Ільма Ракуза

_____________________ Вароты да мора. Тры навэлы Пераклад з нямецкай Ірыны ГЕРАСІМОВІЧ.	Адзін дзень (and very quiet) Імгненьне адначасова надзвычай размытае і надзвычай выразнае. Франсуа Жульен. Пра безгустоўнае. (1) Калі я без будзільніка расплюшчваю вочы, то ўжо самы час. Суседскі сабачка цяўкае сваё візглівае “цяў” і змаўкае. Сьвятло прабіваецца праз жалюзі. Стрымана мільгацяць карэньчыкі кніг, японскі веер – у паўзабыцьці. Павольнае яно, абуджэньне. Па складах вяртацца ў сьвет. Я кажу quiet. Я кажу: рытм кожнага першага радка яшчэ ня вызначаны. Раптам узгадваю нешта, нібы навеянае сном. Адзін залішні націск. Ляжу на сьпіне і мармычу: ад шаўкоў да вантробаў, чыж… час ідзе. На сьпіне ён ідзе так лёгка. Я не прымушаю сябе ўставаць. Ніхто мяне не прымушае. Цёпла пад коўдрай. Маю сьвядомасьць наведваюць вобразы з начной дакументальнай кінастужкі пра Патозі – балівійскі горад срэбных мінаў на вышыні 4500 метраў над узроўнем мора, жыхары якога, людзі са здубелымі тварамі, пратэставалі супраць беспрацоўя. Лунаючы па-над гэтымі вобразамі, я заснула, не таму, што было нудотна, але ад стомы. Цяпер яны зноўку тут, упартыя і выразныя. Ці рашылася я б на цяжкасьці такога падарожжа? Думаю, не. Неверагодна, што ёсьць людзі, якія на гэта ідуць. Якія з цяжкім рыштункам выпраўляюцца ў сьмяротную небясьпеку, лезуць у горныя шахты, змагаюцца з задышкай. Штосьці іх на такое штурхае, надае ім сьмеласьці. Мне трэба пазваніць Францы, а яшчэ Алегу. Спраў няшмат. І пісаць, так. Ня ведаючы разьвязкі. Прыгода не абы-якая. (2) Пакуль я дастаю пошту са скрыні, на бярозу якраз садзіцца дзяцел ды прымаецца за сваю справу. Птушыны сьвет жвавейшы за мяне. Дзень такі блакітны, пяшчотнага блакіту позьняй зімы. Сонца сьвеціць нясьмела. Я расчыняю вокны, вітаю арэхавы куст з яго бледна-жоўтымі коцікамі. З газетнай старонкі вітае Пуцін, упэўнены ў сваёй перамозе. Ён падобны да барсука, а яго чачэнскі пратэжэ Кадыраў – да цяжкаатлета. Прымусіць сябе пачытаць навіны? Шматлікія сьмерці да ранішняй гарбаты? Мой позірк падае на дзіцячы малюнак С. – на лагоднага льва, які вісіць па-над стосам газетаў. Ён стаічна перажыў усе гэтыя гады і жахлівыя паведамленьні. І яго шыкоўная грыва не парадзела. Іран трэба зацугляць. Старая песьня. Воддаль зелянее мой персідскі дыван. Так тое ідзе і ніколі не сыходзіцца. Я не хачу ўключацца ў гэтае паліваньне брудам. Усё О.К.? – пытаецца ў тэлефоннай слухаўцы голас З. “Так”, адказваю я і зычу яму добрага дня. Сектар Газа ізаляваны, Поўнач Пакістану супрацьстаіць узброеным сілам. Біржавыя курсы кіруюць у апраметную. Закон Мэрфі, здаецца, спраўджваецца. Калі штосьці можа быць ня так, як трэба, яно будзе ня так, як трэба. І ўсё ж Рычард Сенэт пяе дыфірамбы рамяству. (3) “Гэты краявід з нябачным дэфектам – твой”, – чытаю я і кідаю чытаць. Пустэча загаворвае. Тэлефануе Алег, апярэджвае мяне. Мы размаўляем пра тое-сёе, я разгладжваю коўдру. А звонку неба на некалькі ступеняў больш блакітнае. Там лётаюць серабрыстыя самалёты, зіхоткія ў сьвятле. Адзін за адным. Часам я чую іх глухое грукатаньне. І ўсё. Лепш я буду глядзець туды, на садовую агароджу. Яна старая і трухлявая, пасавала б да якой-небудзь рускай дачы. Я люблю ейную ціхамірнасьць. Па ёй шмыгаюць туды-сюды вавёркі. З драўлянай агароджы яны скачуць у кусты. Каб пісаць, мне ня трэба віду на мора ці на неба. Ніякай персьпектывы. Я ўглядаюся ў