Архіў нумароў:

Тацяна Равяка - Юры Бандажэўскі

_____________________ "Да ісьціны шлях складаны..." Гутарка	Рэктар Гомельскага медінстытуту, прафесар Юры Бандажэўскі быў арыштаваны ў ліпені 1999 году, а ў чэрвені 2001 Ваенная калегія Вярхоўнага суда Беларусі прызнала яго вінаватым у атрыманьні хабару і прысу­дзіла 8 гадоў пазбаўленьня волі з канфіскацыяй маё­масьці, пазбаўленьнем права займаць пасады, зьвязаныя з выкананьнем арганізацыйна-распарадчых абавязкаў тэрмінам на 5 гадоў. На падставе законаў аб амністыі 2002 і 2004 гадоў тэрмін пакараньня быў скарочаны на два гады. Сёлета 31 студзеня камісія папраўчай калоніі-пасяленьня №26 у пасёлку Гезгалы Дзятлаўскага раёну Гарадзенскай вобласьці адмовіла зьняволенаму ва ўмоўна-датэрміновым вызваленьні. Вызвалілі яго 5 жніўня ў межах амністыі, абвешчанай прэзідэнтам Беларусі да 60-годдзя заканчэньня Другой сусьветнай вайны. Юры Бандажэўскі вядомы дасьледваньнямі на тэму ўплыву на здароўе чалавека малых дозаў радыяцыі. Ён аўтар больш як 240 навуковых працаў. “Міжнародная Амністыя” прызнала яго вязьнем сумленьня, лічачы, што Бандажэўскага асудзілі ў сувязі з тым, што ён адкрыта крытыкаваў дзеяньні беларускіх уладаў пасьля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. У 2001 годзе Ю. Бандажэўскі стаў 25 чалавекам у сьвеце, які атрымаў Пашпарт Свабоды, што дае права свабодна перамяшчацца па Еўропе і выбіраць у якасьці месца жыхарства любую краіну кантыненту. Усе гэтыя гады лёс апальнага прафесара заставаўся пад неаслабнай увагай Праваабарончага цэнтру “Вясна”, але асабіста пазнаёміліся з Юрыем Іва­навічам мы толькі пасьля ягонага ўмоўна-датэрміновага вызваленьня. Я патэлефанавала і па­прасіла сустрэцца, каб запісаць інтэрв’ю, і прафесар прапанаваў прыехаць да яго дадому ва Уручча (сям’я параехала з Гомелю ў Менск, калі ён знахо­дзіўся ў зьняволеньні). Калі па роду сваёй дзейнасьці раней мы больш надзялялі ўвагі прававому складніку “справы Бандажэўскага”, то зараз зьявілася магчымасьць даведацца пра сьветапогляд, перакананьні, прынцыпы Юрыя Іванавіча, “філасофію ягонага жыцьця”1, асэнсаваньне тых па­дзеяў, якія з ім адбыліся за апошнія гады. Прафесар аказаўся вельмі цікавым суразмоўцам, і зараз сьпецыяльна для чытачоў “Дзеяслова” – плён нашых шматгадзінных гутарак. – Юры Іванавіч, перш за ўсё, віншую – вы дома, на волі. Якія вашыя адчуваньні? – На свабодзе, вядома, лягчэй, чым у турме. Хаця пасьля таго, што мне давялося перажыць за апошнія гады, чалавек ня можа адчуваць сябе цалкам свабодным. Перш за ўсё таму, што ня маю магчымасьці рэалізаваць тое, чым жыву, ня маю магчымасьці прымяніць свае сілы ў працы, у навуцы, ня маю магчымасьці рэалізавацца так, як я хацеў бы. І, вядома, усе фармальнасьці ва ўзаемаадносінах са зьнешнім сьветам таксама пэўным чынам зьмяніліся. – Вы шкадуеце пра страчаны час і магчымасьці? – Я не шкадую пра тое, што адбылося, у мяне няма настальгіі па тых магчымасьцях, якія ў мяне былі раней. Тое, што я мог на той момант рэалізаваць у навуцы, я рэалізаваў. І ўсё ж раней, знаходзячыся ў жорсткай арганізацыйнай структуры, я ня мог цалкам адкрыта выказаць уласныя думкі, хаця і стрымаць мяне было цяжка. Пастаянна адчуваўся прэс, а цяпер я не належу нікому, і калі спрабуюць на мяне ціснуць, навязаць сваё меркаваньне, нічога не атрымліваецца. – Увесь час, пакуль вы адбывалі пакараньне, вас суправаджалі праблемы са здароўем. А як цяпер вы сябе адчуваеце? – Праблемы засталіся. Але я ведаю свае хваробы, якія зьвязаныя ня толькі з маім арганізмам, але і з узьдзеяньнем усяго таго, што вакол нас – зьнешнім, схаваным узьдзеяньнем. Калі гэтае ўзьдзеяньне адчуваецца, усё абвастраецца. Хваробы, вядома, нікуды не сышлі – проста я іх прымусіў маўчаць. Дзеля гэтага ёсьць уласная, выпакутаваная сістэма. Калі раней я быў заўзятым матэрыялістам, упэўненым, што ўсё матэрыяльна нават сыходзячы са сваёй прафесіі, то зараз усё зусім па-іншаму. Я лічу, што ўсё, што з намі адбываецца – гэта не ад чалавека. Наш лёс калі і не перадвызначаны, то ва ўсялякім разе мы знаходзімся пад уплывам Усявышняга. Я разумею, што мы выконваем ролю, якая нам прызначаная, і ўсё, што з намі адбываецца фізічна, духоўна прадвызначана. І як мы гэта ўсё разумеем, узаемадзейні­чаем, супраціўляемся, настройваемся – так яно і будзе. Перад выхадам з турмы ў калонію-пасяленьне я настолькі сябе настроіў, што калі праводзілі тэсты, спрабавалі нешта знайсьці, каб не адпусьціць, нічога сур’ёз­нага не знайшлі. Потым раптам абвал – я, відаць, ня быў гатовы і не згрупаваўся, прапусьціў некалькі ўдараў: цяжэйшая паталогія страўніка, адрываюцца мышцы. Да зімы спрабаваў гэты абвал ліквідаваць. Затым прыехаў на пасяленьне, хата зусім непрыстасаваная, пачынаюцца маразы, мне адмаўляюць ва ўмоўна-датэрмі­новым вызваленьні – і пачынаюцца зусім беспадстаўныя цяжкая паталогія печані і падстраўнікавай залозы. Гэта энергетычныя праблемы. Калі ўзьняцца над матэрыяльным сьветам, то зразумела – мне не хапала энергіі. І тут я атрымліваю некалькі вельмі важных лістоў падтрымкі і абсалютна нечакана знаходжу тое, што мне патрэбна. Калі ў 2002-2003 гадах была такая ўвага да мяне ў Францыі, некалькі гарадоў прысвоілі мне званьне ганаровага грамадзяніна – я адчуў сябе значна лепей. Тут і разумееш, што жыцьцё – гэта нешта асаблівае. Я магу сказаць: магу быць хворым, а магу здаровым. Я сёньня здаровы, таму што хачу быць здаровым, прымушаю сябе быць здаровым. А ўвесь той пласт паталогіі, які існуе, калі я сябе трохі адпушчу, вылезе, і можна вельмі хутка загінуць. Я кірую сваім здароўем, наколькі ў мяне атрымліваецца. – Гэта медыцынскі падыход ці нешта іншае? – Я проста ўжо разумею медыцыну на больш высокім узроўні. Мы павінныя адыходзіць ад блізарукасьці ў медыцыне. Я разумею, што ўсё значна глыбей, чым проста вызначыць дыягназ і прызначыць таблеткі. Гэта было б занадта проста. Да ісьціны шлях складаны. На жаль, у тым грамадстве, у якім я працаваў, гэтыя погляды непрымальныя. – Распавядзіце, калі ласка, пра свой шлях у медыцыну, у навуку. – Можна сказаць, што ў медыцыну мяне нейкім чынам накіраваў бацька. Ён сам хацеў быць доктарам, але скончыў да вайны толькі курсы фельчарскага тэхнікуму, а пасьля вайны, адваяваўшы, атрымаўшы баявыя ўзнагароды, ня змог працягваць навучаньне, бо не было магчымасьцяў. Ягоныя браты загінулі, і ён аказаўся ў сям’і адзін і нёс за яе адказнасьць. Але ўсё жыцьцё ў яго была настальгія з-за таго, што ня стаў доктарам. Я быў вельмі музычным хлопчыкам, якому прадказвалі кансерваторыю, але гадоў у 16 нечакана для ўсіх захварэў на навуку – мяне цягнула ў прыроду, біялогію, медыцыну, я пачаў далучацца да навукі і сышоў у яе. Пасьля паступленьня ў Гара­дзенскі медінстытут, у летнія часы, калі ў бібліятэцы нікога не было – канікулы – я штурмаваў кніжкі, на