, калі мерзлата зьнікае з зямлі, або трава ў Гандурасе, дзе Рышард разам з нейкім салдатам паўзе, хаваючыся ад абстрэлу ў часе “футбольнай вайны”. І менавіта адсюль, з Пінску, тая карусель вышпурнула яго ў шырокі свет. Колькі гадоў таму фатограф Марыя Сёдэрберг пачула выступ Капусь­цінскага на кніжным кірмашы ў Гётэборгу. Яна чытала пра Пінск у «Імперыі», якую я пераклаў на шведскую. І яна вырашыла, што нам трэба ўтраіх паехаць у Пінск і зрабіць пра гэта рэпартаж. Дзякуючы яе непахіснай волі мы і правялі там некалькі дзён у чэрвені гэтага году. Працоўны кабінет Рышарда ў Варшаве займае цэлы паверх, гэта атэлье, майстэрня. Два пісьмовыя сталы загрувашчаныя найбольш тэрміновымі праектамі. Справа, на некалькіх паліцах і на лесьвіцы ўгару, да спальнага месца, ляжаць матэрыялы пра Пінск. Бо ў адзін цудоўны дзень пра Пінск зьявіцца кніга. Хто ж яшчэ яе напіша? – У той час на Палесьсі было так бедна, людзі ня мелі нажа, каб намазаць бутэрброд. Не было абутку. Тыя тры батальёны, што стаялі ў горадзе, хадзілі на імшу па чарзе – ботаў хапала толькі аднаму. Рышард нехлямяжа караскаецца па вузкіх хісткіх драбінах, здымае кнігі, мапы, дакументы, альбомы, канверты з фатаграфіямі... Мы гартаем, пераглядаем, асьцярожна разгортваем мапы. Палесьсе – найвялікшая балота ў Еўропе, 80 000 квадратных кіламетраў паміж рэкамі Буг і Дняпро. Галоўная артэрыя – Прыпяць. Пінск знаходзіцца на левым беразе ракі Піны, там, дзе яна ўпадае ў Прыпяць. Раней нізкі правы бераг бываў затоплены некалькі месяцаў штогод, як і шмат якія іншыя часткі Палесься. Пасьля вайны Сталін загадаў асушыць балоты, каб зрабіць на іх калгасныя палеткі. У 1986-м здарылася другая вялікая экалагічная катастрофа: заражэньне ад Чарнобылю, ніжэй па Прыпяці, там, дзе яна ўпадае ў Дняпро. Можна заўважыць, што Рышард перад паездкаю напружаны, хвалюецца. Ён кажа: – Усходняя частка Еўропы кепска вызначаная. На Захадзе ўсё мае дакладныя контуры, а тут усё больш размытае, плыннае, межы гуляюць туды-сюды. Людзі робяцца нацыяналістамі, бо не адчуваюць самаідэнтыфікацыі. Даўняя сяброўка, Рыта Маргуліна, больш не жыве ў Пінску – толькі што эмігравала ў Ізраіль. Яна была апошняй, хто мог распавесьці пра пінскіх габрэяў. У трыццатыя габрэі складалі тры чвэрці мясцовага насельніцтва. У вёсках Палесься яшчэ жыве стары народ. Большасьць адказвае на пытаньне “хто ты?” спрадвечным “тутэйшы”. Але ў Пінску амаль няма тых, хто жыў тут да вайны. У 1942-м эсэсаўцы расстралялі 30 000 габрэяў адразу за горадам, там, дзе потым зрабілі аэрадром. Людзі цяпер ня езьдзяць цягніком з Варшавы ня тое што ў Пінск – нават у Брэст. У Варшаве і білетаў такіх няма. Таму мы едзем у памежны польскі горад Тэрэспаль, каб там перасесьці на “гандлёва-кантрабандысцкую” электрычку праз Буг. Не па-хрысьціянску рана мы стаім на Цэнтральным вакзале Варшавы – простакутным сімвале дэпрэсіі. Рышард нецярпліва ходзіць туды-сюды, ён падарожнічае заўсёды на крок паперадзе іншых. І ён ведае – калі маеш білет без плацкарты, трэба глядзець пільна. Так што калі Марыя адыходзіць прайсьціся, якраз калі цягнік ужо