Архіў нумароў:

"ПрайдзіСвет у "Дзеяслове"

_____________________ Фэрнанду Пэсоа. Вершы. Албэрту Каэйру. Вершы. Рыкарду Рэйш пра Албэрту Каэйру. Алвару ды Кампуш. Нататкі на памяць пра майго настаўніка Каэйру. Багдан-Ігар Антоныч. Вершы. Макс Бірбам. Энох Сомс: Успамін пра 1890-я. Апавяданне. Кшыштаф Каміль Бачыньскі. Вершы і проза. Рэймон Радыге. Пеліканы. П’еса ў дзвюх дзеях. Говард Філіпс Лаўкрафт. Алхімік. Апавяданне. Марыю ды Са-Карнэйру. Уладар сноў. Апавяданне	Часопіс перакладной літаратуры “ПрайдзіСвет” адрасаваны ўсім, хто любіць замежную літаратуру і цікавіцца справай мастацкага перакладу на беларускую мову. На сённяшні дзень гэта адзінае ў Беларусі выданне, цалкам прысвечанае перакладной літаратуры. Калі гаварыць пра яго гісторыю, то яна не такая ўжо і доўгая. У выглядзе ідэі віртуальнага перыядычнага выдання, прысвечанага замежнай літаратуры ў перакладах на беларускую мову, часопіс “ПрайдзіСвет” аформіўся ў 2008 г. Асноўнымі пачынальнікамі яго выступіла кола навучэнцаў Беларускага Калегіюма і наведвальнікаў Перакладчыцкай майстэрні пры ім. У траўні ж 2009 года запрацаваў сайт prajdzisvet.org і пабачыў свет першы (“Сучасны”) нумар ча­со­піса. Выйшла ўжо чатыры нумары “ПрайдзіСвета”, прысвечаных роз­ным тэмам. На сайце прадстаўленыя пераклады больш чым 60 перакладчыкаў з 21 мовы свету. Абсалютная большасць з іх – сучаснікі. Творы, перакладзеныя імі, належаць да розных часоў і розных жанраў. Але часопіс таксама практыкуе перадрукі твораў, якія або выходзілі даволі даўно і на дадзены момант шырокаму колу чытачоў недаступныя, або ўяўляюць цікавасць з пункту гледжання гісторыі перакладу. З нумару ў нумар рэдакцыя часопіса абвяшчае конкурсы літара­турнага перакладу, дзе свае сілы ў перастварэнні паэтычных і пра­­заічных тэкстаў (падчас зусім не простых) можа паспрабаваць любы ахвочы. Паміж выхадамі нумароў сайт часопіса не спыняе сваёй дзейнасці. Да ўвагі цікаўных – навіны з літаратурнага жыцця Беларусі і све­ту, таксама перыядычна абнаўляюцца рубрыкі “Кніга” (створа­ная адмыслова для бібліяфілаў), “Гульня” (поўная літаратурна-лінгвістычнымі, часам далёка не простымі забаўкамі), “Глосы” (нататкі на палях перакладу) і іншыя. І ўсё ж, нягледзячы на сваю віртуальнасць, часопіс жыве не толь­кі онлайн-жыццём. Разам з кампаніяй “Будзьма беларусамі!” “Прай­дзіСвету” ўдалося выйсці ў людзі і наладзіць у кнігарніЎгалерэі шэраг літаратурных чытанняў, прысвечаных пэўным мовам, літаратурным плыням і паасобным выбітным аўтарам. Гэтым чытанням прысвечаная на сайце рубрыка “Клуб”. Акрамя таго, значнай падзеяй у жыцці часопіса стала ўручэнне першай перакладчыцкай прэміі, абвешчанай “ПрайдзіСветам” разам з Беларускім ПЭН-цэнтрам. Сёлета яе лаўрэатамі сталі Вера Бурлак за пераклад “Скрозь Люстэрка, і Што ўбачыла там Аліса” Л. Кэрала ў намінацыі “Проза”, Антон Францішак Брыль за пераклад першых раздзелаў паэмы “Бэўвульф” у намінацыі “Паэзія”, Ганна Янкута за пераклады твораў Ч. Дыкенса, Ф. Пэсоа, Я. Я. Слаўэрхофа, А. Э. Хаўсмэна ў намінацыі ”Публікацыя ў “ПрайдзіСвеце”. За важкі ўнёсак у развіццё школы беларускага перакладу Пячатку Майстра перакладу атрымаў Васіль Сёмуха. Заснавальнікі часопіса не збіраюцца спыняцца на дасягнутым і маюць на мэце далейшае пашырэнне прасторы беларускай культуры за кошт увядзення ў яе кантэкcт новых перакладаў замежных аўтараў, знаёмства з новымі імёнамі сусветнай літаратуры, падвышэнне ўзроўню перакладу на беларускую мову і нават спробу стварэння школы беларускага перакладу. Рэдакцыя часопіса адкрытая для супрацы і запрашае пера­клад­чыкаў далучацца да праекту. Дасылайце свае заўвагі, прапановы і пераклады на адрас [email protected]. Да разгляду прымаюцца тэксты з абавязковай наяўнасцю арыгіналаў. Фэрнанду Пэсоа Партугальскае мора1 Аўтапсіхаграфія Паэт не шчыры ніколі, Хоць праўда ў кожным сугуччы Баліць прыдуманым болем, Калі сапраўды балюча. А потым яго чытач Не двум гэтым болям, а трэцяму Дасць веры й даверыць свой плач, Хоць не павінна балець яму. Так круціцца па-вар’яцку І плача слязой чужой Катрынка, машынка, цацка, Што людзі завуць душой. Пераклад з партугальскай Андрэя Хадановіча Малітва Ўладару, вось і робіцца нічым Душа... А быў жа шторм – бязмежны, вольны... Вакол варожай цішы стылы дым, Сусветны акіян і жаль няўтольны. Але агонь жыцця, што на вятрах Палаў, не згас, і наш канец – сумнеўны. Яго схаваў нябыту мёртвы прах, Развеяць прах спашлі нам брыз павеўны. Дай бураў, а пакоры – не пакінь: Спакой для нас ёсць самай горкай чашай, І гэтым разам мора далячынь – Любога мора – вечна будзе нашай. Пераклад з партугальскай Кацярыны Маціеўскай Партугальскае мора О салёнае мора, наш вечны палон! Соль твая – партугальскія слёзы здавён. Плачуць маці – скараюць сыны далягляд, Плачуць дзеці – не вернуцца бацькі назад, І нявесты – бо спяць у прадоннях марскіх Заваёўнікі мора – каханыя іх. Сэнс у гэтых ахвярах тады толькі ёсць, Калі ў душах – прастораў марскіх прыгажосць. Толькі той, хто мінае апошні парог, Боль спазнаўшы найгоршы, яго перамог. Хай знаходзім у моры мы вечны спакой – Ды нябёсы люструюцца ў хвалі марской. Хто стукае ў цішы... Хто стукае ў цішы У дзверы майго дому? Пра смерць мае душы Хіба яму вядома? Уведаў ён хіба, Што ноч мая настала, Што марнасць – барацьба, І я завяз трывала, Што я не чую стук? Навошта ж грукат гэты – Абсурдны, скрушны гук Да заканчэння свету? Пераклад з партугальскай Ганны Янкута З кнігі “35 санетаў” І У словах, кнігах, дзеях нас няма. Бясконцасцю аддзеленыя мы Ад сутнасці сапраўднай – і дарма Спрабуем перайсці парог нямы. Нам не перасяліць у думку дух, Неіснаванню формы не здабыць, Для нас таемны ўласных душаў рух І невядома нам, што значыць – быць. Самападман, сафізмы, гульні слоў Да іншага не набліжаюць нас. Спрабуе кволы розум зноў і зноў Спазнаць – і адступае кожны раз. Дух на хвіліну ўспыхвае адну. Мы – сны пра нас, мы – сон чужога сну. Пераклад з ангельскай Кацярыны Маціеўскай ІІ Калі ўсё тое, што навокал нас, – Скажэнне, зроку хібнага падман, То незямное вока бачыць праз Відочны свет – заценены экран. Не адшукае ісціны пагляд, Бо бачнасць – відавочная мана, І свет, які на свой спазнаем лад, – Відзеж, што нас, сляпых, пераканаў. Як нам жыццё асэнсаваць? Ніяк. Усё – абсурд, знаёмы да пары, Ці штось яшчэ, высокіх мэтаў знак, Даўно забытых намі. Унутры – Суцэльны боль жыцця: жыве ўваччу Нянавісць да таго, што я хачу. Пераклад з ангельскай Ганны Янкута III Падумаўшы, што мой найгоршы верш, Дух перажыўшы, Забыцця міне, Што існасці шукацьме хтось найперш У спісаных старонках, не ўва мне. Прытрызніўшы, што прышлы пілігрым Маім быццём захоплены, хаця Душа памерлая гаворыць з ім Несупадзеннем сутнасці й быцця. Я лютасцю палаю да ўсяго, Што робіць свет такім, якім ён ёсць; У гэтым – вусцішнасць жыцця майго, Начных хімераў роспачная млосць. І словы, што ратуюць да пары, Бязмежнасць гневу спальвае ўнутры. IV Я не магу ўявіць, што тло, распад І смерць табой валодаюць, аднак Ты – толькі ў думках; шмат гадоў назад Так сталася, так ёсць і будзе так. Я ў сэрцы вобраз твой ствараў наноў – І тым тваю захоўваў прыгажосць; Вучыла памяць: за мяжою сноў Тваё бяссмерце – толькі ў ім ты ёсць. Прыходзячы ж туды, дзе твой спачын, Не ўбачыўшы нічога, акрамя Таго, як пад суплётамі раслін Знікае камень – і тваё імя, Як з гэтым быць, не разумею я: Тут смерць увасабляецца твая. Пераклад з ангельскай Кацярыны Маціеўскай V Як думаць я магу – бо ад пачатку Штодзённага жыцця скупы наказ Змушае жыць у цесным беспарадку Мой дух у свеце, што марнуе час? Як засяродзіцца на ўласнай мэце, Якую мне абраў, здаецца, лёс, Калі чакаюць зноў у гэтым свеце, Каб штосьці я зрабіў альбо прынёс? І грошы для вяселля з Музай, тыя, Што пазычаў “на заўтра” напавер, Растраціў я на клопаты пустыя – Я спусташальнік вечнасці цяпер, Як шчыры грэшнік, што свае заганы Штодня за рай выменьвае жаданы. Пераклад з ангельскай Андрэя Стэфановіча IX О, быць лянотным, любячы ляноту!.. А я ляноту не цярплю сваю; Хачу, падлеглы штучнаму прыгнёту, Ісці наперад – і заўжды стаю. Нібыта звер, загнаў сябе за краты, Збыткоўным падаецца кожны рух. Бяздзеянне адчай абудзіць кляты – Злуюся на адчай: заганны круг. Як той няшчасны, што захрас у твані І ўсё яшчэ трымаецца ледзь-ледзь, У бессэнсоўным б’юся я змаганні, А думцы нават гэта не здалець. І дзень пры дні ўсё тое ж пачуццё. Так пражываю мёртвае жыццё. ХХІІ Мая душа ёсць шэсцем егіпцян, Што твораць невядомыя абрады Ў магільні, дзе цяпер – адно туман; Не дасць ніхто іх расшыфроўцы рады. На іх вачах у даўнія гады Бог да святых сыходзіў у пустэчах. Магутнасць веды сталася тады Грахом для душ, занадта чалавечых. Што значыць гэты дзіўны рытуал? Спрабую ўразумець, пакуль раптоўна У думках не з’яўляецца правал, І памяць спусташаецца гвалтоўна. Напружваю я памяць, каб затым Глядзець на шэсце поглядам пустым. Пераклад з ангельскай Ганны Янкута Албэрту Каэйру1 Я быў адзіным паэтам Прыроды * * * Я ніколі не пасвіў статкаў, Хоць падаецца мне – пасвіў. Мая душа, быццам пастух, Ведае вецер і сонца, І поруч з порамі году ступае, Іх сузірае й трымаецца іх. Спакой Прыроды бязлюднай Cядае са мною побач. Але я засмучаюся, нібы змярканне Агортвае нашы фантазіі, Калі халадок накрывае лагчыны, І адчуваеш: госцяй ноч завітала, Нібы матылёк праз акно. Але самота мне дорыць спакой, Бо так быць і павінна, Ён мусіць душу напаўняць, Якая ўжо думае, што існуе, І рукі збіраюць кветкі, а яна не зважае. Нібы зычных званочкаў пералівы За паваротам дальняй дарогі, Усцешаныя мае думкі. Толькі журботна мне ад іх усцешанасці, Бо калі б я не ведаў пра іх, Усцешаныя і маркотныя, яны Сталі б усцешанымі і вясёлымі. Думаць няўтульна, нібы блукаць пад дажджом, Калі вецер дзьме ў твар і дождж, падаецца, мацнее. Я не маю ні мэтаў, ні жаданняў. Быць паэтам – не мэта для мяне, Гэта проста мой спосаб быць самотным. І калі часам мне хочацца Ўяўляць сябе ягнём (Ці быць цэлым статкам, Каб рассыпацца па спадзістых схілах узгоркаў І быць шматлікімі дробкамі шчасця адначасова), Гэта толькі таму, што я адчуваю тое, што пішу на змярканні, Ці калі хмарка засціць далонню праменні святла, Ці маўчанне імкне ў высокія травы. Калі я саджуся пісаць вершы Ці, гуляючы дарогамі й сцежкамі, Пішу вершы на паперы сваіх думак, Я адчуваю посах у руках І ўяўляю свой вобраз На вяршыні ўзвышша. Углядаючыся ў свой статак, я бачу свае ідэі, А ўглядаючыся ў свае ідэі, бачу свой статак, І ўсміхаюся няпэўна, як той, хто не разумее, пра што кажуць, А ўдае, што разумее. Вітаю тых, хто чытае мяне, Уздымаючы шырокі капялюш, Калі дыліжанс узбіраецца на ўзгорак І людзі бачаць мяне ля дзвярэй. Вітаю іх і зычу ім сонца, І дажджу, калі патрэбны дождж. І каб стаяла ў іх доме Перад адчыненым акном Улюбёнае крэсла, Куды б яны сядалі пачытаць мае вершы. І калі б чыталі іх, думалі, Што я такая ж частка прыроды, Як, да прыкладу, старое дрэва, У цень якога прыбягаюць дзеці, Садзяцца з шумам, стомленыя гульнямі, І выціраюць пот з гарачага ілба Рукавом паласатай кашулі. * * * Месяцовае ззянне ў высокіх галінах, Кажуць усе паэты, – нешта большае, Чым месяцовае ззянне ў высокіх галінах. Але для мяне, таго, хто не ведае сваіх думак, Месяцовае ззянне ў высокіх галінах, Акрамя Месяцовага ззяння ў высокіх галінах, Не больш Чым месяцовае ззянне ў высокіх галінах. * * * Часам у дні яскравага й дакладнага святла, У промнях якога рэчы робяцца рэальнымі, наколькі магчыма, Я пачынаю задавацца пытаннем, Чаму надзяляю ўсіх іх прыгажосцю. Хіба ў кветкі ёсць прыгажосць? Хіба мае прыгажосць плод? Не, яны маюць толькі Колер, форму й быццё. А прыгажосць – назва няіснага, Я даю яе рэчам у абмен на радасць, што яны мне прыносяць. Яна нічога не значыць. Чаму ж я тады кажу пра хараство рэчаў? Так, нават да мяне, што жыве толькі жыццём, Незаўважна прыходзяць людскія памылкі Перад абліччам рэчаў, Рэчаў, якія проста існуюць. Як жа цяжка быць сабою і не бачыць таго, чаго няма! * * * Гаворыш пра цывілізацыю, і што яе быць не мусіць, Прынамсі такой. Кажаш, што ўсе пакутуюць, ці пакутуе большасць, І ўсё праз наяўны чалавечы парадак. Кажаш, што каб склалася інакш, пакутавалі б менш. Кажаш, каб было ўсё па-твойму, было б лепш. Слухаю і цябе не чую. Для чаго б ты хацеў быць пачутым? Калі б пачуў я, што б ты зразумеў? Калі б было інакш, было б інакш – вось і ўсё. Калі б было па-твойму, было б толькі па-твойму. Гора табе і ўсім тым, хто бавіць жыццё Ў спробах стварыць машыну, што робіць шчаслівым! * * * Калі вам так хочацца, добра, я містык. Містык, але толькі целам. Мая душа простая і бяздумная. Мой містыцызм – у нежаданні ведаў, Жыць і пра яго не думаць. Не ведаю, чым ёсць Прырода – пяю яе. Жыву ў самотнай беленай хаціне На вяршыні ўзгорка, Вось хто я такі. * * * Усе тэорыі і ўсе вершы Жывуць больш за гэтую кветку. Але ўсе яны быццам сырое і брыдкае мроіва, Большае за гэту кветку… Але ні памер, ні ўзрост зусім не важныя… Яны толькі памер і ўзрост… А якая кветцы справа да сталення і здабыцця памеру… (Калі сапраўдная мера – рэальнасць) Быццё рэальным – адзіная праўда на свеце. * * * Ты, містык, бачыш значэнне ў кожнай рэчы. Па-твойму, усё мае таемны сэнс. Нешта схаванае ёсць ва ўсім, што ты бачыш. А ўсё, што бачыш, заўжды для цябе – нешта іншае. Я ж, дзякуй вачам, што мне толькі для зроку, Бачу ва ўсім, што мяне акаляе, адсутнасць сэнсу. Бачу гэта і люблю сябе, бо быць рэччу – значыць не мець сэнсу. Быць рэччу і не падлягаць вытлумачэнню. * * * Калі пасля маёй смерці захочуць напісаць маю біяграфію – Нічога няма прасцей. Ёсць усяго дзве даты – майго нараджэння і смерці, А паміж першай і другой усе дні – мае. Апісаць мяне лёгка. Бачыў усё, бы шаленец. Любіў усё без пачуцця. Ніколі не асляпляўся дарэмнаю прагай таго, што не мог здабыць. “Чуць” для мяне заўжды было толькі дапаўненнем да “бачыць”. Я разумеў, што рэчы рэальныя, і ўсе розняцца між сабой. Я разумеў гэта толькі вачыма і ніколі – розумам. Бо разумець розумам – значыць лічыць рэчы аднолькавымі. Аднойчы я захацеў спаць, як любое дзіця. Заплюшчыў вочы і заснуў. А яшчэ я быў адзіным паэтам Прыроды. Пераклад з партугальскай Юлі Цімафеевай * * * Прачытаў сёння амаль дзве старонкі Нейкага паэта-містыка І засмяяўся, як той, хто шмат плакаў. Паэты-містыкі – гэта хворыя філосафы, А філосафы – гэта вар’яты. Бо паэты-містыкі кажуць, што кветкі адчуваюць, І што ў камянёў ёсць душа, І што рэкі ўпіваюцца месяцовым святлом. Але калі б кветкі адчувалі, яны былі б не кветкамі, А людзьмі. І калі б у камянёў была душа, яны былі б жывымі істотамі, а не камянямі. І калі б рэкі ўпіваліся месяцовым святлом, Рэкі сталі б людзьмі і звар’яцелі. Трэба не ведаць, што такое кветкі, камяні і рэкі, Каб гаварыць пра іхнія пачуцці. Гаварыць пра душу камянёў, кветак і рэк – Значыць гаварыць пра свае ж крывадушныя думкі. Дзякуй Богу, камяні – гэта толькі камяні, А рэкі – не больш чым рэкі, А кветкі – усяго толькі кветкі. Што да мяне, то я пішу прозу сваіх вершаў І задаволены, Бо ведаю, што спасцігаю Прыроду звонку І не спасцігаю знутры. Таму што ў Прыроды няма нутра, Іначай яна б не была Прыродаю. * * * Я пастух, які пасвіць статкі. Статак – гэта мае думкі, А ўсе мае думкі – гэта адчуванні. Я думаю вачыма і вушамі, Рукамі і нагамі, Носам і ротам. Думаць кветку – значыць бачыць яе і нюхаць, А есці плод – значыць смакаваць яго сэнс. Таму калі аднойчы ў гарачыню Мне робіцца сумна ад такой асалоды, Я выпростваюся на траве, Закрываю гарачыя вочы І ўсім целам адчуваю паверхню рэчаіснасці. Я ведаю праўду, і я шчаслівы. Пераклад з партугальскай Кацярыны Маціеўскай * * * Тэжу прыгажэйшая за раку ў маёй вёсцы, Але Тэжу не прыгажэйшая за раку ў маёй вёсцы, Таму што Тэжу – не рака ў маёй вёсцы. Тэжу нясе вялікія караблі, І плыве па ёй Для тых, хто бачыць рэчы, якіх ужо няма, Памяць караблёў мінулых. Тэжу імкнецца з Гішпаніі, Тэжу ўпадае ў мора Партугаліі. Гэта ведаюць усе. Але мала хто ведае, што за рака цячэ ў маёй вёсцы, І дзе яе канец, І дзе яе пачатак. І, належачы нямногім, Яна больш свабодная і вялікая, рака ў маёй вёсцы. Тэжу можа вынесці нас у Свет, І дзесьці за Тэжу ляжыць Амерыка – Той, хто знойдзе яе, будзе шчаслівы. Але ніхто ніколі не думаў, што там – За ракой у маёй вёсцы. Ля ракі ў маёй вёсцы не думаеш ні пра што. Той, хто стаіць побач з ёй, проста стаіць побач з ёй. Пераклад з партугальскай Ганны Янкута Рыкарду Рэйш пра Албэрту Каэйру Албэрту Каэйру да Сілва нарадзіўся ў Лісабоне …красавіка 1889 г. і памёр тамсама ад сухотаў … (дня) 1915 г. Ягонае жыццё, аднак, прайшло амаль цалкам на хутары ў Рыбатэжу, толькі апошнія месяцы ён правёў у родным горадзе. На хутары былі напісаныя амаль усе яго вершы, якія ўвайшлі ў кнігу “Пастух” (O Guardador de Rebanhos), і якія ўвайшлі ў кнігу, так бы мовіць, няскончаную, пад назвай “Закаханы пастыр” (O Pastor Amoroso), і тыя першыя, якія я сам, атрымаўшы ў спадчыну для публікацыі, разам з іншымі сабраў пад тытулам, які мне ласкава падказаў Алвару ды Кампуш, – “Разрозненыя вершы” (Poemas Inconjuntos). Гэтыя вершы з’яўляюцца плёнам апошняга перыяду жыцця аўтара, які зноў пасяліўся ў Лісабоне. Лічу сваім абавязкам звярнуць увагу на гэтую невялікую акалічнасць, таму што некаторыя з апошніх вершаў праз наступствы хваробы праяўляюць новыя рысы і выбіваюцца з агульнага характару творчасці, як па сваёй сутнасці, так і па кірунку. Жыццё Каэйру нельга апісаць, бо ў ім няма чаго апісваць. У яго жыцці былі толькі яго вершы. Больш нічога не здаралася, няма пра што расказваць. Адзіны кароткі эпізод, няўдалы і бязглузды, які спарадзіў “Закаханага пастыра”, быў не здарэннем, а хучэй, так бы мовіць, забыццём. Творчасць Каэйру ўяўляе сабой поўнае аднаўленне паганства ў яго абсалютнай сутнасці, такое, якім не маглі яго зрабіць ні грэкі, ні рымляне, хаця і жылі ў ім, але не задумваліся пра яго. Творы Каэйру, між іншым, і яго паганства, якое раней не маглі ні ўявіць, ні спазнаць, бралі выток з таго, што знаходзіцца ў глыбіні нас саміх, глыбей за свядомасць і розум. Сказаць больш азначала б нявартую спробу тлумачэння, сцвярждаць меншае было б хлуснёй. Уся яго творчасць сама гаворыць за сябе, толькі ёй уласцівым голасам, на той мове, на якой яна нарадзілася ў галаве, і калі хтосьці не разумее – ён і не можа зразумець, таму няма чаго тлумачыць. Гэта як давесці нешта на іншай мове таму, хто не размаўляе на ёй. Няведанне жыцця і амаль поўнае няведанне літаратуры, адрыў ад куль­туры дазволілі Каэйру зрабіць у творчасці незаўважны і сур’ёзны зрух наперад, накшталт таго, які кіруе лагічным развіццём цывілізацый праз несвядомую свядомасць чалавека. Гэта быў зрух у адчуваннях, ці, хутчэй, у спосабах адчуваць, асабістая эвалюцыя разважанняў, якія спараджаліся гэтымі новымі адчуваннямі. Са звышчалавечай інтуіцыяй, уласцівай тым, хто засноўвае рэлігіі, але не ставячы сабе гэта за мэту, таму што адмаўляе ўсякую рэлігію і ўсякую метафізіку, гэты чалавек апісаў свет, не разважаючы пра яго, і сварыў канцэпцыю сусвету, у якой няма месца інтэрпрэтацыі. Пераклад з партугальскай Насты Гвоздзевай Алвару ды Кампуш Нататкі на памяць пра майго настаўніка Каэйру Урыўкі Я пазнаёміўся са сваім настаўнікам у незвычайных абставінах – такіх, як любыя іншыя ў жыцці, і асабліва тыя, якія самі па сабе нішто, але робяцца ўсім па значнасці таго, што з іх вынікае. Я скончыў амаль тры чвэрці курса марской інжынернай справы ў Шатландыі; выправіўся ў падарожжа на Усход; вяртаючыся, сышоў на бераг у Марсэлі і, адчуваючы моцную агіду да плавання, паехаў па зямлі ў Лісабон. Кузэн узяў мяне аднойчы на прагулку ў Рыбатэжу; ён ведаў кузэна Кайэру і вёў з ім нейкія справы; я сустрэўся з сваім будучым настаўнікам у доме яго кузэна. Больш няма чаго расказваць, таму што гэта адбылося хутка, як любое зачацце. Я да гэтага часу бачу яго душою з усёй яснасцю, якую не затуманілі слёзы памяці, таму што гэта погляд не навонкі… Бачу яго перад сабой, магчыма, заўжды буду бачыць яго такім, якім убачыў упершыню. Спярша блакітныя вочы дзіцяці, якое нічога не баіцца; потым скулы, якія ўжо тады злёгку выступалі, крыху бледнаватая скура, і дзіўны грэцкі дух, які ішоў знутры і веяў спакоем, а вонкава ніяк не праяўляўся – ні ў выразе, ні ў рысах твару. Валасы, даволі густыя, былі бялявымі, але ў прыцемках рабіліся каштанавымі. Росту ён быў сярэдняга, нават крыху вышэйшага за сярэдні, але горбіўся і быў вузкі ў плячах. Твар яго не меў ніякага асаблівага выразу, усмешка была неперадавальная, голас таксама: ён размаўляў у такім тоне, які быў патрэбны, каб выказаць толькі тое, што ён казаў, – ні гучны, ні ціхі, выразны, пазбаўлены наўмысных інтанацый, сумневаў, сарамлівасці. Блакітныя вочы не стамляліся разглядаць. Калі ў яго выглядзе нешта і здзіўляла, то гэта лоб – не тое каб высокі, але велічна белы. Паўтару: менавіта яго белізна, якая здавалася бялейшай за бледнасць твару, надавала яму веліч. Рукі былі худаватыя, але не вельмі; далоні шырокія. Вусны заўважаліся апошнімі – быццам размаўляць для гэтага чалавека значыла менш, чым існаваць; на іх была тая ўсмешка, якой у вершах надзяляюць неадушаўлёныя прыгожыя прадметы толькі