дрэвы, назіраю за гульнёй ценяў на зарослым плюшчом суседскім муры. Троя далёка, кажу сабе, сур’ёзнымі пошукамі яе я ніколі не займалася. Я малюю кругі на аркушы. Кругі. Такая ўтрапёная цішыня. (4) У Ісфахане я бачыла рэчку, Мост з трыццаці трох арак, мужчынаў, што сьпявалі, народ, што маліўся. Малілася ўся плошча Імама. Была пятніца Рамадану, я стаяла збоку. Калі малельнікі кланяліся, здавалася, нібы вецер праносіцца праз жытнёвыя нівы. Подых, рух. Чалавек – сьцябло. Маці кажа мне прыехаць да яе. Голас ейны дрыготкі, нярвовы: Чаму я толькі дажыла да такіх гадоў? Год таму яна яшчэ не пытала пра гэта. Усё часьцей яна размаўляе сама з сабой, перад сьведкамі, перада мной, напрыклад. Я назіраю за тым, як адыходзіць яе зацікаўленасьць іншымі. Здаецца, такі ход рэчаў. Радыус рухаў, што робіцца ўсё вузейшым, крацінае закопваньне існаваньня. Пакуты ды нараканьні. У Ісфахане я бачыла цікаўныя абліччы жанчын. Са жвавымі вачыма, якія радасна падміргвалі чужаземкам. Не зьвяртайце ўвагі на вашае адзеньне, казалі гэтыя вочы. Just take it easy. Я любіла іх за гэта. Гэтыя шматлікія позіркі на базарных вуліцах, у дварах мячэцяў, на плошчах, дзе сем’і ладзілі пікнікі пасьля заходу сонца… Я сяджу тут, а яны адзін за адным праходзяць у галаве. Перад маім унутраным зрокам, у цішыні дому. Павольна. (5) Памідор – гэта памідор – гэта райскі яблык. І яблык ня менш чырвоны. Я шыкую сабе чырвоны абед, сьціплы. Са сьветлай лустай хлеба. Толькі што М. стракатала ў апарат, яна, маўляў, так цешыцца, што мы будзем гуляць у боўлінг, нічога, што будзе гэта ня заўтра. Я сказала: сьветлы пясочак, я бачу яго ў перадвеснавым сьвеце. І паветра пахне поўднем. Яна судзіцца з братам, мне яе шкада. Але свой жыцьцёвы аптымізм яна захавала. Нашыя бязьлістныя мазгі нічога ня ведаюць пра расьлінную міралюбнасьць. Расьлінны сьвет, як ён разьвіваецца, павінен быць нам узорам. Ах. Я ўжо ведаю, чаму мяне супакойвае сад. Учора заўважыла першыя прымулы, жоўтыя ды фіялетавыя. Як маленькія разеткі прытуліліся яны ў зьвялай траве. Ці маю я ворагаў? Цішком пытаньне, якое для М. – відавочнасьць. Some people resent… Некаторыя людзі ці адзін чалавек? За абедам гэтыя дакучлівыя развагі. Лепш было б ляжаць на мяжы ў полі. У дзядоўніку. Ды прыслухоўвацца да крыку якой-небудзь птушкі. (6) Я пішу ліст, засоўваю ў канверт, клею марку. Пісаньне лістоў – цудоўны занятак, я намалявала кветку, побач з тэкстам – кветка з жоўтым сэрцам. Каб паслабіць жабрацкую пацертасьць стандартных сказаў. Ці проста так. Я таксама атрымліваю лісты з намаляванымі неспадзяванкамі. Яны складваюцца ў стос на маім стале. Калі стос пагражае перакуліцца, я зноў выцягваю той ці іншы канверт. Дзіўлюся почыркам, сказам на столькіх мовах. Так шмат сьвету на такой маленькай прасторы. А за стосам лістоў гожа ў радочак – напамінкі з далёкіх краёў: малельныя камяні з Ірану, драўляны конік са Славакіі, ракавінкі і грабеньчыкі, маленькія папяровыя ды гіпсавыя зайчыкі, малюсенькі беленькі мармуровы кубік і пацешны сувенірны цмок, крыж з Джазі і мініяцюрная цэркаўка з Патмасу. Нацюрморт запылены. Праз яго я бачу, як мінае час. Сёньня я спачуваю рэчам, дастаю мяккую анучку і асьцярожна выціраю пыл з кожнай рэчы. Гэта – як ласка. Толькі гліняны анёл бурчыць. Ён паваліўся носам уперад. Тым часам мой швэдар ад “Макс Мара” ляжыць у пеннай вадзе і ачышчае сваю чарноту. Штодзённасьці. We care. Па-венгерску кажуць “трымаць