падыходзіць да платформы, Рышард пачынае хвалявацца: “Ну дзе яна? Дзе яна?” Мы займаем месцы, і вочы Рышарда загараюцца, робячыся нашымі падарожнымі маякамі. Мы бачым гіганцкі рынак на варшаўскім Стадыёне – водападзел паміж Усходам і Захадам. На Усходняй станцыі цягнік стаіць 45 хвілінаў: чакае, пакуль сядуць мяшочнікі – гандляры з агромністымі клятчастымі торбамі. – Адна з асноўных вынаходак, якія зьмяняюць жыцьцё ў постсавецкім сьвеце, – кажа Рышард. – Гэтыя торбы лёгкія, непрамакальныя, трывалыя і маюць кубічную форму, так што можна іх напакаваць да апошняга кутка. Пэўна, гэта з-за іх скасавалі прамы цягнік да Брэсту – здагадваемся мы, – бо псуюцца вагоны. Праз вакно цягніка мы бачым сьпякотнае, з тлустым бляскам лета. Рышард адмаўляецца марнаваць час на праблемы надзённай палітыкі, на правых і левых, тым больш што сьвет сёньня надзвычай стабільны. Трэба сядзець і пісаць. А падарожнічаць? – Джозеф Конрад падарожнічаў, пакуль яму ня споўнілася 42, потым ён зачыніўся і пісаў. Гэта сапраўдная супярэчнасьць у жыцьці, вялікая дылема: быць качэўнікам ці аселым? Качэўнік, відавочна, у фаворы, ён служыць прыкладам, але ён няздольны будаваць культуру, ствараць: – Падарожжа несумяшчальнае з пісаньнем, творчасьцю, – кажа Рышард і цытуе Паскаля: «Усе няшчасьці чалавека – ад таго, што ён ня можа ўседзець у сваім пакоі». Разам з тым рэпарцёр Капусьцінскі патрабуе ад сябе самога быць сьведкам таго, пра што піша. І цяпер мы трасемся ў цягніку Варшава-Седльцэ-Лукаў-Мендзыжац Падляска-Бяла Падляска-Тэрэспаль. У сваіх падарожжах Рышард есьць і п’е як мага меней. Часта ж нічога і няма. У апошнім падарожжы па Заходняй Афрыцы ён схуднеў на адзінаццаць кілаграмаў. Але гэтым разам мы ўсе маем бутэрброды, прыгатаваныя Аліцыяй. Ужо ў Тэрэспалі пачынаецца дарожная гарачка. Цяпер трэба быць падрыхтаваным да любых неспадзяванак. Згодна з раскладам, часу ў нас яшчэ шмат, але лепш усё ж адразу прабегчы ўверх і ўніз па лесьвіцах да наступнага пуці. Бо ніколі ня ведаеш. Рышард падыходзіць да некалькіх чалавек запар ды распытваецца, энергічна, уважліва. Так і ёсьць – цягнік адыходзіць у 10.45 замест 11.15. Цягнік бітма набіты, тут брудна, потна, цесна. Акрамя нас – толькі два замежнікі... Зьбіраюць пашпарты. Цягнік хутка пераязджае на другі бок, у Брэст, у Беларусь. Адкрываю рот: ну і вакзал! Раскошны палац, пабудаваны Сталіным як трыумфальная брама на ўезьдзе ў савецкую імперыю. Тут спыняюцца ўсе цягнікі без выключэньня, бо тут зьмяняецца каляіна. Калі Рышард быў тут мінулым разам, вакзал быў у заняпадзе. Цяпер будынак зьзяе, як і належыць гэткаму манументу. – Жахлівая станцыя, – кажа Рышард. – Глядзіце, глядзіце, вунь усе тыя салдаты, паліцэйскія. Раней яны стаялі ды настаўлялі на цябе зара­джаную зброю. Нас зганяюць на перон – маленькую групу замежнікаў у чаканьні пашпартоў. Рышард тлумачыць: цяпер яны займаюцца тым, што перапісваюць усе зьвесткі, усе штампы. Гэта займае час. Ну, хай займае. Мы сьмяемся сьмехам вісельніка. Рышард нагадвае нам пра “фактар Калымы” – своеасаблівы аптымізм, грунтаваны на найглыбейшым