таму, што яны выклікаюць у нас замілаванне, – кветкі, шырокія палі, ваду пад сонечным святлом… усмешка таго, хто існуе, а не таго, з кім размаўляюць. Мой настаўнік, мой настаўнік, страчаны так рана! Зноў я бачу яго ў цені, якім я ёсць у сабе, у здані, якую я зберагаю ў сабе і чым застаецца частка мяне памерлага. Гэта было ў час нашай першай размовы. Я не ведаю, чаму, але ён сказаў: “Тут ёсць адзін хлопец, Рыкарду Рэйш, з якім варта пазнаёміцца: ён зусім не падобны да вас”. А потым дадаў: “Нішто не падобна да нас, таму ўсё і існуе”. Гэтая думка, выказаная, быццам нейкая асноватворная аксіёма, падкупіла мяне, неймаверна ўзрушыла, як любая маёмасць, якая з’яўляецца ў цябе ўпершыню. Яна прасякнула мяне да глыбіні душы. Але, насуперак матэрыяльнай спакусе, вынікам для мяне стала неспа­дзяванае набыццё цнатлівасці ва ўсіх адчуваннях – цнатлівасці, якой раней у мяне ніколі не было. * Аднойчы я, закранаючы тэму наўпростага значэння рэчаў, якое характарызуе ўспрыняцце Каэйру, працытаваў яму з сяброўскай зласлівасцю, як Ўордсварт апісвае нячулага чалавека: A primrose by the river’s brim A yellow primrose was to him And it was nothing more. Я пераклаў (апускаючы дакладны пераклад слова “primrose”, таму што не ведаю назваў кветак і раслін): “Кветка на беразе ракі была для яго толькі жоўтай кветкай, і больш нічым”. Мой настаўнік Каэйру пасмяяўся. “Гэты прасцяк правільна думаў: жоўтая кветка – сапраўды толькі жоўтая кветка”. Але раптам ён задумаўся. “Ёсць розніца, – сказаў ён. – Усё залежыць ад таго, ці разглядаць жоўтую кветку як адну з кветак жоўтага колеру ці толькі як тую жоў­тую кветку”. І потым яшчэ дадаў: “Гэты ваш ангельскі паэт хацеў сказаць, што для таго чалавека тая кветка была звыкласцю, знаёмай рэччу. Вось толькі гэта няправільна. Усё, што мы бачым, мы павінныя разглядаць нібы ўпершыню, таму што сапраўды бачым гэта ў першы раз. І таму кожная жоўтая кветка – гэта новая жоўтая кветка, нават калі яна так называлася і ўчора. Змяніліся ўжо і людзі, і кветкі. Нават жоўты колер ужо не можа быць тым самым. Шкада, што людзям не стае такога зроку, каб убачыць гэта, іначай усе былі б шчаслівыя”. * Мой настаўнік Каэйру не быў паганцам, ён сам быў паганствам. Ры­карду Рэйш – паганец, Антонію Мора – паганец, я – паганец; сам Фэрнанду Пэсоа быў бы паганцам, калі б не клубок супярэчнасцяў у душы. Але Рыкарду Рэйш – паганец праз сваю натуру, Антонію Мора – паганец праз сваё мысленне, я – паганец праз сваё бунтарства, то бок праз свой тэмперамент. У Каэйру не было падставаў для паганства, гэта было ўцялесненне. Я патлумачу гэта так, як тлумачаць невытлумачальнае, – праз пад­ступнасць прыкладаў. Адной з рысаў, якія найбольш яскрава адрозніваюць нас і грэкаў, з’яўляецца адсутнасць ідэі бясконцасці, адмоўнае стаўленне грэкаў да яе. Дык вось, мой настаўнік Каэйру прытрымліваўся наконт гэтага такой самай думкі. Я перакажу, спадзяюся, вельмі блізка, адну незвычайную размову, у якой ён мне гэта адкрыў. Ён расказваў мне, пашыраючы думку аб нечым, згаданым у адным з вершаў цыклу “Пастух”, што нехта, не ведаю хто, назваў яго ў свой час “паэтам-матэрыялістам”. Не палічыўшы азначэнне слушным, таму што майго настаўніка Кайэру нельга акрэсліць ніякімі слушнымі азначэннямі, я сказаў, аднак, што яно не пазбаўлена сэнсу. І патлумачыў яму, больш ці менш выразна, што такое класічны матэрыялізм. Каэйру выслухаў мяне ўважліва, з засмучаным тварам, і пасля сказаў нечакана: “Але ж гэта поўная бязглуздзіца. Гэта выдумана святарамі без веры, а таму і без ніякага апраўдання”. Я вельмі здзівіўся, пералічыў некаторыя агульныя рысы матэрыялізму і ягоных ідэяў, не кранаючы паэзію, пабудаваную на іх. Каэйру запя­рэчыў. “Але тое, што вы называеце паэзіяй, гэта і ёсць усё. Гэта нават не паэзія – гэта ўменне бачыць. Гэтыя матэрыялісты – яны сляпыя. Вы сказалі, яны сцвярджаюць, што прастора не мае межаў. Дзе яны такое бачылі?” Я быў збіты з тропу. “Дык Вы не ўспрымаеце прастору як бясконцасць? Вы не можаце ўсвядоміць прастору як бясконцасць?” “Я нішто не ўспрымаю як бясконцасць. Чаму я павінен нешта ўсве­дам­ляць як бясконцасць?” “Слухайце, – сказаў я, – уявіце прастору. А за гэтай прасторай – яшчэ прастору, за ёй – яшчэ, і яшчэ, і яшчэ… Яна не сканчаецца…” “Чаму?” – запытаў мой настаўнік Каэйру. Мой розум быў канчаткова збянтэжаны. “Тады ўявіце, што сканчаецца”, – выкрыкнуў я. “І што там далей?” “Калі сканчаецца, далей нічога няма”, – адказаў ён. Такі стыль аргументавання, адначасова дзіцячы і жаночы, а таму не­абвержны, абяззброіў мой розум на некалькі імгненняў. “І вы дапускаеце гэта?” – вырвалася ў мяне. “Дапускаю што? Што ўсё мае межы? А як жа! Таго, што не мае межаў, не існуе. Заўжды існуе нешта яшчэ, і таму кожная рэч абмежаваная. Няўжо так цяжка зразумець, што рэч – гэта рэч, і што за ёй неабавязкова будзе штосьці яшчэ?” Вось тады я ўсім целам адчуў, што размаўляю не з іншым чалавекам, а з іншым сусветам. Я зрабіў апошнюю спробу, выкрут, які я прымусіў сябе адчуць апраўданым. “Слухайце, Каэйру… падумайце пра лічбы… дзе яны сканчаюцца? Возьмем якую-небудзь лічбу… 34, напрыклад. Пасля яе ідзе 35, 36, 37, 38 і так далей, да бясконцасці. Няма такой вялікай лічбы, для якой не знайшлося б большай…” “Але гэта ўсяго толькі лічбы,” – запярэчыў мой настаўнік Каэйру. І потым дадаў, гледзячы на мяне з вусцішнай дзіцячасцю: “Што значыць 34 у сапраўднасці?” * Бываюць словы нечаканыя, глыбокія, таму што ідуць з глыбіні; яны апісваюць чалавека, ці, хутчэй, імі чалавек сам сябе ненаўмысна апісвае. Я не магу забыць, якімі словамі аднойчы апісаў сябе Рыкарду Рэйш. Размова ішла пра падман, і ён сказаў: “Ненавіджу падман, таму што гэта недакладнасць”. Увесь Рыкарду Рэйш – былы, цяперашні і будучы – у гэтым. Майго настаўніка Каэйру, паколькі ён толькі пра сябе і гаварыў, можна апісаць ягонымі ўласнымі словамі, напісанымі ці выказанымі, асабліва з таго перыяду, калі ён ужо напалову напісаў “Пастуха”, і пасля. Але сярод столькіх словаў, напісаных ім і надрукаваных, сярод столькіх пачутых мной праз яго творы ці выказванні, ёсць такія, што змяшчаюць яго ў сабе з найвялікшай прастатой; іх ён сказаў мне аднойчы ў Лісабоне. Размова ішла не ведаю пра што, нешта пра дачыненні кожнага з самім сабой. І я нечакана запытаў у свайго настаўніка Каэйру: “Вы задаволены сабой?” А ён адказаў: “Не. Я задаволены”. Гэта быў быццам голас Зямлі, які ёсць усім і нікім. * Я ніколі не бачыў, каб мой настаўнік Каэйру сумаваў. Не ведаю, ці сумаваў ён, калі памёр, ці ў папярэднія дні. Можна было б даведацца, але, праўду кажучы, я ніколі не наважваўся запытаць нешта пра яго смерць ці яе падрабязнасці ў тых, хто пры ёй прысутнічаў. У любым выпадку, гэта стала смуткам майго жыцця – сапраўдным смуткам сярод столькіх выдуманых – што Каэйру памёр тады, калі мяне не было побач. Гэта бязглузда, але па-чалавечы, і гэта праўда. Я быў у Англіі. Рыкарду Рэйша не было ў Лісабоне, ён вярнуўся ў Бразілію. Быў Фэрнанду Пэсоа, але яго быццам і не было. Фэрнанду Пэсоа ўсё адчувае, але не варушыцца, нават у душы. Нішто не суцішвае майго смутку ад таго, што мяне не было ў Лісабоне ў той дзень. Толькі адно суцяшэнне ў мяне ёсць – нязмушаныя думкі пра майго настаўніка Каэйру. Нельга застацца няўцешным побач з памяццю пра Каэйру ці ягонымі вершамі; і менавіта думка пра нішто – найбольш вусцішная з усіх, калі разважаць свядома, – узвышаецца ў творах і памяці пра майго дарагога настаўніка чымсьці бліскучым і велічным, як сонца над снягамі недасяжных вяршыняў. Пераклад з партугальскай Насты Гвоздзевай Багдан-Ігар Антоныч Элегія пра персцень песні Я маю дом і побач сад, спяваюць яблыні за домам. Мне свежым малаком – раса, мне мёд забавы – маладому. Бы капялюш, стракаты дах, дом, нібы куфар маляваны. Зладзеі ходзяць па садах праз частаколы і парканы. Мне агароджу трэба зладзіць – каменную сцяну прысню. І вырастае сонца ў садзе – Пахмельнай кветкай тытуню. Выходжу ў сад – п’яное сэрца неўтаймавана і няўцішна зялёным акрыляю скерцам тужліва распяянай вішні. Выходжу ў сад, як сонца гасне і вечар, бы струна, трымціць. Жыццё панаднае прыўкрасна ў адно імгненне перажыць! Выходжу ў сад, зрываю словы, натхнёных дрэваў даніну. Мяне адчай у пастку зловіць – красе адчайна ў твар зірну. Загінуў вечар элегічны, завяў, бы песня, спапялеў. У збан збяру са слоў магічных свой малітоўна-юны спеў. Пажарам сонца дагарэла, апекла вочы і зямлю. У вогненным вянку нясмела я голаў радасна схілю. Завечарэла. Заімгліла. Бы сто кадзілаў, ноч дыміць. Абруч свой сонца пакаціла, каб месяц у яго злавіць. Квяцісты дым, блакіт смугі, ноч зорамі на небе шые. Пільнуйся, хлопча дарагі, вясна расою вочы выесць. Зноў льецца ландышавы водар, набрыньвае ад мёду кроў. Павольны крок, спакойны одум, ды сэрца моцна б’ецца зноў. У юным садзе гаспадару, павольна йду пад ночы спеў. Рука знямела ад цяжару – паўнюткі поўняў кош саспеў. Шапочуць элегічна дрэвы. Пра што іх шэпт? – Каханне й сон. Абдымкі – вечара павевы ўлюляюць сэрца ў свой палон. Даўгія цені – кветкі ночы – як душы выбеленых дрэў. Да месяца падняцца хочуць, ды вецер іх не забярэ. О смутак, радасны й вялікі, Спічастых словаў зарапад. Вось месяц – малады музыка Настройвае, бы скрыпку, сад. Лятунак лёткі і хімерны! Віецца ў цемру ночы шлях. Не, неба словаў тых не верне і не аддасць назад зямля. Паслухай сад! І дрэваў споведзь у кнігу ночы запішы. Ты яварам, што свой цень ловіць, схіліся да свае душы. У кнізе ночы словаў згукі, натхнёныя радкі шумяць. Яе не возьмеце вы ў рукі, яе у сэрца трэба ўзяць. Бы зоркі сонныя ў агні, асвечаныя мройным сном, радкі прачнуцца ў глыбіні душы акрыленае, і спявае звонкім зыкам дно. Спявае звонкім зыкам явар, спяваюць звонкім зыкам дні, спыняецца няўцішны крок. Натхнёным цыркулем уявы накрэсліш кола роўных строф. Хай сэрца – у п’яным віры – расправіць крылы і гарыць, хай узлятаюць дагары, няхай зрываюцца увыш мае радкі крылатым цудам! На вуснах словам затрымціш – няўжо цябе спыняць я буду? Я чую, як прыходзіш – чорнай, п’янкою і балючай, – песня, шукае змест пустая форма – адзіная, што жах мой змесціць, і радасці маёй вясну, і глыбіню цяжкога сну, і словам проста ў сэрца тну, аж б’ецца кроў, бы крык адчаю, шалёны ў шчасці, паміраю. На сценах дома знак злавесны, на сценах дома – персцень песні. Вясна Расце Антоныч і расце трава, курчавяцца і зелянеюць вольхі, ты нахіліся, нахіліся толькі – пачуеш таямнічасць хараства. Дажджом мяне вясновым не трывож! Разбіты сіні жбан шклянога неба, аскепкі лісця шклом пакрылі глебу, у рэшата збіраеш цёплы дождж? Лясною мовай крыкнула сава, у стрэльбу ночы ўклалі зоркі-кулі, на вольхах месяц расклююць зязюлі, расце Антоныч і расце трава. Вішні Антоныч быў хрушчом і жыў тады на вішнях, На вішнях тых, якія апяваў Шаўчэнка. Мая краіна зорная, дзе кожны – бліжні, Краіна, дзе садок вішнёвы й салавейка. Дзе вечары з Евангелля і дзе світанкі, дзе неба сонцам прыціскае хутар белы, Цвітуць натхнення вішні кучарава-п’янка, Як за Шаўчэнкам, зноўку пояць песню хмелем. Да маёй песні Круціцца свет веснавы і зялёны. Ясень і сэрца спявае ўва мне. Песня кружыць вераценцам натхнёным, слоўнае срэбра на верацяне. Ясень, асвечаны сонцам, напіўся, Персцень натхнення на сэрцы знайшоў. Гэй жа, п’яны, і ляці, і круціся песняй маіх дваццаці трох гадоў! Аўтабіяграфія З гары, што вобач сонца, першы раз усміхнуўся небу, тады мяне наведаў таямнічы, дзіўны геній, зялёных словаў спеў заспеў мяне ў адно імгненне. Цяпер – дзе б я ні быў і калі-небудзь, я ўсё ж – дзіця п’яное з сонцам у кішэні. А як сышоў я з гор на гарадскі памост, у нэндзе і бядзе я долі даў зарок яе не ганіць, глядзеў спакойна на ўсхваляваных хвіляў танец, Мае радкі – над рэчкай часу калінавы мост, я – закаханы ў жыццё паганец. Зіма Краўцы лісіцам шыюць футры, вятры на буру трубяць грозна. О Божа, сцеражы, будзь мудры, птушыныя й людскія гнёзды. У ста млынах зіма пшаніцу перамалола ў снег пухнаты. Насустрач буры нос іскрыцца, і неба падае на хаты. На шляху Аплецены вятрамі золак ляціць, бы цыганё, з вады і на пяску крычыць вясёла, апалены і малады. Рака змяістай песняй песціць, і хлешчуць хвалямі вятры, і дзень хавае ў строму месяц, нібы ў кішэню грош стары. Клююць ляшчыну спевам косы, звініць, бы медзь, шырокі шлях. Ідзе рассмеяны і босы хлапчына з сонцам на плячах. Першы снег Восень пераехала па полі возам залатым. Над сумётамі вісіць туман курчавы – срэбны дым. Сонца – з промнем-пугай вознік вогненнае конкі. Нацянькі па небе хмара з хмарай наўздагонкі. На кудзелі верхавінаў – сінь ад павучыння. На гару абапіраюцца далоні далячыні. Вецер жоўты ліст змятае з дрэваў памялом, і грукоча медным голлем у гаі псалом. Запавет наступных снежняў – кветкі звялі й кленчаць; упершыню тады зіму пацалавала вечнасць. “І” І вецер, што імкне па рунным полі, і дождж, што гоніць руны хмар з раллі, і ўсмешка зорак залатых зямлі, і жытняй долі спеў плыве паволі. І вінаграду, і віна даволі, і сад, і звонка звоняць салаўі, і песні іх, нібы фанема “і”, і гай, і агняграй, і край на волі. І лесу сіні цень, і сон у стыні, і пыл святыні, й галасы ў пустыні, і коні ў стэпе, і ў краіне казкі. І ўгрунь, і ў рунь, і з карнавалу маскі, і свет цудоўны – ноччу, днём, навекі, і нават лепшы – як апусціш вейкі. Урывак Не затушу ад страху лямпы – бо зробіцца, напэўна, горш, і ноч раскладзена на ямбы, у сэрца ўбілася, бы нож. Гадзіннік б’е, і месяц льецца, мне не заснуць ад песні дзіўнай. Мой сон і голас майго сэрца – па-над трагічнаю Айчынай. Клёны Схіліліся самотна клёны – вясны гартаюць лемантар, малюся зноў зямлі зялёнай, зялёны сам, нібы трава. Аброслы мохам ліс вучоны паэтыку для клёнаў склаў. Спявае дзень, спяваюць клёны, шапоча сонцава страла. Казань да рыбаў Да карасёў, да акунёў і да дэльфінаў, да ўсіх братоў з салодкіх і салёных вод: – Вы не давайце нам ікры, ані фішбінаў, мы прагнем вашых далячыняў, волі і прыгод. Вада цяжкая, неба – яшчэ больш цяжкое, Таму нас вабіць глыбіня адна, чаруе, кліча нас спакусліва рукою ваш бог каралавы з марскога дна. Пераклад з украінскай Алены Пятровіч Рамантызм Над морам крумкачоў навіслі хмары, лірычны месяц скрала неба сінь, і стромы дзікія, і далячынь, з якое Байрана плывуць карсары. У садзе цёмнай ноччу сумны Вэртэр душу і свет кладзе на вагі зораў і тужыць, што жыццё – бясконцы морак. Адна ты, смерць, – прытулак хворых сэрцаў. Два светы бачым мы. Адзін – наўкола, другі – мы самі, і яны здавён жыццё цяжараць, сэрца робяць кволым. Няўжо слабейшыя ў грудзях пажары, чым рэчаіснасці пустой праклён? ...Не ведалі, што лепшы свет за мары. Песня пра вечнасць матэрыі Пад покрывам нябёс, лясной схаваны цішай, адзеты песнямі, ахутаны вятрамі, ляжу, як мудры ліс, у папараці пышнай, цвярдзею, халаднею, застываю ў камень. Каметаў, дзён, лістоты шэпт стагоддзі поўніць, раслінаў рэкі ўверх цякуць па сотнях лесвіц. Залье мяне патоп, расцісне белым сонцам, і з цела будзе вугаль, будзе попел з песні. Лавінамі вякоў час пройдзе над сусветам, над намі пальмы лісцем зашумяць бязважка, і вугаль з целаў нашых стане чорным кветам, і кірка зазвініць, б’ючы мне ў сэрца цяжка. Пераклад з украінскай Кацярыны Маціеўскай Балада пра блакітную смерць Дамоў хімеры і падворкаў студні, бы чэраў цемрадзі, і вузкасць мокрых сходаў, бясконцасць іх, і прорва ночы студзіць, і цёмных брамаў сум, і цвілі млосны подых. Паперы змяты і запэцканы ашмётак, сем простых словаў: “Просім не вініць нікога, злачынцы не шукаць!” Крадзецца ў ціхіх ботах бы мудры кот, па дахах ветаху падкова. З аголеных дратоў букеты сіняй пары, блакіт крыві бруіць з распухлых медных жылаў. З-за шафы, што ў паўсне пералякана марыць, хтось сола на кларнэце смутку ў морак выліў. Гарыць струмень блакіту, бы душа, натхнёны, і палкі шэпт вар’яцтва сэрцы двох калыша на дне свядомасці. І ноч у вір шалёны! І сінім квеццем газ затчэ кілімы цішы! Пасцель – ладдзю раскошы і тугі кахання – мыш ветаху мяце хвастом, цынічна й куца, і з целам цела ў цесным сошчапе расстання у прагных курчах болю й асалоды б’юцца. Над імі хіліцца анёл блакітны газу і сінім полымем вянчае іх, бы міртам, і душы, бы лілеі, аддае экстазу, пакуль не дагараць апошняй кропляй спірту. Пераклад з украінскай Марыі Мартысевіч Макс Бірбам Энох Сомс: Успамін пра 1890-я Калі ў свет выйшла кніга містэра Холбрука Джэксана, прысвечаная літаратуры 90-х гадоў ХІХ стагоддзя, у паказніку імёнаў я адразу ж кінуўся шукаць “СОМС, ЭНОХ”. І мае падазрэнні спраўдзіліся: яго там не было. Але ж былі ўсе астатнія. Шматлікія аўтары, на якіх я амаль забыўся або памятаў толькі прыблізна, – іх імёны і творы зноў ажылі для мяне на старонках кнігі Холбрука Джэксана. Вычарпальнасць яго працы ні ў чым не саступала бліскучаму стылю, якім яна была напісаная. І таму гэты прабел, знойдзены мною, быў яшчэ адным страшным сведчаннем таго, як беднаму Сомсу ўсё ж не ўдалося пакінуць па сабе і знаку ў літаратуры свайго дзесяцігоддзя. Да таго ж я наважуся назваць сябе адзіным, хто наогул заўважыў гэты прабел. Сомс пацярпеў поўную паразу! І мяне зусім не цешыла думка, што, калі б яму-такі крыху пашчасціла трапіць на старонкі кнігі, яго імя ўсё роўна б вылецела ў мяне з галавы разам з многімі іншымі. Напраўду, калі б яго талент прызналі пры жыцці, ён бы ніколі не пайшоў на тое дзікае пагадненне, наступствы якога і захаваліся назаўжды ў маёй памяці. Але менавіта з тых наступстваў і вынікае мая найвялікшая да яго шкадоба. Толькі зусім не спагада да Сомса вымушае мяне пісаць гэтыя радкі. Наадварот, дзеля яго дабра мне не варта было б брацца за пяро. Кепска смяяцца з мёртвых. А як я магу пісаць пра Эноха Сомса, не высмейваючы яго? Як я магу замоўчаць той страшны факт, што ён і БЫЎ смешным? Мне гэта не ўдасцца. Раней ці пазней я мушу пра яго напісаць. І ў хуткім часе вы зразумееце, што выбару ў мяне напраўду няма. Дык чаму б не расказаць пра Эноха Сомса менавіта зараз? Падчас летняга семестра 1893 года з неба на Оксфард упаў метэарыт. Ён урэзаўся ў глебу глыбока і гучна. Выкладчыкі і студэнты з бледнымі тварамі толькі і гаварылі, што пра гэтае дзіўнае здарэнне. Адкуль жа прыбыў ён, гэты метэарыт? З Парыжу. Імя? Ўіл Ротэнстайн. Мэта? Серыя з дваццаці чатырох літаграфічных партрэтаў. Іх мусіла надрукаваць лонданскае выдавецтва “Бодлі Хэд”. Справа найвялікшай важнасці. Рэктар А, магістр Б і прафесар В ужо слухмяна “селі” перад ім. Паважаныя старыя, з якіх ледзь пясок не сыпаўся і якія раней нікому не дазвалялі сябе маляваць, не маглі супрацьстаяць гэтаму маладому і жваваму незнаёмцу. Ён не ўпрошваў – ён запрашаў; ён не запрашаў – ён загадваў. Яму быў дваццаць адзін. Ён насіў акуляры, што блішчэлі як ніколі ні ў кога. Ён быў кемлівы і перапоўнены ідэямі. Ён ведаў Ўістлера. Ён ведаў Дадэ і Ганкураў. Ён ведаў кожнага ў Парыжы. Ён ведаў іх усіх на памяць. Ён быў Парыжам, што завітаў у Оксфард. Шэптам перадаваліся чуткі, што, як толькі ён скончыць адбор выкладчыкаў, то запросіць і некалькі студэнтаў. Для мяне гэта быў асаблівы дзень – дзень, калі ён запрасіў мяне. Мая сімпатыя да Ротэнстайна не саступала страху перад ім. Але неўзабаве паміж намі ўзнікла блізкае сяброўства, якое з кожным годам для мяне значыла ўсё больш. Пры канцы семестра ён асеў, ці, хутчэй, ізноўку метэарытам прызямліўся ў Лондане. Менавіта дзякуючы яму я пазнаёміўся з тым чароўным ма­ленькім сусветам у сабе пад назвай “квартал Чэлсі”, а таксама з Ўолтэрам Сікертам і іншымі высакароднымі старцамі, што жылі там. Гэта Ротэнстайн прывёў мяне на Кембрыдж-стрыт у раён Пімліка да маладога чалавека, чые малюнкі ўжо здабылі славу ў вузкім коле знаўцаў, – Обры Бёрдслі. І гэта з Ротэнстайнам я ўпершыню наведаўся ў выдавецтва “Бодлі Хэд”. Ён жа і ўвёў мяне ў новы палац розуму і адвагі – пакойчык Café Royal для гульні ў даміно. У той самы кастрычніцкі вечар, там, у атачэнні пышнага залацістага і барвовага аксаміту, сярод узвышаных карыятыдаў і люстэркаў, у якіх адбівалася навакольная прыгажосць, у клубах тытунёвага дыму, што імкнуўся да распісанай антычнымі сюжэтамі столі, і прыглушаным шуме, хутчэй за ўсё, цынічных гутарак, што то там, то тут перарываліся ўдарамі костачак даміно аб мармуровыя сталы, я ўздыхнуў на поўныя грудзі і сказаў сабе: “Вось яно, сапраўднае жыццё!” (Выбачайце мне такія погляды, бо не варта забывацца: яшчэ нават ваенная кампанія ў Паўднёвай Афрыцы не распачалася.) Быў перадабедзены час. Мы пілі вермут. Тыя, хто ведаў Ротэнстайна, паказвалі яго тым, каму было знаёмае толькі яго імя. Праз дзверы ўвесь час уваходзілі мужчыны і бадзяліся ўзад і ўперад, шукаючы вольныя столікі ці столікі, што ўжо занялі іх сябры. Адзін з гэтых “бадзягаў” зацікавіў мяне, я быў проста ўпэўнены: ён хоча прыцягнуць увагу Ротэнстайна. Двойчы ён прайшоў паўз наш столік, кінуўшы няўпэўнены позірк. Але Ротэнстайн, заглыблены ў абмеркаванне асобы і творчасці Пюві дэ Шавана, яго папросту не заўважаў. Пры хадзе мужчына шоргаў нагамі і горбіўся, ён быў даволі высокага росту, з бледным тварам, які аблямоўвалі даўгаватыя каштанавыя валасы, насіў рэдкую бародку, ці, хутчэй, яго падбароддзе пучкамі пакрывала мноства