фармулярах якіх я быў першым чытачом, а кніжкі тыя ляжалі гадоў па пяцьдзясят. Я праседжваў у анатамічцы днямі і начамі. Акрамя таго – пастаянныя развагі. Дома – агромністая колькасьць клетак з хамякамі, я пачаў ужо ставіць эксьперыменты, вазіць вынікі іх у інстытут біяхіміі. Пераламаць мяне ніхто ня мог. Мама, яна настаўніца, дырэктар школы, мне казала, што я павінен упісацца ў грамадства, і я гэта разумеў. Я скончыў інстытут і адразу ж пайшоў у ардынатуру па патанатоміі. Усе зьдзіўляліся: каб з такім высачэнным балам пайсьці працаваць патолагаанатамам – трэба вельмі любіць гэтую працу. Мяне цікавіла прычына ўзьнікненьня многіх захворваньняў, перш за ўсё раку. У 26 гадоў – я кандыдат, у 32 гады – дыпламаваны доктар навук, адзін з самых маладых дактароў у Савецкім Саюзе, прафесар са сваёй навуковай школай. У 1990 годзе прыняў прапанову арганізаваць Гомельскі медінстытут, у 33 гады стаў ягоным рэктарам. Калі мяне пыталіся, навошта я зьязджаю – бо ў мяне на той момант усё было, я сказаў, што не хачу хадзіць па колу. Калі апынуўся ў Гомелі, са мной ужо нічога нельга было зрабіць. Супраць­дзейнічаць мне на маёй пляцоўцы было немагчыма. Відаць, сам лёс мяне кінуў у чарнобыльскую праблему. – Цяжка гэта – стварыць новы інстытут? – Было дзікае жаданьне зрабіць гэта. Уявіце, пачатак 90-х гадоў: Савецкі Саюз развальваецца, вакол бардак, а ў нас ВНУ ствараецца. 1 лістапада 1990 году – ад­крыцьцё медінстытуту, у траўні 1993 – праверка Міністэрства аховы здароўя, якая ацаніла працу па стварэньні інстытуту на выдатна. У 1999 годзе я атрымаў узнагароду – надзелі мне кайданкі, аддзячылі за працу, абвінаваціўшы ў казках, якія самі ж і прыдумалі. Але, нягледзячы ні на што, я згадваю свае 9 гадоў працы рэктарам як цудоўны час, хаця мне было вельмі цяжка. Я ўсё рабіў у экстрэмальных умовах, у той мясцовасьці, дзе я нікога ня ведаў. Мне даводзілася вельмі розных людзей згуртоўваць у адну каманду. Як сказаў адзін прафесар пра мяне: навошта яму лезьці ў навуку – яму б хапіла лаўраў першага рэктара. Але для мяне навука была на першым месцы, нягледзячы на тое, што ўсё меней заставалася часу. Але я быў шчасьлівы ў поўнай меры, я радаваўся жыцьцю, у мяне ўсё атрымлівалася. Гэта як малюеш вялікую карціну і ведаеш, што яна будзе намаляваная. Хоць і гэты медінстытут сёньня хворы, пакутуе, і пакутуе перш за ўсё ад таго, што не выконвае сваёй асноўнай навуковай задачы, не вывучае зьяваў, дзеля якіх быў створаны. Цікавы момант: будынак галоўнага корпусу інстытуту мы адбілі ў камуністаў – абкаму партыі. Калі партыя захісталася, я прыйшоў і сказаў, што буду змагацца за гэты будынак – цэнтральны, вялізны, самы лепшы ў горадзе. Я вывеў сваіх студэнтаў на вуліцу, мы правялі дэманстрацыю і не адну, і мы вырвалі (тады актыўны бізнес хацеў узяць будынак пад офісы) яго неймавернымі намаганьнямі, потым яшчэ два корпусы. Мне прапаноўвалі так: вы набіраеце студэнтаў патрошку, а мы будзем думаць, як вам пабудаваць будынак інстытуту. Праз 15 ці 20 гадоў пабудавалі б? Я сказаў, што ад будаўніцтва мы не адмаўляемся, але адстаім цэнт­ральны будынак. Я ствараў чыноўнікам, якія ў той час там працавалі, вельмі шмат клопату. Яны стаміліся ад маіх прапановаў, новаўвядзеньняў. Я прапанаваў канцэпцыю навукова-практычных цэнтраў. Дарэчы, назва навукова-практычнага цэнтру была ўпершыню сфармуляваная мною падчас сустрэчы з Лукашэнкам у 1997 годзе. – Але потым былі 1999 год – абвінавачаньне, 2001 год – турма… – Свой сьвет я панёс з сабой у турму. Мае дзёньнікі, кніга “Філасофія майго жыцьця” – гэта ўсё адтуль. Я занатоўваў думкі, ідэі, якія наведвалі мяне. Калі мне толькі вынесьлі прысуд і прывезьлі праз некалькі тыдняў у камеру-загон на Кальварыйскай, я сядзеў і пісаў артыкулы, якія потым былі надрукаваныя. Складаныя артыкулы з пункту погляду рэгуляторных працэсаў, разуменьня, але я іх запісваў фактычна начыста. Мозг працаваў няспынна. Іншая справа, што ўмовы, у якіх я знаходжуся, мяняюцца. Зараз у мяне поўны балкон жывёлаў, яны гатовыя да эксьперыментаў. Дзе гэта будзе, я ня ведаю, але ведаю, што я іх зраблю. Складана, бо людзі баяцца са мной кантактаваць. Я іх разумею, але ўсё роўна буду працаваць. – Вы спрабавалі вярнуцца ў “сістэму”? – У сістэму я не вярнуся. Я нават не хачу вяртацца. Ці можна вярнуцца ў сістэму з поглядамі, якія абсалютна не адпавядаюць тым, што там прапаведуюцца? Абсалютна немагчыма. Уявіце, як я буду на кафедры чытаць лекцыю пра паталогію печані і сярод фактараў буду казаць, што гепатыт і цыроз печані зьяўляюцца радыяцыйна індуцыраванай паталогіяй. Мне не дазволяць гэтага сказаць. Гэта скончыцца канфліктам. У такім выпадку лепш даіць кароў... Калі браць пытаньне прыніжэньня навуковай годнасьці і вернасьці сваім навуковым прынцыпам, то тут ня буду зарабляць грошы. Міністэрства аховы здароўя адказала на запыт з калоніі-пасяленьня, дзе я знаходзіўся апошнім часам, што працы для Бандажэўскага няма. Я ў міністэрства не зьвяртаўся і зьвяртацца ня буду. У мяне падыход да ацэнкі сітуацыі зусім іншы. Калі раней я моцай свайго аўтарытэту, улады, спыняў гэтае супрацьдзеяньне, то як толькі мяне ня стала, усё зьмянілася, зьнішчана. Куды тут ісьці? Для мяне там месца няма. Хаця калі нават будуць разумець мае перакананьні, то адкрыта з імі не пагодзяцца, бо афіцыйная дактрына зусім іншая. І застаецца захоўваць сваю годнасьць, весьці сваю працу. – У чым усё ж прычына вашага шматгадовага адлучэньня ад нармальнага жыцьця і працы? – Я думаю, што адрозьненьні ў разуменьні праблемаў здароўя людзей, і як найбольш вострая праблема – Чарнобыль. Менавіта Чарнобыль пераканаў тых, хто не хацеў мяне бачыць, у тым, што я ў такой сітуацыі непатрэбны. Я ў гэтым не сумняваюся. У вялікай краіне, якім быў Савецкі Саюз, было лягчэй абараняць сваю праўду. Прывяду маленькі прыклад. Калі мне было гадоў 27-28, мы вывучалі ўплыў аднаго з прэпаратаў, імунастымулятару, на разьвіцьцё зародышу і арганізм цяжарнай жанчыны. Прэпарат гэты быў рэкамендаваны пры цяжарнасьці. Мне захацелася праверыць адну гіпотэзу, паколькі мы выйшлі на некаторыя зьявы, якія мне былі зусім незразумелыя. А гэты прэпарат прапаноўваў ня хто-небудзь, а спадарыня Ярмольева, якая стварыла савецкі пеніцылін. Я падрыхтаваў запіску ў фармакалагічны камітэт з просьбай улічыць гэтыя праблемы і адмяніць прэпарат. Камісія падтрымала прапанову. Пасьля гэтага мяне пачалі пазнаваць усюды. Гарадзенская лабараторыя стала на ўзроўні саюзнай, яе адразу ж унесьлі ў рэестр. Я заўсёды быў упэўнены ў сабе і спадзяваўся толькі на сябе, а навуковыя вынікі для мяне былі вышэй за ўсё. Калі гэта навуковая ісьціна, то я за яе гатовы ісьці куды заўгодна. І таму я думаю, што мяне з маімі поглядамі абсалютна ня будуць успрымаць у нашай сітуацыі. Зараз ня той перыяд для таго, каб навуковая ісьціна