дом на руках”. Як па-іншаму гучыць гэта ў параўнаньні з “у парадку” альбо “належным чынам”. Уся справа ў дотыку. І сьцены маюць душу. (7) Пакуль я зьбіраю ў садзе бярозавае гальлё, адна варона грэецца на сонейку, седзячы на дрэве. Яе абрыс “блішчыць як ртутны слупок у шкле градусьніка”. Так піша Т. пра нейкую іншую варону. Я нагінаюся тры разы, выпростваючы сьпіну. Потым, шануючы хрыбетнік, станаўлюся на каленкі. Галіны бы розгі; у Расіі пасьля лазьні такімі лупцуюцца, каб быць здаровым. Я зьбіраю гнуткія галінкі і складваю іх у пластыкавы мяшок. Ці папрыгажэў луг? Ён бляклы і трохі мокры ад начнога дажджу. Я ня чую рэха. За туяй – суседскія дзеці, цішэйшыя, чым звычайна. Іх празрыстыя англійскія гукі. Хутка будзе садзіцца сонца. Францы я яшчэ не патэлефанавала. Мне ня хочацца гэта рабіць. Адзін голас стамляе. Голас без аблічча. Ды і сьвятло такое, што хочацца толькі глядзець. Павольнае паветра. Я працягваю рукі ў павольнае паветра. Наверсе ніхто не чакае. Наверсе – белая спадарожнікавая талерка. Т. мог бы, напэўна, назваць яе “Боскім радарам”. Я іду ў дом, кранаю плячо факса. Гатую сабе гарбату. (8) Ніколі ня выйду на два з паловай літры. Калі набраць вады ў чайнік два разы, гэта будзе літр. Часам мята, часам шалфей, часам фенхель, часам рамонак. Мой бацька ніколі не бурчэў. Мой бацька памёр і кажа мне словы суцяшэньня. Я мушу толькі навастрыць вушы, мушу прыслухацца да самых глыбіняў самой сябе. Мармыча нешта вада для гарбаты. Бацька? Па якой лыжні ты едзеш? Ад яго ўсьмешкі – ціхі шолах. Потым я чую, як ён кажа: “Застаюцца толькі таямніца, цярпеньне, хлеб ды віно”. Нібы ён ведае, што гэтым ён мяне корміць. Францы я пазваню заўтра, заўтра будзе новы дзень. Цяпер час сонцу зьнікаць. Седзячы за пісьмовым сталом, я бачу чырвоны шар, як ён апускаецца і паволі зьнікае, пакідаючы па-над курганамі вузенькую залатую стужку. Калі яна затухае, сьвет робіцца фіялетавым. І нарэшце – нібы чорны атрамант. Come on, радкі. Цяпер пішацца лепш. Нішто не адцягвае ўвагу пад жоўтым сьвятлом лямпы. Што там, звонку, дзеецца, мяне не кранае. Калі прыйдзе ліса, пакруціць вакол свае колы, пісьне разы са два ды пацягнецца далей. У хаце на палацях, сьвятліца іскрыцца, там сама я – гарэза такая, бы лялечка ў ляльцы. Не турбуе мяне нічога. Цёпла, ціша шамаціць. Ды то там, то тут у шафах трашчыць. Нібы шэпчуцца сукні, чаравікі, кашулі. (9) Рыба згатаваная, гадзіна дзявятая і Арыён па-над усімі антэнамі. Ці хто званіў? Не. Гэта мусіць вуха. Божа, што там дзеецца, у гэтым вушным механізме. Кінематаграфічны аркестр. Потым зноў галасы, словы, без разбору. Так, што мне амаль млосна. Я жую, забываю, што адна. Працаваць далей, над тэкстам галасоў. Пакуль язык смакуе, ён фармуе гукі, гэта глытаньне і пляваньне, і пляваньне, і глытаньне – усё разам. Ніхто ня бачыць, толькі дзіка чырвоныя цюльпаны ў вазе. І вечар, які ўжо называецца ноччу. Ён – мой сябрук. З ім я прачынаюся па-іншаму і нарэшце па-сапраўднаму. Вымерваю дом, нібы зьбіраючыся таньчыць, тут вазьму кніжку, там – капялюш. Час застывае, бы на сцэне. І калі не заскуголіць тэлефон, вечар застанецца пустой плёнкай. Чароўна. Саадзі разважае: “Зьнікла ўсё, і добрае, й ліхое, што было ў сьвеце, не засталося і ад смутку ні драбочка…” Дабраначныя словы Саадзі і словы Бамана Ніруманда, тыя, што прарэзваюцца да неабвешчанай сусьветнай вайны. Ад іх так балюча, што нават сон зьбягае. Але а