злёгку кучаравых валасоў. Выгляд ён меў даволі дзіўны, але ж у дзевяностыя гады мінулага стагоддзя дзівацтвы сустракаліся нашмат часцей, чым, мяркую, цяпер. Маладыя пісьменнікі таго часу – а я быў упэўнены, ён займаецца менавіта пісьменствам – з усіх сілаў выбіваліся, каб сваім выглядам выдзеліцца з натоўпу. Спроба гэтага маладога чалавека выдзеліцца была не зусім удалай. Ён насіў мяккі чорны капялюш, святарскі паводле сутнасці, багемны паводле задумы ўладальніка, шэрую непрамакальную накідку, якая, магчыма, праз гэтую непрамакальнасць цалкам страчвала ўсялякі налёт рамантычнасці. Я вырашыў, што mot juste1 для яго – “цьмяны”, яно характарызавала яго найлепш. Я ўжо рабіў спробы пісаць, і пошукі mot juste, своеасаблівага Святога Грааля нашай эпохі, моцна займалі мяне. Цьмяны чалавек зноўку наблізіўся да нашага стала, але гэтым разам ён вырашыў ля яго прыпыніцца. – Вы мяне не памятаеце, – прамовіў ён невыразным голасам. Ротэнстайн ускінуў на яго свае кемлівыя вочы. – Чаму ж, – адказаў ён праз імгненне, хутчэй ганарыста, чым радасна, гонару яму дадавала добрая памяць, – Эдвін Сомс. – Энох Сомс, – паправіў Энох. – Энох Сомс, – паўтарыў Ротэнстайн тонам, што даваў зразумець: добра, што хоць прозвішча ўспомніў. – Мы сустракаліся з вамі некалькі разоў, калі вы жылі ў Парыжы. У Café Groche. – І аднойчы я наведаўся да вас у студыю. – О так. Вельмі прыкра, што вы мяне не заспелі. – Якраз-такі заспеў. Вы паказалі мне некалькі сваіх карцінаў. Я чуў, вы цяпер у Чэлсі. – Так. Я амаль здзівіўся, калі містэр Сомс пасля гэтага аднаскладовага адказу не рушыў далей. Ён працягваў спакойна стаяць, нібы бязглуздая жывёла, нібы асёл, што ўтаропіўся ў браму. Такой сумнай была яго постаць. Тут мне прыйшло да галавы, што, мабыць, mot juste для яго – “прагны”. Але што ж за прага валодала ім? Ён быў больш падобны да чалавека, што ні да чаго не меў схільнасці і апетыту. Мне было шкада яго. Ротэнстайн, хоць і не запрашаў яго ў Чэлсі, усё ж прапанаваў яму прысесці і выпіць. За сталом той адчуў прыліў упэўненасці ў сабе. Ён адкінуў крысо накідкі такім жэстам, што калі б не яе непрамакальнасць, ён мог бы выглядаць як выклік сусвету. Ён замовіў абсенту. – Je me tiens toujours fidèle, à la sorcière glauque2, – сказаў ён Ротэнстайну. – Вам жа горш, – суха адказаў Ротэнстайн. – Нікому ні ад чаго не горш, – запярэчыў Сомс. – Dans ce monde il n'y a ni bien ni mal3. – Нічога добрага і нічога кепскага? Як гэта? – Усё гэта я патлумачыў у прадмове да “Адмаўленняў”. – Адмаўленняў? – Так, я падарыў вам асобнік. – Ну так, канечне. А вы патлумачылі, напрыклад, што няма ні добрай, ні кепскай граматыкі? – Н-не, – адказаў Сомс. – Натуральна, у мастацтве заўжды прысутнічае добрае і дрэннае. Але ў жыцці – ніколі. – Ён скручваў сабе цыгарэту. У яго былі слабыя белыя рукі, не надта старанна вымытыя, са шматлікімі плямамі нікаціну на пальцах. – Бываюць у жыцці ілюзіі дабра і зла, але… – яго голас ператварыўся ў мармытанне, з якога можна было разабраць ледзь чутныя словы “vieux jeu”1 і “rococo”2. Думаю, ён адчуваў, што выглядае не найлепшым чынам, і таму баяўся, што Ротэнстайн пакажа яму на памылкі. Так ці іначай, ён пракашляўся і сказаў: – Parlons d'autre chose3. Вам падаецца, ён быў дурнем? Я так не думаў. Я быў малады і не ва­лодаў той яснасцю меркаванняў, што была ўжо ўласцівая Ротэнстайну. Сомс быў гадоў на пяць-шэсць старэйшы за нас. Да таго ж ён ужо напісаў кнігу. Ужо напісаць кнігу – гэта ж так прыўкрасна! Калі б не прыстунасць Ротэнстайна, я б выказаў Сомсу сваё шанаванне. Я ўжо і без таго адчуваў моцную павагу да яго. Але калі той сказаў, што ў хуткім часе з’явіцца яго другая кніга, я ледзь стрымаў захапленне. Я запытаўся, ці можна пацікавіцца, што гэта будзе за кніга. – Мае вершы, – адказаў ён. Ротэнстайн спытаў, ці будзе гэта і назваю кнігі. Паэт задумаўся над пытаннем і ўрэшце выказаўся, што хацеў бы наагул не даваць кнізе назвы. – Калі кніга сама па сабе добрая, – прамармытаў ён і строс з цыгарэты попел. Ротэнстайн запярэчыў, што адсутнасць назвы можа адно нашкодзіць продажу кнігі. – Калі, – настойваў ён, – я прыду ў кнігарню і проста скажу: “У вас ёсць?” ці “У вас ёсць зборнік?”, як яны здагадаюцца, па якую менавіта кнігу я прыйшоў? – Канечне, на кнізе будзе маё імя, – запэўніў Сомс. – І таксама мне б вельмі хацелася, каб на вокладцы быў намаляваны мой партрэт, – з гэтымі словамі ён ва ўпор паглядзеў на Ротэнстайна. Апошні адзначыў, што гэта выдатная ідэя, заўважыў, што спяшаецца за горад, што правядзе там колькі дзён, потым глянуў на гадзіннік, абурыўся на час, заплаціў афіцыянту і выйшаў разам са мной, каб недзе паабедаць. Сомс застаўся сядзець, верны сваёй палыновай чараўніцы. – Чаму ты так не хочаш яго маляваць? – запытаўся я. – Маляваць яго? Яго?! Як можна намаляваць чалавека, якога не існуе? – Ну так, ён цьмяны… – заўважыў я. Але маё mot juste прагучала неяк плоска. Ротэнстайн жа паўтарыў, што Сомса папросту не існуе. Але тым не менш Сомс напісаў кнігу. Я запытаўся, ці чытаў Ротэнстайн яго “Адмаўленні”. Ён адказаў, што заглядаў у яе. – Але, – цвёрда дадаў ён, – не магу сказаць, што я нешта разумею ў паэзіі. Вось меркаванне, што так добра характарызуе тую эпоху! Мастакі ніколі б не дазволілі чужому хоць нейкім чынам меркаваць пра мастацтва. І гэты закон (высечаны на скрыжалях, якія Ўістлер прынёс з вяршыні Фуджыямы) накладаў пэўныя абмежаванні. Калі іншыя віды мастацтва, акрамя жывапісу, не былі цалкам незразумелыя людзям, што імі не займаліся, закон ставіўся пад сумнеў – і ў пэўнай ступені гэтая Дактрына Манро страчвала сваю сілу. Таму ніводзін мастак не мог выказацца пра кнігу, пры гэтым не зазначыўшы, што яго меркаванне абсалютна нічога не вартае. Ніхто не разбіраўся ў літаратуры лепш за Ротэнстайна, але даводзіць яму гэта ў тыя часы было папросту бессэнсоўна. Я ведаў, што скласці сваё меркаванне пра “Адмаўленні” мне давядзецца самастойна. Не набыць кнігу аўтара, з якім я сустрэўся асабіста, у тыя часы для мяне было актам найвялікшага самаадрачэння. Калі я вярнуўся ў Оксфард у пачатку зімовага семестра, то ўжо меў пры сабе “Адмаўленні”. Зазвычай я нядбайна пакідаў яе ляжаць на стале ў сваім пакоі, і калі нейкі сябар браў яе ў рукі і пытаўся, пра што яна, я адказваў: “О, я б сказаў, гэта даволі незвычайная кніга. Яе напісаў чалавек, якога я ведаю асабіста”. Толькі “пра што яна” я ніколі не мог патлумачыць. Я не мог зразумець, што да чаго ў гэтай тонкай зялёнай кніжачцы. У прадмове не было ніводнага ключа да лабірынта зместу, а той лабірынт, у сваю чаргу, ніякім чынам не вытлумачваў прадмовы. Будзь да жыцця бліжэйшым. Наздвычай блізка будзь. Жыццё ёсць палатном, а не асноваю і не ўтокам, А толькі палатном. Таму я каталік у царкве і ў думках, Але Настрою дазваляю ўсё ў палатно жыцця ўплятаць, што пажадае мой чаўнок Настрою. Гэтымі радкамі пачыналася прадмова, але наступныя сказы зразумець было яшчэ цяжэй. За ёй ішоў верш “Замерлы. Навэла” пра мідынетку, якая, наколькі я зразумеў, забіла або толькі збіралася забіць манекена. Гэта было падобна да адной гісторыі Кацюля Мендэса, у якой перакладчык прапусціў ці выкінуў кожны другі сказ. Наступным ішоў дыялог Пана і Святой Урсулы, якому, па-мойму, яўна не ставала “жывасці”. Затым былі змешчаныя афарызмы (пад назовам “άφορίσματα”). Зборнік быў фактычна нашпігаваны творамі самых разнастайных жанраў, клапатліва выкшталтаваных. Але сэнс увесь час уцякаў ад мяне. А ці ёсць тут, думаў я, наогул хоць нейкі сэнс? Мне і ў галаву не прыйшло дапусціць, што Энох Сомс папросту дурань! Наадварот, я пачаў думаць, што, магчыма, дурань я! Я быў схільны даць яму шанец, таму сумняваўся. Некалі я прачытаў “L'Après-midi d'un faune”1 і не пабачыў у ім ні каліва сэнсу, але ж, бясспрэчна, Малармэ быў майстрам слова. Адкуль мне было ведаць, што Сомс таксама не з такіх? У яго прозе гучала нейкая музыка, не тое каб дужа захапляльная, думаў я, але, мабыць, навязлівая, цяжкая і з такім жа глыбокім сэнсам, як у Малармэ. Я з усёй душой чакаў яго вершаў. І пачаў іх чакаць яшчэ больш нецярпліва пасля таго, як сустрэўся з аўтарам ізноў. Гэта было адным студзеньскім надвячоркам. Кіруючыся ва ўжо згаданы вышэй пакой для гульні ў даміно, я мінуў столік, за якім сядзеў бледнатвары мужчына, адкрыўшы перад сабой кнігу. Ён падняў вочы ад кнігі на мяне, і я, глянуўшы праз плячо, раптам адчуў, што мусіў бы ўжо яго пазнаць. Я вярнуўся да яго павітацца. Абмяняўшыся з ім параю словаў, я глянуў на раскрытую кнігу і заўважыў: – Відаць, я вам перашкодзіў, – і ўжо збіраўся рушыць далей, як раптам Сомс адказаў манатонна: – А што калі б я хацеў, каб мне перашкодзілі? Я паслухаўся яго жэста і сеў насупраць. Пасля запытаўся, ці часта ён тут чытае. – Так, літаратуру такога кшталту я чытаю тут, – прамовіў ён, паказваючы на загаловак кнігі: “Вершы П. Б. Шэлі”. – Усё, чым вы напраўду… – я ўжо збіраўся вымавіць “захапляецеся?”. Але, перасцярогшыся, не скончыў сказу і ўзрадаваўся, што зрабіў менавіта так, бо з незвычайнай інтанацыяй ён працягнуў: “Усё другаснае”. Шэлі я чытаў мала, але “канечне, – прамямліў я, – ён вельмі няроўны”. – Мне трэба было здагадацца, што менавіта ў роўнасці яго загана. Забойчая роўнасць. Менавіта таму я чытаю яго тут. Шум гэтага месца разбурае рытм. Таму тут ён больш-менш. – Сомс узяў кнігу і прагледзеў колькі старонак. Потым засмяяўся. Смех Сомса быў кароткім, невясёлым гукам, што вырываўся з яго горла, але ніякім чынам не адбіваўся ні на яго твары, ні ў вачах. “Што за час!”– прамовіў ён, кладучы кнігу. І дадаў: “Што за краіна!” Я запытаўся, ці не лічыць ён, што Кітсу ўдалося трымацца свайго, ня­гледзячы на заганы часу і месца. Ён сказаў, што толькі ў “асобных радках”, але не ўдакладніў, у якіх. Са “старэйшых”, як ён называў іх, яму, падаецца, больш быў даспадобы Мілтан. “Мілтан, – сказаў ён, – не быў сентыментальным”. А таксама: “Мілтан валодаў цёмнай праніклівасцю”. І: “Я заўжды магу чытаць Мілтана ў чытальнай залі”. – Чытальнай зале? – Брытанскага музею. Я хаджу туды штодня. – Праўда? Я быў там толькі раз. Мне падаецца, гэта занадта змрочнае месца. Яно нібы высмоктвае з цябе жыццёвую сілу. – Так і ёсць. Менавіта таму я і хаджу туды. Чым менш у табе жыццёвай сілы, тым лепш ты адчуваеш вялікае мастацтва. Я жыву побач з музеем. На Даят-стрыт. – І вы заходзіце туды чытаць Мілтана? – Так, зазвычай Мілтана, – ён паглядзеў на мяне. – Менавіта Мілтан, – дадаў ён упэўнена, – прывёў мяне да сатанізму. – Сатанізму? Праўда? – запытаўся я, адчуваючы той няпэўны дыскамфорт і моцнае жаданне быць паважлівым, калі суразмоўца кажа пра свае рэлігійныя перакананні. – Вы пакланяецеся д’яблу? Сомс захітаў галавой. – Гэта не зусім пакланенне, – зазначыў ён, пацягваючы свой абсент. – Гэта хутчэй пошукі веры і апоры. – Разумею. Але з вашай прадмовы да “Адмаўленняў” я вырашыў, што вы… католік. – Je l'étais à cette époque1. Па праўдзе, так і ёсць. Я католік-сатаніст. Але заяву гэтую ён неяк прамямліў. Я заўважыў, што найбольш яго ўразіў факт, што я чытаў “Адмаўленні”. Яго бледны пагляд упершыню заіскрыўся. Я пачуваўся, як студэнт, якога зараз будуць апытваць па прадмеце, што ён ведае найгорш. Я паспешліва запытаўся ў Сомса, калі выйдзе зборнік яго вершаў. – На наступным тыдні, – адказаў ён. – Яго так і надрукуюць без назвы? – Не. Назву я нарэшце падабраў. Але вам яе не адкрыю, – нібыта ў мяне хапіла б нахабства яе выведваць. – Я не ўпэўнены, што яна цалкам тое, што мне трэба. Але гэта найлепшае, што я змог знайсці. У ёй выяўляецца характар вершаў – іх дзіўныя зарасці, дзікія, але ўсё ж выкшталцоныя, – і дадаў: – Квяцістыя і поўныя атруты. Я запытаўся, што ён думае пра Бадлера. Чмыхнуўшы – ён так смяяўся, – той адказаў: – Бадлер быў bourgeois malgré lui1. Францыя нарадзіла толькі аднаго паэта – Віёна. І “дзве траціны Віёна былі чыстай журналістыкай”. Верлен быў “épicier malgré lui2”. У цэлым, французскую літаратуру ён ацэньваў значна ніжэй за ангельскую, чым вельмі здзівіў мяне. Некаторыя “някепскія месцы” сустракаліся ў Вілье дэ Ліль-Адана, але “Францыя, – падсумаваў ён, – не дала мне нічога”. Ён кіўнуў мне, прадказаўшы: “Вось пабачыце”. Але калі выйшла кніга, я нічога такога не пабачыў. Я думаў, што аўтар “Фунгоідаў”, прынамсі несвядома, усё ж чымсьці абавязаны маладым парыжскім дэкадэнтам або маладым ангельскім дэкадэнтам, якія былі ў сваю чаргу абавязаныя першым. І я дагэтуль прытрымліваюся такога меркавання. Маленькая кніжка, якую я некалі набыў у Оксфардзе, ляжыць цяпер перада мною, калі я пішу гэтыя радкі. Яе бледна-зялёная вокладка з цыраты і срэбнае цісненне пацерліся з часам. Пабляклі для мяне і яго вершы. З меланхалічнай цікаўнасцю я бяруся перагледзець зборнік. Творы тут не найвышэйшага гатунку. Але тады, калі яны толькі выйшлі, я думаў, што яны могуць быць такімі. І я думаю, што справа тут не ў тым, што творы Сомса сталі горшымі, а ў тым, што мая вера ў іх значна аслабла. Маладой жанчыне Ты, якой не было! Няясныя і бляклыя напевы, Карункі старадаўніх гукаў З загнілых вылятаюць флейтаў, Уліваюцца ў шум аздобленых іржой кімвалаў, Адылі формы дзіўныя, двухполыя, Ляжаць, скрываўленыя, у пыле, І ў іх зіяюць раны. І так вядзецца, Твой двайнік сама – Ўсяго пасмешка злая, Бо той, што не было, няма. Мне падалося, паміж першым і апошнім радком была нейкая несулад­насць. Наморшчыўшы лоб, я спрабаваў зразумець, што не так. Але не хацеў думаць, што праблема – адсутнасць сэнсу ў самім вершы. Можа, я папросту не магу разгледзець яго глыбіняў? Што да майстэрства слова, то “аздобленых іржой” падалося мне даволі цікавым прыёмам і “адылі” замест “і” падалося ўдалай знаходкай. Я задумаўся, хто гэтая “маладая жанчына”, і як яна зразумела верш. Я меў сумныя падазрэнні, што Сомс разумеў гэты верш яшчэ ў меншай ступені, чым яна. І нават цяпер, калі не спрабаваць знайсці ў гэтым вершы хоць нейкі сэнс, а чытаць яго толькі, каб пачуць гучанне, можна заўважыць прыгажосць яго рытму. Сомс быў мастаком – калі ён, бядак, наогул быў хоць кімсьці! Калі я ўпершыню чытаў ягоныя “Фунгоіды”, мне на дзіва падалося, што сатанінскі яго бок і ёсць найлепшым. Сатанізм, здавалася мне, быў нейкай вясёлай і цэльнай часткай яго жыцця. Накцюрн Хавалася ў мораку плошча, Там з д’яблам аднойчы йшоў я. Разносіла ноч капытоў яго пошчак, Быў п’яны віном чорным я, А ён – удвая. “Я бегаю лепей, – я крыкнуў, – За Вас, Уладар мой, – а ён “Няважна!” – у твар мне рыкнуў, – Нястрашна, – прамовіў ён, – Мне поўня прарочыць плён”. І тады я зірнуў яму ў вочы: О, які ж спалох ён таіў да пары! Не схаваць яму больш, хоць і страшна хоча, Таямніцы, якой я не знаў да пары: Ён стары, ён стары1. У першай страфе я адчуў нейкі ўздым ад гэткага вясёлага ўтрапёнага сяброўства. Ад другой засталося ўражанне празмернай істэрычнасці. Але трэцяя прыйшлася мне да душы: яна была настолькі незвычайнай, нават калі браць пад увагу дагматы той асаблівай веры, якой прытрымліваўся Сомс. “Веры і апоры” тут малавата! Сомс выкрыў у д’ябле хлуса, смеючыся, “зірнуў яму ў вочы”, стварыў вобраз, як думаў я тады, чалавека даволі дзёрзкага! Цяпер жа, у святле таго, што адбылося пазней, ніводзін з яго вершаў не засмучае мяне так, як “Накцюрн”! Я пачаў шукаць, што наконт зборніка кажуць сталічныя крытыкі. Яны падзяляліся прыкладна на дзве катэгорыі: тых, хто казаў мала, і тых, хто не казаў абсалютна нічога. Прадстаўнікі другой катэгорыі пераважалі, словы ж прадстаўнікоў першай былі халоднымі і даволі стрыманымі. Збольшага такімі: “Нясе ў сабе адценне сучаснасці… Гэтыя лёгкія рытмы…” – «Прэстан Тэлеграф». Гэта быў адзіны ўхвальны водгук, змешчаны выдаўцом Сомса на вокладцы. Раней я спадзяваўся, што калі наступным разам пабачу паэта, то павіншую з той сенсацыяй, якую нарабіла яго кніга, бо мне падавалася, ён быў не настолькі ўпэўнены ў сваёй велічы, як рабіў выгляд. Але калі я нарэшце сустрэўся з ім, то толькі і змог зазначыць (а гэта прагучала крыху грубавата): – Я спадзяюся, “Фунгоіды” прадаюцца вельмі добра. Ён глянуў на мяне паўзверх шклянкі з абсентам і запытаўся, ці набыў я зборнік. Выдавец паведаміў яму, што прадалі тры асобнікі. Я засмяяўся, нібы гэта быў жарт. – Вы ж не думаеце, што мяне гэта напраўду кранае? – запытаўся ён, амаль агрызнуўшыся. Я адказаў адмоўна. Ён жа дадаў, што ён не гандляр. Я спакойна адзначыў, што таксама не адношу сябе да гэтай катэгорыі, і прамямліў, што мастаку, які даў свету нешта па-сапраўднаму велічнае і небывалае, заўжды выпадае доўга чакаць прызнання. Ён сказаў, што прызнанне яго не цікавіць ні на грош. Я пагадзіўся, што творчасць сама па сабе ўжо ёсць узнагародаю. Яго панурасць мяне адштурхнула б, калі б у сваіх вачах я быў нікім. Але ж хіба Джон Лэйн і Обры Бёрдслі не прапанавалі мне напісаць эсэ для новага выдання, што мусіла вось-вось выйсці, – для “Жоўтай кнігі”?! І хіба Генры Гарланд як рэдактар не прыняў ужо маё эсэ?! І хіба не павінна яно пабачыць свет у першым жа нумары?! Ды і ў Оксфардзе я in statu pupillari1. А ў Лондане я пачуваўся ўжо нібыта выпускніком – тым, каго ніякім Сом­сам не засмуціш. З аднаго боку пускаючы пыл у вочы, а з другога, робячы жэст добрай волі, я прапанаваў Сомсу даслаць свае творы ў “Жоўтую кнігу”. Ён жа адно грэбліва хмыкнуў з нагоды такой публікацыі. Тым не менш, праз дзень ці два я асцярожна запытаўся ў Гарланда, ці не знаёмы ён часам з творамі чалавека па імені Энох Сомс. Праходжваючыся па пакоі ў характэрнай для яго манеры, Гарланд раптам спыніўся, узняў рукі дагары і гучна прастагнаў, што часта сустракаў гэтую “недарэчную істоту” ў Парыжы, а якраз сёння раніцай атрымаў ад яго некалькі рукапісных вершаў. – Няўжо ён не мае таленту? – Ён мае прыбытак. Ён у парадку. Гарланд быў самым жыццярадасным чалавекам і самым шчодрым крытыкам, і ён проста ненавідзеў гутарыць пра рэчы, якімі не мог захапляцца. Таму я закрыў тэму Сомса. Але навіна пра тое, што Сомс меў прыбытак, суняла мае трывогі. Пазней я даведаўся, што ён сын няўдалага і ўжо спачылага гандляра кнігамі з Прэстана, але ў спадчыну ад замужняй цёткі яму дасталася штогадовая рэнта ў памеры трох сотняў фунтаў, да таго ж, больш сваякоў у яго не было. Таму матэрыяльна ён быў “у парадку”. Але ў ім была нейкая духоўная хваравітасць, што для мяне тады яшчэ больш абвастралася ўражаннем, што тыя пахвалы “Прэстан Тэлеграф” так і не з’явіліся б, калі б ён не быў сынам прэстанца. У ім жыла нейкая зацятасць, не захапляцца якой я не мог. Ні ён сам, ні яго творы не атрымалі хоць якой-кольвек ухвалы, але тым не менш ён працягваў паводзіцца як выбітная асоба – заўжды высока падняўшы свой маленькі ганарлівы сцяг. Дзе б ні збіраліся jeunes féroces2 ад мастацтва – у толькі што знойдзеным рэстаране Соха або ў канцэртнай зале, куды наведваліся часцяком, – сярод іх быў Сомс, ці хутчэй не сярод, а наўскрайку, досыць цьмяная, але пры гэтым непазбежная асоба. Ён ніколі не шукаў прыхільнасці з боку сваіх братоў па пяры, і ні на ёту не менела ў ім гонару сваімі творамі і пагарды да творчасці іншых. Да мастакоў ён ставіўся паважліва, нават неяк сціпла, а вось пра паэтаў і празаікаў “Жоўтай кнігі”, а пазней і “Савоя” ад яго нельга было дачакацца нічога, акрамя грэблівасці. Ды на яго не злаваліся. Нікому і ў галаву не магло прыйсці, што ён і яго сатанінскі каталіцызм нешта значаць. Калі восенню 1896-га ён выпусціў (ужо за свой кошт) трэцюю і апошнюю кнігу, нідзе не прагучала ні слова пра яе: ні добрага, ні благога. Я збіраўся яе набыць, але забыў. Я ніколі яе не бачыў, і, да свайго сораму, нават не памятаю яе назвы. Але ў той час, калі яна выйшла, я сказаў Ротэнстайну, што, на маю думку, Сомс насамрэч даволі трагічны герой і ён літаральна памрэ ад прагі прызнання. Ротэнстайн засмяяўся. Ён сказаў, што я ўсяго толькі шукаю прызнання за добрае сэрца, якога ў мяне няма. І цалкам магчыма, ён меў рацыю. Але праз некалькі тыдняў на закрытым праглядзе “Новага ангельскага клуба мастацтваў” я пабачыў пастэльны партрэт, падпісаны “Энох Сомс, эсквайр”. Ён быў вельмі моцна падобны да пісьменніка, і, відаць па ўсім, яго намаляваў Ротэнстайн. У сваім мяккім капелюшы і непрамакальнай накідцы Сомс прастаяў перад партрэтам увесь дзень. Любы яго знаёмы адразу б пазнаў, хто на карціне, а вось тыя, хто Сомса не ведаў, зусім не заўважылі б падабенства партрэта з чалавекам побач – партрэт “існаваў” у нашмат большай ступені, чым ён, гэта ўжо бясспрэчна. Да таго ж на яго партрэце не было таго выразу лёгкай узрадаванасці, што ўвесь дзень не сыходзіла з твару Сомса. Ён нарэшце адчуў подых славы. Цягам месяца я яшчэ двойчы наведваўся ў “Новы клуб” і ў абодвух выпадках сустракаў там Сомса. Аглядаючыся цяпер назад, я бачу, што закрыццё выставы, па сутнасці, стала канцом яго кар’еры. Ён пачуў дыханне Славы так позна і так ненадоўга, што калі яна сышла, ён саступіў, адступіў і спыніўся. Той, што ніколі не выглядаў ні здаровым, ні моцным, цяпер стаў проста жахлівым – ператварыўся ўсяго ў цень прывіда, якім некалі быў. Ён усё яшчэ наведваўся ў залу для гульні ў даміно, але, страціўшы ўсялякае жаданне абуджаць цікаўнасць, больш не чытаў там кніг. – Цяпер вы чытаеце толькі