Архіў нумароў:

Людміла Рублеўская

_____________________ Сутарэнні Ромула. Раман. (Заканчэнне)	Раздзел 12. Хай мёртвыя самі хаваюць сваіх мерцвякоў. Заснавальнік беларускага тэатра Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч сваю жонку Юзэфу Бараноўскую выкраў. Яго нанялі за хатняга настаўніка да віленскіх багацеяў, ён закахаўся ў шаснаццацігадовую дачку гаспадароў, яна адказала ўзаемнасцю – і настаўнік яе звёз. Ноччу, на конях… Таемна павянчаліся… І нарадзілі чатырох дзетак. Няма жанчыны, якая б не марыла, што аднойчы яе вось так звязуць. У Асі было неадольнае адчуванне, што з ёю менавіта так і сталася. Шалёны намёт коняў, надзейныя рукі каханага, таемнае вянчанне, першая шлюбная ноч… Нават усплывалі немаведама адкуль карцінкі: белыя калоны сядзібы застаюцца за цёмнымі прысадамі, мяккая ігліца прыглушае стук капытоў, дрыжыць полымя вянчальнай свечкі ў бязлюднай царкве, голас святара гучыць пагрозна, узлятае пад самую столь, насупраць жаніх у сурдуце, нібыта Даніла Корб-Варановіч, ён – і не зусім ён, глядзіць трывожна і ўладна, і з такой жарсцю… А каля левай скроні ў яго – след ад шаблі… Гістарычных раманаў трэба меней чытаць. Рэдактарка невідушчымі вачыма глядзела ў вакно, за якім не было нічога цікавага. Толькі шэрая бетонная сцяна, з якой можна атрымаць хіба што асацыяцыі пра расстрэл… Унутры Шэрай Будыніны ўтварыўся кокан, непрасякальны для звычай­най бюракратычна-дысцыплінарнай гульні. Спазніся раней Арсенія на дваццаць хвілінаў, зараз бы круцілася ў крэсле, як жук у павуціне, і думала, якімі страшнымі рэпрэсіямі адгукнецца сённяшняя вольнасць. А цяпер яе думкі былі толькі пра мінулую ноч (вечар, дзень, раніцу). Што гэта было? Гэта вось тое самае, што прадказвала ёй маці на падлеткавае ныццё пра незапатрабаванасць у амурна-гіменейных справах: “Пачакай, прыйдзе твой час”? Чаму невядомая сіла кінула яе ў абдоймы ненавіснага чалавека, мужчыны, які старэй за яе на… ну, не так шмат, на дванаццаць гадоў? Што за стыхійная моц абудзілася ў заўсёды закамплексаванай дзеўцы, якая раней, цалуючыся, звычайна думала толькі пра тое, што ўсё робіць няправільна, што зараз над ёй пасмяюцца? А распрануцца… Як можна – з ейным няўклюдным целам, ды на вачах чужынца… Адкуль цяпер такі спакой, такая… паўната жыцця і абароненасць! З люстэрка глядзеў новы твар… Стамлёны і шчаслівы, з больш вытанчанымі рысамі, і тая дзеўка ў люстэрку захоўвала вялікую таямніцу… Яшчэ там адбіваліся лямпы дзённага асвятлення са столі кабінета, схаваныя пад рабрыстыя рашоткі, і Арсенія ўявіла, што гэта два прывідныя ланцугі твараў цягнуцца да яе з мінулага – род Корб-Варановічаў і род Вяжэвічаў. Твары былі аднолькава раз’юшаныя. Ася нацягнула вышэй каўнер тонкага чорнага швэдара-гольфа, пазычанага ў Корб-Варановіча: далібог, даводзіцца, як школьніцы пасля вясковай дыскатэкі, хаваць чырвона-сінія плямы на шыі… Дадому ж так і не дабралася пераапрануцца. Добра, джынсы ейныя і бялізну Корб-Варановіч вымыў у пральнай машыне, устаўшы сярод ночы, пакуль Ася спала, а тады паклаў на электрасушылку… Неўзабаве пасля таго, як Арсенія ажыццявіла параду старога паэта набыць досвед “мордай аб асфальт”, вядомы празаік, які рэдагаваў ейныя аповеды, пачаў наракаць, што ў іх усё занадта прыгожа. – Крышталёвыя келіхі, клавесіны, вэлюмы… Што вы, бруду ў гэтым жыцці не бачыце? Болю? Урэшце, жывой плоці з пахамі поту і мачавіны? Уявіце, што вам трэба апісаць першую шлюбную ноч… Як вы справіцеся? Зноў – “Яны зліліся ў жарсным пацалунку, і сузор’і спусціліся з нябёсаў, і зямля сплыла з-пад ног”? Альбо сур’ёзную прозу пішыце, альбо займіцеся вышываннем. Тады Ася вельмі перанялася. Яна ж сама толькі што перажыла “першую шлюбную ноч” з незнаёмым пэтэвушнікам. І што, апісваць, як ён крактаў над ёю, і не мог адразу патрапіць, куды належыць, і жаласным голасам папрасіў дапамагчы, а яна, ледзь не ванітуючы ад агіды, але поўная рашучасці давесці эксперымент да канца, дакранулася да ягонага… Цьху! Які мэсэдж для чытача яна гэтым пашле? Абудзіць юрлівасць? Падорыць вобразы для начных фантазій? Не для таго бралася за асадку, пардон, клавіятуру. Чаму кожны мастак-графік абавязкова мусіць быць Бердслеем? Дый той, паміраючы ад сухотаў, сумленнага каталіцкага прычасця запрасіў і свае ілюстрацыі да “Лісістраты”, з чэлесамі, загадаў знішчыць. Арсенія прагартала процьму кніг у пошуках згаданага апісання першай шлюбнай ночы. У Караткевіча гэта выглядала так: “І яна даравала мне нават боль”, альбо вакол закаханых у адказны момант сапраўды нешта закруцілася, заззяла… “Я паміраў двойчы…” – “Я таксама…”. У Івана Шамякіна ў “Шлюбнай ночы” дастаткова было, як яны прачнуліся, а ў дзяўчыны сцерхла рука, бо там ляжала галава каханага, але маладая баялася паварушыцца, каб не пабудзіць яго… Хапала, вядома, і тэкстаў, у якіх фігуравалі напружаныя чэлесы і набрынялыя похвы, клітары, аргазмы і фрыкцыі… І гэта чамусьці хвалявала куды меней. Цікава, а як бы Арсенія апісала мінулую ноч з Корб-Варановічам? Як увогуле можна кранаць словамі тое, што мусіць застацца таямніцай між двума? Але ад успамінаў закруцілася галава, аж млосць разабрала. На стале ляжаў чарговы рукапіс, няўважна скрэслены Асяй, але што яна там крэсліла, калі трэба яго здаваць, ёй было, як да Бабілону… Неадменна тут пабываў чорцік Тытывіл, які ў сярэднявечных скрыпторыях штурхаў мніхаў-перапісчыкаў пад руку, каб крыва напісалася… Ася зноў і зноў пракручвала ў галаве нядаўнія кадрыкі… Раніца пасля першай сумеснай ночы… З’ява, якая спаконвек выклікае жах не толькі ў легкадумных асобаў, адвечных пікапшчыкаў. Уладзімір Караткевіч і той пісаў: “І ёсць дзясяткі, з кім можна спаць, Прачынацца – ніводнай няма...” Сёння Ася прачнулася і нават нейкі час ляжала, ледзь не муркочучы, як котка, ад утульнага шчасця, якое тоненька пазвоньвала ў душы, як срэбныя званочкі… Хаця колькі там удалося паспаць? Гадзіны чатыры ад сілы… – Ну што, паненка, калі прызначым вяселле? Корб-Варановіч глядзеў на яе, падпершы галаву рукою, з насмешкай і прыхаванай пяшчотай. Ася правяла пальцам па ягоным твары, паўтараючы абрысы, гэтак падобныя да ейных… Высокі лоб, просты нос (толькі ў яе трошачкі прыўзняты), вусны з гэтай асаблівай, даткліва-даверлівай складкай, якія могуць рабіцца саркастычнымі і жорсткімі... А падбароддзе ў яго мужнае, з ямінкай… Вяселле? Якое вяселле? Хіба між імі было сказана хоць паўслова пра каханне? – Ты што, думаеш, гэта – ўсё? Я вось так цябе вазьму і адпушчу? Мужчына змусіў яе адкінуцца на падушку, нахіліўся зверху. Яго вочы здаваліся цёмнымі, як восеньская вада, і нават пагрознымі. – Зразумей, дурнічка, тое, што адбылося – не можа быць проста дзеля задавальнення. “Стануцца двое адною плоццю…” — думаеш, для прыгожага слоўца сказана? Я – хрысціянін. Кепскі, грэшны хрысціянін… Але я ведаю, да чаго трэба ставіцца сур’ёзна. Мы звязаныя