другой мне яго хочацца, ня лічачы авечак, адразу ж. Афганістан, Пакістан, Іран – ад рыфмы ніякага толку. І толькі Ісфахан прыносіць блакітны спакой у маю зімовую ноч. Сад, цягнікі Удзень ён здаваўся велізарным. Былі там вішні, яблыні, ігрушы з іх кампактнымі ценямі, там быў агарод, на якім заўсёды корпаўся хто-небудзь з матыкай ды рыдлёўкай. Кусты памідораў расьлі ня тут, а на краі маленькага чатырохкутніка газону, у царстве феяў. Так казала Мар’ета, якая адразу ж давала і доказы: хіба ж разьвешаныя па кустах цукеркі ня ёсьць падарункамі духаў? Пасярэдзіне саду красаваўся выкладзены камянямі кветнік, да якога вялі дзьве вузенькія пасыпаныя жвірам сьце­жачкі. Калі пайсьці па левай, можна кінуць позірк у студню і ўбачыць уласнае адлюстраваньне. За кветнікам (ружы, ружы) былі грады з кветкамі і малінавыя кусты, а дзесьці там сад межаваў з садаводствам, якое ў сваю чаргу межавала з пуцямі сартыровачнай станцыі. Седзячы на прызьбе ў атачэньні шпалернай садавіны, можна было бачыць – пакуль хапала вока – адну зеляніну, буйна разрослую, утаймаваную, падрэзаную. Чорныя паравозы, што цяжка саплі на далёкім гарызоньце, належалі іншаму сьвету. Па той бок раю. Мальвы, касьмеі, лілеі, бручка, чарэшня, латук, агрэст, цвыркуны, хворыя на манію вялікасьці дразды, памідоры, буракі (з каранёў выступае пясок), цыбуля, айва, кіслае лета, шэрань, рэдзька, восеньскае бясчасьсе, агароджы, абрыкосы, матылькі, бружмель, сланечнікі, агуркі, ластаўкі, гладыёлусы, падвей, туя, сухацьвет, імклівая пагода, вятры, граблі, кары, кошыкі, вечназялёныя ружы, мак і сакавіцкі сьнег, белы месяц, жаўтушка, копаць і вароны, птушкі халадэчы, фіялкі, феі, кіслае шчаўе, арэхі, чмялі, канюшына, бузіна. Па начах ён цямнеў і памяншаўся. Лежачы ў ложку, я думала пра яго квяцістую раскошу, але гэта ніяк не дапамагала супраць пранізьлівых крыкаў цягнікоў. Пасьля таго як сад заціхаў-затухаў, слова мелі цягнікі. Яны былі зусім блізка, пыхкалі праз самы пакой. Стагналі, енчылі, металічна зумкалі. Я ня ведала, што там перасоўвалася ды злучалася, я ня ведала, што значыць “сартыраваць цягнікі”, я толькі чула гэты неспакой, жудасны ўначы. Разгарачаныя паравозы. Бясконца бягуць за імі таварныя вагоны. З якой мэтай? Цяга выправіцца ў далёкія краіны прабіралася ў дом, цёмная цягучасьць. Любляна, 1948 год. Унізе спалі дзядзька з цёткай і мае кузіны. Я чаплялася за сваю вялікую мехавую рукавіцу, якая замяняла мне лялек і цацачных зьвяроў. Толькі з ёй я адчувала сябе ў бясьпецы. Яна была маім маленечкім утульным котлішчам. Быць госьцем у садзе, у халоднай мансардзе. Начныя цягнікі таксама нагадвалі пра тое, што падарожжа працягнецца, заўсёды будзе працягвацца. Гэтая цёмная камода належала ня нам, гэтак сама як і ложак. Я рухалася паміж чужымі рэчамі ў атачэньні чужой мовы. Рэчы заставаліся тым, чым былі, да мовы я паціху набліжалася. Прыціснуўшы да твару рукавіцу, я навастрывала вушы. VRT. Сад. SMRT. Сьмерць. Я вучыла NOC, VLAK, DAN, KRUH. Вучыла нема, зьбірала сьвет. Не шматкамі, а цэлымі сказамі хацелася мне гаварыць. Таму я маўчала, пакуль у мяне не атрымалася. Праз ноч каціліся разам з цягнікамі славесныя калоны, штосьці рыфмавалася, штосьці штурхалася. Сутыкненьне. Якое дачыненьне меў сад да сьмерці? Паміж градамі і каляінамі былі ж агароджы, ды наогул. Толькі пустазельле раскашавала і там таксама, як тут. Я ляжала бяз сну, у цемры, прабітай далёкімі пражэктарамі. Прамаўляла