ў музеі? – запытаўся я са штучнай вясёласцю. Ён адказаў, што больш туды не ходзіць. – Там няма абсэнту, – прамямліў ён. Раней ён казаў такое, каб збольшага зрабіць уражанне на суразмоўцу, у гэты ж момант яго словы прагучалі даволі ўпэўнена. Абсент, што некалі быў усяго толькі адной з частак таго “вобразу”, які ён раней так моцна імкнуўся стварыць, цяпер стаў суцяшэннем і неабходнасцю. Ён больш не называў яго “la sorcière glauque”. Ён адмовіўся ад усіх сваіх французскіх слоўцаў. Ператварыўся ў звычайнага прэстанца без лішняга лоску. Параза, калі яна канчатковая і без усялякіх прыхарошванняў, нават калі яна табе агідная, нясе ў сабе пэўную долю высакароднасці. Я пазбягаў Сомса, бо ў яго прысутнасці адчуваў сябе грубым і вульгарным. На той момант Джон Лэйн ужо надрукаваў дзве мае кніжачкі, і яны мелі нягучны, але даволі прыемны поспех. Я быў – невялікай, але сапраўднай – “асобай”. Фрэнк Харыс прапанаваў мне пагарэзнічаць на старонах “Сатэрдэй Рэв’ю”, Алфрэд Хамсуорт клікаў мяне ў “Дэйлі Мэйл”. Я быў тым, кім Сомс не быў. І ён сароміў мой бляск. Калі б я ведаў, што ён цвёрда і па-сапраўднаму верыць у веліч таго, чаго ён дасягнуў як мастак, я б не ўнікаў яго. Чалавека, які да канца не страціў самалюбства, нельга лічыць поўным няздарам. Але высакароднасць Сомса была толькі маёй выдумкай. Аднойчы ў пачатку чэрвеня 1897 года гэтая ілюзія знікла. Вечарам таго ж дня знік і сам Сомс. Усю раніцу я правёў не дома і вяртацца на ланч было ўжо запозна, таму я накіраваўся ў “Vingtième”. Гэтае месца – “Restaurant Vingtième Siècle”1, так гучыць яго назва цалкам – адкрылі для сябе ў 1896 годзе паэты і празаікі, але цяпер яно збольшага было імі занядбанае на карысць новай знаходкі. Па праўдзе, я не ўпэўнены, што тая ўстанова працягнула так доўга ў апраўданне сваёй назвы, але ж у тыя часы яна ўсё яшчэ стаяла на Грык-стрыт непадалёк ад плошчы Соха, практычна насупраць таго дома, дзе ў пачатку стагоддзя маленькая дзяўчынка і з ёю хлопец па імені Дэ Квінсі начавалі, галодныя, у цемрадзі сярод бруду, пацукоў і старых юрыдычных папераў. “Vingtième” ўяўляў сабой невялікі белены пакойчык, што з аднаго боку адразу выходзіў на вуліцу, а з другога – на кухню. Яго ўладальнікам і адначасова кухарам быў француз, якога мы ведалі як месье Вэнцьема, афіцыянткамі там служылі дзве яго дачкі, Роза і Берта, і кармілі там, мяркуючы па водгуках, даволі прыстойна. Сталы былі такімі вузкімі і стаялі так шчыльна адзін да аднаго, што ў памяшканні іх змяшчалася дванаццаць – па шэсць ля кожнай сцяны. Калі я ўвайшоў, занятыя былі толькі два сталы ля дзвярэй. З аднаго боку сядзеў высокі чалавек яркага мефістофелеўскага выгляду, час ад часу я сустракаў яго ў пакоі для гульні ў даміно і яшчэ недзе. З другога ж боку сядзеў Сомс. Разам яны ўтваралі дзіўны кантраст у гэтым залітым сонцам пакоі: змардаваны Сомс у сваіх заўсёдных капелюшы і накідцы, якіх на маёй памяці ён ніколі не здымаў, і той, другі, – жыўчык, глянуўшы на якога, я адразу пачаў разважаць, ці не гандляр ён дыяментамі, чараўнік ці, можа, кіраўнік дэтэктыўнага бюро. Я быў проста ўпэўнены, Сомс маёй кампаніі не хацеў, аднак, каб не падацца грубым, я запытаўся, ці магу прысесці побач, і сеў. Ён курыў цыгарэту, на стале стаяла талерка з некранутай дзічынай і паўпустая бутэлька сатэрну, а сам ён быў даволі ціхмяным. Я заўважыў, што падрыхтоўка да Юбілею2 ператварыла Лондан у нешта невыноснае (насамрэч мне ўсё гэта падабалася). Я заявіў, што з задавальненнем бы з’ехаў з горада, пакуль не скончыцца гэтая мітусня. Дарэмна спрабаваў я гучаць ва ўнісон з яго змрочнасцю. Падавалася, ён не чуў мяне і нават не бачыў. Я адчуваў, што мае паводзіны выглядалі даволі смешна ў вачах таго, другога. Праход між столікамі ў рэстаране ледзь дасягаў двух футаў у шырыню (Розе і Берце на працы даводзілася працісквацца адна праз адну і шэптам сварыцца), а таму чалавек, што сядзеў за столікам проста перад табой, фактычна сядзеў насупраць цябе. Я падумаў, што нашага суседа павесяліла мая няўдалая спроба зацікавіць Сомса. Не мог жа я яму патлумачыць, што мае высілкі былі прадыктаваныя толькі міласэрнасцю, таму я змоўк. Не паварочваючы галавы, я добра бачыў яго бакавым зрокам і спадзяваўся, што выглядаю не настолькі вульгарна ў параўнанні з Сомсам, як ён. Я быў проста ўпэўнены: ён не ангелец, але хто ж тады? І хоць ён быў кароткапастрыжаны, да француза ён не быў падобны. З Бертай, якая яго абслугоўвала, ён размаўляў на добрай французскай, але з нейкай нацыянальнай асаблівасцю і акцэнтам. Я вырашыў, што ў “Vingtième” ён упершыню, але Берта даволі бесцырымонна з ім паводзілася, па ўсім відаць, ён не рабіў прыемнага ўражання. Яго вочы былі па-свойму прывабныя, але, як і сталы ў “Vingtième”, былі занадта вузкія і блізка пасаджаныя. Нос драпежны, а праз навошчаныя кончыкі вусаў, што падымаліся да ноздраў, падавалася, што ўсмешка не сыходзіла з яго твару. Бясспрэчна, выгляд ён меў пагрозлівы. І ступень маёй няёмкасці ў яго прысутнасці павялічвалася праз барвовую камізэльку, што вельмі шчыльна і зусім не па сезоне (быў чэрвень) абцягвала яго шырокія грудзі. Ды камізэлька была недарэчнай не толькі праз спёку. З ёй самой нешта было не так. Яна была б не да месца і каляднай раніцай. Фальшываю нотай яна б прагучала і на прэм’еры “Эрнані”. Я ўсё спрабаваў знайсці, у чым жа крыецца праблема з камізэлькай, калі Сомс нечакана і вельмі дзіўна загаварыў. “Праз сто гадоў!” – нібыта ў трансе прамармытаў ён. – Нас тут не будзе, – хутка, але неяк дурнавата дадаў я. – Нас тут не будзе, не, – прабубнеў ён, – але музей будзе там, дзе і цяпер. І чытальная зала – там, дзе і цяпер. І людзі змогуць хадзіць туды і чытаць. Ён рэзка ўцягнуў ноздрамі паветра, і прыступ моцнага болю сказіў яго твар. Мне стала цікава, да чаго гэта вядзе бедны Сомс. Нічога не патлумачылі і наступныя яго словы, што ён прамовіў пасля доўгай паўзы: – Вы думалі, мне ўсё роўна? – Усё роўна што, Сомс? – Занядбанасць. Параза. – Параза? – з запалам усклікнуў я. – Параза? – з сумневам паўтарыў я. – Занядбанасць – магчыма, але гэта іншае. Канечне, вас недаацанілі. Ну і што? Любы мастак, які… які дае… Насамрэч я хацеў сказаць: “Любы мастак, які дае свету нешта па-сапраўднаму велічнае і новае, заўжды мусіць доўга чакаць прызнання”. Але ліслівасць не захацела зляцець з маіх вуснаў перад абліччам яго болю, такога шчырага, непрыкрытага болю. І ён закончыў сказ за мяне. Я пачырванеў. – Гэта тое, што вы хацелі мне сказаць? – запытаўся ён. – Як вы здагадаліся? – Вы сказалі мне гэта тры гады таму, калі выйшлі “Фунгоіды”. Я пачырванеў яшчэ больш. Але чырванець зусім не было падставы. – Гэта самае важнае з таго, што вы мне сказалі. Гэта праўда. Страшная праўда. Але… ці памятаеце вы, што я адказаў вам? Я сказаў: “Прызнанне мяне не цікавіць ні на грош”. І вы мне паверылі. І дагэтуль верыце, што я вышэй за гэта. Вы павярхоўны чалавек. Адкуль вам ведаць пра пачуцці такога чалавека, як я?! Вам падаецца, што вялікаму мастаку дастаткова верыць у сябе і спадзявацца на прызнанне нашчадкаў. Вы і не здагадваліся пра горыч і самоту, і… – ён асекся, але тут жа працягнуў з такой сілай у голасе, якой я ніколі ў ім не заўважаў. – Нашчадкі! Якая мне да іх справа?! Памерлы не ведае, што нехта наведвае яго магілу ці месца яго нараджэння, усталёўвае шыльду ці адкрывае помнікі. Памерлы не можа чытаць кнігі, напісаныя пра яго. Праз сто гадоў! Толькі падумайце пра гэта! Калі б я мог ажыць у той час, хаця б на некалькі гадзінаў, і пайсці ў чытальную залу, і пачытаць! Ці яшчэ лепш, каб я цяпер трапіў у будучыню, у чытальную залу, толькі на сённяшні дзень! Я б д’яблу прадаў і душу, і цела за гэта! Падумайце толькі: бясконцае мноства картак каталогу: “СОМС, ЭНОХ” – бясконцая колькасць выданняў, каментароў, пралегаменаў, біяграфій… Але тут яго перапыніў нечакана гучны скрып крэсла за столікам насупраць. Наш сусед напалову ўстаў са свайго месца. Ён пацягнуўся да нас, выбачаючыся за назойлівасць. – Прашу прабачэння, – спакойна сказаў ён. – Я проста не змог не пачуць. Магу я заняць вольнае месца побач? У гэтым маленькім рэстаранчыку без асаблівай цырымоннасці ці магу я, як кажуць, “уклініцца”? Мне не заставалася нічога як дазволіць. Берта з’явілася ў кухонных дзвярах, падумаўшы, што незнаёмец просіць рахунак. Ён махнуў ёй сігарай, што нічога не патрэбна, і тут жа сеў побач са мною, проста насупраць Сомса. – І хаця я не ангелец, – пачаў тлумачыць ён, – я ведаю добра мой Лондан, містэр Сомс. Вашае імя і слава – містэр Бірбам – таксама мне вядомыя. Хто ж я па-вашаму? – ён хуценька азірнуўся і, панізіўшы голас, прамовіў: – Я – д’ябал. Я не змог утрымацца – я засмяяўся. Спрабаваў сябе стрымаць, бо, відавочна, нічога смешнага тут не было, а мая грубасць была папросту ганебнай, але… я смяяўся ўсё гучней. Спакойная ўпэўненасць д’ябла, здзіўленне і агіда яго паднятых броваў яшчэ больш мяне распалялі. Я то складваўся надвое, то адкідваўся назад, бо ад смеху ўжо надарваў жывот. Адным словам, паводзіўся надзвычай прыкра. – Я джэнтльмен, і, – прамовіў ён, акцэнтуючы кожнае слова, – я думаў, што знаходжуся ў кампаніі джэнтльменаў. – Не трэба, – перахапіўшы паветра, слаба выціснуў я, – Не! – Цікава, nicht wahr1? – пачуў я, як ён сказаў Сомсу. – Ёсць такія людзі, для якіх адна ўзгадка пра маё імя – які жах! – смешная! У вашых тэатрах самаму зануднаму камедыянту варта толькі прамовіць “Д’ябал!” – і тут жа чуецца “гулкі смех пустое галавы”. Хіба не так? Я толькі цяпер змог крыху аддыхацца, каб папрасіць прабачэння. Ён прыняў яго, але даволі прахалодна і тут жа звярнуўся да Сомса. – Я дзелавы чалавек, – сказаў ён, – і прыняўся б за справу “проста цяпер”, як кажуць у ЗША. Вы паэт. Les affaires2 вам не даспадобы. Няхай так. Але ж са мною вы заключыце пагадненне? Тое, што вы сказалі толькі што, дае мне страшную надзею спадзявацца. Сомс не зварухнуўся, толькі запаліў цыгарэту. Ён сядзеў, нахіліўшыся наперад, паставіўшы локці на стол, і паклаўшы галаву на рукі, і ўважліва глядзеў на д’ябла. – Працягвайце. Ува мне не засталося і ценю мінулага смеху. – Нашая маленькая дамова будзе яшчэ больш прыемнай, – працягваў д’ябал, – таму што вы (ці я памыляюся?) сатаніст. – Католік-сатаніст, – удакладніў Сомс. Д’ябал ветліва прыняў удакладненне. – Такім чынам, вы жадаеце, – падсумаваў ён, – наведаць зараз жа, то бок гэтым самым днём, чытальную залу Брытанскага музея, так? Parfaitement3. Час – усяго толькі ілюзія. Мінулае і будучае – такое ж цяперашняе, як і само цяперашняе, прынамсі тое, пра што вы кажаце “як рукой падаць”. Я магу закінуць вас у любы дзень. Я адпраўляю вас – і бац! Вы хочаце апынуцца ў чытальнай заліе такой, якой яна будзе 3 чэрвеня 1997 года? Вы хочаце стаяць у тым самым месцы каля тых самых дзвярэй у гэтую самую хвіліну, так? І застацца там да самага закрыцця бібліятэкі? Усё правільна? Сомс кіўнуў. Д’ябал глянуў на наручны гадзіннік. – Дзесяць хвілін на трэцюю, – працягнуў ён. – Летам бібліятэка зачыняецца, як і цяпер, а сёмай. У вас будзе амаль пяць гадзінаў. Роўна а сёмай – бац! – вы зноў будзеце тут, за столікам. Сёння я буду вячэраць dans le monde – dans le higlif1. І на гэтым скончыцца мая цяперашняя камандзіроўка ў ваш велічны горад. Я прыду і забяру вас адсюль, містэр Сомс, якраз па дарозе дахаты. – Дахаты? – паўтарыў я. – Усюды добра, а дома найлепей, – весела адзначыў д’ябал. – Я згодны, – прамовіў Сомс. – Сомс! – ускрыкнуў я. Але мой сябар і брывом не павёў. Д’ябал нібыта збіраўся працягнуць руку праз стол, але неяк асекся. – Праз сто гадоў, – усміхнуўся ён, – у чытальнай зале паліць будзе забаронена. Таму лепш… Сомс дастаў з рота цыгарэту і кінуў у сваю шклянку з віном. – Сомс! – зноў закрычаў я. – Няўжо… – але д’ябал ужо працягнуў руку праз стол, а потым павольна паклаў яе на абрус. Сомса на крэсле ўжо не было. Толькі намоклая цыгарэта плавала ў белым віне. Вось і ўсё, што ад яго засталося. Некаторы час рука д’ябла так і ляжала на абрусе, а ён груба і пераможна паглядваў на мяне краем вока. Дрыготка працяла маё цела. Я ледзь стрымаўся і падняўся з месца. – Як мудра! – сказаў я паблажліва. – Але… “Машына часу” – захапляльная кніга, праўда ж? Настолькі арыгінальная! – Насміхайцеся на здароўе, – адказаў д’ябал, які таксама падняўся з месца. – Але адна справа пісаць пра абсалютна непраўдападобную машыну, а іншая – быць звышнатуральнай Сілаю. Але ж упікнуць яго я ўсё роўна патрапіў. Берта прыйшла, толькі пачуўшы, што мы ўжо сыходзім. Я патлумачыў ёй, што Сомса тэрмінова выклікалі і што мы з ім тут яшчэ паабедаем. Як толькі я выйшаў на свежае паветра, мне стала млосна. Я вельмі слаба памятаю, што я рабіў і дзе блукаў у промнях яркага летняга сонца таго бясконцага дня. Я памятаю гукі цяслярскіх малаткоў па ўсёй Пікадзілі і хаатычны выгляд напаўгатовых трыбунаў. Гэта быў Грын-парк ці, можа, Кенсінгтан-гардэн, ці нейкае іншае месца, дзе я проста сеў на крэсла пад дрэвам і паспрабаваў заглыбіцца ў вечаровую газету? У артыкуле на галоўнай старонцы мой стомлены розум выхапіў адзін-адзіны сказ, які адгукаўся ўва мне бесперастанку: “Наўрад ці нешта можна ўтаіць ад гэтай аўгусцейшай асобы, скарбонкі мудрасці, назапашанай за шасцідзесяцігадовае праўленне”. Я памятаю, як ліхаманкава складаў уяўны ліст (у Вінсдар яго даставіць хуткі пасыльны з наказам дачакацца адказу): “Мадам, мне добра вядома, што Вашая Вялікасць – скарбонка мудрасці, назапашаная за шасцідзесяцігадовае праўленне, таму я наважыўся папрасіць у вас парады ў адной вельмі далікатнай справе. Містэр Энох Сомс, чые вершы вам вядомыя ці не вядомыя…” Няўжо не было ніякага спосабу дапамагчы яму, выратаваць яго? Дамова ёсць дамовай, і я быў апошнім, хто мог дапамагчы ці падбіць некага ўхіліцца ад выканання законнага абавязку. Каб выратаваць Фаўста, я і пальцам не паварушыў бы. Але ж бедны Сомс! Асуджаны неадкладна заплаціць вечную плату ўсяго толькі за марныя пошукі і горкія расчараванні! Такім дзіўным і вусцішным быў для мяне той факт, што ён, Сомс, з плоці і крыві, у сваёй непрамакальнай накідцы, знаходзіцца ў гэты самы момант у апошнім дзесяцігоддзі наступнага стагоддзя, праглядае яшчэ не напісаныя кнігі, бачыць яшчэ не народжаных людзей, і яны таксама бачаць яго. Але яшчэ больш дзіўным і вусцішным было тое, што з сённяшняга вечара і назаўжды яго прыстанкам стане пекла. Вядома, рэчаіснасць – большае дзіва, чым выдумка. Бясконца цягнуўся гэты дзень. Я ўжо амаль шкадаваў, што не пайшоў разам з Сомсам, але мне не столькі хацелася апынуцца ў чытальні, колькі прайсціся і агледзець цудоўныя мясціны новага Лондану. Трывога пагнала мяне з парку. Марна намагаўся я ўявіць сябе палкім турыстам з васемнаццатага стагоддзя. Невыносным быў гнёт павольных і пустых хвілінаў. Задоўга да сямі вярнуўся я ў Vingtième. Я сеў там жа, дзе і быў за ланчам. Вялы ветрык гуляў у расчыненых дзвярах за маёй спінай. Раз-пораз з’яўляліся Роза і Берта. Я сказаў ім, што замоўлю вячэру, калі прыйдзе Сомс. Зайграла катрынка, паглынуўшы раптам шум нейкіх сварлівых французаў далей па вуліцы. Як толькі змянілася мелодыя, я пачуў, што сварка была яшчэ ў разгары. Па дарозе сюды я купіў вечаровую газету, цяпер жа раскрыў яе, але пры гэтым увесь час зіркаў на гадзіннік над кухоннымі дзвярыма. Засталося пяць хвілін! Я ўспомніў, што гадзіннікі ў рэстарацыях звычайна спяшаюцца на пяць хвілінаў. Я ўтаропіўся вачыма ў газету і даў сабе зарок, што больш вачэй ад яе не падыму. Я разгарнуў яе ва ўсю шырыню, паднёс блізка да твару, каб не бачыць нічога, апроч газеты. Дзіўна, папера дрыжыць? Гэта ўсё скразняк, супакойваў я сябе. Мае рукі паступова зацяклі, пачалі балець, але я ўжо проста не мог іх апусціць – якраз цяпер. У мяне было падазрэнне, была ўпэўненасць. Ну, і што далей? Што яшчэ мяне чакае? Але я працягваў моцна сціскаць газету перад сабой. Толькі шпаркія крокі Берты з кухні дазволілі мне, нават прымусілі мяне апусціць газету і прамовіць: – Што будзем замаўляць, Сомс? – Il est souffrant, ce pauvre Monsieur Soames?1 – запыталася Берта. – Ён усяго толькі… стаміўся, – я замовіў віна – бургундскага – і паесці чаго-небудзь ужо гатовага. Сомс сядзеў за сталом, згорбіўшыся, у той самай паставе, калі я бачыў яго апошні раз. Было падобна, што ён і не варухнуўся, – той, які пабываў так далёка, што і ўявіць амаль немагчыма. Раз ці два за дзень мне раптам прыходзіла думка, што, мабыць, яго вадроўка не такая ўжо і марная, што, мабыць, мы ўсе памыляліся ў ацэнцы творчасці Эноха Сомса. Тое, што нашыя ацэнкі былі страшна праўдзівымі, страшна адлюстроўваў яго твар. Але я лісліва прамовіў: – Не адчайвайцеся. Магчыма, гэта праз тое, што прайшло не так шмат часу. Можа, яшчэ міне два стагоддзі ці тры…. – Так, – прагучаў яго голас. – Я думаў пра гэта. – Але зараз… зараз, на найбліжэйшую будучыню! Дзе вы збіраецеся хавацца? Можа, сядзеце на парыжскі цягнік да Чарынг Крос? Яшчэ ёсць гадзінка. Толькі не едзьце да Парыжу. Выйдзіце ў Кале. Пажывіце ў Кале. Яму і ў галаву не прыйдзе шукаць вас там. – Такі ўжо мой лёс, – адказаў ён, – правесці апошнюю гадзіну на зямлі з прыдуркам. Але я не пакрыўдзіўся. – З вераломным прыдуркам, – неяк дзіўнавата дадаў ён і кінуў мне пакамечаную паперку, што трымаў у руцэ. Я глянуў на тэкст, які быў на ёй, – па ўсім відаць, нейкая тарабаршчына. Я нецярпліва адклаў кавалак паперы ўбок. – Давайце, Сомс, збярыцеся з сіламі! Гэта не проста пытанне жыцця і смерці. Гэта пытанне вечных пакутаў, нагадваю вам! Вы ж не хочаце сказаць, што збіраецеся проста сядзець тут і чакаць, пакуль прыйдзе д’ябал і забярэ вас? – Нічога большага я зрабіць не магу. У мяне няма выбару. – Ды кіньце! Гэтыя “вера і апора” замешаныя на помсце! Гэты сатанізм пазбаўляе розуму! – я наліў яму віна. – Канечне, пасля таго, як вы пабачылі гэтага звера… – Не варта яго абражаць. – Пагадзіцеся, Сомс, у ім мала мілтанаўскага. – Я не сцвярджаю, што ён зусім не адрозніваецца ад таго, якім я яго ўяўляў. – Ён грубы, той яшчэ злыдзень, з хеўры такіх, што часцяком ашываюцца ў калідорах цягнікоў на Рыв’еру і крадуць скарбонкі з каштоўнасцямі ў паважаных мадам. Толькі ўявіце вечныя пакуты, якія насылае ён! – Вы ж не думаеце, што я чакаю іх з нецярпеннем? – Тады чаму б вам папросту не збегчы падалей з яго дарогі? Зноў і зноў я напаўняў яго келіх віном, а ён механічна асушаў яго. Але віно не запаліла ў ім ні іскры энтузіязму. Ён не еў, ды і я сам таксама. Глыбока ў душы я не верыў, што гэты рывок да свабоды зможа стаць яго паратункам. Пагоня будзе імклівай, а ловы ўдалымі. Але ўсё роўна лепш хоць неяк дзейнічаць, чым проста пасіўна, пакорліва, гаротна чакаць. Я сказаў Сомсу, што ў гонар усяго чалавецтва ён проста абавязаны хоць выгляд зрабіць, што супраціўляецца. А той запытаўся, што чалавецтва калі-небудзь для яго зрабіла. – Да таго ж, хіба вы не разумееце, што я ў яго руках? Вы ж бачылі, як ён крануў мяне. Усё скончана. Я пазбаўлены волі. На мне ўжо стаіць яго пячатка. Я ўскінуў рукі ў адчаі. А ён усё паўтараў слова “пячатка”. Я паступова зразумеў, што віно затуманіла яму галаву. І не дзіва! Галодным ён трапіў у будучыню і такім жа галодным сядзеў цяпер перада мною. Я пачаў настойваць, каб ён крыху паеў, хоць хлеба. Паступова мяне пачала раздражняць думка, што ён, той, хто мусіў расказаць так шмат, можа зусім нічога не расказаць. – Ну а наогул як там? – запытаўся я. – Ну, раскажыце пра свае прыгоды! – Добрая “гісторыя” з гэтага атрымалася б? – Мне праўда вельмі шкада, Сомс. Я ўсё разумею, але якое вы наогул маеце права намякаць, што я павінен зрабіць, як вы кажаце, “гісторыю” з вас? – Не ведаю, – адказаў ён. – Для гэтага я меў прычыны, дакладна. Паспрабую ўспомніць, – і ён заглыбіўся ў думкі. – Правільна. Паспрабуйце ўсё ўспомніць. І з’ешце яшчэ хлеба. А як выглядае чытальная зала? – Збольшага як заўсёды, – нарэшце прамямліў ён. – І шмат там народу? – Як звычайна. – А якія яны з выгляду? Сомс паспрабаваў уявіць іх. – Яны, – прыпомніў ён праз некаторы час, – былі вельмі падобныя. І тут маё ўяўленне зрабіла страшэнны скачок. – Усе ў шэрых баваўняных касцюмах? – Ну так, мабыць. У нечым шаравата-жаўтаватым. – Падобным да ўніформы? Ён кіўнуў. – І на ёй нумар – нумар на вялікім металічным дыску, прымацаваны да левай рукі? D. K. F. 78,910 – такі? І гэта таксама аказалася праўдай. – І ўсе яны, і мужчыны, і жанчыны, выглядаюць добра дагледжанымі? Ну такімі, як з Утопіі, і моцна пахнуць карболкай, і ўсе лысыя? Кожная мая здагадка пацвярджалася. Сомс быў няпэўны толькі наконт аднаго: валасы ў іх наогул не раслі ці проста былі састрыжаныя. – У мяне не было часу да іх прыглядацца, – патлумачыў ён. – Не, канечне, не. Ну але ж… – Але ж як яны глядзелі на мяне! Я прыцягнуў столькі ўвагі. Ну нарэшце! – Я думаю, я моцна іх спалохаў. Яны ўцякалі, як толькі я да іх набліжаўся. І хадзілі за мною, трымаючыся на адлегласці, куды б я ні кіраваўся. Людзі за круглым сталом па цэнтры, відаць, проста запанікавалі, калі я падышоў запытацца. – І што вы рабілі, калі прыйшлі туды? Натуральна, ён адразу ж скіраваўся да каталога – да тамоў на літару С – і доўга прастаяў там перад томам з пазнакай