назаўсёды. Я за цябе адказваю перад Богам і людзьмі… Ася на хвілю забылася на ўсё, адказваючы на пацалунак, хаця вусны ўжо і так балюча гарэлі, а пасля адчула, як у яе едзе дах ад неверагоднай прапановы. Хрысціянін, пачуццё доўгу… Ну так, зразумела цяпер, чаму ён са сваёй спявачкай важдаецца… – Ты што, кожнай жанчыне, якая бывае ў гэтым ложку, робіш такія ультыматумы? Корб-Варановіч памаўчаў. – Не, не кожнай… Ася адвярнулася. Пацвердзіў, што тут бывала не адна да яе… – Вось ён, вынік маскуліннага выхавання! Найвышэйшым дасягненнем для жанчыны лічыцца – пашлюбавацца… Злавіць свайго мужчыну… Займець уладара… А калі мне гэтага не трэба? – А што табе трэба? – Даніла зусім не раззлаваўся, наадварот, паблажліва ўсміхаўся, гледзячы на яе, як на дзіцё, якое ўгневалася, што пясочны піражок нясмачны. – Што хочаш ад гэтага зямнога існавання ты сама, Арсенія? – Ну, хаця б пачуць, як мяне кахаюць… А Корб-Варановіч, вось паскуднік, замест таго, каб прызнавацца ў каханні, лена сеў, пацягнуўся па нагавіцы, пачаў апранаць. Калі Вячка нагадваў ваўка, дык гэта быў леў. З попельнай хвалістай грывай. А на бінтах жа ў яго зноў трошкі кроў праступіла… Ну, не дзіўна – уночы ён быў то неверагодна пяшчотны, то проста шалёны… Уй-й, як усё баліць – быццам чатыры ўрокі фізкультуры запар… Нават забылася пра здаравучы сіняк на назе, клапатліва змазаны Корб-Варановічам нейкай празрыстай адмысловай маззю. – Усё вельмі проста. Уяві, што мы ніколі больш не сустрэнемся. Разы­дземся – і зробім выгляд, што нічога не адбылося. Так, зацямненне свядомасці… Пожад… Ты згодная на такое? Ён стаяў перад ёю і чакаў адказу, нібыта зусім спакойна, але грудзі ягоныя ўздымаліся амаль як учора, калі ён спрабаваў змагчы жарсць і адправіць нахабную Вяжэвічаўну дадому… І Ася таксама паднялася, і напляваць ёй было, што стаіць яна без адзежы перад мужчынам, і што зусім не так уяўляла свайго рамантычнага героя… – А ты… Зможаш болей мяне не бачыць? Корб-Варановіч холадна прамовіў: – Спадзяюся, не памру ад гэтага. Памаўчаў, цешачыся Асіным абурэннем, і ціха, незадаволена дадаў, так, што не ўзнікала сумненняў у шчырасці: – Можа, і не памру… Але памерці мне было б лягчэй. І перарывіста ўздыхнуў: – Вось такое насланнё. Нягоднік! Яна ж яго зусім не кахае! А ён – яе! Каханне – гэта доўгія прыгляданні і лёгкія дотыкі, нясмелыя і палкія прызнанні… Пяшчота, якая перарастае ў тое полымя, у якое ім давялося раптоўна скочыць… Складаны танец… А не бойка... Хаця, чакай, у некаторыя эпохі каханне якраз атаясамлялі з бойкай! Катул, напрыклад… Пацалункі да крыві, драпіны і сінякі, раз’ятранае сутык­ненне, крыкі палюбоўнікаў… Ася мімаволі скасавурылася на жывапісныя чырвоныя драпіны, што прыкрашалі плячук гісторыка, і гэтыя драпіны пакінула ноччу зусім не котка… Як гэта стасуецца з хрысціянскім вызначэннем любові, якая ўсё пакрывае і лагодзіць? А цяпер ёй трэба далучыць сюды ранішнюю яешню (сам згатуе!), мыццё брудных шкарпэтак (нізавошта!), спатыканне аб непадымныя гантэлі, што валяюцца вунь там, на дыванку (прыбярэ ў кут!)… Ці доўга могуць трываць такія адносіны? Урэшце, ёсць Вячка… Іранічны, геніяльны, непрадказальны… Як жа ён? А, ды ён жа застаўся пасярод чыста поля ля шашы… Значыцца, што, развітацца з дзядзькам і ніколі больш? Уявіла. І ледзь не застагнала ад болю – усё ўнутры абрынулася, скруцілася ў халодны вузел жаху… Ды што ж гэта настолькі пазбавіла яе волі? Як прыкавала… З вуснаў дзяўчыны сарвалася зноў адчайнае: – Я цябе ненавіджу! Як жа я цябе ненавіджу! І тая ж невядомая сіла шпурнула яе да мужчыны, змусіла прыціснуцца, адчуць ягонае моцнае цела, ухапіцца за яго, нібы патанала... – Я цябе… таксама… ненавіджу… – задаволена адказаў мужчына, лёгка цалуючы яе твар і рукі. – Таму неадкладна прыгатую сняданак… Вопратка твая высахла, забірай у лазенцы. Бо мы абодва ўжо капітальна спазняемся. А мне яшчэ ў Ройна ехаць… – Вяжэвіч, гэта вы рэдагавалі? Начальнік кінуў на стол перад Асяй скрэсленыя старонкі. А, гэта з ра­нішняй порцыі, якую рэдактарка, відаць, паспела здаць у карэктуру. – Вы што, здзекуецеся? Што за глупства! Ці гэта правакацыя? Арсенія сумленна паспрабавала засяродзіцца на аркушах паперы. Ты­повы “сокал-прынтаўскі” тэкст… Пра развіццё эканомікі, няспыннае, як ікота ў п’янога, і падвышэнне дабрабыту народа ажно да накрыўкі каналізацыйнага люка… І са здзіўленнем прачытала выведзеныя ўласнай рукой паўзверх друкаваных радкоў фразачкі кшталту “лапша ідэалагічная, вышэйшага гатунку, паўпразрыстая, утрыманне штучнага тлушчу ніжэй нормы, біялагічна-дэфектыўныя антыдэпрэсантныя дабаўкі правераныя на студэнтах журфака”. Начальнік сыходзіў гневам, як мінералка – бурбалкамі. А Арсенію рап­там разабраў дурны смех. – Яна сёння нейкая не такая, – тут жа азвалася з-за свайго кампутарнага стала каляжанка Валянціна. – У Вяжэвіч, падобна, нервовы зрыў, Канстанцін Львовіч. Нешта ў яе здарылася сур’ёзнае, на пытанні не адказвае, маўчыць… Вось у істэрыку кінулася. Не звяртайце ўвагі. Ёй да доктара трэба. – Нервовы зрыў! – начальнік ледзь не пляваўся, раздражнёна сузіраючы Арсенію, якую працягваў казытаць Чорцік-Рагатунчык. – Ва ўсіх здараюцца няшчасці. Хто развёўся, у каго родны чалавек памёр, Аля Сакурава з маркетынгу вунь дзіця мёртвае нарадзіла… І ніхто на працы істэрык не закатвае! Тым болей шкодніцкіх акцый не ўтварае. Развяла раманы з раманістамі! Яны добраму не навучаць… Хворыя нервы – заяву на стол, і наперад! Сюды чарга стаіць, няма чаго месца займаць! Сёння ж тлумачальную на стол дырэктару… Трэба ж… “Лапша ідэалагічная, вышэйшага гатунку”…– прабурчэў ён, сыходзячы, і сам сабе хіхікнуў. Ася ведала, што ейныя фразачкі з рэдактуры зараз пойдуць гуляць па кабінетах. Тыя, хто вырабляе туфту для шараговага спажыўца, як правіла, цудоўна ведаюць ёй цану. – Здаецца, абышлося, – з палёгкай уздыхнула Валянціна. – Мне падзякуй. Ды што на цябе такое сёння найшло? – Так, замуж выходжу, – весела прамовіла Арсенія абсалютовую лухту, закрыла тэчку, аж пыл пайшоў ад старонак, схапіла сумку, куртку, трывала забылася ў шафе чорную спартовую шапачку, якую Корб-Варановіч насунуў на яе раніцай з буркатаннем пра “мазгі апошнія адмарозіш” і выбегла за дзверы, ігнаруючы крыкі Валянціны пра тое, што замужжа замужжам, а да абеду яшчэ сорак хвілінаў, і можа прыйсці праверка, і план, план... “План”, між іншым, гэта яшчэ і порцыя наркотыку на слэнгу нары­каў. Шэрая Будыніна раптам страціла над Арсеніяй усялякую ўладу. Ася накрэмзала ў прыёмнай заяву на звальненне “па сямейных абставінах”, падміргнула ашалелай сакратарцы і пайшла прэч… Даніла ж так і сказаў – “І нагі тваёй не будзе ў “Сокале-прынце!”