па літарах ззаду наперад і сьпераду назад і прыслухоўвалася, калі наступала нядоўгая цішыня. Сьціснутая цішыня. Бы зашчэмленая між шумамі. Яна ня дыхала. І мне таксама было цяжка дыхаць. Я спрабавала ўявіць сабе твар Мар’еты, вочы са сьмяшынкай, з хітрынкай. Вочы бы вішні. Сьветлы, песенны голас. Раскажы мне казку, Мар’ета, зараз жа. Але Мар’еце не хацелася. Дай мне паспаць. Падумай пра феяў. VILE – гэта гучала супакойна і міралюбна. Гэтыя істоты, VILE, рабілі свае справы таемна і ціха, у той час як VLAKI – цягнікі – надрываліся. Рэзкі грукат прабіваўся ў сярэдзіну, штосьці бразджала, сьвістала, завывала. І трагічна сапло. Мэбля глядзела на мяне. Вяла вісела фіранка з нябачнымі кветкамі. Шпалеры маўчалі. Мне было страшна. А што, калі яны мяне забяруць? А што, калі. Я мярцьвею, звонку грукае. Я не магу заплюшчыць вочы, бо вушы гудуць. Я адна, але яны не даюць мне спакою. Мой ложак, мая падушка, мая коўдра – яны застаюцца абыякавымі. Ад дзьвярэй я не чакаю спачуваньня. Толькі вокны часам дрыжаць, ціха. Вокны. Між тым я апускаюся ў сомжу. Ускідваюся, падаю. Зноў і зноў. Пакуль нарэшце не даю сябе адолець. Таму што стома перамагла недавер. Страх запоўз у сны, пасяліўся там да сьвітаньня. Волава. Шыны. Руіны. Металічнае быцьцё прасоўваецца далей. Так моцна чапляюцца буферы. Чапляюцца за машыны. Мамамашыны. З дымам. Выйсьці, пакуль не абясьцэніліся гадзіньнікі, разыходзіцца сіплая палымяная зарніца доўгіх цягнікоў. Яны нагрузілі камянёў. Дзеці з вадародна-бялюткімі вачыма. Прасоўваць – значыць мець цярпеньне. Запламбіраваныя, потым з сарванай пячаткай. Перасоўваньне на Паўночны Усход, з перарывістым дыханьнем, і сьнег. Гэта ня цукар. Гэта – падарожжа, што сышло з рэек. Скразьняк. Рукавіца з трусінага футра – сьветла-карычневая і шалудзівая. Зношаная. Я паўсюль цягала яе. Ведала яна і пра мае сны. Вільготная і растрапаная, ляпілася яна да маёй шчакі. Мерзнучы, я засоўвала яе пад сваю начную сарочку. За сьняданьнем яна ляжала на цыраце ў клетку побач з кубкам малака. У прыбіральні я яе вешала на клямку. Я з ёй размаўляла. Цярпліва сачыла яна за маімі першымі крокамі ў славенскай мове, хоць вугорская для яе і была больш звыклай. Яна адклікалася на мянушку Кэсьцью1. Мы з Кэсьцью былі неразлучнымі. Мая старэйшая кузіна не магла гэтага зразумець. Вочы ейнага індзейскага аблічча гля­дзелі на мяне з недаверам і ня без папрока. У такую сьпёку круціцца тут з гэтай рукавіцай! Сьпякотна было нячаста, хіба што ў садзе, на самым сонцы. Пакуль я бегала вакол кветніку (ружы, ружы), Кэсцью ляжала пад ігрушай, у цяністай траве. Дзеля разнастайнасьці я клала яе на памідорныя кусты, там яна гуляла ў пудзіла. Яле яна павінна была заставацца паблізу ад мяне. Чуеш пах? Глядзі! Кэсьцью зьведала нямала і поўсьці шмат згубіла. Я замучыла яе так, што яна згінула, паліняла. І любіла яе і тады, калі яна зрабілася амаль лысай. Мы разам жылі тут, у гэтым доме з садам. Ясна, што мы зьедзем, калі-небудзь, хіба ж мы не заўсёды зьязджалі і пераязджалі? Але пакуль што пярэрва, харчаваньне па рэгулярным распарадку, палудзень-надвячорак. Сад быў каралеўствам, на ўсё багатым. Што нам яшчэ было трэба. Мне нікуды не хацелася ісьці: ні ў крамы, ні ў царкву, ні ў шумны цэнтр гораду. Дайце мне спакой. Пагрозьлівая дзелавітасьць начных цягнікоў палохала мяне і ўдзень. Пакіньце мяне. А калі цётка ўсё ж брала мяне з сабой, я разам з Кэсьцью