Сн-Соп, не ў сілах зняць яго з паліцы, бо сэрца проста вырывалася з грудзей. Спачатку, па яго словах, ён не засмуціўся, ён падумаў, што тут проста нейкая новая сістэма. Ён падышоў да стала пасярэдзіне і запытаўся ў чалавека за ім, дзе ў іх кнігі дваццатага стагоддзя. Той заўважыў, што ў іх усяго адзін каталог. Сомс зноў пачаў вышукваць сваё імя, праглядаючы том з такімі знаёмымі трыма літарамі на карэньчыку. Потым ён адышоўся і сеў надоўга ў крэсла. – А затым, – прабубніў ён, – я прагледзеў “Слоўнік нацыянальных біяграфіяў” і некалькі энцыклапедыяў. Я зноў пайшоў да стала пасярэдзіне і запытаўся пра найлепшую сучасную кнігу па літаратуры дзевятнаццатага стагоддзя. Мне сказалі, што найлепшай лічыцца кніга Т. К. Наптана. Я паглядзеў яе па каталогу і аформіў замову. Яе мне прынеслі. Майго імя ў паказальніку не было, але – так! – яго голас нечакана змяніўся, – вось пра што я забыўся. Дзе той кавалак паперы? Вярніце яго мне. Я таксама забыўся на гэты загадкавы шматок. Я знайшоў яго ўжо на падлозе і перадаў Сомсу. Ён разгладзіў яго, ківаючы і непрыемна мне пасміхаючыся. – Я пачаў праглядаць кнігу Наптана, – працягнуў ён. – А чытво гэтае не з простых, скажу я вам. Нейкае фанетычнае пісьмо. І ўсе сучасныя кнігі напісаныя па такім жа фанетычным прынцыпе. – Тады, Сомс, я больш не хачу гэтага чуць, хопіць! – Уласныя імёны, падаецца, пішуцца на стары лад. Калі б не гэта, я б свайго імені не заўважыў. – Вашага імені?! Праўда?! Сомс, я вельмі рады. – І вашага. – Не! – Я так і думаў, што вы будзеце чакаць мяне тут, таму я паклапаціўся скапіяваць гэты пасаж. Прачытайце. Я схапіў паперчыну. Почырк Сомса быў паказальна цьмяным. Гэта, а таксама агідны правапіс і маё хваляванне нашмат запаволілі разуменне таго, што ж хацеў сказаць Т. К. Наптан. Тая папера ляжыць цяпер перада мною. І так дзіўна, што словы, якія я запісаў для вас з запісаных некалі бедным Сомсам для мяне, з’явяцца толькі праз восемдзесят два гады! Са старонкі 234 “Англійскай літыратуры 1890–1900” Т. К. Наптана, выдадіна дяржавай, 1992. Напрыклат, пісменік таго часу паімені Макс Бірбам, які удвацатым стагоді быу яшчэ жыу, напісау апавядане, де выявіу уяунага гіроя, якога звалі “Энох Сомс” – трэцясортны паэт, які лічыц сябе вялікім геніем і іде з Дыабалам назделку, кап даведаца, што думаюц апнім нашчаткі! Гэта такая бясхлустая саціра, алеш мае каштовнасц, бо паказвае, як сурёзна молац дівяностых гадоу дівянацатага стагодя прымала сябе всурёз. Цяпер, калі пісменікі-прафісіналы складаюц адел сацяльнага забязпечаня, нашы пісменікі нашлі свой взровен і навучыліся выконвац свой абавязак безані­акай думкі пра заутрашні ден. “Ніпашкадуіш, взяушы кнігу убіблітэцы” – вос і усё. Дякуй богу ціпер сярот нас няма Энохау Сомсау! Прамаўляючы словы ўголас (тое самае раю зрабіць і маім чытачам), я пачаў пакрыху разумець, пра што гэта. І чым яснейшым рабіўся мне сэнс гэтых словаў, тым больш мяне апаноўвала збянтэжанасць, горыч і жах. Усё гэта падавалася мне кашмарам. Там, у будучым, страшная доля чакала нашае мілае беднае прыгожае пісьменства. А тут за сталом, не зводзячы з мяне свайго пагляду, ад якога мяне кідала ў жар, сядзеў бядак, які відавочна… – але ж не, ні ў якім разе: як бы ні пагоршыўся мой нораў з цягам гадоў, я ніколі не буду настолькі жорсткім, каб… Я зноў прагледзеў паперу. “Уяунага”. Але ж вось ён, Сомс, не больш выдуманы, чым, на жаль, і я. І што такое “бясхлустая”?! (Я дагэтуль не ведаю, што гэта азначае). – Усё гэта вельмі складана, – запінаючыся, прамовіў я ўрэшце. Сомс не сказаў ні слова, але працягваў бязлітасна глядзець на мяне. – Вы абсалютна ўпэўнены, што скапіявалі ўсё дакладна? – зрабіў я спробу выйграць час. – Абсалютна. – Тады, мабыць, гэта няздара Наптан зрабіў – збіраецца зрабіць – нейкую ідыёцкую памылку. Слухайце, Сомс, вы добра ведаеце мяне, няўжо я… Да таго ж, імя “Макс Бірбам” не такая ўжо і рэдкасць, і Энохаў Сомсаў таксама, мабыць, хапае, ці, можа, Энохам Сомсам называюць любога, хто піша апавяданне. А я не пішу апавяданняў, я наогул эсэіст, аглядальнік, архіварыус. Я лічу, гэта надзвыйчайнае супадзенне. Але вы павінны разумець… – Я ўсё разумею, – ціха сказаў Сомс. І дадаў у сваёй колішняй манеры, але з усёй годнасцю, якую я толькі сустракаў у ім: – “Parlons d'autre chose”1. Я з радасцю прыняў яго прапанову. І адразу ж падняў пытанне пра будучае нашмат бліжэйшае. Рэшту гэтага доўгага вечара я ўпрошваў Сомса ўцячы і знайсці прытулак. Памятаю, як нарэшце сказаў яму, што калі мне і наканавана пра яго напісаць, то лепш няхай гэтае “апавядане” будзе з добрым канцом. Сомс паўтарыў апошнія тры словы голасам поўным пагарды. – У мастацтве і ў жыцці, – прамовіў ён, – абсалютна ўсё мае немінучы канец. – Але, – настойваў я, і надзеі ў маім голасе было больш, чым у душы – канец, якога можна пазбегнуць, не ёсць немінучым. – Ты не мастак, – зарыпеў ён. – Ты настолькі не мастак, настолькі не здольны ўявіць нешта і надаць яму выгляд сапраўднасці, што нават праўдзівае ў тваім выкананні выглядае выдумкай. Ты ўбогі партач! Відаць, такі мой лёс. Я запярэчыў, што “ўбогі партач” не я і быць ім не збіраюся, а Т. К. Наптан. Тут пачалася гарачая спрэчка, у самым разгары якой мне нечакана падалося, што Сомс зразумеў сваю памылку, бо фізічна неяк увесь сцяўся. А я ўсё думаў, чаму – а потым нібы холад прабег па скуры, я зразумеў прычыну – ён так пільна паглядзеў праз маё плячо. Віноўнік таго “немінучага канца” паўстаў у дзвярным праёме. Я павярнуў сваё крэсла і прамовіў не без пэўнай палёгкі ў голасе: “Вось і вы! Праходзьце!” Мой страх прытупіўся ад яго недарэчнага выгляду – нібы нягоднік у слязлівай меладраме. Шык яго збітага на бок капелюша і яго манішкі, вусаў, што ён раз-пораз падкручваў, і асаблівая веліч насмешкі, што гуляла на яго вуснах, былі яскравай пазнакай – яму тут абламаюць рогі. У імгненне ён быў каля нашага століка. – Прашу прабачэння, – сыходзячы жоўцю, сказаў ён, – што мушу перарваць вашую прыемную вячэру, але… – Ды што вы, ніколькі! Вы яе толькі дапоўніце! – запэўніў я яго. – Мы з містэрам Сомсам хацелі б крыху пагаварыць з вамі. Прысядзьце. Містэр Сомс не знайшоў нічога, абсалютнага нічога, падчас сваёй дзённай вандроўкі. Не тое каб мы хацелі назваць усё гэта простым махлярствам. Наадварот, мы лічым, вы ўсё зрабілі слушна. Але, натуральна, такое пагадненне не мае сілы. Д’ябал не прамовіў ні слова. Ён папросту глянуў на Сомса і строга паказаў сваім указальным пальцам на дзверы. Сомс разгублена падымаўся з-за стала, калі я хутка і адчайна схапіў два кухонныя нажы і пакалаў іх крыж-накрыж. Д’ябал умомант адскочыў да стала насупраць, адварочваючы твар і дрыжучы ўсім целам. – Вы ж не верыце ў забабоны, – прасычэў ён. – Ніколькі, – усміхнуўся я. – Сомс, – нібыта служку, загадаў ён, не паварочваючы твару, – пакладзіце нажы паасобку! Спрабуючы жэстам затрымаць майго сябра, я ўзрушана сказаў д’яблу: – Містэр Сомс – католік-сатаніст. Але мой бедны сябра падпарадкаваўся д’яблу, а не мне. І цяпер, калі вочы яго гаспадара зноў глядзелі на яго, ён падняўся і прашоргаў паўз мяне. Я спрабаваў загаварыць з ім. Але загаварыў ён. – Паспрабуй, – пачаў умольваць ён, калі д’ябал груба штурхаў яго да дзвярэй, – паспрабуй напісаць так, каб яны паверылі – я існаваў! Праз імгненне я таксама быў у дзвярах. Я глядзеў ва ўсе вочы: уверх па вуліцы, уніз, на іншым баку – свяціў месяц, гарэлі ліхтары, але ні Сомса, ні таго другога нідзе не было. Я стаяў там разгублены. Разгублены, я нарэшце вярнуўся ў пакойчык і, думаю, заплаціў Берце і Розе за абед і вячэру, сваю ды Сомса. Спадзяюся на гэта, бо я больш ніколі не наведваўся ў Vingtième. З таго ж часу я пачаў пазбягаць Грык-стрыт. І доўгія гады я не паказваўся на плошчы Соха, бо той самай ноччу менавіта там я хадзіў, я блукаў, доўга-доўга, поўны такога тупога пачуцця надзеі, нібыта чалавек, што трымаецца побач з месцам, дзе нешта страціў. “Хавалася ў мораку плошча…” – прыйшоў у галаву радок падчас самотнага блукання, а за ім і ўся страфа, што гучала ўва мне напамінам таго, як страшна рознілася тая шчаслівая карціна, прыдуманая ім, ад сапраўднай сустрэчы з тым князем, якому менш за ўсіх князёў можна даць веры! Але ж дзіўна, як дух эсэіста, ніколі так моцна не ўстрывожаны раней, вандруе й блукае! Памятаю, як спыніўся ля шырокага ганка ў роздумах, ці не тут ляжаў хворым у забыцці малады Дэ Квінсі, пакуль бедная Эн бегла так хутка, як неслі ногі, да Оксфард-стрыт, да “мачыхі з каменным сэрцам” іх абодвух, а потым вярталася са шклянкай партвейну са спецыямі, за якую ён мог бы – так яму падавалася – напраўду памерці. І ці не быў гэта той самы ганак, да якога прыходзіў на знак пашаны Дэ Квінсі стары? Я раздумваў над лёсам Эн і прычынай, што вымусіла яе знікнуць з поля зроку яе каханага. А цяпер я дакараю сябе, што дазволіў мінуламу пераўзысці цяперашняе. Бедны зніклы Сомс! Я пачаў непакоіцца і пра сябе. Што мне варта зрабіць найлепш? Ці падымецца крык, ці пойдзе пагалоска з загалоўкамі “Таямнічае знікненне пісьменніка” і ўсё такое? Апошні раз яго бачылі за абедам і вячэрай са мной. Ці не трэба мне зараз жа ўзяць экіпаж і імчаць у Скотланд Ярд? Яны падумаюць, што я вар’ят. Але нарэшце я пераканаў сябе, што Лондан – занадта вялікі горад, і нейкая цьмяная асоба з лёгкасцю можа згубіцца, асабліва цяпер, у асляпляльным бляску хуткага Юбілею. І я меў рацыю. Знікненне Сомса прайшло наогул непрыкметна. Наколькі я магу меркаваць, яго забылі яшчэ да таго, калі нехта з нас заўважыў, што ён не сноўдаецца недзе побач. Калі-нікалі паэты ці празаікі маглі б запытацца адзін у аднаго: “А што стала з тым чалавекам, Сомсам?”, але я ніводнага разу не чуў такіх пытанняў. Што да гаспадыні яго кватэры на Даят-стрыт, упэўнены, ён плаціў ёй за тыдзень, а таго дабра, што засталося ў яго пакоях, хапіла б, каб яна асабліва не пераймалася. Юрыст, праз якога ён атрымліваў штогадовую рэнту, відаць, зрабіў такія-сякія запыты, але не атрымаў у адказ ні гуку. У тым агульным няведанні, што Сомс-такі існаваў, для мяне было нешта жудаснае, і некалькі разоў я нават злавіў сябе на думцы, што Наптан, гэтае яшчэ ненароджанае немаўля, мог цалкам мець рацыю, думаючы пра яго як усяго толькі пра плод маёй фантазіі. У тым урыўку з агіднай кнігі Наптана ёсць адзін момант, які, мусіць, вас цікавіць. Як атрымалася, што аўтар, хоць я і ўзгадаў яго імя і працытаваў даслоўна яго будучы тэкст, таксама не зробіць відавочную выснову, што я нічога не прыдумаў? Адказ мусіць хавацца ў наступным: Наптан не прачытае канцоўкі гэтых мемуараў. Такая негрунтоўнасць ёсць сур’ёзным недахопам любога, хто бярэцца за навуковую працу. Я спадзяюся, гэтыя мае словы трапяцца на вочы канкурэнту-сучасніку Наптана і збавяць свет ад яго. Мне падабаецца думаць, што некалі ў перыяд з 1992 па 1997 год нехта пабачыць гэтыя ўспаміны і пераканае свет сваімі непазбежнымі надзвычайнымі высновамі. І ў мяне ёсць падставы думаць, што будзе менавіта так. Вы ж разумееце, што чытальная зала, у якую д’ябал закінуў Сомса, была абсалютна такою ж, як удзень 3 чэрвеня 1997 года. І вы таксама разумееце, што ў той дзень, калі ўсё здарыцца, будзе той жа натоўп, і будзе Сомс, і ён, і людзі будуць рабіць тое ж, што рабілі тады. А цяпер успомніце: Сомс казаў, што яго з’яўленне зрабіла фурор. Вы, канечне, можаце заўважыць, што нават яго вопратка сярод таго апранутага ва ўніформу натоўпу магла стацца сенсацыяй. Але вы б ніколі так не сказалі, калі б хоць раз пабачылі яго, я запэўніваю вас: у любую эпоху Сомс быў бы цьмяным. А таму той факт, што людзі ўтаропяцца ў яго, будуць хадзіць за ім і, мабыць, баяцца, можна патлумачыць толькі гіпотэзай, што яны нейкім чынам ужо будуць падрыхтаваныя да яго візіту. І са страхам будуць чакаць, каб пабачыць, ці напраўду ён прыйдзе. І калі ён напраўду прыйдзе – вынік будзе проста жахлівы. Сапраўдны, стоадсоткава даказаны прывід, але, на жаль, усяго толькі прывід! Толькі так. Падчас свайго першага з’яўлення Сомс быў чалавекам з плоці і крыві, у той час як істоты навокал яго былі ўсяго толькі прывідамі, я так лічу: цэльнымі, выразнымі, гаваркімі, але несвядомымі, механічнымі духамі ў будынку, які сам па сабе быў ілюзіяй. Наступнага ж разу і будынак, і ўсе тыя істоты стануць сапраўднымі. А вось ад Сомса застанецца адно яго копія. Мне хочацца верыць, што яму наканавана яшчэ раз наведаць наш свет па-сапраўднаму, адчуваючы і ўсведамляючы ўсё. Мне хочацца, каб яму ўдаліся гэтыя кароткія ўцёкі, гэтая маленькая радасць, якую яшчэ можна дачакацца. Я ніколі не забываюся пра яго на доўгі час. Ён ёсць там, дзе ёсць, і назаўжды. Суровыя маралісты сярод вас могуць сказаць, што ён сам ва ўсім вінаваты. Мне ж падаецца, ім жахліва скарысталіся. Канечне, слушна, што пыхлівасць мусіць быць пакараная, а пыхлівасць Эноха Сомса была, мушу вам адзначыць, вышэйшай за сярэдні ўзровень і патрабавала асаблівых захадаў. Але тым не менш для помсты не было ніякіх падставаў. Кажаце, ён сам пажадаў заплаціць тую цану, якую заплаціў? Так, але я ўсё роўна прытрымліваюся думкі, што яго схілілі да гэтага падманам. Добра абазнаны ва ўсім, д’ябал напэўна ведаў, што мой сябар, трапіўшы ў будучыню, не знойдзе нічога. А тое, што здарылася, – нейкі подлы розыгрыш. І чым больш я думаю пра гэта, тым больш агідным мне падаецца д’ябал. Я сустракаў яго раз ці два пасля той няшчаснай вячэры ў Vingtième. Але толькі аднойчы я сутыкнуўся з ім твар у твар. Гэта здарылася некалькі гадоў таму ў Парыжы. Неяк днём я шпацыраваў па вуліцы д’Антэн і заўважыў, што ён ідзе мне насустрач, як заўжды прыбраны, размахваючы эбенавым кійком і наогул паводзячыся так, нібыта ўвесь тратуар – яго асабістая ўласнасць. Я падумаў пра Эноха Сомса і незлічоную колькасць іншых, што асуджаныя на вечныя пакуты ў царстве гэтага звера, – і халодны гнеў раптам напоўніў мае вены, я выцягнуўся ва ўвесь рост. Але… мы так прызвычаіліся ківаць і ўсміхацца на вуліцах любому знаёмцу, што гэтыя дзеянні часам адбываюцца абсалютна аўтаматычна, і каб утрымацца ад іх, нам патрэбныя моцная сіла волі і самакантроль. І я сумна ўсведамляў, што калі праходзіў паўз д’ябла, усміхнуўшыся, яму кіўнуў. Але мне стала яшчэ больш сорамна і балюча, калі ён – уяўляеце? – утаропіўся ў мяне позіркам, поўным найвялікшай пыхі. Пацярпець такую крыўду, наўмысную крыўду, ад яго! Я раззлаваўся і злуюся дагэтуль на тое, што гэта са мною здарылася. Пераклад з ангельскай Юлі Цімафеевай Кшыштаф Каміль Бачыньскі Галавою на карабіне Я ў начной адчуваю стыні, як мацней сціскаецца кола... А мяне ж разьбавалі плыні, зыбка хмар люляла над долам. Гэта мне нястрымныя воды на сваіх ланжэронах неслі бузіну; навальнічны подых быў усмешкай мне з паднябесся. Страшны свіст чую вечна побач – кола востра пад горла коле... Як і ўсім, зямля не пустэльняй мне была, а ўрадлівым полем. З мяне біла струменем дымным маладосць – і растала шлейфам; сёння лютым народа сынам я на краі смерці сталею. Як нажом, яшчэ да змяркання мне святло перарэжа колам – і разьбу я прасплю, як мёртвы, карабін падклаўшы пад голаў. Папалам вастрыём расцяты, у крыклівым падзеяў гудзе кіну я галаву – гранатай, час расцісне мне лапай грудзі, бо жыццё напаўняла страхам, а адвагаю – блізкасць згубы; прыйдзе смерць, калі веліч справаў неразумнай любоўю любіш. Дождж Дождж – сівыя сцябліны, шэры шум, а ля вокнаў – смутак і кананне. Ты любіш дождж такі і шоргат струн, дождж – літасць і маўчанне. А там цягнікі ізноў імкнуцца ў далеч, – ды без цябе. Чаму ж? Чаму ж? – садамі вод у рэкі жалю, ў алеі крышталёвых руж. Чакаеш ты? Яшчэ чакаеш? Дождж – літасць: змые ўсё бясследна – і бітваў кроў, і нас, і ў камень сцвярдзелае ад мук паветра. А ты яшчэ ля вокнаў марыш, ты – камень надмагільны ўласны. Сціраецца, сплывае з твару – дажджом? слязьмі? – пячатка часу. Па тым, што ўдар замала болю нясе ў глухой птушынай ноце, што не такой хацеў любові, што гэты плач – нібыта з плоці. Што грэх сляпы і незваротны – віна віну збірае ў кола, – і што нібыта ля касцёла здань прамільгнула сном самотным. Я ў шолаху шкляным адчую: з-пад ног зямля сплывае ў пошум. Сябры збяруцца ў даль нямую з крыжамі – іх адзінай ношай. Ля іншых дождж сцяною стане, астатніх прорва цемры прыме – плывуць за шклом, што як са сталі, чужыя твары міма, міма... І прыйдзе дождж сцінаць і раніць – як косы, струмяні сляпыя; і змрок накрые, змрок абмые... Я, што любіў, змагаўся, плакаў, стаў ля вытоку-студні ўранні, пад пугай слоў пустых – сабакам; ва ўладзе грознага маўчання. Не пакаханы, не забіты, недасканалы, недарэчны, я чую дождж – ці плач сардэчны, – аб тым, што свет – для Бога марнасць. Адзін, стаю да цемры тварам, а кроплі падаюць бязгучна – усё лягчэй, не так балюча. Балада шыбенікаў І Калыхае нас, калыхае, ў шыбеніц пейзаж умураваных. Смерць стамлёна дыхае. Ўгары неба, як крумкач, лунае ціха, ў шпоры нашых ног звіняць вятры. Толькі гэтай ноччу можна дыхаць – ля глухой світальнае сцяны тут зямлю дратуюць прагна крокі... стогн вяроўкі слізкай ледзяны і тужлівы лямант ля дарогі. Мы пажыву знаходзім у снах, бы вампіры, высмоктваем жыцці. Ноччу месяц быў побач, як знак, – з хмар, як вока нябожчыка, выцек. Калыхае нас, калыхае, ў шыбеніц пейзаж умураваных, між часоў і зораў, напаказ. Пальцы петлямі на места ў ранах – гэта цені сцелюцца ад нас, ў шыбеніц пейзаж умураваных. ІІ Штовечар нас, тых жа самых, вядзе дысанансамі сходаў у тыя ж кватэры, дзе лямпачак мёртвы бляск. Будзіць нас восень, заўсёды восень, вочы глядзяць у вырак чорных дзвярэй штораз. Потым нас выштурхвае туман, у рэальнасць нашую не верыць. Падае імкліва на галовы сонца вечаровае сякерай. І далей, далей, да далягляду, ў ноч сляпую, дыхаць прагна, плыць у морак, павуціннем сцежак у прысадах да халодных, як нябёсы, зораў. І далей, далей, да далягляду, каб, ад путаў прывідных у ранах, абудзіла нас гайданне, калыханне – ў шыбеніц пейзаж умураваных. Пераклад з польскай Кацярыны Маціеўскай Самотная смерць Гэта горад падзей васковых, дзе мёртвых ластавак здані чарцілі ў паветры крывыя палётаў. Чорнай далоні ўдарам па ночы – полі змагання я іду праз абозы смяротных намётаў. Дзе ластавак сон загінуў, прылеплены да хмараў? Дзе скінуў я трывогу – у вулках апраметных? Вось дзень арэхам цвёрдым схапілі ў пашчы львы, каменныя львы на пастаментах. Цябе не знаў я. Ў неба плывеш ты арыёнам. У трупным бляску зораў з прадметаў вее жах. Задушлівую рэчку скрадаюць зоры громам, і я зблякаю газам з пакутай у вачах. Іду ў завулак – да ног ён хінецца з пакорай, там на скразную рану вее з вачніцаў вецер. Далей не вядзі мяне, божа – там абрываецца морак і ад брудных каналаў дзьме самотнаю смерцю.1 У лясах Я лясамі хаджу, не нагой ступаю, а лапай, і ў цеснай нары я сапу і мару аб леце. Гэта праўда, што да патопу рыбай я плаваў, а цяпер зрабіўся ваўком, што любіць квецень? Водар у поўсці востры. Сосны плывуць бязмоўна. Вам у вочы гляджу, і мой крок апынаецца векам. Там, дзе раптам выходзіць лес у бэзавы дзядоўнік, – паляўнічы з сабакам, што таксама быў чалавекам. Пераклад з польскай Ганны Янкута Апавяданне без назвы Мы жывем. Можам жыць, бо не памятаем пра сусвет. Не памятаем пра вялікую таямніцу – што мы нічога не ведаем. Жывучы, мы не ўсведамляем бясконцасці, вечнасці прасторы і кабалістыкі часу. Ах! Тады мы можам спяваць, есці булкі з маслам, весці войны, і, задаволеныя сабой, надзімаць шчокі дзе-небудзь у зацішку. Як толькі мы пачынаем усведамляць сваё поўнае няведанне сусвету, мы ўжо робім першы крок да найжахлівейшай смерці, смерці чалавека, схопленага раптоўна і кінутага ў незнаёмую пустэчу. О, які смешны блазан той, хто так захапіўся камедыяй зямнога жыцця, што перажывае за падзеі, хоча змяніць іх хаду, кожны, хто не разумее свайго поўнага бяссілля. Тады ён ходзіць з ганарлівым і напышлівым выглядам. Працуе сабе шаўцом, міністрам або лекарам. Жыве дзякуючы свайму недалёкаму розуму або забыццю пра жахлівы сусвет. Так, можна жыць спакойна сярод найжахлівейшых трагедый, калі ўмееш забываць. Так, можна жыць на зямлі, калі ўмееш забываць пра космас і жыць у межах традыцыйнных паняццяў, скажам, так: знічка падае, і значыць, няхай мне як мага хутчэй дастанецца тая пасада ў канторы, ці вось так звыкла: які сёння рамантычны месяц, і як прыгожа ўзыходзіць сонца. Таму і жывуць на свеце людзі. Усё мінае, а значыць, і найжахлівейшае агаломшанне думкай аб смерці. Трэба ўмець забываць. “Хадзем, Нолі, прабяжым каштанавымі прысадамі. Хадзем, Нолі, рваць дзядоўнік на снезе. Ах, Нолі, Нолі, ці бачыш ты, якія дзівосныя сёння хмары?” А Нолі бегаў, зрываў дзядоўнік, глядзеў на хмары, трымаючы за руку сваю ясную, да глыбіні душы ясную жонку. Што ж зробіш, каханне. Чалавек робіцца тады шчанюком, што бяжыць праз сонечнае снежнае поле. Дні беглі па-за часам, бо перажыванням бракавала звыклай размеранасці. Існавала толькі адно перажыванне, астатнія – аўтаматычны рух мімалётнай і непазбежнай безуважнасці. “Такой бывае ідылія, Бланка, – казаў Нолі. – Мы ж зноў робімся дзецьмі. Дзіўна, як чалавеку, прыціснутаму неймаверным цяжарам жыцця, удаецца раптам адвесці душу гэтым дзяцінствам, ад якога ў памяці – толькі ўрыўкі”. “Як шкада, што мы не гуляем у лялькі, Нолі. Бач, везлі б цяпер у вазку вялікую ляльку з парцалянавай галавой, а ў канцы скверу зрабілі б ёй аперацыю і вытрыбушылі ўсё пілавінне”. “Вось бачыш, Бланка, ты гаворыш пра дзяцей, як дарослыя, – з такім маленькім, маленечкім каліўцам іроніі. Але ведаеш, шкада, што мы больш не гуляем у салдацікаў. У мяне колісь быў такі полк грэнадзёраў…” З дзяцінства ж застаецца толькі радасць беганіны, крыку, захапленне ад дурацкага месяца (ах, як жа ён нагадвае манетку ў два злотых) і радасць ад пранізлівай белаты снегу. “Ведаеш, Бланка, мы шчаслівыя ўжо два месяцы. Гэта вельмі дзіўна, бо згодна майму шанцаванню не павінна быць ніводнага спакойнага тыдня. А тут ідылія. Ой, Бланка, Бланка, ці не наспявае тут нейкая бура?..” “Ах ты, ёлупень (мянушка, несумненна поўная пяшчоты і кахання). Ці не казала я табе заўжды, што цяпер, цяпер усё нарэшце зменіцца, і так будзе заўсёды…” “Ну паглядзім, Бланка”. “Паглядзіш, Нолі…” ......................................................... “Пішаш, Нолі?” “Не, дарагая, не магу, сяджу так проста і гляджу на месяц”. “Дзіўна, ты сядзіш так цэлымі гадзінамі”. “Так, Бланка”. “Ты сядзеў у такой самай позе, калі я выходзіла тры гадзіны таму”. “Так, Бланка”. “Дык ты не зварухнуўся з таго часу. Нолі, слухай, ты ж не зварух­нуўся”. “Што?” “Ах, Нолі, ты робішся невыносна рассеяным. Можна было б цэлую лекцыю табе прачытаць, а ты і не варухнуўся б”. “Так, Бланка”. “Ах, вось ты які, ну пачакай”. “Гммм”. ......................................................... “Ведаеце, Марцін, Нолі, мусіць, захварэў. Гэты чалавек гадзінамі сядзіць, гледзячы ў акно, не размаўляе са мной, ён проста непрытомны, можа, вы як лекар…” “Нічога, пройдзе, ён проста перапрацаваў. Калі хтосьці піша безупынку тры месяцы…” ......................................................... “Як ты, Нолі? Скажы, што з табой?” “Бачыш, Бланка, усё тое самае. Навошта гэта ўсё? Што ж застанецца, калі адняць хаду падзей? Бачыш, неба такое глыбокае. Ці разумееш ты, што калі абмінуць зямлю, апынешся перад безданню. Часу не існуе. Я не разумею нічога, мы ўсе нічога не разумеем і патанаем у словах, у дзеяннях, у працы, пасля якой нічога не застанецца, якая не вартая нават секунды. Часу не існуе, Бланка, часу не існуе. Усё гэта не мае канца, то й няма чаго перажываць, калі і так усё раптам скончыцца. Можна ісці далей, перайсці раптам у другую ці трэцюю паралель і ісці далей ці спыніцца на месцы. Нават самай простай касмічнай думкі нельга выказаць, бо словы – фікцыя, і да таго ж малапрыдатная фікцыя, калі казаць пра гэтую найсапраўднейшую і адзіную рэч”. “Нолі, вось ізноў ты сябе гэтым мучаеш. Нолі, але ж я табе ўжо не магу памагчы. Кінь гэта і забудзь, забудзь, ідзі як заўжды разам з намі. Нолі, ты мусіш!” “Так, Бланка”. “Ах, Нолі, паслухай мяне хоць хвіліну”. “Так, Бланка”. І Нолі сядзеў гадзінамі ля высокага адчыненага акна, а вакол снег рабіўся паціху салатавым ад расплаўленага цела месяца. І тады Нолі стаў на падваконне і паглядзеў на вірлівую замець туман­насцяў. Раптам неба пачало імкліва набліжацца. Яно шумела, пульсавала і згушчалася таямніцай. Было ўжо блізка, ужо зусім блізка. “Нолі, Богам прашу, Нолі!” Бланка схапіла яго за пінжак, і нага, занесеная ў пустату, затрымалася. У запаволеным тэмпе Нолі з узнятай нагой застыў у нерухомасці, а потым паваліўся назад. “Што такое, Бланка? – глядзеў ён здзіўлена. – Што?” А калі наступала ранняя снежаньская ноч, Нолі адчыняў акно і павольна, урачыста станавіўся на край падваконня. “Нолі, напрамілы Бог!” – Бланка сачыла за ім цяпер праз прачыненыя дзверы. Увесь час. З кожным разам было ўсё страшней. Было ніякавата. Нолі памёр ужо так даўно, засталася толькі яго абалонка, яго гіпсавая копія, поўная незнаёмага супраціву, якая сплывала ў малочныя сузор'і праз акно. Безупынна, нястомна, з вернай сабе лагоднай упартасцю. У дарозе Нолі глядзеў на доктара Марціна і Бланку, заплаканую, дрыготкую. Белы высокі мур шпіталя. Закратаванае акно на першым паверсе, перад акном вялікія, на ўсё неба, каштаны. “Да пабачэння, Нолі”. “Да пабачэння, Бланка”. ......................................................... “Гэта было ўжо так даўно, Бланка, не згадвай. Нашто? Трэба ўмець забываць. Хіба табе дрэнна са мной? Жывем сабе цудоўна і спакойна, а ён... ён, калі б нават не звар’яцеў, то замучыў бы цябе сваёй хваравітай фантазіяй”. “І што ён там робіць, Марцін?” “Супакойся ж нарэшце”. “Добра, Марцін”. Здарэнне Я жыў тады ў прадмесці вялікага горада, на малой бязлюднай вулцы, якая ўвесь час патанала ў слізкім, смярдзючым бруднай вадой тумане. Тут заўжды было цёмна. У кватэры на паддашку – вечны змрок і холад, якім веяла ад шэрай, густа-свінцовай ракі. Я сядзеў цэлы дзень ля маленькага акенца, якое зацягвала белай смугой ад кожнага павеву ветру, і пісаў. Праз акно было бачна толькі зрэдку (калі імглістая дымка на шыбах змянялася ў шэра-чорную мазаіку): згорбленая старая прачка ўсё прала нейкія даўно падраныя лахманы. У гэтыя моманты чорныя шыбы асвятляліся дробнымі мігатлівымі кропачкамі – вясёлкавымі мыльнымі пухірамі, якія дрыжэлі, паблісквалі, падляталі да краю двара і згасалі, разбіваючыся аб халодную грань шклянога неба. Пакой калыхаўся вільготным змрокам, набраклым, душным, які з кожнай хвілінай надзімаўся, як шарык, і ціснуў мне на мозг сваёй вільготнай гушчынёй. Старонкі нібы пакрываліся густым слоем пылу, па якім бегалі белыя змейкі знікаючага святла. І рэшткі белі спаўзалі ў тоўстую цяжкую чарніліцу, звінелі там яшчэ крыху і змаўкалі. А ён сядзеў за маёй спінай, абапершыся аб дзверы, вялікія, цяжкія дзве­ры з дубовых дошак, якія выглядалі заўжды, як старая пацямнелая труна. Я адчуваў блішчасты позірк на схіленай спіне. Ён глядзеў на мяне цэлымі гадзінамі, калі я працаваў, а калі змяркалася і патухалі апошнія водбліскі светлавых пылінак у маім пакоі, думка, засяроджаная на працы, пачынала паволі рассыпацца на дробныя пылінкі цямрэчы, пачынала рассейвацца па столі, пранікаць у брудную счарнелую сцяну. Тады надыходзіла паволі поўная чарната, якая, спачатку халодная, пад ягоным позіркам пачынала пульсаваць з кожным разам усё мацней і мацней – пачынала пульсаваць у маіх пальцах і мозгу. Тады я раптам хутка паварочваўся. Мне заўжды здавалася, што я ўбачу, як ён сядзіць у маім старым, святочным адзенні, якое крыху пахне нафталінам, з белым старасвецкім каўнерыкам, з папіросай у доўгіх белых пальцах, пакрытых рудым пухам. Але ён сядзеў, абапершыся аб дзверы, і ўзіраўся ў мяне заўсёды не­спакойнымі вачыма, што паблісквалі белізной. І тады я адыходзіў паволі ад стала і клаўся ў рыпучы цвёрды ложак, не адрываючы ад яго вачэй. ............................................................ Ён быў сабакам. Ён прыйшоў да мяне адным вечарам, калі я якраз пачаў пісаць працу. Прыйшоў, калі мыльныя пухіры, як звычайна, пачалі лопацца і разлятацца па закутках двара. Проста мяне раптам ахінуў пранізлівы холад, прабег па маёй спіне і ўкалоў вострай іголкай у мозг. Оооо!.. Я павярнуўся. Ён спыніўся ў дзвярах… Вялікі худы сабака з натапыранай рудаватай поўсцю. Ён глядзеў на мяне. Мяне агарнуў лёгкі неспакой. Я адолеў яго ўрэшце: запрашальны знак рукой. Ён увайшоў і сеў перад дзвярыма, якія павольна зачыніліся за ім. Калі я ўбачыў яго прадаўгаваты засмучаны твар (кажу “твар”, бо ў яго быў даўгі нос, касцісты, загнуты, выпнутыя скулы і вочы)… вочы чалавечыя, злыя вочы чалавека, з якога нехта здзекаваўся, вочы, у якіх мігцеў смутак, злосць і застылая цішыня (цішыня, у якой хаваўся неспакой). Праз момант здавалася, што гэта нейкі знаёмы, якога я ўжо даўно не бачыў, з якім мяне нешта звязвала, з якім быў сплецены мой рух у часе. Я хацеў сказаць у першы момант: “Ааа! адкуль ты тут, давай, заходзь…” – і не знайшоўся, як звярнуцца да гэтай істоты. І дзіўнае хваляванне. Я стараўся супакоіцца: гэта ж усяго толькі сабака, так, звычайны сабака… Потым я і не ведаю, як гэта адбылося… Скразняк грукнуў дзвярыма ў пустыя сенцы, як у бездань, і яшчэ доўга пырскаў кіпнем водгукаў ад стромых драўляных сходаў. З той пары ён сядзеў пры дзвярах пакоя, увесь час утаропіўшы ў мяне свой неспакойны позірк, што пырскаў кропелькамі фосфару. Часам адбываліся дзіўныя рэчы. Не ведаю, калі прыходзіў вар’яцкі шараваты ранак, здаецца, ночы не існавала ўвогуле, існавала ўвесь час толькі тое доўгае ўзіранне ў ягоныя вочы або доўгае няспыннае сузіранне аркушаў паперы, ашалелых сярод белых змеек святла. Я нешта нястомна пісаў, не ведаючы, што менавіта. Гэта шалёна стамляла, але я не мог ні на хвілю пазбыцца думкі пра тое, што прабівала маю патыліцу, разрывала мяне на шматкі, рассейвала па змроку пакоя. Я думаў, адчуваў, пільнаваў вочы, якія ўгрызаліся ў мяне, бясслоўныя, нечалавечыя вочы. Я чакаў моманту, калі ён кінецца на мяне і ўсадзіць мне ў спіну бліскучыя жоўтыя зубы. Напружанне расло ўсё больш. ............................................................ І тады я рэзка павярнуўся… Не, сядзіць спакойна і глядзіць. Я ўстаў і прайшоў некалькі крокаў наперад. Ён паглядзеў на мяне трохі здзіўленым позіркам, але пасунуўся ўбок. Я пабег хутка да дзвярэй і, не аглядаючыся, панёсся праз пусты паверх, асветлены цьмянай лямпачкай. Потым праз сходы, якія рыпелі хворымі лёгкімі. Нарэшце – у браму. Мяне ахінула густая вільготная імгла, агідны пах пранай бялізны, урэш­це проста вільгаць. Сабака стаяў побач, углядаючыся ў мяне ўсё яшчэ здзіўленым, цяпер нібы засмучаным позіркам. Я пайшоў наперад выпуклым чорным бульварам, па напрамку ветру, які цёплай вільгаццю прамываў мне растрапаныя валасы. Ён ішоў побач, потым выбег наперад, ішоў перада мной ціха, са схі­ленай галавой, лісіным крокам. Поўсць уздымалася на ягоным хрыбце, тапырылася вострымі віхрамі ад ветру… І тады ён азірнуўся чалавечым, нечаканым паваротам галавы, паглядзеў мне ў вочы… Ён усміхаўся ціхай, чалавечай, злоснай усмешкай. Мяне працяла пачуццё жахлівай агіды, узмоцненае моташным пахам падліны. Я хутка сунуў вільготную руку ў кішэнь.. Ёсць… слізкі авальны прадмет, ёсць… Куля стрэліла бязгучна, перапоўненай, напятай да краёў цішай… Густая ліпкая кроў, якую я адчуваў на твары і руках, разлівалася, гусцела, залівала гладкія камяні бульвару. Ноч струменіла паволі з чорнай плямы, распасцертай пасярод ходні­ка. Пасля я хутка вяртаўся, несучы на руках моташны, агідны пах чалавечай крыві. Я ішоў усё хутчэй і хутчэй, урэшце пабег пустой, глыбокай і вільготнай, як студня, вуліцай. Затрымаўся перад домам. ............................................................ Узняў павольна вочы… Ззяла ў тым месцы шалёная ліпкая пустка. Вуліца была незнаёмая, цёмная. Вакол стаяла некалькі цяжкіх чорных дамоў са згаслымі, стомленымі павекамі вокнаў. Усё паціху набірала вільгаць, ліпнула да цёмна-сіняга неба… Я павольна сыходзіў уніз да ракі праз шорскія, прычэплівыя ўбранні лозаў. Усё ніжэй і ніжэй. Паветра шалела, грувасцілася слізкімі змеямі цішы і нерухомасці. Вада бясшумна, густым растопленым цяжарам абмывала падгнілыя слупы маста, што гусцеў чарнатой. Пераклад з польскай Насты Гвоздзевай Рэймон Радыге1 Пеліканы П’еса ў дзвюх дзеях А С О Б Ы: Мсье Пелікан Мадам Пелікан Ансэльм, сын мсье Пелікана Гартэнзія, сястра Ансэльма Мадэмуазэль Шарман, гувернантка Мсье Пастэль, настаўнік плавання Мсье Шантэклер, настаўнік фатаграфіі Парфэ, камердынер Дзеянне адбываецца ў Парыжы ў наш час, у кватэры мсье Пелікана. Д З Е Я І Більярдная. У цэнтры пакоя – більярдны стол. У глыбіні з правага боку – дошка. Злева падвешаная канатная лесвіца. СЦЭНА 1 Мадэмуазэль Шарман, Парфэ На памосце ляжыць мадэмуазэль Шарман, якая здаецца непрытомнай. Яна трымае ў руках нумар “Ля ві парызьен”. Побач з ёй гамак. Парфэ, трымаючы ў руках мяцёлку з вялікіх пер’яў, нахіляецца і прыкладае вуха да грудзей мадэмуазэль Шарман. ПАРФЭ: Ну які ж я няўважлівы! Не здагадаўся, што гэтае павуцінне – гамак. (Маўчанне). Ці ж я вінаваты, што ў мяне зрок дрэнны? А майго заробку за месяц не хапае, каб набыць акуляры. Да таго ж, мадам строга забараніла гэтай няшчаснай настаўніцы залазіць у гамак. Мадэмуазэль не паслухалася. І дзеля чаго? Употай пачытаць “Ля ві парызьен”, замест таго, каб вучыць маленькіх Пеліканаў? Дарма б я наракаў. Калі б мадэмуазэль Шарман слухалася, і калі б я лепей сачыў за гаспадаркай ды за ўсімі дрэннымі служкамі, не было б гэтай маленькай непрыемнасці. (Званок). Мяне кліча мадам!!! Парфэ падымае мадэмуазэль Шарман, садзіць яе ў крэсла, залазіць па канатнай лесвіцы, здымае і скручвае гамак. Здаецца, што мадэмуазэль Шарман чытае “Ля ві парызьен”. Парфэ выходзіць. СЦЭНА 2 Мадэмуазэль Шарман, мсье Пелікан МСЬЕ ПЕЛІКАН: (з часопісам у руках). О! О! Мадэмуазэль Шарман, вы любіце чытаць. Я вам якраз прынёс яшчэ адзін ілюстраваны часопіс. (Маўчанне). Вы злуецеся, дарагая? (Маўчанне. Звяртаецца сам да сябе). Што ж я такое мог зрабіць, што ёй не спадабалася? (Выходзіць). СЦЭНА 3 Мадэмуазэль Шарман, Парфэ ПАРФЭ: (Апрануты да выхаду, трымае валізку. Азіраецца наўкол). Ніхто не прыходзіў… Ніхто не раскрые мой сакрэт… сумны сакрэт, бо з гэтага моманту я лічу яе мёртвай. (Паўза). Мяне пасадзяць, але гэта не дапаможа… наадварот. (Ён скіроўваецца да дошкі, бярэ кавалак крэйды і піша. Павольна чытае напісанае). Мадэмуазэль Шарман і я… мы шалёна кахаем адно аднога… я забіраю яе з сабою… праз тыдзень мы пабярэмся шлюбам… (Званок). (Парфэ падпісваецца ўнізе дошкі, пасля кладзе гувернантку ў валізку). Надышоў час, калі мадам бярэ урокі плавання. Нядобра будзе, калі нас тут знянацку заспеюць з мадэмуазэль Шарман. У дарогу, на радзіму! (Выходзіць пасвістваючы, з валізкай у руках). ГОЛАС ЗА КУЛІСАМІ: Парфэ…Парфэ… Я пятнаццаць хвілін ужо званю! СЦЭНА 4 Мсье Пелікан МСЬЕ ПЕЛІКАН: Адкажыце, зрабіце ласку! Куды знікла мая незадаволеная прыгажуня?.. (Ён падыходзіць да дошкі, здымае яе, набліжаецца да самай рампы і чытае). О, няшчасная! Разумею цяпер, чаму яна не адказвала. (Сядае на адно з крэслаў і абхоплівае галаву рукамі, пасля, змірыўшыся). Гэта маё апошняе каханне. СЦЭНА 5 Мсье Пелікан, мадам Пелікан, мсье Пастэль Уваходзіць настаўнік плавання мсье Пастэль. Ён ідзе на карачках. Мадам Пелікан у яго на спіне ў купальніку. МАДАМ ПЕЛІКАН: О неба! Мой муж! (Яна саскоквае на падлогу. Мсье Пастэль выпроствацца. Мадам звяртаецца да мужа адначасова лагодна і агрэсіўна). Вырашыў нарэшце дапамагчы мне вучыцца плаваць? МСЬЕ ПАСТЭЛЬ: Добры дзень, мсье Пелікан. (Падае мсье Пелікану руку. Той яе паціскае). МСЬЕ ПЕЛІКАН: Да пабачэння, мсье Пастэль. (Мсье Пастэль спалохана адскоквае). МАДАМ ПЕЛІКАН: (Да мужа). Ну ты і дзівак, мой мілы. Не забывайся, на двары кастрычнік. Ты ж хацеў, каб я выйграла спаборніцтвы на Каляды, і не можаш прыдумаць нічога лепшага, як перашкаджаць мне займацца. МСЬЕ ПЕЛІКАН: (Настойліва). Я ж сказаў: “Да пабачэння, мсье Пастэль”. МАДАМ ПЕЛІКАН: (Ціха да мсье Пастэля). Мне страшна, дарагі. У мяне кепскія прадчуванні. Без сумневаў, гэты бядак зразумеў, што мы каханкі. Мсье Пастэль сыходзіць. СЦЭНА 6 Мсье Пелікан, мадам Пелікан Мсье Пелікан перадае дошку жонцы. Мадам чытае. МАДАМ ПЕЛІКАН: А колькі я разоў паўтарала, што гэтая дзеўка зусім пустая. А ты мяне ніколі не слухаў. МСЬЕ ПЕЛІКАН: З гэтага часу я сам займуся адукацыяй нашых дзяцей. МАДАМ ПЕЛІКАН: Так, але ж мы не абыдземся без камердынера. Зараз жа апранаю капялюшык і бягу ў бюро па працаўладкаванні. Выходзіць. СЦЭНА 7 Мсье Пелікан, Гартэнзія Мсье Пелікан сядзіць на крэсле з валізкай у руках. Уваходзіць Гартэнзія, штурхаючы перад сабой дзіцячую каляску, поўную скрынак для капелюшоў. ГАРТЭНЗІЯ: Ага, тата заснуў. Паглядзім, ці будзе яму пасаваць. Яна надзявае яму на галаву жаночы капялюш, у якім мсье Пелікан застаецца да канца п’есы. Мсье Пелікан не рухаецца. Гартэнзія дастае ўсе капелюшы са скрынак, адрывае ад іх кветкі, якія выкладае на більярдным стале. СЦЭНА 8 Мсье Пелікан, Гартэнзія, Ансэльм ГАРТЭНЗІЯ: Ансэльм, калі ласка, прынясі маміну зялёную пудру. Я так хачу быць падобнай да дрэва. АНСЭЛЬМ: Восень нагадвае лістоту. Надышла восень. А ў цябе светлыя валасы. (Гартэнзія пачынае насвістваць). МСЬЕ ПЕЛІКАН: (Рэзка ўскочыўшы). Гартэнзія. Твой брат мае рацыю! Выхаваныя дзяўчаты не свішчуць! Будзеш пазбаўленая дэсерту (падыходзіць да більярднага стала, ператворанага ў клумбу) так… дэсерту… ажно да паўналецця… Новыя капялюшыкі тваёй маці… Гартэнзія, усхліпваючы, адыходзіць у кут сцэны. СЦЭНА 9 Мадам Пелікан, Мсье Пелікан, Ансэльм, Гартэнзія МАДАМ ПЕЛІКАН: (у ангельскім жаночым строі. Да мсье Пелікана). Занадта строгае пакаранне для дзяўчынкі за тое, што яна гуляла з маімі старымі капелюшамі. МСЬЕ ПЕЛІКАН: (Паціскае плячыма, звяртаецца да дзяцей). Мы звольнілі гувернантку і камердынера, яны дрэнна сябе паводзілі. Я вырашыў без усякай падрыхтоўкі замяніць мадэмуазэль Шарман. (Гартэнзія і Ансэльм разгубленыя і засмучаныя). Але перад тым як пачаць, скажыце мне, дзеці, якую прафесію вы хочаце абраць? Такім чынам, паважаючы ваш выбар, я павяду вас па шляху, які вы для сябе выбралі. (Замілаваны сам сабою). Эх, каб усе бацькі былі такія, як я… АНСЭЛЬМ: Я хачу быць жакеем. ГАРТЭНЗІЯ: А я садоўніцай. МАДАМ ПЕЛІКАН: (Да Ансэльма). Ну, Ансэльм, ты пра гэта нават не думай. У свае няпоўныя семнаццаць ты важыш семдзесят кілаграмаў. (Выходзіць). СЦЭНА 10 Мсье Пелікан, Ансэльм, Гартэнзія МСЬЕ ПЕЛІКАН: Ансэльм, ты сур’ёзна? Ты ж ведаеш, як засмучаеш мяне гэтым. Два гады таму ты хацеў быць пастухом. На Новы год я падарыў табе цацачны набор пастуха і “Эклогі” Вергілія. Няўжо намёк быў занадта тонкі? Няўжо Вергілій не быў дастаткова пераканаўчы і не даказаў, што ўсе пастухі – паэты? АНСЭЛЬМ: Вось таму я больш і не хачу быць пастухом. МСЬЕ ПЕЛІКАН: А як жа я? Я так хацеў, каб мой сын быў паэтам. (Паўза). Бедны мой Ансэльм, я не пазнаю цябе. Гэта дрэнны ўплыў сяброў. Але ёсць яшчэ час спыніцца і не зваліцца ў прорву. Выбірай: паэзія ці турма! АНСЭЛЬМ: Якім псеўданімам мне падпісваць свае творы? МСЬЕ ПЕЛІКАН: Няўдзячны! Ведай жа, што я пра гэта думаю. Маё імя, тваё… Яму наканавана быць знакамітым! Яшчэ ў самы першы дзень у каледжы, калі новыя вучні даведваліся, як мяне завуць, яны шэптам цытавалі знакамітыя радкі Мюсэ. ГАРТЭНЗІЯ: (Дэкламуе). З далёкіх астравоў у мглістую затоку Знямоглы пелікан вяртаецца назад, І слабасць крыл яго прыкмеціўшы здалёку, Бяжыць па беразе чародка птушанят. І, верачы, што час ахвяру да вячэры Падраць і падзяліць, спяшаюцца звыш меры, – Агіднае валлё, пад дзюбай прагны спрат. Яшчэ хапае сіл іх асланіць стамлёна І прыпадняць крыло, і паглядзець здзіўлёна Вачыма сумнымі кудысь за далягляд. Цячэ ракою кроў, пафарбаваўшы грудзі – Спагадлівым не быў яго няўмольны лёс, – Ён сэрца ім аддаў, не марачы аб цудзе, Бо сквапны акіян і неўраджайны плёс. Маўчыць, пакуль сыны расцягваюць вантробы, – Вячэра на пяску ім будзе даспадобы. Ён, любячы, здалеў не ліць пакутных слёз І, бачачы струмень, што па грудзях сцякае, Канца бяседы той зняможана чакае, П’яны ад вусцішы і ад шчаслівых кроз. Але прыходзіць жах падчас ахвяравання: Ён, змучаны даўгой пакутай памірання, Баіцца, каб не даць забойцамі стаць ім. Ён устае тады, адчуўшы дзіўны ўздым, І ў сэрца б’е сабе, і рвецца крык жахлівы – Апошняе “бывай” гатовага ў дарогу, І птушкі з берагоў злятаюць палахліва, І крочаць найдалей вандроўныя імкліва, Адчуўшы побач смерць, сябе аддаўшы Богу. Паэт, не забывай, што гэта – шлях паэта, Ён адрынае свет і мучыцца да ран. Балюе чалавек няйнакш, як птушка гэта, Бо зрэшты чалавек – амаль як пелікан1. (Увесь гэты час Мсье Пелікан слухае, панурыўшы галаву. Ансэльм усім сваім выглядам паказвае раздражненне). МСЬЕ ПЕЛІКАН: Вось табе ўрок, Ансэльм (убок) і мне. (Жвава). У дзесяць гадоў я пакляўся, што праз стагоддзі прозвішча Пелікан не будзе выклікаць смеху ды здзекаў больш, чым прозвішчы Карнэль ці Расін. Ці ж ты хочаш, каб твой бацька парушыў абяцанне? Уяві сабе, як дзеці заходзіліся смехам, калі ўпершыню чулі прозвішча Карнэль ці Расін, а я ўпэўнены, што ў семнаццатым стагоддзі дзеці былі выхаваныя не лепей за цяперашніх. Смешнае імя – гэта перавага, яно надае імпэту рухацца наперад, стаць вялікім чалавекам. Вось я, я адчуваю, што мне хопіць моцы зрабіць з сына вялікага паэта! (Паўза). Што да цябе, Гартэнзія, то ты не можаш адмаўляць, што хочаш стаць мастачкай. Жывапіс – гэта мастацтва забаўляць, і, адпаведна, прафесія, вартая павагі. Але ўсе колеры не без пагрозы, і... для дзяўчыны… (шукае словы, каб скончыць выраз, не можа нічога прыдумаць, тупае нагою) для дзяўчыны, урэшце… так… я разумею, і гэта галоўнае. А лепей займіся фатаграфіяй! Для паэта, калі ў яго творчасці шмат аматараў, гэта вельмі зручна: ён мусіць мець для іх дастаткова здымкаў. Якая эканомія для Ансэльма! З заўтрашняга дня наймаю настаўніка фатаграфіі. Мсье Пелікан і Гартэнзія выходзяць. СЦЭНА 11 Ансэльм АНСЭЛЬМ: Я амаль не сумняюся. Але ж я не скрэмзаў ніводнага аркуша. У ліцэі гэтыя сумневы наводзілі маіх выкладчыкаў на думку, што я дурань. Але калі чалавек сапраўды таленавіты, як я (б’е сябе ў грудзі), ціха пакутаваць – гэта глядзіцца