была на першым месцы. Замова, ціск, жаданьне атрымаць пэўны вынік, а навука на замову ня робіцца. Калі мне цяжка, я заплюшчваю вочы і пачынаю думаць. Гэта магчымасьць зазірнуць у будучыню, якую ніхто ня бачыць, а ты ўжо ўсё выбудаваў, стварыў пастулаты. Я памятаю гомельскую турму, калі мне вынесьлі прысуд – 8 гадоў: я ляжаў у медізалятары, было горача і ў мяне зьявіліся думкі, якія я пачаў занатоўваць, будаваць праграму. Наперадзе 8 гадоў зьняволеньня, а я ляжу, усьміхаюся і нават сьпяваю, малюючы гэтыя рэчы. Чалавек сам гаспадар свайго лёсу. Хаця так, цяжкая гэта справа турма, але ты сам сабой павінен кіраваць. Я ня скарджуся зараз, што ў мяне няма магчымасьці недзе працаваць, практычна зьвязаныя рукі, бо я выкарыстоўваю кожную магчымасьць для таго, каб прайсьці свой шлях. – Хто ўсе гэтыя нялёгкія гады быў з вамі, дапамагаў? – Перш за ўсё сям’я. Бясспрэчна, мая жонка, Галіна Сяргееўна, правяла велі­зарную працу. У мяне былі добрыя кантакты з замежнымі навукоўцамі, мяне няблага ведалі, і калі выйшлі доказы майго пункту гледжаньня, мае запісы і адкрытыя лісты, справаздачы, выступы – адразу стала зразумелай перадгісторыя. Зьявіліся сябры па духу, з многімі з якіх я нават не сустракаўся. А тыя, хто называліся сябрамі, калі ў мяне была ўлада, шмат хто адсыпаўся. Цёплыя словы магу сказать адносна сваіх студэнтаў, вучняў, нягледзячы на тое, што я вельмі патрабавальны быў выкладчык – мае студэнты ўжо тады, калі я ня быў рэктарам, атрымаўшы дыпломы з рук іншых людзей, усе прыйшлі да мяне, выклікалі мяне ў парк, сфатаграфаваліся. І потым яны ўвесь час, калі была магчымасьць кантакту, давалі пра сябе знаць. Моладзь цяжка падмануць, гэта потым, патрапіўшы ў сістэму, яны навучацца хітраваць і хлусіць. Як толькі мяне арыштавалі, тут жа ліквідавалі кафедру і вялікі музей, які намі ствараўся. А на той базе было зроблена 26 кандыдацкіх дысертацыяў. Цікавая сітуацыя і са сродкамі масавай інфармацыі. Незадоўга да арышту ў “Гомельскай праўдзе” апублікавалі паведамленьне пра тое, што я і акадэмік Іпацьеў узнагароджаныя міжнароднай прэміяй, пра якую, дарэчы, я і ня чуў – на першай паласе, пад самым загалоўкам. Праз некалькі дзён тая ж газета ўжо мяне лаяла, і той карэспандэнт, які пісаў пра мяне высокія эпітэты, цяпер называў мяне апошнімі словамі. Хаця тады яшчэ ніякага суда не было і доказаў маёй віны ня мелі, як, дарэчы, і пасьля суда. Калі мяне арыштавалі, раптам у людзей зьяві­лася жаданьне на мяне накінуцца! Гэта вельмі цікавая сітуацыя. – На жаль, характэрная для афіцыйных СМІ. Вось, напрыклад, Марыніч – амбасадар, міністр – усё добра, а як толькі зрабіў нейкія крокі, няўзгодненыя з уладай – адразу ж знайшлося за што абліць гразьзю і ў выніку пасадзіць... – Так. Увогуле, я адношу гэта не да ўчынкаў асобных людзей. Гэта – хвароба грамадства. Але ёсьць грамадствы, у якіх людзі ня могуць пагадзіцца з гэтым. І ў тым заключаецца ступень абароны кожнага чалавека ад любога пасягальніцтва, найперш дзяржавы, і ў тым адлюстроўваецца ступень разьвіцьця дэмакратыі гэтага грамадства. Баяцца адкрытай, рэзкай праўды. Вядома, у кожнага свая праўда, але для таго ж і існуе плюралізм меркаваньняў. Ісьціна знаходзіцца ў кантакце. Але калі існуе толькі адно меркаваньне, то якім бы яно ні было добрым сёньня, заўтра яно можа быць зусім іншым. Сёньня праблема ў адсутнасьці магчымасьці выказваць сваё меркаваньне. Пакуль я не кранаў радыяцыйных праблемаў, мяне цярпелі, і я нават пасьпеў атрымаць прызнаньне, але калі я закрануў праблему, зьвязаную з вельмі вялікімі інтарэсамі – усё. – Чарнобыльская катастрофа прыцягнула ўвагу ўсёй сусьветнай супольнасьці да праблемы атамнай бясьпекі. А якой была сітуацыя ў нашай краіне з радыяцыйным узьдзеяньнем да красавіка 1986 году? – Складана пра гэта гаварыць. Я тут у некаторай ступені выступаю ў ролі летапісца Пімена, які гаворыць пра тое, чаго сам ня бачыў, але доказы чаго маю. Але Беларусь сутыкнулася з радыяцыяй задоўга да Чарнобылю. Праблема ў тым, што людзі вельмі мала ведаюць. Пра гэта яшчэ ў 1974 годзе было напісана ў кнізе “Глобальные выпадения Cs и человек” (аўт.: А.Н. Марэй, Р.М. Бархудараў, Н.Я. Но­вікава). Гэтая кніжка трапіла да мяне даволі позна, але я ўсё ж пасьпеў вывучыць пададзеную ў ёй інфармацыю. Там супрацоўнікі інстытуту біяфізікі Савецкага Саюзу пісалі, што ўсё Палесьсе: Пінск, Столін былі забру­джаныя задоўга да Чарнобылю. Напрыклад, пляма з цэзіем пад Брэстам – магчыма, там знаходзілася сховішча ці перавалачны пункт ядзерных прадуктаў. У гэтай кнізе паказаная наяўнасьць радыеактыўных элементаў ня толькі на Палесьсі. У Шчучыне знаходзіў­ся аэрадром, якіх было няшмат у Савецкім Саюзе, для дальняй авіяцыі, якая мела ядзерныя баегалоўкі. Такім чынам, атрымлівалася, што на заходняй мяжы Савецкага Саюзу была даволі высокая канцэнтрацыя радыеактыўных элементаў. Былі і ядзерныя выбухі, абсалютна бяздумныя, на вайсковых вучэньнях з ядзернымі баегалоўкамі, а іх было шмат, канцэнтрацыя ядзернага матэрыялу на мяжы з заходнімі краінамі ў Беларусі – усё гэта стварала высокі радыеактыўны фон. Я сам быў хваравітым хлопчыкам, і гэта было перш за ўсё зьвязана з экалогіяй, па­­колькі рос у тых раёнах, дзе і зараз, і ў той час было шмат радыяцыі. Гэта Іўеўскі, Лідскі раёны – яны заўсёды былі забруджаныя. У класе ў кагосьці гэта праяўлялася праз хваробы печані, у кагосьці – праз хваробу Боткіна, у кагосьці па-іншаму, у мяне – цяжкімі зьменамі ў выглядзе халецысьцітаў, гепатытаў і г.д. Цяпер я разумею, з чым гэтыя хваробы зьвязаныя. Мяне заўсёды адпраўлялі ў санаторыі, бальніцы, і я навучыўся цаніць здароўе, стаў умацоўваць сябе. Хто мог ведаць, што беларуская зямля падвяргаецца актыўным радыяцыйным узьдзеяньням? І я пра гэта даведаўся, калі пачаў раскопваць механізмы ўзьдзеяньня радыеактыўных элементаў на арганізм чалавека, ужо працуючы ў Гомелі. Чарнобыль – гэта каталізатар, які прымусіў мяне шукаць прычыны хваробаў людзей. Бо мне казалі: ну што вы, прафесар, пагаршэньне стану здароўя назіраецца яшчэ да Чарнобыльскай катастрофы. І сапраўды, крывая павелічэньня хваробаў сэрца і іншых анказахворваньняў была, але пасьля Чарнобылю яна рэзка ўзрасла. І раптам да мяне трапляе тая кніга (“Глобальные выпадения Cs и человек” – аўт.), канфіскаваная з усіх бібліятэк. Мапа забруджваньня радыёактыўным цэзіем малака на Палесьсі, разьмешчаная ў гэтай кнізе, цалкам адпавядае пасьлячарнобыльскай мапе. Тыя мае аднакурсьнікі, калегі, якія з Гародні езьдзілі ў Чарнобыль у якасьці ліквідатараў, вярталіся вельмі хворымі людзьмі. Я пачаў глыбей цікавіцца ўзьдзеяньнем радыяцыі і выступаць з гэтай інфармацыяй публічна. Гэта не спадабалася нікому. Камуністычны рэжым утойваў зьвесткі пра ўзьдзеяньне радыёактыўных элементаў задоўга да Чарнобыльскай катастрофы. – 60-70-я гады мінулага