. Вось камандаваць сабою яна дакладна нікому не дазволіць. І ўвогуле, яшчэ нічога наконт далейшых адносінаў не вырашыла… Так яму і сказаць, няхай памучаецца. Але з Данілам цяпер пабачыцца дай Бог увечары… Ён жа зараз, напэўна, дастае са сваёй камандай нябожчыкаў з сутарэнняў… Ёсць, аказваецца, у яго каманда – двое археолагаў і адзін самавук-краязнавец, гэткія ж шаленцы на гістарычнай глебе, як і ён. Варта гукнуць – усё пакідаюць і паімчацца ці старую сядзібу ратаваць, ці гарадзішча раскопваць… Ну і студэнты ёсць на падхваце, змена маладая старых фанатаў… Значыць, ён можа там і заначаваць… Калі да родавых таямніцаў дойдзе, на ўсё забудзецца! Хоць бы яшчэ ў якую зваду з Калантаем не патрапіў… Думка, што нягодніка Варановіча яна, магчыма, сёння не сустрэне, і не зможа падрабязна растлумачыць, як яго ненавідзіць і чаму, раптам сапсула Асі ўвесь настрой… Аж да слёзаў… – Прывітанне паненцы! У вестыбюлі, пад рэкламнымі плакатамі выданняў “Сокала-прынта” стаяў Вячка. З гэткай жа драпежнай усмешкай, у чорнай джынсавай курт­цы, з заплечнікам, з якога тырчэла сіняя тэчка. Ася адчула, што чырванее, і хуценька папыталася, спрабуючы схаваць няёмкасць: – Ну, як ты дабраўся? – Нармалёва! –Скрыніч працягваў усміхацца. Але Асі падалося, што ў ягонай усмешцы не болей весялосці, чым на шкле – поўсці.—А ты як даехала? – Таксама нармальна…– Ася шчыра спадзявалася, што голас яе гучыць, як заўсёды. – Нармальна? – выскаліўся Вячка і раптам схапіў яе за руку, аж балюча стала.—Я табе ўсю ноч тэлефанаваў! Нават сваякам тваім… Няма, кажуць, Асі! Думаў, прыехала, спіш… Раніцай хацеў цябе на працу правесці – няма… Корб-Варановіч таксама слухаўку не бярэ, паскуда. Дзе ты была? Арсенія асцярожна вызваліла руку. – А чаму ты лічыш, што маеш права мяне дапытваць? Я ўжо вялікая дзяўчынка. Якая табе справа, дзе я была? Скрыніч закінуў чарнавалосую галаву, нібыта сабраўся завыць, але раптам засмяяўся. Сухавата, няшчыра… Але ўсё-ткі цяпер ён быў болей падобны да звычайнага цынічна-вясёлага Вячкі. – Ну, мне ж трэба праверыць, ці спраўджваецца тое, што я напісаў пра сваіх герояў… Памятаеш, я абяцаў, што мы пражывем дакладна ўвесь мой новы раман? Вячка дастаў з заплечніка сінюю пластыкавую тэчку, тузануў гумку, знайшоў патрэбны аркуш… – “Яе проста пацягнула да гэтага немаладога, ненавіснага чалавека ней­кая неадольная сіла… Іх пацалунак менш за ўсё быў падобны да рамантычнага пацалунку закаханых… Калі б яшчэ яна магла зазірнуць у гэтую хвілю ў ягоныя халодныя, разважлівыя вочы, дык удалося б утрымацца на краі прорвы, зразумець, што для яго яна – усяго толькі маладзенькая дурнічка, чарговы аб’ект жывёльнай жарсці, якую ён так умела абуджаў у нявопытных дзяўчатак…” У Арсеніі пацямнела ўваччу ад гневу. Яна ірванула з Вячкавых рук паперу, скамячыла, кінула… – Перастань! Даніла, калі б пачытаў, цябе б праз вакно выкінуў! – Значыць, праўда! – вусны Вячкавы дарэмна спрабавалі скласціся ва ўсмешку. – Ён для цябе ўжо “Даніла”! Вось яна, моц пісьменніцкага ўяўлення! Усё па плане! – Ты што, хочаш сказаць, што спланаваў, каб я і Корб-Варановіч… – Ася захлынулася ад абурэння. – Не я спланаваў – Кніга! – урачыста абвесціў Вячка. – Куды ж ты магла падзецца ад свайго кону… А Даніла таксама гаварыў пра кон… І Ася зусім бы паверыла ў гэты блёкат, у сваю марыянеткавую асуджанасць, калі б… Калі б у Скрыніча не дрыжэлі вусны, не плёскаўся на дне зялёных вачэй боль, калі б той самы боль не хаваўся за блазенскім тонам… Ды аўтар фэнтэзі нават схуднеў за гэтую ноч, твар выснажыўся, як ад смяротнай пакуты… – Ты што, пешкі да Мінску дабіраўся? – вырвалася ў Асі з нечаканай шкадобай, і вочы Скрыніча адразу ўспыхнулі. Шкадаванне – найвялікшая абраза для таго, хто хоча быць пераможцам. – Ну чаму пешкі, на рыжскай фуры з марожанай рыбай даехаў, як пан. Не разам з рыбай, вядома, а ў кабіне з кіроўцам. Байкамі пра здані беларускіх дарог расплаціўся. Напрыклад, пра Міколку-паравоза… Стаіць сабе такі хлопчык ноччу ля дарогі і паказвае голую дупу ўсім машынам, што едуць з захаду. А як машына параўняецца з тым месцам – няма нікога… Толькі на асфальце белай крэйдай роспіс Міхася Лынькова. Эдмундасу, кіроўцу, дужа гісторыя спадабалася. Скрыніч відавочна змог суняць свае псіхі на сёння. Што ж, нават Плябанскія млыны, ад якіх Няміга стагоддзямі разлівалася, аднойчы знеслі… – Наконт маладзенькіх дурнічак – гэта я пажартаваў. Прабач. Заносіць часам. А папярэдні раздзел, пра трыццаць восьмы год, чытала? Я табе на “мыла” скінуў… Арсенія вырашыла прыняць “люльку міра” з пісьменніцкіх рук. – Не, прабач, не да таго было… І зноў пачырванела. Ну так, “да звязды” ёй было… І яшчэ не да адной “звязды”… – Тады пайшлі ў кавярню! Ты ж, як я зразумеў па тваім выглядзе – быццам верабей, які гругана задзёўб – сёння, прынамсі, на працу вяртацца не збіраешся? Пачытаеш, а тады рушым у Ройна… Думаеш, я ўпушчу паглядзець, што там наш гісторык выкапае? На гэты выпадак нават машыну пазычыў у сябра. Вячка ўрачыста пакруціў на пальцы ключы. – У геніяльных пісьменнікаў свае перавагі. Можна не купляць уласнай машыны, пакуль ёсць багатыя адданыя прыхільнікі. – У Ройна! Значыць, Ася хутка ўбачыць Данілу! Які, вядома, зноў напусціць на сябе фанабэрыю, а яна… Яна абалье яго пагардай, і расцвеліць, і давядзе да тэмпературы вадкага металу, бо цяпер выдатна ведае, што пад абалонкай ганарыстага волата жыве безабароннае даверлівае дзіцё, якое прагне любові і прагне аддаваць сваю любоў – нават калі ведае, што не варта… Відаць, Асіны спадзяванні адбіліся на твары… – З’еш лімон… – груба буркатнуў Вячка, павярнуўся і пайшоў да выхаду, прыгорблены, хударлявы, напяты… Арсенія толькі на вуліцы, ідучы за ім да сіняга, амаль новенькага, “Рэно”, зразумела, што значыць ягоная рэпліка, і са спазненнем раззлавалася. Раўнуе… От мужчыны, трэба кожнаму пачувацца адзіным пеўнем на двары… У кавярні яны занялі самы кутні столік, аддзелены ад залы стылізаванай пад сцяну сярэднявечнага замка перагародкай. Свечка палала ў каваным падсвечніку, адкідваючы цені, падобныя да зубцоў каралеўскай кароны. Вячка замовіў дзве кавы-латэ. – Ведаеш, мяне заўсёды нервуе, калі бачу, як нашыя міфы замяшчаюцца іншакультурнымі. Вось як называецца гэтая кавярня? “Три богатыря”. Чаму “богатыри”? Чаму не рыцары? Людзі нашыя, калі ўяўляюць сваё мінулае, думаюць пра церамы і баярскія шапкі… “Каб не Пётр Першы, у нас бы дасюль каптаны з доўгімі рукавамі насілі ды сарафаны з какошнікамі…” А тое, што калі ў Масковіі быў Пётр Першы, у нас быў Жыгімонт, і ніякіх церамоў і баяраў – ужо і ўявіць не могуць… Што і ў Менску, і ў Гародні, і ў Нясвіжы яшчэ да таго, як Пётр пачаў рэфармаваць сваіх русічаў, насілі пудраныя парыкі, ладзілі балі і філасофскія дыспуты, біліся на шаблях па дуэльным кодэксе і ўчынялі маскарады… Арсенія тужліва лізнула смачную белую пенку з лыжкі… Вячка зноў усеўся на ўлюбёнага дрыгканта і ляцеў над верасовай пусткаю, аж туман з-пад капытоў курэў… Але ж і Корб-Варановіч – з таго самага куста, няўжо ён таксама на сняданак і вячэру пачне чытаць лекцыі? А Вячка гаварыў ліхаманкава, быццам нешта сам у сабе загаворваў, замаўляў хваробу: – А параўнаць Грунвальдскую бойку з Лядовым пабоішчам – гэта ж смех! У бітве на Дубровенскім полі 40 тысячаў крыжакоў забілі, і яшчэ 15 тысячаў у палон узялі. А Аляксандр Неўскі, названы брат сына та­тарскага хана, на Няве разбіў усяго 5 тысячаў шведаў. У знакамітым Лядовым пабоішчы з абодвух бакоў білася 25 тысячаў вояў… У дзесяць разоў меней, чым пад Грунвальдам. 