вельмі шляхетна. СЦЭНА 12 Ансэльм, Мсье Пелікан МСЬЕ ПЕЛІКАН: (Паспешліва вяртаючыся). Я слухаў за дзвярыма. Дай ру­ку. Я разумею, ты не маеш звычкі шмат пісаць і не надта марнуеш паперу на чарнавікі. Твая пераборлівасць сведчыць пра тое, што ты сумленны хлопец. Але я цябе не змушаю. Для пачатку будзеш пісаць вершы на дошцы. З а с л о н а Д З Е Я ІІ Праз два месяцы, у дзень Калядаў. Дзявочы пакой ператвораны ў фоталабараторыю. Пакой ледзь-ледзь асвятляецца чырвоным ліхтаром. СЦЭНА 1 Мсье Шантэклер, Гартэнзія ГАРТЭНЗІЯ: Як жа я цябе кахаю! (Стук у дзверы). ГОЛАС МСЬЕ ПЕЛІКАНА: (За дзвярыма). Дык што, дачушка, атрымаліся фотаздымкі? ГАРТЭНЗІЯ: (Спалохаўшыся, шэптам да Мсье Шантэклера). Божа мой! Што з маёй прычоскай! МСЬЕ ШАНТЭКЛЕР: (Ажыўлена да мсье Пелікана) Не заходзьце! Не заходзьце! Святло сапсуе негатывы. Мадэмуазэль Гартэнзія робіць значныя поспехі. Мсье Пелікан сыходзіць. Гартэнзія расчыняе аканіцы. На вуліцы дзень. Гартэнзія вымае з вазы рамонак і пачынае зрываць пялёсткі. ГАРТЭНЗІЯ: Крыху… моцна… палка… зусім не кахае. (Да Мсье Шантэклера). І пасля гэтага ты будзеш мне казаць, што кахаеш? МСЬЕ ШАНТЭКЛЕР: Вядома, наіўная мая, я не веру ў тое, што кажуць кветкі. Выходзіць закручваючы вусы. СЦЭНА 2 Гартэнзія ГАРТЭНЗІЯ: Іншага выйсця няма. Толькі скончыць жыццё самагубствам. Браўнінг, нож, атрута? Так, атрута… Не, сёння ж Каляды, аптэкі зачыненыя. Да таго ж гэта можа быць небяспечна, бо дома няма супрацьяддзя. А, ідэя! Трэба кінуцца ў ваду! Мы жывем у двух кроках ад Сены. Мсье Шантэклер не кахае мяне? Тады выйду замуж за свайго выратавальніка! Дасылае публіцы паветраныя пацалункі і грацыёзна кланяецца. СЦЭНА 3 Мсье Пелікан, Мадам Пелікан. Ансэльм Мсье Пелікан у футры, але з жаночым капялюшыкам на галаве. Мадам Пелікан у купальніку. Ансэльм вельмі схуднелы. МСЬЕ ПЕЛІКАН: (Да мадам Пелікан). Я думаў, табе варта было пазмагацца за Калядны кубак. МАДАМ ПЕЛІКАН: Ведаеш, я спазнілася, неяк не сачыла за часам. Да таго ж я думала, што вада халаднаватая. МСЬЕ ПЕЛІКАН: Практыкуючыся на більярдным стале, знакамітай плыў­чыхай не станеш. Выходзіць. СЦЭНА 4 Ансэльм, Мадам Пелікан, Мсье Пастэль АНСЭЛЬМ: Мама, не шукай Гартэнзію. Я сустрэў яе ў калідоры. Яна сказала, што ідзе тапіцца, але я не хвалююся. МАДАМ ПЕЛІКАН: І каб паведаміць мне гэта, ты спакойна чакаў, пакуль сыдзе бацька, нібы грошай кішэнных прасіць збіраўся! Эх, каб не Каляды, атрымаў бы ты аплявуху! (Паварочваючыся да мсье Пастэля). Ідзіце, выратуйце яе, вы, настаўнік плавання. МСЬЕ ПАСТЭЛЬ: (Раздражнёна). Дарагая! За каго вы мяне прымаеце? Я вам не плывец. Я выкладаю тэорыю, а плаваць я не ўмею. МАДАМ ПЕЛІКАН: Каб вочы мае вас больш не бачылі, ашуканец! Каб спа­кусіць мяне, гнюс, вы не пагрэбавалі нават тым, што прымусілі мяне думаць, ні­быта ўмееце плаваць! Ён сыходзіць, панурыўшы галаву. СЦЭНА 5 Мадам Пелікан, Мсье Шантэклер, Ансэльм МАДАМ ПЕЛІКАН: А! Вось і выкладчык фатаграфіі. Мсье Шантэклер, мая дачка кінулася ў ваду. Выратуйце яе, мы абяцаем шчодрую ўзнагароду. МСЬЕ ШАНТЭКЛЕР: (Раздражнёна). Вашая дачка хутка стане мадам Шантэклер. Вам, як будучай цешчы, не варта звяртацца да мяне такім тонам. Я выратую сваю Гартэнзію, але абяцайце, што не будзе ніякай узнагароды. МАДАМ ПЕЛІКАН: (Становіцца на калені). Гора вымушае забыцца на свецкія манеры. Прабачце, шаноўны мсье Шантэклер. Мсье Шантэклер здымае пінжак, камізэльку і накладны каўнерык, раскідвае іх па розных кутах сцэны. Выбягае. СЦЭНА 6 Мадам Пелікан, Мсье Пелікан, Ансэльм Уваходзіць мсье Пелікан, падскокваючы напявае “Марсэльезу”. МАДАМ ПЕЛІКАН: (Да залы). Мой муж з’ехаў з глузду. МСЬЕ ПЕЛІКАН: Што гэта ты там мармычаш? Я маю поўнае права рада­вацца! МАДАМ ПЕЛІКАН: (Усхліпвае). Якая радасць?! Божа мой! Ах… Гартэнзія… Калі б ты толькі ведаў. МСЬЕ ПЕЛІКАН: Ды ўсё я ведаю. Яна выйграла Калядны кубак і да таго ж выратавала свайго выкладчыка фатаграфіі, які збіраўся скончыць жыццё самагубствам. Не бачу нагоды для слёз. МАДАМ ПЕЛІКАН: (Да Ансэльма, пагрозліва). Ах, дык ты падмануў! Чакай жа! Калі б не Каляды… МСЬЕ ПЕЛІКАН: (Узрушана). Калі б не Каляды, Гартэнзія не атрымала б Ка­ляднага кубка. АНСЭЛЬМ: (Да маці). Зараз, ты ж не дала мне скончыць. Я і праўда не асаб­ліва хваляваўся, бо Сена пакрытая лёдам. МАДАМ ПЕЛІКАН: О цуд! Мая дачка здабыла першы прыз па плаванні, калі Сена замерзла! МСЬЕ ПЕЛІКАН: Гартэнзія плавае не лепей за цябе, затое выключна добра катаецца на каньках. І паколькі Сена пакрытая лёдам, па традыцыі спаборніцтвы па плаванні ператвараюць у спаборніцтвы па бегу на каньках. АНСЭЛЬМ: У любым выпадку гэта дзякуючы мне Гартэнзія праславілася. Я ведаў пра яе пяшчотнае стаўленне да выкладчыка фатаграфіі. Яна ўсё хацела ўпэўніцца ў яго пачуццях, таму папрасіла падарыць ёй на Каляды букет рамонкаў. А я, дзеля жарту, адарваў ад кожнага рамонка па пялёстку. МСЬЕ І МАДАМ ПЕЛІКАН: (Разам). Як паэтычна!!! МАДАМ ПЕЛІКАН: І як ён толькі дадумаўся да такога?!! МСЬЕ ПЕЛІКАН: Не ўяўляю! СЦЭНА 7 Мсье Пелікан, мадам Пелікан, Ансэльм, Мсье Шантэклер, Гартэнзія Мсье Шантэклер трымае Гартэнзію за руку. ГАРТЭНЗІЯ: (Да мсье Пелікана). Тата, можна я выйду замуж за мсье Шантэклера? МСЬЕ ПЕЛІКАН: Рабі так, як табе лепей, дзіця маё. Цяпер, аднак, ты магла б разлічваць і на лепшую партыю. Ён выходзіць і адразу ж вяртаецца з пакетам у руках. (Да Ансэльма). Я ведаю, што з мінулага траўня ты болей не верыш у падарункі ад феяў, таму я сёння буду іх пасярэднікам і перадам табе гэты пакет. Ансэльм распакоўвае падарунак і выходзіць у касцюме жакея. Мой Ансэльм, не трэба ўдзячнасці… будзь жакеем, бо гэта тое, чаго ты жадаеш. Бацькі нічога не дабіваюцца, калі пярэчаць сваім дзецям. Ты два месяцы пакутаваў. Каб не засмучаць мяне, ты стаў паэтам. Як жа ты змяніўся… У цябе запалі вочы… ты схуднеў на дваццаць кілаграмаў. АНСЭЛЬМ: (З гонарам). Дзякуючы гэтаму рэжыму мая вага цяпер адпавядае прафесіі жакея. МСЬЕ ПЕЛІКАН: Я так яскрава гэта ўяўляю... Раней я бачыў цябе толькі на Пегасе. Я паводзіў сябе як стары эгаіст. Навошта прымушаць цябе рабіцца знакамітым? Ці ж нашае імя не змешчана ў слоўніку “Ларуса”? ГАРТЭНЗІЯ: (Дэкламуе). З далёкіх астравоў у мглістую затоку... АНСЭЛЬМ: (Жвава). Так-так! Мы ўсе гэта ведаем на памяць. Выходзіць. СЦЭНА 8 Мсье Пелікан, Гартэнзія, мадам Пелікан, Ансэльм, Мсье Пастэль МСЬЕ ПЕЛІКАН: Гартэнзія, будзь садоўніцай, калі табе гэта падабаецца. ГАРТЭНЗІЯ: Ах, тата, мне больш даспадобы быць фатографам. МСЬЕ ПЕЛІКАН: А што за карысць з дачкі-фатографа? А-а! Жакей мусіць гэтак жа шчодра раздаваць свае фотаздымкі, як і паэт. МАДАМ ПЕЛІКАН: Пакуль ёсць час, Гартэнзія магла б нас сфатаграфаваць. Уся сям’я ў зборы. ГАРТЭНЗІЯ: Так, мама… Але мне б хацелася, каб і я была на здымку… і мой жаніх. МСЬЕ ПЕЛІКАН: Зараз усё ўладкуем. Тут прысутнічае мсье Пастэль, ён не з нашай сям’і. І да таго ж Гартэнзія атрымала Калядны кубак, таму мадам Пелікан не патрэбныя болей урокі плавання. МАДАМ ПЕЛІКАН: О, цалкам слушна… Вы не ўмееце плаваць, дарагі мсье Пастэль, дык фатаграфуйце ж нас! З’яўляецца Ансэльм у касцюме жакея. МАДАМ ПЕЛІКАН: (Пляскаючы ў далоні). Ён прыгожы, як сонца! Мсье Пастэль наладжвае абсталяванне. Усе ўсміхаюцца. МСЬЕ ПАСТЭЛЬ: (Пакорліва). Не рухайцеся. З а с л о н а Пераклад з французскай Веранікі Мазуркевіч Говард Філіпс Лаўкрафт Алхімік Высока пад небам, вянчаючы затравелую вяршыню ганарлівай гары са схіламі, пакрытымі ўнізе перакрыўленымі дрэвамі першабытнага лесу, стаіць стары замак маіх продкаў. Яго велічныя байніцы стагоддзе за стагоддзем панура пазіралі з вышыні на дзікае і непрыязнае наваколле, служачы домам і прытулкам высокаму роду, слаўнае паходжанне якога старэйшае нават за замшэлыя замкавыя муры. Гэтыя старажытныя вежы з плямамі ад штурмаў, якія паўтараліся ў кожным пакаленні, цяпер крышацца пад марудным, але магутным ціскам часу. У часы ж феадалізму гэта была адна з самых страшных і непрыступных крэпасцяў ва ўсёй Францыі. Ад яе парапетаў з байніцамі і высокіх амбразур цярпелі няўдачы бароны, графы і нават каралі, і ніколі яшчэ ў яе прасторных залах не адгукаліся рэхам крокі захопнікаў. Але ўсё перамянілася з тых слаўных часоў. Беднасць, якая мяжуе з скрайняй галечай, спалучаная з пыхай за сваё паходжанне, якая не да­зваляе зменшыць патрэбаў дзеля эканоміі, не далі нашчадкам нашага роду захаваць двор у першапачатковай вялікапышнасці. І цяпер камяні, якія павыпадалі з муроў, здзічэлыя паркі, пясок у перасохлым рове, кепска забрукаваны дзядзінец і пахілыя вежы, а таксама правіслыя падлогі, паточаная чарвякамі шалёўка і выцвілыя габелены ўсярэдзіне – усё апавядае змрочную гісторыю заняпаду колішняй велічы. Час мінаў, і то адна, то другая з чатырох вялікіх вежаў ператваралася ў руіны, пакуль нарэшце ўсе жалю вартыя нашчадкі магутных некалі валадароў, якіх станавілася ўсё менш, не перабраліся ў адну-адзіную вежу. У адной з вялізных і змрочных залаў гэтай апошняй вежы я, Антуан, апошні з гаротных лёсам выклятых графаў дэ С., упершыню і ўбачыў святло дзевяноста гадоў таму. У гэтых мурах і сярод цёмных, цяністых лясоў, дзікіх равоў ды гротаў пад схіламі гары прайшлі першыя гады майго неспакойнага жыцця. Бацькоў сваіх я не ведаў. Бацька загінуў, калі яму было трыццаць два гады, за месяц да майго нараджэння, – на яго зваліўся камень, які нейкім чынам ссунуўся з свайго месца ў адным з закінутых замкавых парапетаў. А маці, паміраючы пры маім нараджэнні, даручыла даглядаць і вучыць мяне адзінаму на той час нашаму слузе, надзейнаму і вельмі разумнаму старому, чыё імя я памятаю як П’ер. Іншых дзяцей у сям’і не было, таму таварышаў у мяне і без таго бракавала, але стары апякун меў дзіўны клопат не дазваляць мне сябраваць з сялянскімі дзецьмі, чые хаты былі раскіданыя тут і там па раўнінах навокал гары. Тады П’ер казаў, што мне не выпадае вадзіцца з імі, бо высокае паходжанне ставіць мяне вышэй за сяброўства з плебеямі. Гэта цяпер я ведаю, што насамрэч ён імкнуўся не дапусціць да маіх вушэй плёткі пра жахлівы праклён, які ляжаў на нашым родзе. Байкі пра яго з многімі перабольшаннямі пераказвалі адзін аднаму простыя арандатары, шэпчучыся вечарамі пры святле агменю. Ізаляваны такім чынам і пакінуты самому сабе, я бавіў гадзіны свайго дзяцінства, паглыблены ў старажытныя фаліянты, якія перапаўнялі поўную вандроўных ценяў замкавую бібліятэку, і бязмэтна бадзяючыся скрозь адвечны пыл прывіднага лесу пад гарой. Магчыма, пад уздзеяннем наваколля мой розум рана крануў цень меланхоліі. Маю ўвагу больш за ўсё прыцягвалі заняткі і забавы цёмнага і звышнатуральнага характару. Пра ўласнае паходжанне мне дазволена было ведаць надзвычай мала, але і тое нямногае, пра што я дазнаваўся, здаецца, толькі засмучала мяне. Спачатку страх, які ў мяне ўзнікаў пры згадванні пра мой вялікі род, нарадзіла, відаць, само дэманстратыўнае нежаданне старога настаўніка абмяркоўваць маіх продкаў па бацькоўскай лініі. Але калі дзяцінства мінула, то я здолеў злучыць разасобленыя ўрыўкі размоваў, якія неасцярожна зрываліся з яго языка, калі ён, старэючы, траціў пільнасць. Яны нейкім чынам тычыліся падзеяў, якія і раней здаваліся мне дзіўнымі, але цяпер набывалі проста жахлівы характар. Я тут кажу пра той факт, што ўсе графы ў маім родзе сыходзілі з жыцця ў вельмі маладым узросце. Спачатку я лічыў, што малая працягласць жыцця ў мужчын – гэта прыродная рыса ў маёй сям’і, але потым задумаўся пра выпадкі заўчаснай смерці і стаў параўноўваць іх з нярэдкімі трызненнямі старога пра праклён, што стагоддзямі не дае носьбітам майго тытулу пражыць больш за трыццаць два гады. Калі мне споўніўся дваццаць адзін год, стары П’ер перадаў мне сямейны дакумент, які, як ён сказаў, з пакалення ў пакаленне перадаваўся ад бацькі сыну і дапаўняўся кожным з уладальнікаў. Змест дакумента шакаваў мяне, і калі я яго праштудыяваў, то самыя сур’ёзныя з маіх страхаў пацвердзіліся. Мая вера ў звышнатуральнае на той час была цвёрдай і глыбокай, інакш бы я з пагардай адкінуў тую неверагодную гісторыю, пра якую даведаўся. Дакумент перанёс мяне ў трынаццатае стагоддзе, калі мой стары замак быў страшнай і непрыступнай крэпасцю. У ім апавядалася пра старога, які калісь жыў на нашых землях, – чалавека выбітных здольнасцяў, хоць станам і не вышэйшага за селяніна, на імя Мішэль, звярталіся да якога зазвычай па прозвішчы – Мавэ, што значыць Ліхі, – якое ён меў праз сваю благую славу. Ён быў адукаваны лепш за іншых і займаўся пошукамі такіх рэчаў, як філасофскі камень або эліксір вечнага жыцця, да таго ж лічылася, што яму вядомыя страшныя таямніцы чорнай магіі і алхіміі. У Мішэля Мавэ быў адзін сын, звалі якога Шарль, юнак знаўся на таемных сферах не горш за бацьку і таму меў мянушку Ле Сарсье, ці Вядзьмак. Гэтых двух пазбягалі ўсе сумленныя людзі, падазраючы іх у самых брыдкіх справах. Стары Мішэль, казалі, спаліў сваю жонку жыўцом, каб прынесці ў ахвяру д’яблу. Адказнасць за многія незразумелыя знікненні малых сялянскіх дзяцей таксама прыпісвалі гэтай вусцішнай пары. Аднак у змрочнай прыродзе бацькі і сына была адна чалавечая рыса – ліхі стары любіў свайго нашчадка з страшнай сілай, і юнак адказваў больш чым сыноўскай адданасцю бацьку. Аднае начы замак на гары ахапіла дзікая паніка – знік юны Годфры, сын графа Анры. Пошукавы атрад на чале з ашалелым бацькам уварваўся ў хату чарадзеяў і натрапіў на старога Мішэля Мавэ, што завіхаўся над вялізным катлом, у якім нешта бурна кіпела. Згубіўшы кантроль над сваім дзікім шалам і роспаччу, граф без дай прычыны пусціў у ход рукі, і раней чым ён аслабіў мёртвую хватку, яго ахвяра ўжо не жыла. Тым часам радасныя слугі паведамілі, што малады Годфры знайшоўся ў далёкай закінутай зале неабдымнага гмаха – так прыйшлі познія весткі, што гаротны Мішэль загінуў ні за што. Калі граф з паплечнікамі пакідалі сціплае жытло алхіміка, сярод дрэваў з’явіліся фігура Шарля Ле Сарсье. З узрушанай балбатні чэлядзі ён даведаўся, што адбылося, але спачатку бацькаў лёс быццам бы пакінуў яго абыякавым. Потым, паволі прасунуўшыся бліжэй да графа, манатонным, але жахлівым голасам ён прамовіў праклён, які з таго часу лёг на род С. Ніхто з нашчадкаў вінаватага ў тым здзеку Хай не перажыве забойцы веку! – сказаў ён, і, перад тым як скочыць ізноў да цёмнага лесу, выцягнуў з тунікі бутэлечку бясколернай вадкасці і пырснуў ёй у твар бацькаваму забойцу, знікаючы за чарнільнай заслонай ночы. Граф памёр, не паспеўшы вымавіць ні слова, і яго пахавалі назаўтра ва ўзросце нямногім больш за трыццаць два гады. Забойцы прастыў і след, хоць нястомныя атрады сялян і прачасалі навакольныя лясы і пожні наўкола гары. Час ішоў і нішто не нагадвала пра праклён, таму калі Годфры, нявінную прычыну ўсёй гэтай трагедыі і спадкаемца графскага тытулу, забілі стралой на паляванні ва ўзросце трыццаці двух гадоў, гэта не выклікала ніякіх думак, апрача смутку пра яго смерць. Але калі праз шмат гадоў наступнага маладога графа, якога звалі Рабэр, знайшлі мёртвым у полі паблізу без бачных прычын смерці, сяляне пошапкі загаварылі, што іх сеньёру перад гэтай нечаканай і заўчаснай смерцю ледзь толькі споўнілася трыццаць два. Луі, сына Рабэра, знайшлі патанулым у рове ў тым жа фатальным узросце. Гэткім чынам вусцішны летапіс апісваў стагоддзе за стагоддзем: шчаслівыя і сумленныя жыцці Анры, Рабэраў, Антуанаў і Арманаў абрываліся ва ўзросце трошкі маладзейшым за іх няшчаснага продка, калі ён учыніў забойства. З прачытанага стала ясна, што мне засталося жыць не больш за адзі­наццаць гадоў. Жыццё, якое я раней цаніў мала, цяпер станавілася мне штодня даражэйшым, тым часам як я ўсё больш паглыбляўся ў загадкі невядомага свету чорнай магіі. Сучасная навука не зрабіла на мяне, адарванага ад свету, ніякага ўражання, і я шчыраваў, як у Сярэднявеччы, захоплены новымі ведамі пра дэманалогію і алхімію, як стары Мішэль і юны Шарль калісь. Але колькі я ні чытаў, я ніяк не мог разабрацца ў дзіўным праклёне, што ляжаў на маім родзе. У рэдкія моманты рацыяналізму я гатовы нават быў шукаць натуральных тлумачэнняў, прыпісываючы раннія смерці сваіх продкаў рукам ліхога Шарля Ле Сарсье і яго нашчадкам. Але калі стараннае расследаванне паказала, што невядома, каб алхімік меў дзяцей, я вяртаўся да вывучэння акультызму і ў чарговы раз спрабаваў знайсці заклён, які б вызваліў мой дом ад страшнага цяжару. Я не меў сумневаў у адным. Мне нельга жаніцца, бо, паколькі іншых галінаў роду не існавала, праклён памёр бы разам са мной. Калі я набліжаўся да трыццацігадовага ўзросту, стары П’ер падаўся на той свет. Я сам пахаваў яго пад каменнем на дзядзінцы, дзе ён любіў гуляць, пакуль быў жывы. Мне засталося толькі думаць пра ўласны лёс – адзінаму жывому чалавеку ў вялізным замку. У поўнай адзіноце мой розум пачаў прыпыняць марныя пратэсты супраць наканаванага няшчасця і ўрэшце амаль пагадзіўся з лёсам, які напаткаў многіх маіх продкаў. Значную частку майго часу цяпер займалі доследы разбураных і закінутых залаў і вежаў старога замка, якіх ў юнацтве страх вымушаў мяне пазбягаць, а ў некаторых з іх, як сказаў мне аднойчы стары П’ер, больш за чатыры стагоддзі не ступала нага чалавека. Многае з таго, што я знайшоў, было дзіўным і страшным. На вочы траплялася мэбля, пакрытая пылам стагоддзяў і панішчаная гніллю ў выніку няспыннай вільгаці. Усё было аплецена павуціннем у такой колькасці, якой я ніколі не бачыў, і толькі вялізныя кажаны пляскалі ў змроку сваімі жахлівымі касцістымі крыламі з усіх бакоў. Я надзвычай старанна сачыў за сваім узростам, аж да дзён і гадзін, бо кожны ўзмах маятніка масіўнага гадзінніка ў бібліятэцы адбіраў істотную частку майго выклятага існавання. Нарэшце наблізіўся час, якога я так доўга і трывожна чакаў. Паколькі жыццё большасці маіх продкаў абрывалася незадоўга да дакладнага ўзросту графа Анры, калі яму прыйшоў канец, я штохвіліны чакаў невядомай смерці. Мне было невядома, у якой дзіўнай форме праклён мусіў спасцігнуць мяне, але я пастанавіў, што прынамсі не стану для яе баязлівай ці пакорлівай ахвярай. І з новым імпэтам я вярнуўся да даследавання старога замка і таго, што ў ім знаходзілася. У часе адной з найдаўжэйшых вылазак у закінутую частку замка, менш за тыдзень да той фатальнай гадзіны, што мусіла пакласці канец май­му знаходжанню на зямлі і пасля якой мне ўжо больш не давялося б дыхаць паветрам, адбыўся кульмінацыйны момант усяго майго жыцця. Я правёў большую частку раніцы, узбіраючыся і спаўзаючы напаўразваленай лесвіцай у адной з найбольш разбураных старажытных вежаў. Цягам дня я агледзеў ніжнія паверхі і спусціўся ці то ў сярэднявечную вязніцу, ці то ў вырыты ўжо пазней склад для пораху. Калі я паволі ішоў пакрытым салетрай праходам ля падножжа апошняй лесвіцы, брук стаў вельмі вогкім, і неўзабаве ў мігатлівым святле паходні я ўбачыў, што дарогу мне перагарадзіла пустая, набрынялая вадой сцяна. Я сабраўся вяртацца, і тут мой позірк упаў на маленькі люк з кольцам проста пад маёй нагой. Я спыніўся і не без цяжкасці адчыніў яго. Маім вачам адкрылася чорная дзіра, з якой ішлі атрутныя газы. Паходня затрашчала, і ў яе няроўным святле я ўбачыў каменныя прыступкі, што ішлі долу. Я апусціў паходню ў агідную яміну і як толькі агонь разгарэўся, пачаў спускацца. Прыступак было шмат і вялі яны да вузкага, выкладзенага каменнымі плітамі праходу, які, як я ведаў, мусіў знаходзіцца глыбока пад зямлёй. Праход выявіўся надзвычай доўгім і вёў да масіўных дубовых дзвярэй, пакрытых вільгаццю і непрыступных да ўсіх маіх спробаў адчыніць іх. Праз некаторы час я кінуў спрабаваць і пайшоў назад да лесвіцы. І тут я перажыў адзін з найбольшых, здольных давесці да вар’яцтва ўзрушэнняў, на якія толькі здатны чалавечы розум. Раптам я пачуў, як цяжкія дзверы за маёй спінай зарыпелі ржавымі петлямі і пачалі адчыняцца. Не дам рады апісаць мае адчуванні ў той момант. Сутыкненне ў абсалютна бязлюдным месцы, якім я лічыў стары замак, з знакам прысутнасці чалавека ці прывіда прывяло мой розум у стан неапісальнага паводле сваёй вастрыні жаху. Калі я ўрэшце павярнуўся і зірнуў туды, адкуль ішоў гук, мае вочы, мусіць, павыляталі з вачніц ад таго, што я ўбачыў. Там, у праёме старажытных гатычных дзвярэй, стаяла чалавечая фігура. Гэта быў чалавек у ярмолцы і доўгай цёмнай сярэднявечнай туніцы. Яго доўгія валасы і барада былі страшныя, чорныя як смоль і неверагодна густыя. Незвычайна высокі лоб, глыбока запалыя і выразна акрэсленыя зморшчынамі шчокі і доўгія, падобныя да клюшняў, сукаватыя рукі былі такой смяротна-мармуровай белізны, якой я не бачыў ні ў кога. Яго фігура, худаватая адносна прапорцый шкілета, была незразумела ссутуленая і амаль гублялася сярод прасторных складак незвычайнага ўбрання. Але больш за ўсё ўражвалі вочы – дзве змрочныя бяздонныя пячоры, якія выражалі мудрасць, разуменне і адначасова нялюдскую злосць. У гэты момант яны былі накіраваныя да мяне, працінаючы маю душу нянавісцю і прыкоўваючы мяне да месца, дзе я стаяў. Урэшце фігура загаварыла, і мяне працяў холад ад глухога гулу яго грымотнага голаса і затоенай у ім нянавісці. Размова адбывалася на вульгарнай лаціне, якой карысталіся ў Сярэднявеччы людзі