стагоддзя — гэта яшчэ і час актыўнага будаў­ніцтва атамных электрастанцыяў. Гэта таксама аказвала ўплыў? – Вядома. Цяпер, калі я ўжо маю ўяўленьне пра тое, як працуюць ядзерныя рэактары, магу сказаць, што мы прызвычаіліся казаць пра тое, што радыеактыўныя элементы выдзяляюцца ў атмасферу толькі падчас аварыяў – на самой справе яны выдзяляюцца ў атмасферу няспынна. Любая ядзерная электрастанцыя, груба кажучы, “цячэ”, нельга зрабіць закрытым цыкл – той жа цэзій пастаянна выходзіць у біясферу. Але “атамным панам” удалося пераканаць сьвет, што цэзій, які пастаянна выдзяляецца і якім атамная станцыя “дыхае”, бясшкодны для жывога арганізму. Дарэчы, менавіта гэта і сьцьвярджаецца ў названай мною кнізе. Там пісалася, што такая канцэнтрацыя цэзію – бясшкодная, але калі адбудзецца нейкая катастрофа, то тады трэба будзе прымаць сур’ёзныя захады. Гэта было супакаеньне, магчыма, перш за ўсё для міжнароднай супольнасьці. Аўтары кнігі – з Інстытуту біяфізікі, якім кіраваў вядомы акадэмік Ільін. Ён заўсёды сьцьвяр­джаў, што нічога страшнага ад уплыву радыяцыі, нават пасьлячарнобыльскай, не адбываецца. – Вы з гэтым меркаваньем ня згодныя? – Спалучэньне аб’ектыўных фактараў, якія дазвалялі будаваць нейкія гіпотэзы, дазволілі мне ўявіць сапраўдную карціну. Той узровень цэзію, які, па словах гэтых навукоўцаў, не ўяўляе небясьпекі для арганізму чалавека, магчыма, не зьяўляецца небясьпечным для абсалютна здаровага чалавека, з добрай генетычнай сіс­тэмай пры ўмове адсутнасьці негатыўнага ўзьдзеяньня іншых фактараў. І то мутацыі ў клетках будуць адбывацца. Аднак калі ў чалавека назіраецца парушэньне функцыянаваньня геному, што значыць – працуе адзін ген, а іншы не працуе, існуе якая-небудзь генетычная недастатковасьць, тады арганізм прыкладае неймаверныя высілкі, каб гэта кампенсаваць, і любое ўмяшаньне выклікае пашкоджаньні. Акрамя таго, цэзій, як паказалі нашыя дасьледваньні, выбіральна накопліваецца ўнутранымі органамі, хаця папярэднія дасьледваньні сьцьвярджалі, што накопліваецца ў асноўным шкілетнай мускулатурай і вельмі мала ўнутранымі органамі. У нашых працах мы паказалі, што цэзій накопліваюць органы з інтэнсіўным абменам рэчываў – сэрца перш за ўсё, эндакрынная сістэма. Дапусьцім, калі ў арганізме чалавека знаходзіцца 50 бекерэляў на кілаграм, то ва ўнутраных органах накапленьне цэзію можа быць у шмат-шмат разоў болей, напрыклад, 1 000 бекерэляў у шчытападобнай залозе ці 2 500 у наднырачніках ці 1500 у сэрцы. Атрымліваецца, што канцэнтрацыя ў жыцьцёва важных органах, у тым ліку і ў галаўным мозгу, значна большая, чым, напрыклад, у шкілетнай мускулатуры. Гэтыя органы церпяць болей, парушаецца іх работа. Калі браць усю паверхню цела, накопліваньне цэзію быццам бы невялікае. Адкуль жа тады хвароба? А вы вазьміце асобныя органы і паглядзіце, што там адбываецца. Калі мы супаставілі канцэнтрацыю ў органах са структурай гэтага органу, мы жахнуліся. Калі я паказваў сьпецыялістам здымкі гэтых органаў, сваім калегам, сябрам-патолагам, студэнтам-медыкам, яны пыталіся: дзе я такія ўнікальныя рэчы знахо­джу? Я ім казаў: зараз сядзем у машыну і паедзем у судова-медыцынскую эксьпертызу, возьмем любы выпадак адтуль і паглядзім. Мы ехалі. Калі яны бачылі гэта – жахаліся. З аднаго боку, сьпецыялісты, якія працавалі ў гэтым накірунку, у выніку таго, што існавала табу, глыбока не дасьледвалі гэты працэс. А як даведацца, што цэзій уплывае на органы ці выклікае прычыны сьмерці, калі ты не абсьледуеш увесь арганізм: і структурна, і функцыянальна, і ўсе сістэмы? – Калі гаворыцца пра хваробы, выкліканыя радыяцыяй, часьцей за ўсё называюцца праблемы шчытападобнай залозы. Вы гэта вывучалі? – Вельмі цікавае пытаньне адносна раку шчытападобнай залозы. Гэтае захворваньне пачало зьяўляцца ў пачатку 90-х. Для ўзьнікненьня анказахворваньняў пры ўзьдзеяньні аднаго фактару – гэта перыяд вельмі маленькі. Японцы прадказвалі ўзьнікненьне раку значна пазьней. Зараз я магу абсалютна аб’ектыўна растлумачыць: улічваючы тое, што шчытападобная залоза вельмі інтэнсіўна накоплівае цэзій, а залоза людзей, якія жывуць на Палесьсі і іншых раёнах Беларусі, ужо вельмі доўга кантактавала з радыёактыўным цэзіем і да Чарнобыльскай аварыі, той актыўны кароткажывучы ізатоп ёду, які распадаецца на працягу некалькіх дзён, лёг на ўжо падвергнутую ўзьдзеяньню радыёцэзію шчытападобную залозу. Гэта значыць, адбылося спалучанае ўзьдзеяньне цэзію, які зьмяняў структуру залозы і даваў варыянты рознай формы зобу, з якім дактары ўзмоцненна змагаліся і спрабавалі нешта зрабіць. Узьнік усплеск анказахворваньняў абсалютна непрадказальны. Цэзій выклікае энергетычны голад, разбурае сістэму энергетыкі як іон, які спалучана ўзаемадзейнічае з іонамі калію, натрыю, праходзячы праз натрыевыя каналы. У выніку дзеяньня гэтага элементу назіраецца ўпадак прадукцыі малекулаў энергетычных носьбітаў, парушаецца праца мітахандрыяльных цыклаў. Ёд распадаецца, і эфект ёду натуральна зьвязаны з выдзяленьнем велізарнай энергіі ў шчытападобнай залозе, і на тле клетак, якія пакутуюць у энергетычным плане, канцэрагенны эфект зразумелы. Вынікі нашых дасьледваньняў былі падхопленыя заходнімі навукоўцамі, якія цікавяцца гэтымі праблемамі, і мае працы былі надрукаваныя ў некалькіх часопісах. Я нават больш зьвяртаў увагу ў сваіх трактоўках, у прапановах на эфекты паражэньня сэрца і іншых органаў. Многія ўхапіліся за факт, які тлумачыць паталогію шчытападобнай залозы, хаця я гэтае поле дзейнасьці ня ўзорваў інтэнсіў­на, не лічу сябе сьпецыялістам, які добра ведае шчытападобную залозу. Але той факт, які быў намі выяўлены, мы вельмі дакладна рэгістравалі ў дасьледаваньнях, як і накапленьне цэзію ў розных органах – у дзяцей і дарослых. Аказалася, што гэта база для таго, каб разумець усё тое, што адбываецца. Гэты ключ дазволіў адразу вельмі многае зразумець і адкрыць, але самае галоўнае, што далей з гэтым ключом можна працаваць. – Гэтыя падыходы, гэты ваш “ключ” былі абнародаваныя, падтрыманыя іншымі навукоўцамі? – Калі я выступаў на адной з канферэнцыяў за год-паўтары да сваёй трагедыі, то шмат якія навукоўцы разумелі гэта і з захапленьнем пра тое казалі. Гэта сапраўды вельмі цікавы падыход: ты ведаеш, як хутка, вельмі якасна атрымаць вынік, ацаніць тую зьяву, з якой сутыкаешся. На жаль, працягнуць дасьледваньні было немагчыма: зьнік інстытут як структура, якая вывучала гэтыя зьявы, зьнікла ўсё, што магло прыносіць вынік. Гэта, безумоўна, вялікая трагедыя, і ня столькі для медыцыны гэтай краіны, сколькі для ўсёй сусьветнай супольнасьці. У гэтым я абсалютна перакананы. – Калі меркаваць па інфармацыі, якую мы зараз атрымліваем з афіцыйных крыніцаў, то ствараецца ўражаньне, што на Гомельшчыне ўсё нармалі­завалася – будуюцца аграгарадкі, засяваюцца палеткі, зьбіраецца ўраджай. Ці