чаплялася за ейны кошык, моўчкі спатыкалася аб вулічны друз і ўзьнімала вочы, толькі калі мяне падбадзёрваў сонечна-жоўты фасад. Такі колер мела Мар’еціна школа. Я яе любіла. Любіла таксама і засаджаны дрэвамі школьны двор, на якім гарэзавалі дзеці. Я сяброў ня мела, ці ўсё ж – былі ў мяне Кэсьцью ды мае кузіны. Але мы ніколі не гарэзавалі. Кузіны дражнілі мяне, расказвалі мне байкі. Мар’ета адказвала за чараўніцтва казак і феяў. У ейных вачах я была замалой, каб успрымаць мяне сур’ёзна. Я гэта адчувала. І злавалася. Таму я ахвотней заставалася адна з Кэсьцью. Найлепей у садзе. Часам цётка паролася ў якіх-небудзь градках, а я зьбірала арэхі, якія запіхвала Кэсцью ў жывот. Ці я старалася прынесьці карысьць, узяўшы палівалку, і апырсквала таксама і разгарачаную Кэсцью. Мы ніколі не сумавалі. Тым больш, што то тут, то там падпільноўвалі небясьпекі: шалёныя восы, што раіліся вакол ападу, чорная студня (якой яна была глыбіні?), і на зьнешнім краі саду – колкае кустоўе ды крапіва, што мне да каленкаў даставала. Махаючы Кэсьцью, я біла кусачых мурашак. Яна была маёй апякункай. Гледзячы на браткі і незабудкі, я разважала пра іх назвы. Яны настройвалі мяне на тужлівы лад. Штосьці ўва мне надта хутка зацягвалася ценем, сьціскалася і застывала камяком. Тады я разам з Кэсцью ціхенька сядзела на кукішках і чакала. Чакала, пакуль камяк разыдзецца. Разьвітаньне было менавіта такім словам. І цягнік, і чыгунка, і сьнег, і SMRT. Сьмерць. Падарожжа было напалову тужлівым словам, дакладней, тужлівым на тры чвэрці. Бо мне ня ўвесь час хацелася зьехаць, ці не хацелася, каб сыходзілі іншыя. Хіба цікаўнасьць гнала нас? А хіба новае заўсёды было там, дзе нас няма? На тым баку канчаўся сад, за ім пачыналася нічыйная зямля цягнікоў, дарожнага існаваньня. Буйное пустазельле ўздымалася аж да цягніковых колаў. Паддавалася выкараненьню. Вырванае, павісала яно на сьпіцы кола, і ўсё. Ветрам зьнесенае, на кавалкі разарванае. Калі я не запускала пальцы ў цёплае нутро Кэсьцью, я зарывалася імі ў зямлю. Мацала, шукаючы каменьчыкі і маленькія чарапкі, і чарвячкоў, і карэньне. Перадусім, карэньне, бо яно значыць рост. А выкапаўшы ямку памерам з руку, я клала туды вішнёвую альбо персікавую костачку, каб вырасла штосьці новае. Мая схільнасьць да расьлінаў была ня дзікай, хутчэй прыязнай. Яна выяўляла цягу да таго, каб заставацца, каб даглядаць, клапаціцца і пускаць парасткі. Слова “паветраныя карані” мяне б зьбянтэжыла, таму што карэньне я зьвязвала толькі з царствам зямлі. А мая зямля? Ёю быў сад. Трохколавага ровара няма. Але зазубраныя шуфлі і перакускі са скваркамі на сьвежым паветры. Луг. Мухі. Гэта быў, пэўна, чэрвень. Платы ня моцныя нідзе, адзін увесь час хістаецца. Там што, краты? Гучнае зумканьне. Пасьля навальніца зялёная шчотка травы прымятая. Ніхто не спачувае. А павіслыя галоўкі красак. Маркотна-шэрыя. Што было бойкім, стала знобкім. Садоўнік там носіць боты і камбінезон. Кара дрэваў блішчыць сьлюдою. Увесь час прыязджае хтосьці новы. Яны нешта перад сабою разыгрываюць. Яны, як сушаная садавіна, качаюцца туды-сюды на даўгіх шнурах. Гэта называцца запасьціся цярпеньнем. Ці можна давярацца лету? Вандроўнае зельле буйна разрастаецца пад бег году. Гэты год падорыць астры. Яны маюць гаркава-чырвоны смак. Цягніковае паветра мае смак сажы. Кузіны захоўваюць вернасьць. Яны абараняюць ад чэрствасьці. Як хлеб. Тры пары году меў мой сад. Пабачыць