песімізме. ГУЛАГ быў зямным пеклам, так што ўсё, што лепшае за яго, трэба прымаць з асалодаю. Калыма – пункт адліку, які нагадвае, што можа быць і горш. Я хачу прайсьціся і разгледзецца навокал. Рышард: — Асьцярожна, яны цябе прыстрэляць умомант! – Зноў сьмех, але гэтым разам ён трошкі захрасае ў горле, бо тое “раней” было нядаўна, а можа, зноў хутка будзе... Беларусь крыху нагадвае жывы музей Савецкага Саюзу. — Глядзіце, глядзіце, адзін салдат стаіць у галаве цягніка, другі – у хвасьце. Яны трымаюць кантакт увесь час, кантралююць цягнік, не спускаючы адзін аднаго з вока. – Мытнікі і паліцэйскія ідуць праз пустыя вагоны, шукаюць кантрабанду. Гэта для адводу вачэй, усё ўжо дамоўлена і аплочана. Людскі натоўп цісьне на кратаваную браму. Гэта тыя, хто чакае, калі электрычка пойдзе назад, у Польшчу. — Глядзіце, глядзіце яны іх выпускаюць! – Усе бягуць цераз перон, кідаюцца ў дзьверы вагонаў, хто-ніхто нават прасьлізгвае ў вокны. — Глядзіце, глядзіце – амаль выключна жанчыны! – Хто яны такія? Прастытуткі, гандляркі? Відаць, як у цягніку людзі пачынаюць распранацца. Што гэта такое? Тлумачэньне мы атрымаем, калі паедзем той самай дарогай дадому. Разгублена і зьдзіўлена будзем мы назіраць тады, як суседзі па вагоне распранаюцца да пояса, кладуць пластыкавыя пакеты, напоўненыя чыстым сьпіртам, радком на сядзеньне, зьвязваюць іх моцным скотчам і прымацоў­ваюць да цела. Не, мы не паедзем з Брэста ў Пінск цягніком. Рышард ня раіць. Год таму ён ехаў па гэтым маршруце ў адваротны бок, і то быў жах. Мы бярэм першае-лепшае нелегальнае таксі – ёмісты і бліскучы «Фальксваген» – за доларавую стаўку, спрытна зьніжаную Рышардам. Кіроўца – прыгожы рускі, палкоўнік на пенсіі. Мы едзем і едзем па бязьмежнай раўніне, відаць далягляд, быццам на моры. – А яны яшчэ кажуць, што сьвет перанаселены, – заўважае Рышард. Спакойны, ціхі краявід, нешматлікія буслы блукаюць па палетках, пасьвяцца чароды кароў. І чорныя птушкі махаюць крыльлем. Крумкачы? Час ад часу – муж з жонкаю кідаюць сена, матацыкл з каляскай стаіць на ўзбочыне, жанчына ў хустцы. Марыя загадзя забраніравала для нас пакоі ў гатэлі “Прыпяць”. Перад вайной у горадзе было трынаццаць гатэляў і пяць пансіянатаў. Цяпер – адзін постсавецкі гатэль і адзін прыватны. Постсавецкі гатэль “Прыпяць” пабудаваны адносна нядаўна – да чэмпіянату Еўропы па мотаболе. Будынак у савецка-мадэрнісцкім стылі стаіць ля ракі, але пабудаваны так спрытна, што ракі не відаць з ніводнага вакна. Можа, будаўнікі перавярнулі архітэктурны план на левы бок? Рышард кажа, што гэта стандартны савецкі гатэль, з тым жа посьпехам ён мог быць пабудаваны ў Алма-Аце, Омску або Мурманску. Рэцэпцыя з неверагодна гіганцкімі фатэлямі. Тут жа – чучала аленя... Спачатку нам даюць нумары на пятым паверсе. Дзіўна – лічыць Марыя, якая ўжо была тут, – замежнікам дазваляецца жыць толькі на чацьвёртым. Усё слушна, вось прыйшла яна, “старэйшы адміністратар”, і мы павінны перабірацца. Тэлефон толькі ў Рышардавым пакоі. У тэлевізары дзьве праграмы – Масква і Менск. Няма нават, хоць і зразумела чаму, мясцовага прыватнага каналу “Варяг”, які ласкава запрасіў нас сюды, бо для візы патрэбнае запрашэньне. Мы ідзём у новапабудаваны банк, каб абмяняць нашыя грошы на беларускія рублі. “Белкомбанк” – выразны прыклад неакапіталістычных мараў, якія панавалі пару гадоў таму. Кажуць, будынак атрымаў архітэктурны прыз за свой парадыйны япі-стыль з андалузскімі гаўбцамі па перыметры ўнутранага дворыка. У прыгожых маладых касірак у касах няма дастаткова грошай. Але нават тое, што мы атрымалі – тоўстыя стосы рублёў – не зьмяшчаецца ў сумцы Марыі. Калі мы заходзім у банк наступным разам, Марыя пачынае фатаграфаваць. Непрыкметны чалавек з пісталетам падыходзіць да яе і спыняе. Мы выходзім у горад з такім жа пачуцьцём радаснага чаканьня, як і Рышард. Ідзём па вуліцы Леніна (былая Касьцюшкі). Побач з гатэлем – палац Бутрымовіча, пабудаваны для польскага сенатара ў 18-м стагоддзі, потым падворак біскупа, цяпер на рамонце. Калісь перад палацам быў парк, які цягнуўся, зелянеючы, да самай ракі. Цяпер персьпектыву перакрываюць заднія двары ды іншыя нязграбнасьці. Рышард спыняецца ля белага дому з закругленым рогам. Дзіўная прыбудова – бункер, пабудаваны гестапа, які так ніхто і не прыняў. Тут быў лепшы рэстаран і кандытарская ў горадзе – “Грэгаровіч”. Туды мама Рышарда хадзіла з дзецьмі есьці марожанае: – “Калі ты будзеш добрым хлопчыкам”, а я ім і быў, – кажа Рышард. – Заўжды? – Заўжды. Мы заходзім у памяшканьне. Цяпер тут акуратная крама – ежа, алкаголь, рэчы. Рышард жвава разглядаецца ва ўсе бакі, шырока ўсьміхаецца і пачынае размову з прадаўшчыцай: «Девочка...» Яму адказваюць усьмешкай на ўсьмешку. Рышарду падабаецца шопінг, гэта мы ўжо зразумелі. Наступная крама – канцтавары, шмат старамодных рэчаў. Рышард кажа “Девочка...” і пачынае пытацца наконт таго, што яму трэба. Выходзіць ён задаволены, несучы стос кардонных папак – “такія танныя”. Наступны прыпынак на тым жа баку вуліцы Леніна – абнесены мурам каталіцкі сабор, былая францысканская царква 14-га стагоддзя. Там ідуць імшы, але трэба рамантаваць дах, што і робіцца пад кіраўніцтвам польскага інжынера, паводле замовы біскупа (цяпер кардынала) Сьвёнтэка. Маленькі польскі – каталіцкі – асяродак у Пінску папаўняецца прыезджымі літоўцамі і палякамі. Мы шукаем інжынера, ідзём за рашучай манашкай Сільвіяй у вялікі кляштарны будынак, дзе за савецкім часам была афіцэрская сталовая. І, вядома, фатограф Марыя тут жа павінна ўскараскацца на дах... Паблізу – школа, куды Рышард хадзіў увосень 1939-га году. Тая школа, дзе вучням давялося вучыць рускі алфавіт, пачынаючы з літары “С”, як у слове “Сталін”. Тая самая школа, дзе былі чуваць гарматныя залпы, калі бальшавікі абстрэльвалі вежы вялікай езуіцкай царквы, што ля плошчы Трэцяга траўня – разбуралі. Шмат гадоў тут быў міліцэйскі пастарунак, але цяпер выглядае, што гэта зноўку школа: колькі хлопчыкаў ганяюць мяч. Дзьве сур’ёзныя дзяўчынкі сядзяць ля мальбертаў і малююць старую драўляную стайню. Рышард, не вагаючыся, падыходзіць і загаворвае з адной з іх, вучаніцай гарадской мастацкай гімназіі. Яе завуць Аксана Навалоцкая, ёй 19 гадоў. Цяпер мы