сапраўды гэта так? – Каб гэта зразумець, трэба хаця б трохі азнаёміцца са статыстычнымі дадзенымі. Нават па афіцыйных крыніцах насельніцтва Беларусі сёлета за першае паўгодзьдзе скарацілася амаль на 29 тысячаў – пра гэта паведамляе Міністэрства статыстыкі і аналізу. Гэта тое, што нельга схаваць. А тое, што засяваецца, вырошчваецца: вядома куды яно ідзе. Бо ўраджаі зьбіраюць не для таго, каб іх выкінуць. Калі мяне пытаюць, якія нормы ўтрыманьня цэзію ў прадуктах, я кажу: ніякіх. Яго не павінна быць у прадуктах харчаваньня. Скандынаўскія краіны, у прыватнасьці, Швецыя, у 60-я гады мелі праблему накапленьня цэзію ў прадуктах харчаваньня, але яны пазбавіліся ад яе. Якім чынам – я ня ведаю. Дарэчы, шведы першымі і зафік­савалі радыяцыю – у іх на ягель выпаў цэзій з чарнобыльскага воблака, і яны ўсю забруджаную траву прыбралі. У выніку мінімальна пацярпелі ад аварыі на ЧАЭС. Бо там, дзе цэзій трапіў у глебу і пад уплывам дажджу ўсмактаўся, усё – яго ўжо ня зловіш. Таму, калі ён на паверхні быў, шведы ўсё састрыглі, прыбралі і зьнішчылі. Уяўляеце, наколькі можна быць экалагічна пісьменнымі і заклапочанымі. – Беларусь узяла на сябе абавязак да 2007 году адсяліць з забруджаных радыяцыяй раёнаў усіх людзей, якія там засталіся. Ці будзе ад гэтага чаканы вынік? – Ужо 20 гадоў гэтае насельніцтва кантактавала і дагэтуль кантактуе з радые­актыўнымі элементамі, у прыватнасьці, цэзіем. Вядома, з пункту гледжаньня агульнага ўплыву на арганізм шкода, якая нанесеная кантактам з радыяцыйнымі элементамі і працягвае наносіцца, бясспрэчная. Чыноўнікі, якія выконваюць загад, гэта цудоўна ведаюць, інакш бы яны ўсе сядзелі ў Гомелі і працавалі там. Адзін час хацелі туды перанесьці некаторыя структуры, але ніхто не захацеў пераяз­джаць. Я з самага пачатку казаў, што калі яны кормяцца за кошт Чарнобыльскага катла, то і працаваць павін­ны ў яго эпіцэнтры. Інстытут радыяцыйнай медыцыны ва ўрэзаным выглядзе пераехаў, але тое, што ён цяпер уяўляе сабою – звычайная клініка, у якой добрае абсталяваньне. А працэс спазнаньня той зьявы, што адбываецца? І таму я ў гэтыя дэкларацыі ня веру. Іх было мора: і тады, калі я працаваў, і калі мяне выкінулі з гэтай сістэмы. Іван Яўгенавіч Кенік, віцэ-прэм’ер, які ў свой час курыраваў Камітэт па Чарнобылі ў МНС, мне незадоўга да арышту тэлефанаваў, казаў, што трэба ехаць і агітаваць людзей, каб яны зьязджалі з тых тэрыторыяў. Але мы ведаем, што калі было адсяленьне, людзей часам адсялялі ў месцы нават больш радыяцыйныя, чым яны жылі раней. Дакладная ацэнка мясцовасьці не заўсёды праводзілася, будавалі хуценька за 100-200 кіламетраў “пацёмкінскія вёскі”, лю­дзей зрывалі з месца, перасялялі. Гэта некаторым сёньняшнім дзеячам дае права казаць: глядзіце, навошта ж такое адсяленьне... Трэба было дакладна ацэньваць, куды вы адсяляеце, чым займаецеся. Вядома, на новым месцы чалавек пакутаваў яшчэ і псіхалагічна, і сацыяльна. Гэта бясспрэчна. – Ці адбіваецца радыяцыя на рэпрадуктыўнай функцыі чалавека? Як бы вы ацанілі гэты асьпект? – Гэты асьпект незвычайна важны. Як гаворыцца, попыт нараджае прапанову. Вы ж бачыце, што нават па тэлебачаньні зьявілася велізарная колькасьць рэкламы па ўмацаваньні мужчынскай полавай актыўнасьці. Вельмі шмат бясплодных шлюбаў. Мы часьцей прызвычаіліся шукаць праблему ў жанчыне, а калі пачынаюць абсьледаваць мужчынаў, выяўляецца вельмі шмат фактараў, зьвязаных з мужчынскім бясплоддзем. Доўга я пра гэта казаць ня буду, паколькі я звычайна апелюю ўласнымі дадзе­нымі. У мяне ёсьць здымкі перапяліных куранят, якія нарадзіліся ад самцоў, што атрымлівалі з прадуктамі харчаваньня цэзій. У 1992 годзе ў нас прайшоў вельмі цікавы эксьперымент: мы ўзялі групу перапёлак і правялі досьлед адносна ўзьдзеяньня цэзія менавіта на стан мужчынскага арганізму і ўзьнікненьне парокаў у патомства. Мы ўзялі кантрольную групу, якая атрымлівала чыстае зерне, і падвопытную, якая атрымлівала зерне радыяцыйнае, з нашых палёў. Да кожнага самца кожны тыдзень на працягу сямі тыдняў – сем тыдняў складае генерацыя полавых клетак, пачынаючы ад зародкавай клеткі да сьперматазоіда – падсаджваліся самачкі і прасочваўся ўвесь працэс. Пасьля кантакту з самцом у іх зьяўляліся яйкі на працягу першага тыдня, затым у інкубатары мы іх вырошчвалі да куранятаў, якіх незадоўга да вылупленьня вывучалі па стандартнай тэхналогіі. У самцоў, якія атрымлівалі радыяцыйны цэзій, назіраўся такі парок, як экзенцэфалія – адсутнасьць касьцей зводу чэрапу. Гэты парок часта прысутнічае і ў людзей, якія кантактуюць з радыяцыйным цэзіем у Чарнобыльскай зоне. Я атрымаў яго ў перапёлак і ў вялікай колькасьці ў сірыйскіх хамякоў. Гэтыя эксьперыменты я праводзіў зусім нядаўна, і яны цалкам пацьвердзілі мой пункт погляду. Міжволі задаеш пытаньне, што лепш у гэтай сітуацыі: поўнае бясплоддзе мужчыны, які ня можа зачаць хворае дзіця, ці генератыўная функцыя выродлівасьцяў. Адно і другое спалучаецца. Мужчына, які кантактуе з радыяцыйнымі агентамі, надзвычай негатыўна ўплывае на сваё патомства. – З жанчынамі тая ж праблема? – У жанчын пытаньне некалькі больш дасьледаванае, паколькі тут непасрэдна ёсьць маці і дзіця. Мы пачалі дасьледаваць у 92-93 гадах дзяцей, якім было па 5-6 гадоў. Праз 10 гадоў яны ўжо падлеткі, у іх пачынаецца перыяд пубертату, фармаваньня полавай сістэмы, яны становяцца дарослымі людзьмі – і гэта вельмі цікавы, крытычны перыяд, які трэба было б разгледзець з пункту гледжаньня фармаваньня і сэрца, і ўсіх астатніх органаў. Мы знаходзілі ў гэтых дзяцей зьмены, і гэта было вельмі важна – назіраючы, магчыма, карэктаваць іх стан. Гэтыя дасьледваньні мы праводзілі незадоўга да майго арышту, і вынікі часткова абнародаваныя. Падлеткаў абсьледавалі ў Буда-Кашалёве. У дзяўчынак назіралася інверсія гарманальнага ўзроўню. Сітуацыя такая, што ў іх замест жаночых палавых гармонаў вялікія паказчыкі мужчынскіх. А тлумачыцца гэта проста: калі такі патагенны агент, як радыёнуклід цэзій пашкоджвае мітахондрыі – сілавыя станцыі клеткі, у якіх адбываецца абмен усіх рэчываў, зьвязаных з выпрацоўкай гармонаў, то, натуральна, парушаецца іх стварэньне. І атрымліваецца, што інверсія гарманальнага фону ў дадзеным выпадку ў чалавека зьвязаная з тым, што гармоны жаночай сферы, якія больш складана ўтвараюцца, утвараюцца ў недастатковай колькасьці, і ў дзяўчат зьяўляецца высокі ўзровень тэстастэрону, які не дае магчымасьці высьпяваць жаночым полавым клеткам. Жахлівая карціна. Узровень тэстастэрону быў велізарны ў параўнаньні з экстрагенамі на тле адсутнасьці другасных полавых прыкметаў. Праблема неверагодная, бо гэта будучыня нашай нацыі і выжываньня. – Але сёньня афіцыйна гаворыцца, што ў нас дзіцячая сьмяротнасьць памяншаецца. – А пра тое, якіх дзяцей мы нараджаем – замоўчваецца. Калі потым гэтых дзяцей трэба