400 нямецкіх рыцараў забілі, 50 узялі ў палон… Лакальныя бойкі, якія не мелі вялікага гістарычнага значэння. Але цяпер Аляксандра Неўскага ведаюць усе, у школе вучаць, а пра Грунвальд браткам-беларусам трэба яшчэ даводзіць, што меў да нас дачыненне і ўвогуле нешта значыць… Так што нам трэба вучыцца, як ствараць уласныя міфы! Нават што ёсць, раскруціць не можам… Алеша Паповіч, Дабрыня Нікіціч, разумееш… Вячка нарэшце выгаварыўся і ўсміхнуўся амаль жаласна. – Добра, ты пакуль чытай, а я пакурыць схаджу… “А Даніла не курыць”, – мімаволі падумала Ася і адразу ж зазлавала на сябе за гэткую зацыкленасць. Нешта пачала ў думках звязваць сваё жыццё з гісторыкам… З чаго б то? А хутка не магла думаць ні пра што болей, акрым лёсаў іхніх прадзедаў… “Ані слова пакоры… Ані намёку на згоду… Хай робяць з ім, што хочуць”. Апошнія радкі расплываліся ў вачах ад слёз. Ася апусціла галаву на стол, паўзверх аркушаў, не ў змозе назіраць гламурнае начынне кавярні… Бо ўяўленне давала зусім іншыя малюнкі… На якіх людзі з прастрэленымі патыліцамі валіліся ў ямы… Няўжо так і было? А гэтыя жорсткія словы аднаго з герояў… Пра ўзаемнае прыцягненне Вяжэвічаў і Корб-Варановічаў і абавязковую здраду… Зямля ў Курапатах – вось што з’яднала іх лёсы. Ася ўсхліпнула і агледзелася. Вячка яшчэ не вярнуўся. Але які ж ён таленавіты! Так пісаць, такое праз сябе прапусціць… Ды ёй, звычайнай, шараговай дзеўчынёсе, трэба з яго парушынкі здзімаць, кілімам слацца… А ён з-за яе яшчэ перажывае! Любая іншая зараз песні б спявала ад радасці, што сталася музай такога пісьменніка! Што, магчыма, ён падорыць ёй сваё каханне… Корб-Варановіч жа гаварыў пра гэта… Скрыніч, нібы пачуў яе думкі, паказаўся між столікаў, усеўся, ганарліва адкінуўшы доўгую цёмную грыўку… Ад яго чамусьці пахла не тытунём, а дажджом і палыном… Як ад ваўкалака. Ася пастаралася ўкласці ў погляд усё захапленне і раскайванне ва ўласных паводзінах: – Гэта… гэта выдатна! Вячка, нават не стараючыся схаваць задавальненне, хітнуў галавою, як антычны бог. – Зразумела, выдатна! Выбітна, я сказаў бы! Больш за тое – зной­дзецца аж дваццаць чалавек, якія гэта пачытаюць і захопяцца. З іх яшчэ дзесяць не пабаяцца ўслых пахваліць… Астатніх жаба задушыць, бо яны таксама літаратары. З дзесяці смелых выявяцца два крытыкі, якія нешта напішуць пра мой раман. І я магу назваць прозвішчы гэтых крытыкаў проста цяпер. Ася разгубілася ад такога самабічавання. – Ну навошта ты перабольшваеш… Твае раманы чытаюцца тысячамі! – Людзі зараз нічога з таго, што напружвае, не чытаюць. Тым болей ім у лом чытаць па-беларуску. Думаеш, студэнты, што мяне хваляць, паглыналі начамі мае кніжкі? Яны проста чулі, што каб быць прасунутым – трэба мяне хваліць. Вось і ўсё. Я, як і мае калегі, пішу ў вялікую прорву, спадзеючыся, што ў ёй акажацца дно, і нехта асабліва цікаўны калісьці пасвеціць туды ліхтарыкам… Ці выпадкова ўваліцца. Як ты ў Ройнаўскую царкву. Арсенія адразу ўспомніла, што зараз у тым сутарэнні шчыруе яе… каханак? Жаніх? Блёкат адной ночы? І што ў яе ёсць шанец хутка з ім пабачыцца. Дакрануцца… “Не трэба было так доўга манашкай жыць”, насмешна прагаварыў нехта нядобры ў свядомасці. Шалёная сумесь нянавісці і прыцягнення зноў ударыла ў галаву… Вячка, які зноў пазмрачнеў, назіраючы за зменамі настрою Асі, кінуў на стол грошы. – Усё, паехалі… А то дні цяпер кароткія… Восень злітасцівілася прыўзняць шчыльны шэры вэлюм і зірнула цёмна-сінімі халоднымі вачыма на маленькія хаты, крыты бляхай сядзібны дом з белымі калонамі і голае поле, пасярод якога стаяў невялікі намёт і важдаліся людзі з дзіўным, не зусім сельскагаспадарчым, рыштункам. Вячка пад’ехаў як бліжэй, машына незадаволена падскоквала на барознах. Прытармазіў ля старэнькага чорнага “джыпу”, на якім, падобна, прыехала Варановічаўская каманда. – Усё, вылазь… Арсенія выскачыла з “Рэно”… Яшчэ з машыны яна заўважыла сярод іншых плячыстую постаць у скураной куртцы, са скураным шлемам-кяпуркай на попельных непаслухмяных валасах. Яна доўга пракручвала ў галаве сцэнар іх цяперашняй сустрэчы… Забяспечыць абыякавы выгляд, падысці няспешна… Бо графчык, вядома, напусціць на сябе важнасці, можа, і поглядам не адорыць… Ад уяўленага халоднага выразу на ягоным твары ў Асі загадзя сціскалася сэрца… А ён узяў і адразу падбег да яе… І яна таксама, аказваецца, ужо бегла яму насустрач… Пацалаваў, прагна, моцна, адарваўшы ад зямлі, ад чаго галава проста пайшла кругам… Паставіў перад сабой, зірнуў строга, як выхавацелька. – Чаму без шапкі? Мазгі сагрэліся? Вецер жа! Насунуў ёй на галаву свой скураны шлем. – Маці маіх будучых дзяцей павінна быць здаровай! Няўважна кінуў некуды за спіну дзяўчыны: – Добры дзень, спадар Скрыніч! І павёў ашалелую дзяўчыну, прыабняўшы, да калегаў. – Пайшлі знаёміцца… Паўло, Віталь, Алесь – гэта Арсенія Вяжэвіч, літаратарка і мая нявеста. А ён у гэтым увесь! Ніякай маскіроўкі, намёкаў, нюансаў, пастанавіў нешта шляхціц – так і будзе! Археолагі рук Асі не падавалі – бо ўпэцканыя былі… Але ўсміхаліся ёй ад душы, не хаваючы зацікаўленасці. Ася ад разгубленасці не надта запомніла, як каго звалі, хто якія кампліменты ў ейны адрас казаў… Аднаго, барадатага дзядзьку ў ватоўцы, па прозвішчы Калюжка, яна ведала – бываў на літаратарскіх тусоўках, артыкулы друкуе часта… Словы пра “не збіраю­ся я замуж!” – прагучэлі б тут дурным какецтвам, і Ася змаўчала. Тым болей было чым заняць увагу. Вакол, на цыратах, рассцеленых на зямлі, красаваліся ў адмысловым парадку экспанаты з сутарэння – стрэльбы, пісталеты, спражкі, нацельныя крыжыкі ды іншае… На цэлы музей хопіць! Маладзён з цёмнымі валасамі, забранымі ў куртаты хвосцік, старанна фатаграфаваў усё, худзенькая дзяўчынка ў хакі занатоўвала… Ася здрыганулася: справа ляжала шэсць вялікіх скруткаў з чорнай цыраты… Перавяла позірк на Корб-Варановіча. Той сумна хітнуў галавой: – Так, гэта яны… Жаўнеры з атраду Карыбутовіча. Я дамовіўся са святарамі, заўтра зладзім адпяванне… Трое каталікоў, двое праваслаўных, адзін юдэй… Рабіна цяжкавата знайсці, але нібыта атрымаецца. Арсенія за здзіўленнем зірнула на Данілу: а яна думала, ён так уцаркоўлены ў праваслаўе, што іншай веры не прызнае! Даніла адгадаў яе думкі: – Так, я праваслаўны. Ад прадзедаў… І веры сваёй не здраджу. Але галоўны Боскі дар чалавеку – свабода. Сапраўдная, боганатхнёная. І калі Гасподзь паважае нашую волю, чаму мы