чацьвёртую мне не давялося. Як адцьвілі астры, нас зьнесла прэч. Па жалезных каляінах пакінулі мы дом, кузін, сад. Я ня плакала. У правай руцэ я трымала Кэсьцью і зумкала славенскія сказы. Закончаныя, зразумелыя сказы. Мар’етка – мілая кабетка. Цягнікі – паклёпнікі. Сад – карта сусьвету. Вароты да мора А я ўяўляла сабе, нібы яно лёгка паддаецца апісаньню. Мора пада мною. Блакітнае, не, белае, не, зялёнае, не, зьлітае з небам, не, хвалістае, не, спакойнае, не, усё гэта і больш за тое. Як схапіць мне тое, што не стаіць на месцы. Прыгажосьць такая. І старацца ня буду. Першы раз я пайшла сьцежкай па барочных сходах, крутой, але кароткай. Перайшла Езуіцкую плошчу, тут дзятва ехала на роварах паміж друзам і травой, нават дрэвы былі нябачныя. Я кіравалася да ўскрайку. Дайшла да акружнога мура, схавалася пад ягоным ценем. Пайшла ўздоўж мура, праз імправізаванае футбольнае поле, дзецям хапае і некалькіх метраў, ну, толькі дайце прайсьці. Сьцежка робіцца вузейшай, адна прыступка, другая, і адкуль толькі гэтая пінія бярэ сабе ваду, расьце ж пасярод каменю. Чорныя каваныя вароты. Адчыненыя. Відаць, гэта яны і ёсьць. Я праходжу праз дзірку ў муры і азіраюся навокал: у дзівосным сьвятле, бурлівае і свабоднае, такое блізкае – скачы! Мора. Я ўселася на маленькае плато і глядзела. Больш нічога. Заплюшчыла вочы, яно было побач, там глыбока ўнізе білася яно аб каменьне. Потым, разам са сьпёкай, прыходзілі жанчыны, адна за адной, у чорных ці каляровых фартухах, у хатніх пантофлях выпаўзалі з зацененых хацінаў і сядалі на сонцы. Іхнія галасы заглушалі шум прыбою. Покрыва гулу па-над шумлівым-зіхатлівым морам. Для іх гэта быў звыклы краявід. Ім трэба было абгаварыць сьмерці, вязальныя ўзоры, ня без таго. Яны ўздымалі галасы на ўсё большыя вышыні. У смузе я шукала чарнагорскія горы. Нічога не паробіш. Я сышла. Другі раз я ўзяла з сабою Неду. Гэтым разам не па крутых сходах, але ўверх па “падзямельнай вуліцы”. Яна сьмяецца, нібы гэтая вуліца акурат тое, што ёй трэба. Па-над морам яна перастае сьмяяцца. Пільна ўглядаецца ў яго. І? Сінеча. І? Не магу вынесьці ягонай красы. Так, кажу я. Тут штосьці, кажа, чаго ты ня ведае. Мы глядзім на мора. У мяне быў сын, кажа, ён памёр. Я гладжу яе рудыя валасы, белыя, адтапыраныя вушы, бездапаможна. Двайная клінічная сьмерць, кажа яна, сэрца. Чыё сэрца? Маё, кажа. Нараджаеш на сьвет дзіця, яно памірае праз чатыры тыдні пасьля нараджэньня. Неда, кажу я. Мора ляжыць пад намі бы плёнка – стыхія, занятая сама сабой. Не, кажа яна. Ніколі больш. Дактары забаранілі. Дзеля цябе. Што я сама сабе цяпер. Што да дзіцяці, яны нічога не гарантуюць. Гэта аднак – Так. Тры месяцы яна ні з кім не магла пра тое гаварыць. Акамянелая яна тры месяцы прасядзела ў сваёй кватэры, плачучы, жыцьцё, кажа, падзялілася на дзьве палавіны: да таго і пасьля, яна не змагла зьвесьці канцы. Адна Неда суцяшае другую, падбадзёрвае. Пра гэта ніхто нічога ня ведае. Чаму ад красы балюча? пытаюся. Яна ўсё яшчэ глядзіць на мора. Успаміны, кажа яна. У найзмрочнейшым тунелі успыхваюць фарбы, неапісальна. Сьмерць. Мы ня чулі мора, ня чулі балбатлівых кабет, сонца стаяла на захадзе, медзяна-чырвонае, Недзіна каса гарэла, я падпіхнула яе аж да балюстрады, не, крычала яна, толькі ня тварам у твар! і паляцела назад праз вароты. Тады паглядзі на сінія горы, прымірэнча сказала я. Але яна імкнулася адтуль да падземнага царства, падземнай