за мостам, на месцы, дзе перад вайной – калі яшчэ бераг ня быў асушаны і часамі яго цалкам залівала вада – быў вялікі рачны рынак. Сюды прыплывалі на вузкіх пласкадонках сяляне, каб прадаць рыбу, мёд, скуру, дровы... Нічога з таго не засталося. Наверсе – былы езуіцкі кляштар, які нават і без узарванай царквы дамінуе над прырэчным ландшафтам. Усё гэта было пабудавана ў 1631-м годзе Альбрыхтам Станіславам Радзівілам, канцлерам Літвы, каб стварыць тут фарпост каталіцызму, бастыён на мяжы з Усходам. Кляштарны будынак толькі што ператварылі ў гарадскі музей і рыхтуюць там адкрыцьцё этнаграфічнай выставы пра палескую вёску. Выставу падрыхтавалі Анна Энгелькінг з Варшавы і Вольга Лабачэўская з Менску: чорна-белыя здымкі трыццатых гадоў і сучасныя каляровыя. Выстава нечакана аказалася палітычна некарэктнай для беларускіх уладаў: новыя фота былі надта падобныя да старых – нібыта з трыццатых гадоў нічога не зьмянілася! Першы паказ адбыўся ў Брэсьце, але ўжо ў наступным горадзе сучасныя фота адцэнзуравалі. А тут, у Пінску, амаль усе новыя здымкі ўвогуле арыштавалі! Анна, аднак, думае ўсё адно зрабіць вернісаж. Цяпер яна хоча, каб Рышард таксама прысутнічаў. Наступнага дня праводзіцца першы семінар. Мы сядзім на заднім радзе і адчуваем сябе парушальнікамі спакою: уся гэтая ідэалагічная жуйка – нібыта з мінуўшчыны, няўжо нічога не зьмянілася? Афіцыйна мы не запрошаныя, але Рышарда Капусцінскага ўсё роўна выклікаюць, каб ён сказаў пару словаў. Ён жа адзіны сусьветна вядомы “сын гораду”. (“Не-е-е-е”.) Не, Рышард ня хоча, але разумее, што павінен, вымушаны. Ён уключае шырокую ўсьмешку, выходзіць наперад, напружана ўглядаецца ў публіку і кажа: – Я прывязаны да Пінска... прыехаць сюды – моцнае перажываньне... мая бабуля ляжыць пахаваная на тутэйшых могілках. У маіх падарожжах па сьвеце я часта сустракаю людзей з Пінску, з Палесься. Я вельмі жадаю, каб яны маглі цяпер вярнуцца і наведаць мясьціны, адкуль паходзяць. Рышард дадае, што хоча напісаць кнігу пра Пінск. У букіністычнай краме ў Варшаве ведаюць пра гэта і адкладаюць для яго кнігі, людзі дасылаюць дакументы. – Паміж Пінскам, Палесьсем і астатнім сьветам існуе сувязь, – сканчае Рышард свой выступ. На былой Балотнай, цяпер Суворава, 43, стаіць Дом Капусьцінскага. Ці стаяў? Тут Рышард нарадзіўся і пражыў некалькі гадоў са сваёй сям’ёю. Цяпер гэты дом зьбіраюцца зносіць. Маленькая гарадская польская суполка хацела захаваць будынак з сімвалічных меркаваньняў. Нават цэнтральныя ўлады ў Менску хацелі захаваць дом як цікавы культурна-гістарычны аб’ект. Але з сваіх уласных сімвалічных прычынаў гарадскія ўлады вырашылі, што дом павінен зьнікнуць: польскім сьлядам тут ня месца. Дом Капусьцінскага пакінулі ў заняпадзе, цяпер там жыве толькі пара катоў. Руіна стаіць на рагу вуліц з ажыўленым рухам – машыны, аўтобусы, маса народу ідзе ва ўсе бакі. Адна жанчына, мінаючы нас, зьвяртаецца гучна: – На што вы тут вылупіліся? – Я тут нарадзіўся, – адказвае Рышард. Бацькі Рышарда – Юзаф і Марыя – былі простымі працоўнымі людзьмі, каталікамі. Новай польскай дзяржаве былі патрэбныя