павінны пагарджаць воляю бліжніх? Усе добрыя справы рабіліся з праўдзівай вераю, а гнюсныя – ад фанатызму… На гэтай зямлі не павінна мець уціск нічыя вера. Побач усчаўся захоплены гуд, праца прыпынілася: чытачы пазналі вялікага пісьменніка Вячку Скрыніча. А паколькі ў гісторыкаў былі з аўтарам гістарычнага фэнтэзі свае рахункі, завіравала дыскусія… – Ты палуднавала? – Корб-Варановіч, падобна, не перабольшваў пра сваю адказнасць за Асю, апякуючыся ёю, нібы заўсёды так рабіў. – Што ела? Арсенія сумленна паўспамінала. – Каву-латэ... – Ну так, спадар геній спраўджвае запавет Сірано дэ Бержэрака наконт таго, што абед паэта – дзве вінаградзінкі. Пайшлі… Корб-Варановіч прывёў Арсенію ў намёт, дзе былі састаўленыя нейкія скрыні, грувасціліся заплечнікі і вопратка, бо спрактыкаваныя экспедыцыянеры, вядома, змянілі красоўкі ды скуранкі на гумовікі і балоневыя курткі. Гісторык усадзіў “нявесту” на нейкую скрынку і ўсунуў ёй у рукі вялізную канапку, сапраўдную “канапішчу” з батону, вяндліны і свежага агурка. – Чакай, тут тэрмас быў з гарбатай… Вось, трымай, не апячыся. Арсенія паслухмяна спажывала палявую ежу і спрабавала асэнса­ваць, што з ёй адбываецца. Тыран і дэспат сядзеў побач і пільна, проста з жарсцю, вывучаў пажаўцелыя паперы. Аж захацелася вярнуць ягоную ўвагу да сваёй персоны. – Цікавае што знайшлі? І галавы не падняў. – Так… – А пра таямніцу роду Корб-Варановічаў? – І пра яе… Зараз спусцімся разам, паглядзіш… – А Калантая не сустрэў? Не адарваўся ад улюбёных папер. – Сустрэў… – Пасварыліся? У адказ – няўважнае мыканне. Нехта казаў пра шкоду фанатызму… – Я з “Сокала-прынта” звольнілася… – Увечары куплю шампанскае, адзначым. І зноў чытае, чытае, чытае… – А… Анжэла тэлефанавала? – Тэлефанавала. Спявала арыю Керубіна. Папрасіла купіць тры апель­сіны. Корб-Варановіч нарэшце падняў на Арсенію насмешны погляд. – Не падабаецца? Што ж, такі да мяне даважак: амбітная вар’ятка з асацыяльным ладам жыцця. У многіх ёсць нягеглыя сваякі. А я не кідаю бліжніх у бядзе, нават калі гэта напружвае. – Ты яе кахаў? — Ася змрочна запхнула ў сябе апошні кавалак ка­напкі. – Кахаў, вядома, – легкаважна адказаў гісторык. – Не, паненка, нават і не прасі, каб я параўноўваў пачуцці да яе і да цябе. Каханне заўсёды непаўторнае. – Значыць, ты што, і мяне кахаеш? Злыдзень з’едліва ўсміхнуўся. – Што значыць – “і мяне”? Я не разменьваюся. А часам хочацца цябе прыдушыць… І ўсяго толькі пасунуўся да Асі і правёў рукою па яе шыі… Пяшчотна-пяшчотна… І ўсяго толькі паглядзеў ёй у вочы… Калі мужчына так глядзіць на дзяўчыну, у той непазбежна ўзнікае жаданне загадаць яму нешта страшное і неверагодна цяжкое, бо ясна, што пакорліва пабяжыць выконваць. А толькі ўчора яны сядзелі ў сутарэнні, у цемры, і яна баялася прыхінуцца да яго… – Смачна есці, – пахмурны, як восень, Вячка, які нарэшце вырваўся з чэпкіх рук навукоўцаў, зазіраў у намёт.—Трэба ж, у вас, Даніла Раманавіч, нечакана матрыманіяльныя планы намаляваліся. Усё, упёрліся рагамі ў адныя вароты. Ася ўскочыла. – Вячаслаў, гэта нашая справа! Да таго ж яшчэ нічога не вырашана… – А па-мойму, усё вырашана, – фанабэрыста прамовіў граф. – Так і напішыце ў новым раздзеле рамана, спадар Скрыніч. – Аляўціна Пятроўна, здаецца, прыняла Асю за вашу дачку? – з няшчырай усмешкай прамовіў Скрыніч. Корб-Варановіч выпрастаўся, як спружына. – Думаю, не варта шумець на вачах дзяўчыны… Давайце адыдземся. Бо-ожа, класічны варыянт двух падлеткаў нападпітку: “давай выйдзем, пагаворым”… Даніла сурова кінуў Асі: – Сядзі, не высоўвайся! Усё нармалёва. І пайшлі… Двубой? У чыстым полі, на вачах вучонай публікі? Ася, вядома, высунулася паназіраць… Дзве постаці стаялі наводдаль і нешта адно аднаму даводзілі. Не біліся, што нават трохі расчаравала Арсенію. Згодна хітнулі галовамі. Вячка першы рэзка павярнуўся і пайшоў. За ім пасунуўся Корб-Варановіч, нібыта несучы на плячах нябёсны звод, як Атлант... Абодва не жадалі нічога тлумачыць Асі, і яна пачала падазраваць, што гэта па агульнай дамове, і пакуль адбылося, так бы мовіць, абмеркаванне месца двубою і зброі. Трэба сачыць за гэтымі дурнямі, каб чаго не ўтварылі… Купал падземнай царквы расчысцілі, і цяпер былі бачны фрагменты цаглянай кладкі. А ўніз ішлі дыхтоўныя металёвыя складныя драбіны, прымацаваныя ўбітымі ў кладку альпінісцкімі жалязякамі. Арсенія трохі павагалася – ці лезці ў сутарэнне, дзе перажыла такі страх… Тым болей выпадкова пачула, як археолагі заклапочана абмяркоўвалі нетрываласць канструкцыі... Маўляў, хоць бы не абвалілася тая царква. Але Корб-Варановіч, як заўсёды, не раздумваючы, палез першы, і Ася – куды ж падзецца! – пасунулася за сваім мужчынам, ледзь не віснучы на ім… І толькі ўнізе дадумалася спытаць, прыклаўшы даланю да ягонага боку: – Баліць? Той накрыў яе далоньку сваёй, прыціснуў да сябе, прыслухаўся: – О, вось зараз усё зажыло. Дзякуй. І, не выпускаючы яе рукі, пацягнуў за сабой. Гэта зусім не нагадвала мінулы візіт. Зверху на провадзе звісала лямпачка, якую сілкаваў рухавік “джыпа”. Усе артэфакты старанна прыбраныя, на сценах і падлозе крэйдай зробленыя загадкавыя паметкі… Ін-вен-та-ры-за-цыя… А Даніла прывёў яе да каменнага алтара. Перахрысціўся на жалезны крыж, які вісеў на сцяне. Гісторык цяпер быў вельмі сур’ёзны, нават урачысты, і Ася мімаволі пачала хвалявацца. А ён дастаў скрутак, разгарнуў… Збліснула старое срэбра. Родавы кубак! Рассечаны напалам і з’яднаны. Корб-Варановіч ціха паставіў яго ў ямінку ў цэнтры камня. – Не ведаю, што менавіта хацелі продкі… Чыёй крывёй трэба напаўняць гэты посуд… Але… хоць часткова выканаю. Яны пастаялі, было ціха-ціха, галасы наверсе даносіліся як з таго свету. – Ідзі сюды… Чакай! Памятаю тваю неадэкватную рэакцыю на нябожчыкаў. Пастарайся зараз быць мужнай. У твайго ўлюбёнага Юнга сказана, што ў кожным чалавеку ўжываюцца Аніма і Анімус – жаночая і мужчынская часткі душы. Давай, абуджай свайго Анімуса! У далёкім куце, дзе знайшлі шкілет з выцягнутай да выхаду рукой, святла не хапала, і Корб-Варановіч уключыў ліхтар. У каменнай падлозе зеўраў чорны простакутнік. Адну пліту ссунулі, а ўнізе, у глыбіні, бачылася… Так, яшчэ адзін шкілет, са складзенымі на грудзях рукамі і шасціканцовым залатым крыжам, які пабліскваў на брунатных скабах, прыкрытых лахманамі ўзорыстай тканіны. Чэрап з рэшткамі бясколерных, магчыма, калісьці попельных, валасоў ахопліваў залаты абруч з гравіраваным арнаментам, падобным да скандынаўскага, з буйнымі чырвонымі каменнямі. – Юры Корб-Варановіч, – прамовіў шэптам Даніла, нібы баяўся пабудзіць продка-нябожыка. – І залатая карона… Спецыяльна хацеў табе паказаць. Замураваны князь. Мы пакуль не чапалі… Самая каштоўная знаходка. Заўтра прыедзе прафесар Сымон Антонавіч Прымач з прадстаўнікамі гістарычнага музея, дужа прасілі, каб усё заставалася, як ёсць. Толькі вось гэта я ўсё-ткі