вуліцы, цяпер ты разумееш? Трэці раз я пайшла сама, каб зьбегчы ад хеўры турыстаў. Я прашмыгнула праз адтуліну ў муры, вецер ударыў мне ў твар. Зласьлівае, гэтае мора. Яшчэ ні разу я ня думала бездань, а цяпер думала. І думкі мае вандравалі назад у Езуіцкую царкву, па-вясельнаму ўбраную дзеля Уваскросшага саладжавымі гвазьдзікамі. Парэнчы былі амаль ні на што не прыдатныя. Годна ўздымаліся ў нябёсы, але справа-зьлева ўсё мажліва, усё. Я заплюшчыла вочы. Чакала галасоў кабет. Хацела іх сюды. Нехта прыйшоў. Я глянула. Прыйшоў нейкі падлетак і лёг на камень з надпісам “свабода”. Я не запыталася, ці ня холадна яму. Я раскрыла кнігу і прачытала: Ён напэўна заснуў. Цень агароджы закрываў увесь чатырохкутнік будучай тэрасы. М. знаходзіўся пад яго аховай, ня памятаючы, што ён мала-памалу наступае. Ён відаць засынаў, зноў і зноў. Цень агароджы шчыльнейшы за мур… Дарма ён набліжаўся да бездані. Ніколі, ніколі ён больш такога ня зробіць. Ён спаў. Іншы, гэты, збавёны, марскі, маладзенькі, ён спаў. Навошта я чытала. Ну не адчувала ж я сябе няёмка з-за таго, што ён скраў у мяне персьпектыву. Мужнасьць Неды пакінула мяне перад абліччам гэтай вялізарнасьці, мора. Потым прыйшла першая, прыйшла другая, прыйшла старэнькая бабулька: ах, спадарыня, і зноў ужо тут! А чаму ў чорным, можа ў жалобе? Не, кажу я, дзякую, не. А другая: такая мода, ты ж ведаеш. А старая: А Вы здалёк? Не зблізку, кажу я. Тады, кажа яна, добрай дарогі, і сьмяецца. Гэты раз быў не апошні. Я сустракалася з морам на прыстані, у рыбацкай бухце, але толькі там, за брамай, глыбока сярод муроў, было яно тым морам. Маім. Неда зьехала. Міра не баялася нічога. Яна сказала: пакажы мне мора. Я спакойна павяла яе праз футбольнае поле, штурханула праз вароты. Яна зьзяла і маўчала. Яна села туды, дзе сядзела Неда, сьпіной да сонца, глядзела на мора. Лагоднае, сказала яна, я ведаю Ціхі акіян. Я запыталася сама сябе, хто яна такая. Мажліва, яна ня можа знайсьці словаў, каб выказаць свой страх? А я магу? Я паказала на ейны пас: з пластмасавым нажом далёка ня зойдзеш. Яна сьмяецца. Ці ўсё ж? Пасы, кажу я, даюць адчуваньне бясьпекі. Ты падпяразваешся, чым шырэй, тым лепш. А як жа, кажа яна. Я не сказала: амазонка. Толькі падумала, што гэтае вытанчанае цела выракаецца сваёй вытанчанасьці. Прымус? ціха запыталася я. Я так хачу, сказала яна, я практыкуюся ў супраціве. Пакуль яна задавала загадкі, сонца рухалася на захад. Кабеты паселі ўжо на валуне ды вязалі. Міра ўвагі на іх не зьвяртала, яна запыталася: ты адзінокая? Яе вочы шэльмавата сьвяціліся, я не зразумела. Ну добра, сказала яна. Так ці інакш, сказала я, як мне гэта ведаць проста з мосту. Проста ты такая і ёсьць, адзінокая, сказала яна. Я здалася. Мы кінулі размову. Я разглядала яе профіль, яна разглядала мора. За гэтым заняткам прайшла другая палова дня. Пачалі кружыць ластаўкі. Я запыталася сама сябе, хто яна такая. І з адчаю, з любові раскрыла кнігу. Я купіла сабе дом, чытала я. Месца вельмі прыгожае. Здаецца, ты ў Грэцыі. Дрэвы вакол дому належаць мне. Адно з іх, гіганцкае, кідае такі цень, што я ўжо ніколі ня буду мучыцца ад сьпякоты. Я пабудую тэрасу. З гэтай тэрасы вечарам можна бачыць агні Д. Тут бываюць імгненьні дасканалага, разнастайнага і ўсё ж дакладнага сьвятла, якое кладзецца на адну адзіную рэч, з жарсьцю. Мора, сказала яна. Ты, сказала яна. Я ўзяла яе за руку, і мы пакінулі плато. Гэта быў апошні раз.