аперыраваць, то варта задумацца, што да гэтага прывяло. Да прыроджаных парокаў сэрца, кішэчнай трубкі, нырак... Гэта ўсё мультыфактарыяльныя парокі, я іх так называю, бо ёсьць парокі, якія генетыкамі ўжо прызнаныя як тыя, што праяўляюцца ў выніку генетычнай схільнасьці і ўзьдзеяньня фактараў зьнешняга асяродку. Для мяне галоўнае было – паказаць ролю гэтых фактараў. Я знайшоў добрую мадэль у выглядзе сірыйскіх хамячкоў і іншых жывёлаў, якія маюць у сабе гэты дэфектны геном, падобны да чалавечага. Тады фактар зьнешняга асяродку можна экстрапаляваць на чалавека. Атрымліваецца ўнікальнейшая рэч. Белы пацук, напрыклад, мае стабільны геном, яго прабіць вельмі складана. Такія парокі атрымаць немагчыма, а вось сірыйскі хамяк – ілюстратар той зьявы, у якой мы знаходзімся. Экстрапаляваньне гэтых дадзеных на чалавека дазваляе сур’ёзна казаць: менавіта цэзій прывёў да таго, што парокі гэтай групы зараз у чалавека дамінуюць у пацярпелых раёнах. Некаторыя гавораць: магчыма, гэта авітаміноз, паленьне, п’янства. Так, можа, але мы выключаем самы важны фактар – радыяцыйны. Вазьміце 50 гадоў таму: людзі пілі, палілі, але патомства жыцьцяздольнае пасьля гэтага зьяўлялася. А цяпер – паглядзіце што творыцца. – Гэтая сітуацыя зараз адсочваецца? – Я ведаю, што не адсочваецца. А калі адсочваецца, то толькі асобнымі энтузіастамі, якія не высоўваюцца і спрабуюць перажыць гэтыя гады так, каб не пацярпець. – Як гэта выглядае на тле таго, што ў краіне прыняты цэлы Закон адносна дэмаграфічнай бясьпекі? – Казаць і пісаць можна шмат, але мы цудоўна ведаем, што словамі здароўя не дадасі. Я б пагадзіўся, калі б у нас усе канцэпцыі, законы, дактрыны, якія прымаюцца, прыносілі нейкую карысьць, напрыклад, паляпшаўся стан здароўя. Але ж не паляпшаецца. Не таму што я такі песіміст і кагосьці палохаю. Трэба рабіць рэальныя, канкрэтныя крокі. А прымаць дакументы дзеля супакойваньня насельніцтва – нават амаральна. Бо разумееце, калі ў людзей дома трагедыя, у іх хворыя дзеці, народжаныя з парокамі ў разьвіцьці, з адхіленьнямі – радасьці ў доме няма. Іншая справа, як да гэтага ставіцца грамадства: згоднае яно з тым, што велізарная колькасьць хворых людзей, што ў асобных раёнах памірае ў два разы болей, чым нараджаецца... Хаваючыся за маску дзяржаўнасьці, асобныя людзі проста сыхо­дзяць ад адказнасьці пры прыняцьці рашэньняў. – “Сіндром хранічнай стомленасьці” – усё часьцей у нас гаворыцца пра гэтую зьяву. Гэта таксама зьвязана нейкім чынам з радыяцыйна неспрыяльнай абстаноўкай? – Так. Апісваючы гэтыя зьявы, я назваў іх “сіндром інкарпараваных доўгажывучых элементаў”. Перш за ўсё таму, што я ўжо ведаў, што доўгажывучы элемент цэзій і ягоныя аналагі выклікаюць гэтыя зьмены. Узгадайце, я казаў, што назіраецца энергетычны дэфіцыт, недахоп энергіі. Мітахондрыі, як сілавыя станцыі клетак, выпрацоўваюць вялікую колькасць АТФ (адэназін-трыфасфатная кіслата – аўт.), якая выкарыстоўваецца для таго, каб забясьпечыць энергіяй усё, што адбываецца ў арганізме – усе класічныя працэсы: сінтэзу і працы клетак. Калі энергіі будзе мала, натуральна, чалавек будзе стамляцца. Гэта проста прапарцыянальна зьвязана з харчаваньнем, вітамінамі. Калі чалавек ня будзе па віне цэзія атрымліваць энергіі, ён будзе стамляцца, але ня будзе мець нейкай сьпецыфічнай карціны на момант захворваньня. Ён будзе стомленым, прыгнечаным, пакуль пад уплывам іншага фактару, дапусьцім, інфекцыйнага, не разаўецца нейкая хвароба, напрыклад, туберкулёз. Можна сказаць: гэты чалавек хворы на туберкулёз, прычым тут цэзій... Ёсьць тут цэзій. Ягоная роля вядомая – ён падавіў імунітэт, падавіў абарону, і туберкулёзная палачка вельмі лёгка зайшла. Гэта маніпуляваньне, калі гавораць, што ў нас адбываецца рост інфекцыйных, эндакрыналагічных і іншых захворваньняў, але радыяцыя тут ні пры чым. Асноўную ролю ва ўзьнікненьні гэтых хваробаў зрабіла менавіта яна. Толькі мы радыяцыйныя элементы і плюс цяжкія металы ў арганізме не вызначаем. Калі б у нас гэта вызначалася як аналіз крыві, тады б можна было ставіць такія этыяпатаге­нічныя дыягназы. Ёсьць некалькі відаў дыягназаў: этыялагічны ці этыяпатагенетычны, гэта значыць калі вызначаецца фактар, які выклікаў хваробу. Гэта самы высокі ўзровень пастаноўкі дыягназу, калі з дапамогай усяго таго, што цябе акаляе, ты можаш дакладна сказаць: так, вось гэты фактар выклікаў хваробу, напрыклад, СНІД. Патагенетычны аналіз – гэта калі ты ведаеш механізм, можаш нават ня ведаць этыялогію, але бачыш, што ў цябе хвароба разьвіваецца, напрыклад, у выніку алергічнай рэакцыі. А ёсьць сімптаматычны – самы нізкі ўзровень дыягназу, калі ты бачыш толькі сімптомы: баліць галава, насмарк. У рэанімацыі гэта вытлумачальна – там рэанімолагі працуюць па сімптомах: упаў ціск – трэба падняць, каб проста выратаваць жыцьцё чалавеку. Але калі ў нас уся медыцына будзе ісьці на сімптомах – гэта ўжо не медыцына. Мы заўсёды сьмяяліся: калі ставяць толькі дыягназ – гэта фельчарызм, так працуе фельчар. Баліць галава – вось парашкі, нага баліць – зараз палечым... Доктар павінен працаваць на патагенэзе, уяўляць механізм разьвіцьця і этыялогію хваробы, а то зручна зараз выдзяляць некалькі прычынаў: стрэс, паленьне, п’янства, інфекцыйныя хваробы — і ня больш за тое. На жаль, сітуацыя ў сьвеце такая, што фактары, пра якія я кажу з пункту гле­джаньня медыцыны, упускаюцца, і вельмі цяжка прабіць і прымусіць людзей выйсьці з-пад уплыву атамных лабістаў, якія заключылі з Сусьветнай арганізацыяй здароўя пагадненьне аб неразгалошваньні наступстваў узьдзеяньня радыяцыі. Гэта жахлівае пагадненьне. Гэта ўжо не медыцына. Мне кажуць: гэта робіцца ў інтарэсах дзяржавы. Можа, разьведчык і павінен дзейнічаць у інтарэсах дзяржавы, але доктар павінен дзейнічаць у інтарэсах людзей, канкрэтнага чалавека. Тут ня можа быць ніякага патрыятызму. Я не магу ў інтарэсах нейкага дзяржаўнага дзеяча, кіруючай партыі, утойваць наступствы таго, што адбываецца з людзьмі. Доктар павінен быць касмапалітам. Дзяржаўныя інтарэсы сёньня такія, а заўтра яны зьменяцца. Павінна быць дакладная пазіцыя ва ўсім сьвеце: ты павінен казаць тое, што бачыш і абараняць чалавека і ўсіх людзей. Тады ты доктар. Я не разумею іншай пазіцыі. Калі ты ў інтарэсах нейкай групы людзей, нейкага лобі ўтойваеш тое, што адбываецца, ты – злачынца як доктар. – Вы цесна падышлі да праблемы, якая закранутая ў справаздачы МАГАТЭ па Чарнобылі. У ёй гаворыцца, што непасрэдна ад радыяцыйнага ўзьдзеяньня загінулі 4 тысячы чалавек, астатнія пацярпелі ад псіхалагічнага стрэсу. – Стрэсы, вядома, былі, але шкода радыяцыйнага фактару непараўнальная з узьдзеяньнем стрэсу. Я не сумняваюся ў тым, што стрэс аказвае пэўнае ўзьдзеяньне, але стрэс і ўплыў радыяцыйных элементаў – рэчы несувымяральныя. У кнізе, якую мы апублікавалі ў 1995 годзе разам