забяру… Гісторык стаў на калені, нахіліўся і асцярожна выцягнуў з каменнай труны цяжкі скураны скрутак. – Думаю, гэта тое, што ён хацеў бы мне перадаць… Там унутры металічны футарал, а ў ім павінны быць паперы... І я хацеў бы іх прачытаць першым. На, патрымай ліхтарык і гэты скрутак… Адыдзі… Корб-Варановіч з сілай піхнуў пліту, яна, на дзіва, ссунулася нібыта на нейкім механізме і са злавесным грукатам упала на ранейшае месца. – Бачыш, зроблена так, каб адзін чалавек мог адкрыць, нават не самы моцны. Таму зараз учынім так… Даніла прывалок некалькі каменняў, наваліў на надмагілле продка, так што ніхто б не западозрыў, што ўнізе нешта ёсць. – Ну, вось, – задаволена прагаварыў гісторык. – А то яшчэ залезе хто… Зараз кіношнікі прыедуць, на вячэрнюю натуру… А нашто нам лішнія цікаўныя вочы, асабліва Калантаеўскія? Так што мы дамовіліся – а чацвертай збіраем манаткі, каб увагі не прыцягваць. А, забыўся… Хадзі сюды… Мы ж учора так і не скарысталіся прыцемкам і тэт-а-тэтам… – Ты проста нягоднік і блюзнер! – Не-сум-нен-на! Наверсе і праўда зборы ішлі поўным ходам. Двое археолагаў збіраліся заначаваць у Аляўціны Пятроўны, астатнія выпраўляліся нанач дахаты. Вячка стаяў ля “Рэно”, сунуўшы рукі ў кішэні курткі, і вывучаў блакітныя вастраўкі ў шэрым беларускім моры, якое ў беларусаў над галавой. Намёт, скрыні, рыдлёўкі – усё ўжо было пагружанае ў “джып”. Страшныя скруткі з чорнай цыраты таксама зніклі. Затое цяпер у машыну акрамя кіроўцы ніхто б не ўсунуўся. Скрыніч прапанаваў “чаўночны метад” – чатырох падкіне да шашы, потым вернецца за іншымі. Да яго адразу падселі худзенькая студэнтачка і хвастаты фатограф, прычым студэнтачка пастаралася ўладкавацца на пярэднім сядзенні. – А ты, Ася? – звярнуўся Скрыніч да дзяўчыны нібыта абыякава. – Мы пазней, – адказала Арсенія, якой дужа не хацелася зноў апынацца поруч з двума “пераклінутымі” мужчынамі. – Як хочаш… – Вячка зачыніў дзверы і скрануў з месца сваё “Рэно” так злосна, што тармазы віскатнулі, як коткі. Ася і яе леў няспешна ішлі за іншымі, якія далікатна перагналі парачку. Пад нагамі было ўжо не поле, а гравійка, час ад часу замест каменьчыкаў траплялася патрушчаная на друз керамічная плітка – стракатая, як крыллі матылёў. А ля дома з белымі калонамі пачыналася знаёмая мітусня. Патрыятычны фільм пра вайну працягваў нараджацца, пакутліва і натхнёна. Масоўка віравала, як патрывожаны мурашнік. Узмоцненыя мікрафонамі галасы аддавалі загады зрабіць устрывожныя твары, азірацца на гукі выбухаў і ні ў якім разе не глядзець у камеру. Адзін раз пачуўся і вісклівы голас Калантая, ад якога Корб-Варановіч скрывіўся, як ад няспелай ажыны ў роце. А потым гісторык бы спатыкнуўся, пачаў ліхаманкава корпацца ў заплечніку. – Слухай, мы там кубак пакінулі… Вось я асёл… А раптам ноччу ўсё-ткі хто залезе! Мы ж і драбіны не дасталі. Ты ідзі з усімі, а я збегаю… Хутка даганю. Ася незадаволена паморшчылася. Цалавацца над княскімі магіламі не трэба, тады й правалаў у памяці менш здарацца будзе. Праўда, было… хвалююча… – Не затрымлівайся толькі. Даніла сунуў ёй цяжкі заплечнік, лёгка пацалаваў у лоб і пабег… Паколькі вячэрняя і ранішняя прабежкі ад часоў вундэркіндства заставаліся для яго святым рытуалам, гісторык быў у добрай бягунскай форме і мусіў справіцца сапраўды хутка. Ася трохі паглядзела яму ўслед і пацягнулася даганяць археолагаў. Над галавой пачуліся хрыплыя крыкі, якія нібыта сыпаліся на зямлю бруднымі камякамі. Вяжэвіч задрала галаву: у небе кружлялі сотні… а можа, тысячы чорных сілуэтаў, быццам камары… Выпісвалі адным ім вядомыя руны між зямлёю і аблокамі, нібыта рабілі замову на гэтую няшчасную краіну… Гракі? Крумкачы? Галкі? Вароны? Як гарадская дзеўчынёха, Арсенія ў такіх тонкасцях не разбіралася. Метраў праз сто яна азірнулася: Корб-Варановіч, ейны патомны вораг, знікаў у зямлі… Потым азірнулася яшчэ раз: роўнае поле, як нікога не было. Аж неяк непамысна… Ды што граф так заваждаўся пад зямлёй, на магілу продка медытуе? – Увага! Матор! – данеслася ад сядзібы, і раптам пачуўся моцны выбух… Ася не давала веры вачам: непадалёк ад таго месца, дзе знаходзіўся падземны храм, асядаў фантан зямлі. І зноў падняўся такі ж фантан… Нешта глуха грукнула… Яшчэ і яшчэ… Пад нагамі скаланулася зямля. Вядома, гэта была бутафорыя… Вядома, ніхто ні ў кога тут насамрэч не страляў… Але сэрца сціснула ільдзяная рука жаху. Учора ж ад такіх бутафорскіх выбухаў абваліўся купал царквы! Відаць, устрывожылася не толькі Ася. Барадаты археолаг у ватоўцы сарваўся з месца і пабег, як шалёны, да сядзібы, зрываючы голас крыкам: – Стойце! Спыніцеся! Там чалавек! А Ася ірванула туды, дзе застаўся Даніла. За ёй таксама нехта бег, абганяючы, благаючы… Вось зараз, зараз насустрач выйдзе плячытая постаць, іранічны нізкі голас папытаецца, што за паніку ўчынілі? Каб яе не ўтрымалі за куртку, Ася б кульнулася ўніз. Там, дзе хавалася падземная царква, зямля прасела, утварыўшы вялізную яміну. Акуратны такі кратэр. На рыхлай паверхні ні знаку – толькі там-сям раскіданыя кавалкі цэглы. Нехта побач пачаў разгублена, са слязьмі, лаяцца… І гэта было горш за смяротны прысуд. Арсенія проста ўпала на калені і глядзела на свежую магілу свайго новага, няспраўджанага жыцця. Чорныя птушкі раіліся ў небе, як пякельныя пчолы. Раздзел 13. Агонь навагодняга балю. Колькі разоў гэты горад знішчаўся амаль цалкам… Яго нішчылі татары, шведы і маскоўцы, пажары, паводкі і пошасці… А ён аднаўляўся. Аднаўляўся ён і цяпер, пасля чарговай ваеннай навалы… Людзі, як мурашкі, карпатліва разбіралі па каменьчыку завалы, ладзілі трамвайныя шляхі і лініі электраперадач… Ніякая галеча не магла зменшыць радасці ад таго, што настала Вялікая Перамога, што вайна скончаная, і жыццё чалавечае нарэшце набывае каштоўнасць… Вярталіся надзеі і святы. Новы, 1946, год рыхтаваліся адзначыць як мага пышна… Толькі старыя памяталі, што калісьці ў праваслаўных гэта быў час каляднага посту, і да Раства Хрыстова, каляднай вячэры і падарункаў ад Святога Мікалая заставаўся цэлы тыдзень, а каталікі ўжо тыдзень як тую калядную вячэру з’елі… Цяпер ёлкі, прыкрашаныя на вершалінах чырвонымі зоркамі, ставіліся па ўсёй краіне менавіта ў гонар Новага Году. У вызваленай сталіцы Беларусі самы пышны, самы вялікі баль мусіў адбыцца ў клубе магутнай арганізацыі, якая аддана змагалася з ворагамі народу, нямецкімі шпіёнамі і імперыялістычнымі дыверсантамі ўсіх масцей. 