настаўнікі для ўсходніх тэрыторыяў, дзе палякі былі меншасьцю. Гэта была амаль што ссылка, або – нейкае місіянерства. Марыя працавала настаўніцай малодшых класаў у адной з вёсак, Юзаф быў настаўнікам ручной працы. – Мой бацька працаваў настаўнікам 47 гадоў і ніколі, аніводнага разу, не спазьніўся на ўрок, – кажа Рышард, які таксама ніколі не спазьняецца. Матуліна маці памерла маладою, а бацьку паралізавала пасьля кровазьліцьця. У іх было чацьвёра дзяцей: двое сыноў і дзьве дачкі. Цётка Аленка была чорнавалосая, прыгожая і няшчасная. 30 жніўня 1939-га году яна пабралася шлюбам з лейтэнантам, якога адразу мабілізавалі на заходні фронт. Не было нават шлюбнай ночы, ён загінуў, верагодна, у першай жа атацы. У Варшаве, ужо калі вайна падыходзіла да канца, Аленка выйшла замуж за байца супраціву. Праз два тыдні шлюбу ён загінуў у Варшаўскім паўстаньні. Але з ім Аленка пасьпела займець сына. Дзядзька Юзаф быў чалавек вялізны і добрасардэчны. Ён быў палясоўшчыкам і з цягам часу трапіў у Сілезію. Дзядзька Юзаф піў: ля яго ложку заўжды стаяла вялікая шклянка, напоўненая гарэлкай, і штораніцы Юзаф выпіваў гэтую шклянку – гэта было першае, што ён рабіў. Выпіць ён мог колькі заўгодна. Аднойчы, калі Рышард гасьцяваў у дзядзькі, ён паспрабаваў памерацца з ім – ледзь не памёр. Малодшы дзядзька Эдвард быў жанаты і працаваў на пошце ў Тарнаве. Адзіным яго захапленьнем былі салаўі, якіх ён гадаваў проста ў хаце. Браты сустракаліся вельмі рэдка, і вось аднаго разу Юзаф прыехаў адведаць малодшага брата і сеў з ім выпіць, на сваіх умовах і па сваіх мерках. Браты напіліся ўшчэнт. Эдвард, хістаючыся, дайшоў да свайго дому, адчыніў дзьверы і паваліўся на падлогу нежывы. Усе салаўі, якія былі засьпявалі гаспадару вітальны сьпеў, змоўклі разам, як ад удару. Старэйшы брат Юзаф вінаваціў у здарэньні сябе, перажываў вельмі цяжка, хутка асьлеп і памёр. Яго сын Кшыштаф, які быў сьвятаром, а цяпер працуе місіянерам дзесьці ў раёне возера Ціцікака, справіў па бацьку нечувана пышныя памінкі... Усё гэта Рышард расказвае нам адным вечарам у гатэлі. Працягвае аповед успамінам пра пачатак вайны. Сярод “практыкаваньняў для памяці” ў ягонай кнізе “Буш па-польску” ёсьць і такое: “...Я іду побач з сястрой ля возу, ля простых калёсаў, нагружаных сенам. Наверсе, на сене, засланым ільняной посьцілкай, ляжыць дзядуля. Ён ляжыць і ня можа зварухнуцца, бо ён паралізаваны. Калі пачынаецца бамбёжка, увесь натоўп, які толькі што цярпліва цягнуўся па дарозе, у паніцы кідаецца на зямлю, шукае абароны ў раўчуках, хаваецца ў хмызьняку, выцягваецца ў струну ў бульбоўніку. На пустым, пакінутым гасьцінцы стаіць толькі воз з сенам, на якім ляжыць мой дзядуля. Ён бачыць самалёты, якія ляцяць на яго, ён бачыць, як яны раптам даюць нырца, цэлячыся ў пакінутыя на дарозе калёсы, ён бачыць агонь з кулямётаў, ён чуе выцьцё баявых машынаў, якія пралятаюць на брыючым палёце над яго галавой. Калі яны зьнікаюць, мы бяжым да калёсаў і маці выцірае пот з дзядулевага лба...” Трэба наведаць магілу бабулі. Пінск мог бы быць раскошным горадам, рогам дастатку. Тут