з сякой-такой адукацыяй, а я пазнаёміўся з ёй, калі доўга вывучаў працы старадаўніх алхімікаў і дэманолагаў. Здань казала пра праклён, які вісеў над маім родам, апавяла пра мой хуткі канец, шмат увагі аддала крыўдзе, якую ўчыніў мой продак старому Мішэлю Мавэ, і пацешылася помсце Шарля Ле Сарсье. Яна расказала, як малады Шарль знік у начы і вярнуўся праз шмат гадоў, каб стралой забіць Годфры, спадчынніка графа, калі той набліжаўся да бацькавага ўзросту ў момант забойства, як ён патаемна вярнуўся да замка і, нікім не пазнаны, уладкаваўся ва ўжо тады пакінутым пакоі, у праходзе ў якім стаяў цяпер жахлівы апавядальнік, як пасля нагнаў у полі трыццацідвухгадовага Рабэра, сына Годфры, сілай уліў яму ў горла атруту і пакінуў паміраць, выконваючы такім чынам страшную ўмову свайго крыважэрнага праклёну. Найбольшая загадка, як праклён здзяйсняўся, калі жыццё Шарля Ле Сарсье мусіла так ці іначай абарвацца, засталася на водкуп маёй фантазіі, бо гэты чалавек пераскочыў да апісання выдатных поспехаў у алхіміі двух чарадзеяў, бацькі і сына. Больш за ўсё ён казаў пра пошукі Шарлем Ле Сарсье эліксіру, які б даў таму, хто яго прыме, вечныя жыццё і маладосць. У гэты момант здавалася, што захапленне заступіла чорную нянавісць у яго жахлівых вачах, якая так гняла мяне спачатку, але раптам д’ябальскі бляск вярнуўся, і з дзіўным змяіным сыкам чужаніца выцягнуў шкляную бутэлечку, відавочна хочучы пакласці канец майму жыццю гэтак жа, як Шарль Ле Сарсье шэсцьсот гадоў таму паклаў канец жыццю майго продка. Рэшта інстынкту самазахавання раптам прымусіла мяне скінуць чары, што не давалі мне дагэтуль і варухнуцца, і я кінуў паходню, якая ўжо згасала, у істоту, што пагражала майму жыццю. Я пачуў, як бутэлечка разбілася аб камень. У той жа момант вопратка незвычайнага чалавека загарэлася і страшным ззяннем асвяціла жудасную сцэну. Мае і без таго напружаныя нервы не вытрымалі крыку, поўнага страху і бездапаможнай злосці, які выпусціў той, хто хацеў мяне забіць. Я знепрытомнеў і ніцма ўпаў на слізкую падлогу. Калі адчуванні нарэшце вярнуліся да мяне, навокал было страшна цёмна, і мой розум здрыгануўся ад думкі, што яшчэ я магу ўбачыць. Але цікаўнасць брала сваё. Кім, пытаў я сябе, быў гэты пачварны чалавек і як ён апынуўся ў замкавых сценах? Нашто яму помсціць за смерць Мішэля Мавэ і якім чынам праклён пратрываў столькі доўгіх стагоддзяў з часоў Шарля Ле Сарсье? Шматгадовы страх адпусціў маё сэрца – я ведаў, што пагроза праклёну зыходзіла ад таго, каго я збіў з ног. Цяпер я быў вольны і гарэў жаданнем дазнацца больш пра жорсткую істоту, што стагоддзямі пераследавала мой род і ператварыла маю маладосць у няспынны кашмар. Поўны жадання ва ўсім разабрацца, я абмацаў кішэні ў пошуку крэменю і крэсіва і запаліў запасную паходню. Новае святло адразу выявіла скрыўленую і счарнелую фігуру таямнічага незнаёмца. Яго жахлівыя вочы цяпер былі заплюшчаныя. Я адвярнуўся ад брыдкага відовішча і ўвайшоў у залу за гатычнымі дзвярыма. Там было нешта вельмі падобнае да лабараторыі алхіміка. У адным куце была вялізная груда бліскучага жоўтага металу, які чароўна зіхацеў у святле паходні. Гэта магло быць і золата, але я не спыніўся спраўдзіць, бо быў пад дзіўным уражаннем ад таго, што мне давялося перажыць. У дальнім канцы памяшкання быў пралом, які вёў вонкі ў адзін з шматлікіх здзічэлых равоў на лясістым схіле. Моцна здзівіўшыся, але разумеючы цяпер, як гэты чалавек прабіраўся ў замак, я пайшоў назад. Я намерваўся прайсці міма парэшткаў незнаёмца, не гледзячы на яго, але калі я наблізіўся да цела, то мне падалося, што ад яго даносяцца слабыя гукі, быццам бы жыццё яшчэ канчаткова яго не пакінула. Аслупянелы, я павярнуўся, каб агледзець асмаленую і пакарабачаную фігуру на падлозе. І тут раптам жудасныя вочы, чарнейшыя за апечанае аблічча, на якім яны былі, шырока расплюшчыліся ў выразе, які я не даў рады растлумачыць. Патрэсканыя губы сіліліся вымавіць словы, але я іх не мог зразумець. Адзін раз я разабраў імя Шарля Ле Сарсье, і яшчэ мне пачуліся словы “гады” і “праклён”, вымаўленыя перакрыўленымі вуснамі. Але я ўсё адно не здолеў ахапіць сутнасці яго бязладнай мовы. Паколькі я відавочна нічога не разумеў, смалістыя вочы зноў успыхнулі з нянавісцю, а я тым часам дрыжаў, гледзячы на свайго бездапаможнага ворага. Раптам бядак, ажыўлены апошнім усплескам сілы, узняў сваю жалю вартую галаву з мокрага, пакрытага вадой бруку. Пакуль я быў паралізаваны страхам, да яго вярнуўся голас, і на апошнім дыханні ён пракрычаў словы, якія дагэтуль не даюць мне спакою ні ўдзень, ні ўначы. – Дурань! – крычаў ён. – Няўжо ты так і не зразумеў маёй таямніцы? Ці ж ты не маеш глуздоў, каб дацяміць, з чыёй волі шэсць доўгіх стагоддзяў страшны праклён трымаецца над тваім домам? Ці не казаў я табе пра эліксір вечнага жыцця? Ці не ведаеш ты, як развязаўся сакрэт алхіміі? Дык кажу табе, гэта я! Я! Я – той, хто шэсць стагоддзяў жыў дзеля помсты, бо я – Шарль Ле Сарсье! Пераклад з ангельскай Паўла Донава Марыю ды Са-Карнэйру1 Уладар сноў Я ніколі не ведаў ягонага імя. Думаю, ён быў рускім, але я не ўпэўнены. Я пазнаёміўся з ім у Парыжы, у нейкім зашмальцаваным рэстаране “Шарцье” на Бульміш2, у часы майго няўдалага студэнцтва на медыцынскім факультэце. Штодзень мы вячэралі разам за адным столікам і аднойчы разгава­ры­ліся. Гэты чалавек меў арыгінальны і надзвычай цікавы склад розуму, выказваў смелыя погляды, дзіўныя ідэі – такія ж дзіўныя, як яго словы, такія ж экстравагантныя, як яго жэсты. Для мяне ён стаўся таямніцай. Пазней я пераканаўся, што не памыліўся, – гэта быў шчаслівы чалавек. І гэта не пустыя словы – гэта быў цалкам шчаслівы чалавек, такі шчаслівы, што нічога не магло знішчыць яго шчасце. Сваім сябрам я расказваю, што самым незвычайным выпадкам у маім жыцці было знаёмства са шчаслівым чалавекам. Мне ўдалося пранікнуць у таямніцу чалавека адной чорнай золкай і дажджлівай ноччу. Я пачаў клясці жыццё, і мой суразмоўца падтрымаў мяне незвычайным для яго тонам: “Вы маеце, маеце рацыю! Пачварнае гэтае жыццё, такое пачварнае, што не можа быць прыгожым. Возьмем, напрыклад, чалавека, які мае ўсё – здароўе, багацце, славу, каханне. Ён больш нічога не можа жадаць, ён валодае ўсім прыгожым, што існуе. Ён дасягнуў найвышэйшага шчасця, але ён нешчаслівы. Таму што няма большага няшчасця, чым немагчымасць жадаць!.. І паверце – мала трэба, каб дайсці да поўнага няшчасця. У жыцці, насамрэч, так няшмат ёсць, яно такое аднастайнае... І гэта датычыць усяго. Скажыце мне – вы яшчэ не стаміліся ад ежы, якую вам даюць з самага вашага нараджэння? Стаміліся, гэта непазбежна, але вы ніколі ад яе не адмаўляліся, бо вы чалавек, і вы не можаце і не ўмееце кіраваць сваім жыццём. Запрасіце найлепшых кухараў. Усе прапануюць вам мяса і гародніну – паўтузіну відаў гародніны, столькі ж відаў жывёл. Нават на зямлі – тое, што не ёсць часткай жывёльнага ці расліннага свету, абавязкова ёсць мінералам... Вось дзе добра выяўляецца неймавернае ўбоства Прыроды! А што наконт пачуццяў? Пакажыце мне якое-небудзь пачуццё, якое ўрэшце не зводзіцца да двух – кахання ці нянавісці. А эмоцыі? Таксама дзве – радасць і боль. Бясспрэчна, у жыцці ўсё існуе па парах, як полы. Дарэчы, вы ведаеце што-небудзь больш незразумелае, чым гэтае дзяленне на два полы? Але вернемся да матэрыяльнай сферы. Прыдумайце, чым могуць людзі яшчэ займацца, як не рэлігіяй, мастацтвам, тэатрам ці спортам. Я вас запэўніваю, у вас нічога не атрымаецца. Несумненна, найлепшае, што існуе ў жыцці, – гэта рух, таму што рухаючыся з хуткасцю часу, мы забываемся на яго. Цягнік, што імчыць, – гэта механізм, які паглынае імгненні, і таму гэта найпрыгажэйшая рэч, вынайдзеная чалавекам. Вандраваць – гэта жыць рухам. Але пасля некалькіх вандровак нам надакучвае манатоннасць зямлі, надакучвае да позеху. Паўсюдна – тыя ж пейзажы, тыя ж дэкарацыі – горы ці раўніны, моры ці палі і лясы, тыя ж колеры – блакітны, зялёны і карычневы, а ў паўночных краінах – асляпляльна белы, бясконцы, абсалютнае ўвасабленне манатоннасці. У мяне быў сябар, які скончыў жыццё самагубствам праз немагчымасць зведаць іншыя колеры, іншыя пейзажы, акрамя тых, што існуюць. І я на яго месцы зрабіў бы тое ж самае”. Я ўсміхнуўся, іранічна зазначыўшы: “Аднак вы гэтага не зрабілі…” “Але за каго Вы мяне прымаеце?.. Я ведаю іншыя колеры, ведаю іншыя краявіды. Я ведаю тое, што хачу! Я маю што хачу!” Яго незвычайныя вочы ззялі, наблізіўшыся да мяне, ён крыкнуў: “Я не такі, як усе! Я шчаслівы, разумееце, шчаслівы!” Яго паводзіны і голас былі такія дзіўныя, што мне здалося, што я размаўляю з вар’ятам, і вельмі захацелася скончыць нашую гутарку. Але не было нагоды, і я вымушаны быў застацца, каб пачуць надзвычай дзіўнае прызнанне гэтага дзівака: “Гэта праўда. Я шчаслівы чалавек. Я ніколі нікому не адкрываў свайго сакрэту. Але сёння, не ведаю чаму, я раскажу вам пра яго. Дык вы падумалі, што гэта і ёсць маё жыццё?.. Як жа сумна я жыву паводле вашых уяўленняў! Я меркаваў, што вы лепш да мяне ставіцеся. Калі б я жыў толькі гэтым жыццём, я б даўно ўжо ад яго памёр. Мой гонар неўтаймоўны, і для мяне жыць так – найвялікшы сорам. Я не перастану крычаць вам: чалавечае жыццё – гэта немагчымая рэч: ніякай разнастайнасці, нічога новага. Я параўноўваю яго з меню рэстарана, якое штодзённа прапаноўвае адны і тыя ж стравы, аднаго і таго ж выгляду, аднаго і таго ж смаку. Дык вось. Мне ўдалося зрабіць існаванне разнастайным – і разнастайным штодзённа. Я валодаю не толькі тым, што існуе, – разумееце? – але і тым, чаго не існуе. (Дарэчы, толькі няіснае можа быць прыгожым). Я спазнаў імгненні, якіх больш нікому не зведаць, – створаныя мной гадзіны і пачуцці, я жыву толькі сваімі пажадамі, вандрую па далёкіх землях, таямнічых краінах, якія існуюць толькі для мяне, не таму, што я іх адкрыў, а таму, што я іх стварыў. Бо я ствараю ўсё. Аднойчы мне давядзецца стварыць ідэал – не авалодаць ім – пабудаваць яго. Я ўжо ўяўляю яго – фантастычны… і абсалютна гладкі… гладкі… ён сягае блакітнай вышыні… высечаны ў перамозе… у бляску золата… не, не золата – металу, больш залатога, чым золата... Зрэшты, відавочна, мне не стае словаў, перадаць усё тое цудоўнае і няіснае… О, ідэал… ідэал… Сёння буду сніць яго ўначы… Таму што менавіта ў снах я жыву і ўсё спазнаю. Разумееце? Я панаваў над снамі. Я сню, што хачу. Жыву, што хачу. У мяне былі цудоўныя вандраванні. Я раскажу вам пра некаторыя… Найпрыгажэйшым – бо самым жудасным – было вось гэтае: Мне надакучыла святло. Усе краіны, дзе я быў, усе краявіды, якія я сузіраў, – удзень усё патанала ў святле сонца, уначы – у святле зор. О, як мяне раздражняла гэтае вечнае надакучлівае святло, заўжды аднолькавае, яно заўжды пазбаўляе рэчы таямнічасці. Такім чынам, я выправіўся ў напаўзабыты край у звышрэальным свеце, дзе гарады і лясы патанаюць у вечнай непрагляднай цемры… Няма словаў, здольных перадаць прыгажосць, якую мне давялося спазнаць у тым незвычайным краі. Бо я бачыў цемру. Ні ваш, ні чыйсьці яшчэ розум, канечне, не можа гэтага спасцігнуць… Гэта быў неабсяжны горад, сталіца… Бясконца ўзвышаліся бяскрайнія бульвары з агромністымі дрэвамі ўздоўж. Бязмоўны натоўп запаўняў іх, трамваі, вялізныя аўтобусы, аўтамабілі кружыліся ў адным рытме, зліваліся ў бязгучным гуле. І ўся тая цішыня ядналася ў музыку. О, ад страху, чароўнага і новага, мяне пачала біць ліхаманка, усё маё цела быццам растала. Перад маімі вачыма адкрылася жыццё – схаванае ў змроку і таму поўнае таямніц. Узвышанае і жудаснае відовішча! Я бачыў цемру!.. Бачыў цемру!.. У нейкім згубленым завулку я ўбачыў двух палюбоўнікаў, якія кусалі вусны адно аднаго. О, якімі велічнымі мусілі быць тыя глыбокія пацалункі ў найвышэйшай чарнаце бясконцага змроку! Далей я ўбачыў крывавую сцэну – скрыжаваліся стылеты, чуліся крыкі болю… Ніколі ў жыцці мне не было так вусцішна, як у той момант… А ў наваколлях гораду – вінаграднікі і палі спелай пшаніцы і збожжа, фруктовыя сады, у якіх шапаціць вецер… усё, усё жыццё – у непраходным змроку… Які трыумф! Які трыумф!.. Мусіць, найвялікшае маё дасягненне падчас вандравання – гэта тое, што я зведаў дасканалы свет, свет, не абмежаваны дзвума поламі... Я бачыў лабірынты пераплеценых целаў, якія авалодвалі адно адным у ланцугу працяглых, паслядоўных, сапраўдных экстазаў, якія змянялі адно аднаго ў бясконцай мімалётнасці... Бясконцасць! Бясконцасць! Гэта было як сапраўдная ода плоці, велічная партытура распусты, ад якой трапятала ў віры усё гэтае мноства полаў… Жыццё слізгоча па хвалях… жыццё слізгоча па хвалях… Немагчыма апавесці пра ўсе мае вандраванні, аднак хачу расказаць вам пра яшчэ адну краіну. Дзіўная гэтая краіна… Там усё такога колеру, які я не магу вам апісаць, бо яго не існуе, – такога колеру, які не быў колерам. Гэта і было найвышэйшай прыгажосцю краіны. Атмасфера таго краю – яна не складалася ні з паветра, ні з якога іншага газу, гэта была не атмасфера, гэта была музыка. У той краіне дыхалі музыкай. Але найдзіўнейшымі былі жыхары гэтага краю. У іх былі душа і цела, як у зямных людзей, аднак толькі душа была бачнай, рэальнай і акрэсленай?.. Целы былі нябачныя, няведамыя і загадкавыя, такія ж нябачныя, загадкавыя і няведамыя, як нашыя душы. Можа нават, іх і не існавала, як, магчыма, не існуе нашых душаў… Ах, якія чароўныя пачуцці спазнаў я ў гэтым краі!.. Мой дух набыў свабоду… Мне здавалася, што я зведаў тое, што немагчыма зразумець… Аднойчы я мушу вярнуцца ў гэтую непараўнальную краіну, гэты край Душы. Так, мой сябра, я вандрую туды, куды захачу. Для мяне заўсёды ёсць новыя краявіды. Калі я хачу ўбачыць горы, я замест Швейцарыі еду ў іншыя краіны, туды, дзе горы вышэйшыя, а ледавікі ззяюць ярчэй. Для мяне існуе безліч разнастайных горных пейзажаў, і моры, якія насамрэч не моры, неабсяжныя абшары – не горы і не раўніны, а нешта больш прыгожае, высокае ці гладкае – нарэшце, больш тонкае. Свет для мяне выйшаў за свае межы – гэта Сусвет, але Сусвет, які бясконца пашыраецца і расце. Іншымі словамі, гэта не Сусвет, гэта нешта іншае. У духоўным сэнсе для мяне таксама няма бар’ераў – акрамя кахання і нянавісці я перажываў і іншыя пачуцці, якія не магу вам растлумачыць, бо толькі я іх перажываў і, вядома, не магу апісаць іх словамі ці знайсці ім параўнанне, каб вы мяне зразумелі. Я адзіны чалавек, якога гэтыя пачуцці здольныя крануць. Таму няма неабходнасці мець голас, каб пра іх расказаць, бо няма таго, хто б гэта зразумеў. Дарэчы, тое ж самае адбываецца і з найлепшымі імгненнямі, якія я перажываў. Я магу вам расказаць толькі пра тыя, якія хоць крыху нагадваюць жыццё і якія менавіта з гэтай прычыны менш за ўсё мяне захапляюць. Зараз я крыху апавяду вам пра мае апошнія распусты. Цела жанчыны – несумненна цудоўная рэч, валодаць раскошным голым целам – гэта амаль што нечалавечая асалода, амаль што мара. Ах, гэтая залацістая таямніца сціснутых грудзей, якая ўвасабляецца ў пацалунках, белых грудзей, што, як лязо, рэжуць нашую плоць на мармуровыя кавалкі экстазу... ногі, нервова выцягнутыя ўгару – працяглыя скалананні каралеўскай оргіі… губы, што былі высечаныя, каб раніць каханнем… зубы, якія скрыгочуць і пакідаюць след ў незямных спазмах… Так, гэта прыгожа, усё гэта вельмі прыгожа! Але, на жаль, існуе толькі некалькі спосабаў валодаць усёй гэтай прыгажосцю. Няхай целы пераплятаюцца ў сутаргах, няхай іх пакрываюць палкімі пацалункамі, хай нават льецца кроў… Двое мілуюцца, сплятаюцца, паглынаюць адно аднаго – і усё заканчваецца ў адной спазме, заўсёды аднолькавай, бо зыходзіць яна з адных і тых жа органаў!.. Вось так! Я валодаў жанчынамі тысячай іншых спосабаў, біўся ў спазмах, якія зыходзілі з іншых органаў. Ах, як гэта цудоўна – валодаць толькі вачыма… Нашая плоць не датыкаецца – нават злёгку – да голага цела каханкі. Нашыя вочы, толькі нашыя вочы смокчуць яе вусны і сціскаюць яе грудзі… Па нашых венах цячэ пякельная рака, нашыя нервы дрыжаць, як лірныя струны, мы адчуваем валасамі, нашыя цягліцы напінаюцца… і нашыя вочы вычэрпваюць усю гэтую прыгажосць, пакуль наш зрок не пашыраецца, мы пачынаем бачыць усім целам, якое скаланаецца і дрыжыць, і бясконцая спазма, спазма ценю, раздзяляе нашую плоць у спатоленай палкасці. Мы дасягаем вяршыні асалоды! Мы авалодваем целам жанчыны толькі позіркам. Авалодваем фізічна, але нематэрыяльна, як можна любіць толькі душамі. І экстазы, якія нас скаланаюць, – больш ласкавыя, больш спакойныя, але не менш чароўныя. Ёсць яшчэ адна распуста, пра якую, дзеля цікавасці, хачу вам расказаць – гэта поўнае авалоданне целам жанчыны, якое мае смак сцісканых грудзей. Сябра, зразумейце мяне: я шчаслівы таму, што я маю ўсё, чаго жадаю, і таму, што ніколі не вычарпаю таго, чаго магу жадаць. Я змог зрабіць Сусвет бясконцым... бясконцым – так усе яго называюць, але ён для іх – не больш як вузкі кавалак поля, абнесены добрым мурам”. Наступіла поўная цішыня. У маёй галаве праносіўся са свістам тайфун, і фантастычныя галавакружныя выявы, якія ўскалыхнуў незнаёмец, здавалася, імкнуліся ператварыцца ў нешта больш рэальнае. Але як толькі я хацеў іх затрымаць, яны знікалі, як мыльныя бурбалкі. Чалавек дадаў: “Жыццё – гэта банальнасць. Я змог пераадолець гэтую банальнасць. Вось і ўсё”. І замовіў каньяк. Мы не бачыліся два дні. Калі мы ізноў сустрэліся за адным столікам у рэстаране, я прыкмеціў іншы выраз на яго твары. Ён прызнаўся мне: “Я ўжо зведаў ідэал. Зрэшты, ён не такі прыгожы, як я сабе ўяўляў... А вы, сябра мой, чым займаліся?” Мы пачалі размаўляць пра звычайныя рэчы. Я хацеў перавесці гаворку на яго жыццё ў снах, але ўсе мае спробы не мелі поспеху. Мы выйшлі з рэстарана. Ён праводзіў мяне дахаты. Пажадаў мне доб­рае ночы. Больш мы з ім не бачыліся. Я доўга думаў пра дзіўнага чалавека – цягам месяцаў успаміны пра яго пераследавалі мяне і непакоілі. Мне таксама хацелася спазнаць сакрэт уладара сноў. Але беспаспяхова, мне так не ўдалося запанаваць над імі, і праз нейкі час я адмовіўся ад залацістай хімеры. З таго часу ўвесь мой імпэт перарос у жаданне праліць святло, хоць і змрочнае, на цудоўную загадку. І нарэшце аднойчы дзень трыумфу надышоў, і я зведаў ісціну. Кім быў той чалавек? Таямніцай! Таямніцай! Я ніколі не хацеў нічога пра яго ведаць. Ён шмат разоў праводзіў мяне дахаты – а я ніколі не ведаў, дзе ён жыве. Я лічыў яго рускім, але ён мне ніколі гэтага не казаў. Высокі, вельмі высокі і хударлявы. Даўгія кучаравыя валасы самотнага бялявага колеру – мімалётнага, фантастычна блакітныя вочы, несумненна самыя дзіўныя вочы, што свяцілі мне ў маім жыцці. Я толькі магу ўзгадаць несупадзенне: у іх быў жывы бляск, але яны не блішчэлі. Здавалася, што яго ліхаманкавы голас, прыглушаны і звонкі, ідзе са штучнага горла, якога няма ў ягоным целе. Калі ён крочыў – спрытна, шырока, ціха, нібы не па зямлі, – складалася ўражанне, што ён нерашуча ступае па паветры. Самае дзіўнае, што такімі ж нерашучымі, туманнымі былі рысы яго твару. Яны пастаянна мяняліся, было амаль немагчыма з’яднаць іх: нават вялікі мастак з цяжкасцю змог бы зафіксаваць на палатне жвавы твар гэтага чалавека – уладара сноў. Нават знаходзячыся доўгі час перад гэтым мімалётным тварам немагчыма было спазнаць яго. Наогул, яго твар, яго хада, яго жэсты, голас стваралі ўражанне, што незнаёмец быў істотай няяснай, невыразнай і зменлівай, нерэальнай... Істотай сну! – маланкай пранеслася ў мяне думка.Так, майго героя можна было лёгка параўнаць з тымі істотамі, якія з’яўляюцца нам у снах, і потым зранку, колькі б мы ні спрабавалі, мы не можам цалкам іх матэрыялізаваць, таму што нам не стае падрабязнасцяў усяго малюнку. Мы можам памятаць вочы, але забыцца на абрыс роту, ведаем, што валасы былі каштанавыя, але фантастычны колер вачэй у памяці не захоўваецца. Карацей, мы не можам цалкам узнавіць невыразны вобраз, пабачаны намі ў сне. Яго рысы ўнікаюць нас – як унікалі рысы дзіўнага чалавека. Я хацеў сказаць, што цудоўны незнаёмец быў персанажам сноў – але ў той жа час рэальным чалавекам. Але менавіта тады, калі, заганарыўшыся, я сабе гэта ясна ўявіў, цудоўная таямніца стала неадчэпна мяне пераследаваць. Я баяўся страціць розум, і не ведаю, што сталася б з маёй беднай галавой, калі б урэшце мне не ўдалося нырнуць глыбей у блакітную бездань. Калі чалавек сноў быў персанажам са сноў, але ў той жа час і рэальнай істотай, ён павінен быў жыць рэальным жыццём. Нашым жыццём, маім жыццём, жыццём усіх нас? Немагчыма. Ён мне прызнаўся, што гэтаму ненавіснаму існаванню ён не мог супрацьстаяць. Акрамя таго, у гэтым існаванні ён паводзіў сябе, як істота са сноў. Так, нерэальная постаць, невыразная, з нерэальнымі і невыразнымі рысамі. Але калі ён не жыў гэтым жыццём, але лёгка ўзнікаў у ім, значыць, ён яго сніў. І так я мог сузіраць бясконцасць. Чалавек-дзівак сніў жыццё, жыў у сне. Мы жывем тым, што існуе. Прыгажосць – у нас стае моцы толькі каб сніць яе. Але не для яго. Ён зрынуў рэальнасць, прыгаварыў яе да існавання ў снах. І жыў у нерэальнасці. Уздымаецца хімерны пыл... Залатыя крылы! Залатыя крылы!.. Парыж, сакавік 1913 г. Пераклад з партугальскай Наталлі Козінцавай