3 студзеня ў клуб імя Дзяржынскага на плошчы Свабоды былі запрошаныя паўтысячы лепшых вучняў горада і лепшыя настаўнікі. Якая бойка адбывалася за тыя запрашальнікі! Колькі інтрыгаў закруцілася, колькі слёзаў пралілося! Расказвалі легенды пра незвычайныя падарункі і пачастункі, якія чакаюць шчасліўчыкаў. Па ўсім Мінску шылі пышныя сукенкі – хто з атласу і крэпдэшыну, а хто й з парцьераў ці накрухмаленай марлі… Нехта здабываў для танцаў на паркеце лакавыя лодачкі з саюзніцкай дапамогі, а нехта падфарбоўваў самаробныя парусінавыя туфлі на пяньковых падэшвах… Гэта мусіла быць адмысловае савецкае свята. Настаўніца беларускай мовы і літаратуры мінскай сярэдняй школы нумар тры не атрымала запрашэння на гэтую вечарыну. Не таму, што яна была не самай лепшай настаўніцай, але акрамя педагагічных якасцяў улічвалася шмат што… Членства ў партыі, удзел у грамадскім жыцці… А яшчэ – ці быў пад акупацыяй, ці ўдзельнічаў у партызанскім і падпольным руху, ці няма падазроных сувязяў… Пад акупацыяй жанчыне давялося пабыць, але нічым яна сябе не запляміла. У вёсцы ў цёткі давялося перажыць нашэсце карнікаў, ледзь уратавала сябе і малую дачку ад смерці ў падпаленай адрыне, у якую фашысты сагналі жыхароў. Потым – партызанскі атрад, праца настаўніцай у лясной школцы, удзел у баявых дзеяннях… Гэта дало права пасля вызвалення атрымаць пакой у камуналцы падвальнага паверху шыкоўнага дома на вуліцы Горкага, дзе жылі вядомыя пісьменнікі, толькі тыя, зразумела, не ў падвале, і выкладаць у прэстыжнай гарадской школе. Але жанчына мела пляму ў біяграфіі – яе муж яшчэ да вайны быў расстраляны як нацыянал-фашыст і агент польскай дэфензівы… Таму настаўніцу ніколі не пасылалі на злёты і з’езды перадавікоў адукацыі, і білетаў на імпрэзы, падобныя да гэтай, у клубе Дзяржынскага, ён не прызначалася. А яна не пайшла б і сама. Не хацела сустракаць людзей з магутнай канторы, увогуле зноў мець хоць нейкае дачыненне з НКУСам… І дачку сваю яна б не пусціла. Але Ірынка – лепшая вучаніца харэаграфічнай вучэльні, якая адчынілася ў Мінску ў год Перамогі, будучая зорка савецкага балета. Каму трэба, ведаюць, хто яе бацька, якога яна сама не памятае, але паблажліва дазволілі станьчыць разам з іншымі навучэнкамі на ўрачыстым навагоднім балі… А сукенку, пышную, як дзявочы сон, Ірынка сшыла сабе сама – так ужо любіць уборы майстраваць, відаць, намарылася ў сваім страшным дзяцінстве пра прыгожыя сукенкі… Настаўніца стамлёна адсунула стос сшыткаў… Магла б не правяраць – вакацыі. Але хацела наступную чвэрць пачаць з разбору хатніх сачыненняў пра любімага героя беларускай літаратуры, якія папрасіла здаць на апошнім уроку. Дзеці стараліся, прыкрашалі аркушыкі малюнкамі, адзін хлопчык напісаў нават у вершах – пра героя Змітрака Бядулі, прыгоннага генія Салаўя. Да таго ж звыклая праца дапамагае скараціць чаканне, прыцішыць незразумелую трывогу… Жанчына вызірнула ў вакно, дзеля чаго давялося стаць на зэдлік, бо ў падвальным паверсе яно месцілася пад самай столлю. Настаўніца была яшчэ дастаткова маладая і прыгожая: зграбная постаць, твар з правільнымі рысамі, цёмныя бровы ўразлёт, вялізныя блакітныя вочы, вакол якіх толькі зблізку можа было ўгледзець сетку дробных зморшчын. Ды й сівізна ў залатых косах, укладзеных каронай вакол галавы, незаўважная… “Ты ў мяне як актрыса!” – часта з гонарам гаварыла Ірынка, худзенькая, але жвавая і пругкая, нібы маладая казуля. Калі ж яна вернецца? Палітончык, як кажуць, ветрам падшыты… Хоць бы не пацягнулася, натхнёная святам, па вуліцах блукаць… Відаць, фейерверкі пачалі пускаць, неба ажно асвятлілася над плошчай Свабоды. Жанчына ўздыхнула і хацела ўжо злазіць на падлогу… Але за вакном пачулася сірэна. Праехала пажарная машына… Яшчэ адна… Міліцыя… Устрывожаныя людскія галасы… Нехта прабег туды, дзе ззяла святочнымі сполыскамі неба… Святочнымі? Настаўніца кінулася ў вітальню, ускінула футра-цыгейку, пуховую хуст­ку… Людзей на вуліцах рабілася ўсё больш, яны беглі за Оперны тэатр, у бок плошчы… Усё часцей гучала: “Пажар! Пажар! Дом культуры загарэўся!”. Там было пекла… Як у вайну. Сыпаліся іскры, нешта трашчала, выбухала… Валіў чорны дым. З вокнаў высоўваліся языкі полымя і дзеці, якія крычалі, прасілі дапамогі… Пышныя спадніцы, гэтак любоўна пашытыя матулямі і бабулямі, успыхвалі, як фанцікі… Нехта выкідваўся ўніз – кагосьці паспявалі злавіць на расцягнутыя шынялі… Мароз быў такі, што аблітыя вадой выратаваныя рызыкавалі зараз жа памерці ад ахалоджвання… Пад вокнамі клуба мітусіліся роспачныя людзі, выкрыкваючы імёны сваіх дзяцей… Настаўніца таксама бегала і крычала: – Ірына! Ірачка! Божа мой, ды ці ёсць Ты – зберагла дачку ад спецдамоў для дзяцей ворагаў народа, ад фашысцкіх карнікаў, ад голаду там, у лесе – каб страціць цяпер, у мірны час, на навагоднім свяце! Алесь, любы, даруй! – Ірачка! – Мама! Настаўніца кінулася на родны голас, расштурхоўваючы людзей. – Ірачка! – Я тут! Высокі ваенны ў шынялі нёс на руках дзяўчынку. Жанчына кінулася да яе. – Асцярожна. Яна абгарэла… Асабліва ногі… – задыхана і хрыпла прамовіў вайсковец і азірнуўся ў пошуках дапамогі, бо яго захістала. – Дзе ж дактары? Хуткая дапамога? Яе трэба ў бальніцу… — Мамачка! Як балюча! – плакала Ірынка, і жанчына скінула з сябе футра, разаслала на снезе. – Кладзіце яе сюды! Ваенны асцярожна паклаў юную балерыну на футра. І сам са стогнам сеў побач, проста на снег, цяжка перхаючы. Настаўніца зрывала з сябе хустку, кофту, захутвала дачку, плачучы і ад неверагоднай палёгкі, і ад жаху – бо ногі, цудоўныя, таленавітыя ногі яе дачкі былі спрэс ранай… – Нічога, нічога, любенькая, зараз цябе адвязуць у бальніцу, падлечаць… Будзеш таньчыць лепей, чым раней! – Мама, ён нас выратаваў! Мы за сцэнай засталіся, выйсці самі не маглі, бо дэкарацыі пападалі. Танечку вынес, Іну… Потым за мной вярнуўся – а я і ісці не магу, бо на мне нешта ляжыць… Настаўніца схапіла вайскоўца за руку, паднесла яе да вуснаў… Той з няёмкасцю адняў руку. – Ну што вы! Мы ж савецкія людзі! Ад пажару светла было, амаль як днём. Жанчына разгледзела выратаваўцу: малады, гадоў дваццаць сем, высокі ўпарты лоб, просты нос, хвалістыя валасы… Нешта было ў гэтым абліччы, што змусіла сэрца сціс­нуцца ад застарэлага болю. – Скажыце, прашу вас, як вас завуць? – Павел Корб-Варановіч, лейтэнант артылерыі, зараз – студэнт фізфаку. Давучваюся. І закашляўся… Настаўніца адчула, што ў яе спынілася на хвілю сэрца… Пад горла пад­ступілі рыданні. Не можа быць! Яна ж па запавеце мужа спрабавала перад вайной знайсці Корб-Варановічаў, але дарэмна. Ёсць Гасподзь! Ёсць воля Ягоная… Ірынка заплакала ад болю… Настаўніца бездапаможна забегала, спрабуючы знайсці медыкаў… Кінулася да машыны з чырвоным крыжам – але яе ўжо загрузілі так, што дзверцы не зачыняліся… – Толку не будзе… Занадта шмат параненых, – прахрыпеў той, хто выратаваў Ірыну. – Чакайце, зараз трохі галавакружэнне пройдзе… Дапамагу занесці дзяўчынку. Тут жа бальніца зусім побач. Лейтэнант Корб-Варановіч стаў на калені, зачэрпнуў прыгаршчай снег, з сілай расцёр твар, скроні… Страсянуў галавой… Падняўся, трохі па­хістваючыся, на ногі. – Дыму наглытаўся… Ну што, маленькая, у дарогу? Пацярпі яшчэ трохі… Як цябе завуць? Падхапіў на рукі, панёс. Настаўніца мітусілася, паспяваючы за ім, захутваючы на