яшчэ ёсьць старыя драўляныя дамкі, якія стаяць на лапіках сваёй зямлі і патанаюць у пышнай зеляніне. Былая Гродская, цяпер Камсамольская, па-ранейшаму не асфальтаваная. Лужыны блішчаць. Тут у гародах усё расьце, аж трашчыць. Садавіна і ягады, гародніна і бульба, бульба... Рышард кажа, што падобныя дзяляначкі можна ўбачыць паўсюль у сьвеце, напрыклад, у Кампале ва Угандзе – паўсюль людзі гадуюць сваё, на злосьць плана­вікам. Раскоша, але чагосьці не хапае: дзе ружы, наготкі, настуркі? Рышард тлумачыць: – Людзям тут не дазвалялі гадаваць кветкі, гэта лічылася некарысным, бо зямля прызначалася для бульбы ды морквы. І людзі кінулі кветкі, адвыклі ад іх. Нам трэба на могілкі, але нідзе на рагу вуліц ня можам мы знайсьці аніводнай бабулькі, якая б прадавала выгадаваны сваімі рукамі пахучы гарошак. Таксі вязе нас на вялікі базар. Там – адзіны прылавак з кветкамі. Рышард купляе доўгія ружы па цане амаль долар за штуку. Могілкі на ўскраіне Пінску доўга былі прытулкам для наркагандляроў, п’яніцаў ды распусьніц. Цяпер, па ініцыятыве царквы, тут прыбралі, польская суполка падтрымлівае чысьціню і сочыць за парадкам. Па адзін бок ад галоўнай алеі ляжаць праваслаўныя, па другі – каталікі (палякі), а таксама габрэі (шасьціканцовыя зоркі) ды савецкія (пяціканцовыя). Рышард, як сабака-выведнік, вышуквае патрэбную магільную пліту, раскідаючы па дарозе ў бакі гальлё, якое нападала на магілы пасьля буры. На пліце выбіта: Марыя Бобка, народжаная Шламэк, нарадзілася ў Кракаве, памерла ў Пінску ў 1928-м годзе ва ўзросьце 38 гадоў. Мы ідзём да моста цераз Піну. Гэта адзіны мост у горадзе, тут Рышард Капусьцінскі бачыў савецкіх матросаў, калі вярнуўся з сям’ёю з летніх вакацыяў на пачатку вайны ў 39-м. Матросы, маракі, тут, на сушы? Як так? Гэта быў савецкі флот, які прыйшоў сюды з Чорнага мора, патапіў польскія кананеркі і забіў польскіх маракоў. То бок Пінск атрымаў сваю назву ад ракі Піны – прытоку Прыпяці, якая ў сваю чаргу – прыток Дняпра, што ўпадае ў Чорнае мора. З другога боку Піна зьвязаная праз канал з Бугам, а потым з Віслай, якая ўпадае ў Балтыйскае мора. Палескі Пінск насамрэч быў у міжваенны час значнай флоцкай базай, тут былі порт і верф. Мы выходзім на мост, Марыя хоча здымаць, надвор’е трохі дажджліва-шэрае, прыгожае. Вялікія паромы траляць дно, спрабуюць зрабіць раку прыдатнай для суднаходства, цяпер рух на рацэ мінімальны. Мост выглядае часовай пабудовай, ён трасецца ад любога транспарту, нават ад каня з возам, што зараз нясьпешна трусіць праз яго. Рышард кажа: – Коней тут дзесяць гадоў таму не было, толькі трактары. Цяпер коні вярнуліся. Апоры старога мосту стаяць тут жа побач – уверх па рацэ. Выглядаюць яны салідна. Немцы ўзарвалі мост у акупацыю, але пасьля вайны яго адбудавалі. Рышард расказвае, што калі адзін савецкі адмірал у сямідзесятыя гады павінен быў прыехаць з інсьпекцыяй у Пінск, высьветлілася, што мост занізкі для адміральскага карабля. Мост разбурылі і пабудавалі вось гэты, абы-які: здаецца, ён можа паваліцца ў любую хвіліну. Цяпер мы залазім пад мост. Мы здолелі выкрасьці Рышарда ад