з калектывам навукоўцаў з іншых інстытутаў, у прыватнасьці, Гарадзенскага, было паказана, што кантакт пацукоў з цэзіем, што ўваходзіць у склад зерня, якім іх кармілі, на працягу двух тыдняў прыводзіць да жахлівых зьменаў з боку медыятараў біялагічна актыўных рэчываў у галаўным мозгу. У чалавека мы гэта вызначыць ня можам, а ў пацука ўсё можна дакладна дасьледаваць. Гэтыя працы ўнікальныя, бо было даказана: такое ўзьдзеяньне выклікае сур’ёзьнейшыя паталагічныя зьмены, якія супараўнальныя і з велізарным стрэсам, з узьдзеяньнем вялікага зьнешняга выпраменьваньня на арганізм. Мы стваралі натуральную мадэль – навошта вынаходзіць нешта іншае, калі ты даеш прадукты, якія натуральным чынам існуюць. – Як вы ацэньваеце ўручэньне Нобелеўскай прэміі міру МАГАТЭ? Не сакрэт, што шмат кім гэтая арганізацыя абвінавачваецца ў ядзерным лобі. Што вы думаеце? – Калі многія дзяржавы стварылі арганізацыю ў ААН, якая павінная кантраляваць разьвіцьцё атамнай энергетыкі, то гэтая арганізацыя нясе адказнасьць за тое, што адбываецца з атамнай энергетыкай і ўзьдзеяньнем яе на жывыя арганіз­мы ў сьвеце. МАГАТЭ – арганізацыя вельмі магутная, багатая, адлічэньні велізарныя. І прэмію ім далі быццам бы за прадухіленьне разьвіцьця атамнага ўзбраеньня ў Еўропе, хаця не зусім зразумела, якія працэсы яны кантралявалі. Сёньня вялікія праблемы ў сьвеце з-за ўзьдзеяньня атамнай энергетыкі і атамнай зброі на чалавека. Я ня бачу ўвогуле ніякіх падставаў дзеля таго, каб узнагароджваць гэтую арганізацыю. У нас існуе пагроза чалавецтву, а іх заахвочваюць прэміяй. У мяне вельмі негатыўныя адносіны да гэтага. І тая арганізацыя, з якой я супрацоўнічаю, CRIIRAD з Францыі, таксама выступіла з рэзкай крытыкай. Радыяцыйная пагроза існуе. Як МАГАТЭ можа гарантаваць абарону? Яны што, зьнішчылі ядзерную зброю? Дэкларацыі прынялі? Дык дэкларацыі яшчэ нічога ня значаць. Калі яны змогуць вырашыць пытаньне скарачэньня ва ўсіх краінах атамнай энергетыкі, няхай спачатку ваеннага плану, паставяць пытаньне ўвогуле адыходу ад ядзерных тэхналогіяў, тады і можна прэмію даваць. Справаздача МАГАТЭ па Чарнобылі – гэта зьнявага ўсіх тых, хто жыве і працягвае жыць у забруджаных раёнах, хто пацярпеў ад катастрофы. Што там гаворыцца? Што 4 тысячы сьмерцяў з улікам ліквідатараў, і ўсё, мы закрываем колькасьць ахвяраў на гэтай лічбе, што ў наступствах Чарнобыльскай трагедыі асноўную ролю адыгралі стрэсы, псіхалагічная неўраўнаважанасьць, нізкі ўзровень жыцьця, перасяленьне. Я кажу, што стрэсаў у чалавека хапае паўсюдна – у сям’і, на вуліцы, на працы, але чаму гэта не выклікае такую сьпецыфічную паталогію? Гэта глупства, разьлічанае на людзей, якія зусім дэзарыентаваныя. Я зьдзіўлены, чаму краіны, перш за ўсё нашая, ня выказалі свайго абурэньня гэтай справаздачай на афіцыйным узроўні. Сёньня даецца прэмія, а заўтра молат падае на галаву. Экалагічная непісьменнасьць насельніцтва ў сувязі з адсутнасьцю інфармацыі выкарыстоўваецца вельмі добра. – Усё ж некаторыя ўплывовыя міжнародныя арганізацыі, у тым ліку і “Дактары сьвету за прадухіленьне ядзернай вайны”, выступілі з рэзкай крытыкай гэтай справаздачы. – Гэта грамадскія арганізацыі, а на дзяржаўным узроўні ніхто не выступаў. – Гэта, верагодна, зьвязана з тым, што ў сувязі з 20-годдзем Чарнобыльскай катастрофы будуць выдзеленыя дадатковыя сродкі краінам, якія пацярпелі ад яе наступстваў. Магчыма, было вырашана, што лепей прамаўчаць і атрымаць гэтыя грошы? – сродкі, безумоўна, выдзяляюцца, але гэта жахліва, калі такім чынам замоўчваюцца існуючыя праблемы. Я нават не магу зразумець, як можна такім чынам “купляць” далейшае сваё існаваньне ў абмен на маўчаньне. Калі ядзерная энергетыка забясьпечвае прагрэс, то чым такі прагрэс можа скончыцца? Справіцца можна будзе толькі тады, калі ўсе зразумеюць, што заўтра можа нічога ня быць. Мірнага і ваеннага ядзернага матэрыялу на Зямлі неверагодная колькасьць, кіраваць ім становіцца ўсё больш складана. Разьвіваць ядзерныя тэхналогіі ў такіх умовах неразумна. Зараз, напрыклад, у нас шмат гавораць пра стварэньне радыяцыйнага могільніку ў суседняй Літве, хаця ў нас свой чарнобыльскі ёсьць. Тэхналогіяў сур’ёзных па ўтылізацыі не існуе. Нейкія пераходныя элементы, якія Заходняя Еўропа скідвае Расіі, утылізуюцца. Але што далей? Нехта прапануе на Месяц адыходы скінуць, нехта яшчэ некуды. Разуменьне таго, што мы ня ведаем, што рабіць з радыяцыйнымі агентамі, відаць, толькі цяпер прыходзіць. Тут існуе сур’ёзная праблема. Калі ўзьнікла пагроза зьяўленьня ядзернага могільніка каля мяжы, то нашыя нарэшце пачалі думаць. А чаму раней ня думалі? – Але мы прызвычаіліся да такога сродку атрыманьня энергіі. Як інакш? – Але калі на вагах стаіць жыцьцё чалавецтва? Калі ядзерныя тэхналогіі разбураюць усё – пароды, скалы, якія і самі ўзьніклі ў выніку гэтых рэакцыяў, то што такое кволы арганізм чалавека? У тым і быў мой заклік да калегаў: сядзьце і падумайце, што будзе заўтра, спыніць усё сёньня адначасова немагчыма, але згортваць гэтыя тэхналогіі і займацца выяўленьнем новых крыніцаў энергіі неабходна. Калі змаглі дадумацца да гэтага, то можна дадумацца і да іншага. Чалавецтва і бяз ядзерных тэхналогіяў не загінула б, разьвівалася б у нейкім іншым накірунку. Але было жаданьне мець звышпрыбыткі і падаўляць іншых – гэта скончылася страшна. Ужо сёньня гэта не дабро, гэта пагроза. Прайшоў тайфун, і амерыканскае грамадства з цяжкасьцю справілася з ягонымі наступствамі, а што будзе, калі такі тайфун закране аб’екты, зьвязаныя з атамнай энергетыкай? Зямлі ня будзе. А ў эпоху тэрарызму існаваньне атамных станцыяў – гэта каласальная небясьпека. Грамадства павінна шукаць магчымасьці дзеля свайго выжываньня. Мы сёньня захапляемся імёнамі фізікаў, якія адкрылі расшчапленьне атаму. Што гэта прынесла чалавецтву? Супрацьдзеяньня ж ніхто не прыдумаў! А дзе адказнасьць навукоўцы за зробленае? Нават Эйнштэйн схапіўся за галаву: чаму я са­дзейнічаю? Потым лісты пісаў, пацыфістам стаў, але джын ужо быў выпушчаны. – Вялікую зацікаўленасьць у вывучэньні зьяваў, зьвязаных з наступствамі Чарнобыльскай катастрофы, праяўляюць французы. Ці не вынікае гэта з таго, што Францыя – адна з буйнейшых ядзерных дзяржаваў? Як вы думаеце, ці не зьвязаны інтарэс, у прыватнасьці, да вашых дасьледваньняў, з тым, што, разьвіваючы ядзерныя тэхналогіі, у гэтай краіне адначасова шукаюць сродкі, як засьцерагчы людзей ад магчымых наступстваў, даведацца, чым гэта можа пагражаць? – Я думаю, што трэба ўлічыць менталітэт французскага грамадства. Я таксама над гэтым шмат думаў. Вядома, там сканцэнтравная асноўная моц, амаль 80% энергетыкі краіны – атамная, будуецца магутнейшы сучасны атамны рэактар пад патранажам дзяржавы. Але ў іх грамадзянская супольнасьць, проста так закрыць рот людзям, якія маюць іншае меркаваньне, там