усіх, хто хоча з ім пагутарыць – ён паказаўся людзям і цяпер ня можа проста адмовіцца. Але ён ужо паабяцаў польскім дамам сустрэцца з імі на кароткі час увечары. Рышард стомлены, у яго стрэс, ён глядзіць ва ўсе бакі і гаворыць, гаворыць гадзінамі. Наш сябар і гід Аляксей заказаў нам маторную лодку (пабудаваная ў 1981-м, але выглядае, як лодка саракавых гадоў). Лодка належыць брыгадзе ратаваньня на водах, ёй кіруе паважаны Анатоль Паўлавіч Арчанка, 59 год. Нашая лодка – адзіная з маторам, але на рацэ поўна весьляроў у каноэ і звычайных чаўнах. Анатоль зьніжае хуткасьць, каб не перашка­джаць ім высокімі хвалямі, да таго ж рака мелкая, пясчаныя банкі адразу пад паверхняй вады. Спачатку мы ідзём супраць плыні паўз дрэваапрацоўчыя фабрыкі на левым беразе. Насупраць нас і за намі – маладыя хлопчыкі з сур’ёзнымі тварамі і хуткімі грабкамі. Іншыя больш гарэзьлівыя, яны “атакуюць” нашую лодку. Сьпякотна, і рака кішыць дзецьмі, якія боўтаюцца ў карычневай вадзе. Усё палае прыгажосьцю, перад унутраным позіркам паўстае карціна турысцкага раю, які квітнее сярод усіх гэтых рэк, рачулак, каналаў. Плывучы ў гэты бок, з цягам часу мы дабраліся б да той гданьскай бухты. Калі б не мяжа паміж Беларусьсю і Польшчай... Мы разварочваемся і заплываем трохі ў Прыпяць. Някепска было б прадоўжыць аж да самага Чорнага мора... Рышард задаецца пытаньнем – што такое Еўропа і чым яна стане? Аднойчы ён ехаў на машыне ў Нарвегію і дзесьці ля Трандхейму згубіўся, заблукаў так, што падумаў – усё, канец. Хіба Еўропа такая, як малалюдныя Нарвегія ды Швецыя? Іншым разам ляцеў ён з Лондану ў Мілан. Стаяла пагода, Рышард паглядзеў уніз і ўбачыў бесперапынную сьветлавую дугу, якая, выгінаючыся, ішла праз усю Еўропу: – Як банан. Як адбітак нейкага Млечнага шляху ў люстэрку. Еўропа пад пагрозай, яна павінна расьці, умацоўвацца. Цяпер можна чакаць, што Азія зноў прыйдзе сюды. Як у 13-м стагоддзі. Але гэтым разам не як разбуральніца, а як прадпрымальніца: – Дазволь хоць аднаму кітайцу пасяліцца ў Пінску, і адразу ўбачыш, што будзе! Пінск – у мёртвай зоне Еўропы, тут пануе пасіўнасьць, індустрыя ў заняпадзе, на даляглядзе ніякіх персьпектываў. Ініцыятыўныя людзі імкнуцца адсюль зьехаць. Бар гатэлю запоўнены дзяўчатамі – адна за адну прывабнейшая. Якія фрызуры – творы мастацтва! Не, гэта не прастытуткі. Гэта школьніцы, якія прыбраліся на выпускны вечар. Чыясьці мама – цырульніца. Чыясьці мама шыла даччыну сукенку цэлы год. І вось яны сядзяць тут і ніхто на іх не глядзіць. Марыя вырашае вывесьці дзяўчатак на набярэжную, каб сфатаграфаваць. Яны проста шчасьлівыя. Прынамсі адна-другая – сапраўдныя фотамадэлі. Вядома, мы можам апублікаваць фота, калі ласка. Калі мы сядзім у маторнай лодцы, Рышард кажа: – Глядзіце, як ціха! Вада не зварухнецца, нібы ўвогуле няма ніякай плыні. Тут жа няма перападу вышыняў, ніякіх гор, усё роўнае. Тут нічога не адбываецца, глядзіце на паверхню вады! Як жа будзе называцца кніга Рышарда Капусьцінскага пра Пінск, калі ён пасьпее напісаць яе? “З Пінску з яго драўлянымі дамкамі можна было паплысьці ў сьвет куды заўгодна”.