не атрымаецца. Там людзі зацікаўленыя ў ведах адносна небясьпекі, якую можа несьці ядзерная энергія чалавеку. Цікавасьць да гэтага каласальная, і яна працягвае ўзрастаць. І калі б французскія ўлады ці нейкія іншыя структуры спрабавалі афіцыйна аказваць ціск на тых людзей, што спрабуюць вывучаць радыяцыйныя наступствы, то гэта б выклікала вялікі выбух у грамадстве. Так, яны, магчыма, лічаць, што сёньня, у гэтым пакаленьні, не адмовіцца ад ядзернай энергетыкі, але яны спрабуюць даведацца, што трэба рабіць, каб аслабіць яе ўзьдзеяньне. Калі сыходзіць з гэтага пункту погляду, тады мае дасьледваньні абсалютна дарэчы. Ад катастрофы не застрахаваны ніхто. Велізарная колькасьць рэактараў, і яны недасканалыя ў некаторай ступені кожны па-свойму. У гэтай сітуацыі неабходна ведаць выразна, што трэба рабіць, каб пазьбегнуць таго невуцтва, што было ў нас у 86-м годзе. Камуністы заўсёды ўтойвалі свае недапрацоўкі, яны б схавалі і Чарнобыльскую трагедыю, калі б не міжнародная грамадскасьць, якая пра гэта даведалася і паведаміла. Тады савецкія ўлады пачалі мітусіцца. І аказалася, што ў іх нічога няма: ніякіх сур’ёзных распрацовак. Грошы ў асноўным ішлі на будаўніцтва станцыяў, якія тыкалі ў густанаселеных раёнах, абсалютна ня думаючы пра тое, што можа адбыцца, калі нешта здарыцца. Выбухнуў Чарнобыль, і пачалася паніка. Заглушыць яе, замаўчаць, як гэта было раней у Семіпалацінску, ужо нельга было. Пачалася хлусьня, выкручваньне. Адносіны да Чарнобылю – гэта ўвогуле візітная картка камуністычнага ладу. Усе, хто абараняе той лад, паглядзіце: што рабілі пасьля Чарнобылю, як замоўчвалі тое, што адбывалася. Я лічу, што Савецкі Саюз разваліўся ў тым ліку з-за таго, што здарылася гэтая катастрофа. Іншая справа, у што гэта трансфармавалася. Пакуль форма пачварная. Для мяне грамадства ацэньваецца па адносінах да здароўя. Я доктар і ведаю: калі дзяржава, грамадства кепска ставяцца да здароўя сваіх грамадзянаў, то казаць пра разьвіцьцё гэтага грамадства не выпадае. – Вядома, што CRIIRAD спрабуе арганізаваць лабараторыю ў Беларусі, каб вы мелі магчымасьць працягнуць свае дасьледваньні. Што ўжо зроблена ў гэтым накірунку? – Я ўдзячны тым людзям, якія зьбіраюць сродкі, абсталяваньне для яе. Я сьвядома не пішу вельмі багатым людзям, не хачу трапляць у залежнасьць ад іх, ставіць іх вышэй за тых людзей, якія могуць даць толькі рубель. Ёсьць абвесткі ў прэсе, інфармацыйных агенцтвах, на сайце CRIIRAD, на маім сайце. Як лабараторыя будзе функцыянаваць – я пакуль ня ведаю, усё будзе залежаць ад таго, ці ўвогуле дазволяць у Беларусі ўлады яе адчыніць ці не. Дакументы падрыхтаваныя і пададзеныя ў Мінюст. Першасную эксьпертызу яны прайшлі, зараз будзем чакаць, пакуль гэта будзе прадстаўлена Камісіі па рэ­гістрацыі. Нягледзячы на тое, што шмат хто гаворыць, што нічога не дазволяць, я аптыміст. Бо калі ня будзеш верыць у сваю працу, то навошта яе ўвогуле пачынаць? Зараз мы чакаем адказу з боку афіцыйных структураў. Я мяркую, што гэтыя людзі разумеюць, што ад іх рашэньня будзе залежыць рэакцыя на гэты адказ. Гэта ня так ужо і проста. Са мною цяжка працаваць гэтым людзям, бо я ўжо шмат бачыў кепскага, мяне не напалохаеш. Для іх гэта праца, а для мяне – жыцьцё. Розьніца ёсьць. Акрамя таго, CRIIRAD, які падтрымаў гэтую ідэю – вельмі ўплывовая грамадская арганізацыя, у якой больш за 4 тысячы сяброў у Францыі і Еўропе. Яна дакладна вызначыла мэты: мы ня ўмешваемся ні ў якія палітычныя структуры. – Добра, калі лабараторыя будзе зарэгістраваная і пачне працаваць. А калі не? – Калі ў Беларусі ня будзе ўмоваў для працы, мяне таксама тут ня будзе. Калі ў мяне будзе магчымасьць выбіраць, я буду працаваць там, дзе будзе магчымасьць. І справа тут ня ў тым, што ў мяне няма патрыятызму, але калі грамадства не жадае ўспрымаць тое, што яму гаворыць член гэтага грамадства і турбавацца пра захаваньне сябе самога, я нічога не магу зрабіць. Навука павінна належаць сёньня ўсім тым людзям, якія хочуць ведаць праўду і мець інфармацыю дзеля таго, каб далей жыць. Калі будуць такія прапановы – я прыму іх. Але пакуль я знаходжуся ў сітуацыі зьняволенага гэтай дзяржавы, я ня маю права за яе межы выехаць. Я ўжо шмат што сказаў, таму нават свае кнігі не друкую тут, каб не ствараць ажыятажу, не правакаваць. Грамадства не сасьпела, яно ня хоча гэтым займацца, не жадае гэтага чытаць. Я не хачу, каб мае кнігі чыталі пад коўдрай. Прыйдзе час – будуць чытаць легальна. – Паколькі зайшла размова пра кнігі, не магу не спытаць: што вы чытаеце? – У апошні час я мала чытаю. Мне зараз хапае таго сьвету, з якім я кантактую і які мяне псіхалагічна падтрымлівае. Да таго ж у выніку ізаляцыі і стрэсу я шмат што забыў. Толькі навука, якая заставалася ў маёй галаве, мяне выратавала. Кантакт з той літаратурай, з архівам, які я нядаўна разьбіраў, дае мне вялізную колькасьць эмоцыяў. Шмат часу павінна прайсьці, каб я змог гэта ўсё пераварыць і паставіць на месцы. Спрабаваў чытаць сучасную белетрыстыку – не ідзе. Ёсьць вялікае жаданьне дакрануцца да той класікі, якую я закладаў як падмурак – іншага я чытаць не магу. За перыяд знаходжаньня ў турме я сфармаваў багатую гаму ўражаньняў ад кантакту з французскай літаратурай, няхай адразу ня мог усё перакласьці – Бальзак, Заля, Экзюперы і іншыя – гэта давала каштоўную пазітыўную энергію. З турмы я вывез ня толькі вялікую колькасьць лістоў, але і кніг. Калі б яны былі на рускай мове, я б аддаў у зэкаўскую бібліятэку, але яны французскія. Ды і навошта яны там? А для мяне гэта вельмі важная памяць. – Існуе панславісцкая тэорыя, якая ў агульных рысах заключаецца ў тым, што Чарнобыль – гэта падзея, у выніку якой адбудуцца пэўныя мутацыі і сфармуецца адзіная моцная славянская нацыя, здольная кіраваць сьветам. Што вы на гэта скажаце? – Ні пра якое ўмацаваньне славянскай нацыі ад узьдзеяньня радыяцыі і размовы ня можа ісьці. Была тэорыя нізкадозавых выпраменьваньняў з эфектам гермезісу, якую падтрымлівалі шэраг расійскіх навукоўцаў. Заключаецца яна ў тым, што быццам бы малыя дозы ўмацоўваюць стан жывога арганізму. Я запярэчыў адразу: дык чаму вы за 50 гадоў разьвіцьця ядзернай энергетыкі, хімічных і іншых тэхналогіяў прыйшлі да таго, што сьмяротнасьць у два разы перавысіла нара­джальнасьць і зьявілася вялікая колькасьць дзяцей з прыроджанымі парокамі разьвіцьця? Чаму вы гэтыя дадзеныя ўтойваеце, чаму іх так складана атрымаць? Яны ж усё роўна праскокваюць праз дэмаграфію. Вы сёньня выступаеце, што будуеце кардыяцэнтры, аперыруеце дзіцячыя сэрцы – лепш рабіце, каб гэтыя парокі не зьяўляліся. 50 гадоў улады атаму ў Савецкім Саюзе прывялі да жахлі­вых наступстваў, і трэба аб’ектыўна пра гэта сказаць. Я доктар, і гэтыя праблемы ня могуць мяне не хваляваць. Дзеля гэтага я жыву і працую. Менск. Верасень-кастрычнік 2005 году.