хаду сваё дзіця, нешта гаворачы супакаяльнае, хаця душылі слёзы… А побач гэта жа на руках неслі дзяцей… Кульгалі самі ахвяры, хто мог… Назаўтра людзі шапталіся, што хаця ў зводках значылася сто семдзесят загінулых падчас пажару ў клубе, насамрэч іх нашмат болей. Шапталіся і пра тэрарыстычны акт… Але следства зваліла ўсё на дзіцячыя штукарствы. Нібыта сын аднаго з НКУСаўцаў з агнём забаўляўся… І ўвогуле, няма чаго языкі распускаць, паніку разводзіць. Не было пажару на навагоднім балі. Грушаўка, замеценая снегам, нічым не адрознівалася ад звычайнай вёскі, хаця была мінскім прадмесцем, і насялялі яе самыя натуральныя гарадскія пралетарыі. Да весніцаў аднаго з дамкоў падышла высокая жанчына ў цыгейкавым футры і белай пуховай хустцы, з пакункам у руцэ. Руды віславухі сабака весела ірваў ланцуг, сыплючы на някліканую госцю хрыплы брэх. З хаты выйшла таўсманая кабета, хутаючыся ў кажух. – Што вам? – Мне Марыну Паўлаўну Варановіч… – адказала госця. – Гэта з другога боку… Прайдзіце па сцежцы, вось тут, – патлумачыла кабета і гукнула на ланцуговага вартаўніка: – Рудзька, сціхні! Вушы, далібог, закладае! Рудзька, аднак, заліўся брэхам яшчэ адчайней, але відаць было, што не ад злосці, а каб паскакаць, пагарэзаваць… Хвост у яго круціўся, як прапелер у аэраплана. – Ціха, ціха, міленькі… – прагаварыла госця, заходзячы на двор. Сцежка, пратаптаная ад веснічак, вяла за рог хаты, хадзілі тут, падобна, досыць часта, і нават пяском пасыпалі. За рогам аказаўся яшчэ адзін ганак і дзверы, акуратна пафарбаваныя ў зялёны колер с сінімі ромбамі, якія нагадвалі скандынаўскі арнамент. Жанчына трохі памарудзіла, змагаючы хваляванне, і пастукала ў дзверы. Пачуліся крокі, груканула клямка. Гаспадыня, ху­дзенькая, невысокая жанчына з зусім сівымі валасамі, забранымі ў вузел, глядзела на госцю насцярожана-запытальна. – Добры дзень, Марына Паўлаўна! Я… мне трэба з вамі пагаварыць. Ваш сын нядаўна на пажары выратаваў маю дачку. Насцярожанасць знікла з вачэй гаспадыні. – Праходзьце, калі ласка… У хаце вясковага не было нічога. Нават грубку нехта расфарбаваў дэкадэнцкімі сінімі вензелямі на белым фоне. Шмат кніг – на паліцах, на этажэрках, старасвецкі круглы столік, накрыты кавалкам цюлю, з вышытымі па краях рабінавымі гронкамі, зверху на круку звісае газоўка. На стале – парцалянавыя кубкі і цукарніца, у куце ля вакна – швейная машынка “Зінгер”… Дарэвалюцыйная, сапраўднае багацце ў пасляваенным горадзе. – Гэта вам… Госця працягнула гаспадыні цяжкі пакунак, тая замахала рукамі. – Нічога не возьмем, нават не думайце! – Ды вы паглядзіце адразу… Марына Паўлаўна паклала падарунак на стол, разгарнула… Стос сініх кніжак, старых, з залатым абрэзам. – Блок! Поўны збор твораў! Божа мой, ад гэтага сапраўды немагчыма ад­мовіцца! Гаспадыня прагна разгарнула верхні томік. – “О весна без конца и без краю. Без конца и без краю мечта. Узнаю тебя, жизнь, принимаю, И приветствую звоном щита”… – Дзякуем! Як я даўно гэтага не чытала! Паўлік таксама Блока любіць. – Гэта ад бібліятэкі майго мужа засталося, – ціха прагаварыла госця. — А вы не памятаеце мяне, Марына Паўлаўна? Гаспадыня ўгледзелася ў гожы твар. – А мы раней сустракаліся? – Так, мы прыходзілі да вас у ленінградскую кватэру, на сёмай лініі, калі былі студэнтамі філфаку. Я – Вераніка Вяжэвіч, жонка Алеся Вяжэвіча. Гаспадыня паклала сіні том на іншыя, нібыта ён апёк ёй рукі. – Не думаю, што нам ёсць пра што гаварыць. Вераніка сутаргава ўздыхнула, але вачэй не апусціла. – Я прыйшла не толькі для таго, каб падзякаваць… Хаця Ірына – гэта ўсё, што засталося ў мяне ў жыцці, і даражэй за жыццё. Але я прыйшла і для таго, каб выканаць апошнюю волю вашага мужа і майго. Худзенькая жанчына сціснула кулакі. – Што агульнага могло быць у Апанаса з Алесем Вяжэвічам? Я помню, як Апанас мне распавядаў пра цкаванне яго ва ўніверсітэце… Колькі ён перажыў! А як ваш муж з сябрамі мяне дапытваў! Я пасля вашага візіту кожны дзень чакала арышту. Вераніка Вяжэвіч сцягнула хустку на плечы, сціснула яе краі. – Майго мужа расстралялі ў тым жа годзе, што і вашага. Толькі трохі пазней. Быў выпадак, калі яны апынуліся ў адной камеры. Паверце, між імі ўжо не было ранейшай варожасці. Яны… паважалі адзін аднаго. Апанас Іванавіч распавёў Алесю страшную гісторыю… Папрасіў вам пераказаць. Ды Алесь, якога вызвалілі на нейкі час, вас не знайшоў – ні ў Ленінградзе, ні ў Саратаве. А перад тым, як яго зноў забралі, загадаў мне адшукаць вас. Марына Корб-Варановіч раздражнёна выцерла слёзы, які навярнуліся на светлыя вочы. – А я ж толькі нядаўна даведалася, што Апанас загінуў у трыццаць восьмым. Мне ж не казалі… Я ўсю вайну думала, што ён жывы… І Паўліку на фронт пісала – жывы бацька, пра цябе пытаецца, чакае перамогі і вызвалення… Колькі запытаў ва ўсе інстанцыі… А колькі пасылак пераслала – і хоць бы адну, навалач, вярнулі… Толькі ў верасні атрымала паперку – асуджаны Апанас Корб-Варановіч памёр ад ішэмічнай хваробы сэрца ў бальніцы мінскай турмы. Я не сумнявалася, што хаваецца за гэтым эўфемізмам… Сардэчная хвароба са свінца… – Марына Паўлаўна зноў правяла па твары вузкай даланёй. – Сядайце… Зараз зраблю гарбаты з трускаўкамі. У нас ёсць сапраўдны цукар, не сахарын… А як вашая дачушка? Вераніка стамлёна села на венскае крэсла, старое, вытанчана-нетрывалае. – Дактары кажуць, што хадзіць зможа. Праўда, лячэнне зойме не адзін год. А вось таньчыць… З балетам давядзецца развітацца. А яна ж такая таленавітая… Ведаеце, нават у партызанскім лагеры канцэрты паказвала… Адзін падрыўнік у нас добра на вуснавым гармоніку граў, дык Ірынка такое вырабляла… Полечка, кракавяк, танец маленькіх лебедзяў… У вучэльню адразу конкурс прайшла, першым нумарам… Але галоўнае – жывая. Не прападзем… Яна яшчэ і шые добра, любіць строі прыдумваць. Магчыма, на мадыстку захоча пайсці. – Мне вельмі шкада… – ціха і шчыра прамовіла гаспадыня. – Вы піце, піце гарбату… І печыва пакаштуйце. А потым яны разам плакалі, нават не робячы спробы суцешыць адна адну. – Вось чаму Апанас па начах крычаў нешта пра Сярожачку… – урэшце прагаварыла Марына. – Бедныя… І тыя, у сутарэнні, і Апанас… Як ён жыў з гэтым… Думаў, што я не дарую… – Нас усіх час ламаў, – ціха прамовіла Вераніка. – Алесь мне таксама не змог прызнацца, што ягоную размову з Апанасам Іванавічам канспектавалі асабісты… Ён нічога не ведаў. А выйшла – нібыта ён правакатар. Таксама дараваць сабе не мог… Па начах плакаў… – А вы адкуль даведаліся? – Былі ў мяне… крыніцы інфармацыі… – глуха прагаварыла Вераніка, нібы цераз сілу, і гаспадыня заўважыла, што госцю пачынае калаціць як ад ліхаманкі. – Я не магу пахваліцца, што выйшла чысценькай. У мяне таксама было… індывідуальнае пекла. І схавала твар у далоні. Марына Корб-Варановіч з далікатнасці памаўчала. Потым перавяла размову на іншае. – Вось жа і на мне ёсць правіна… Вы засталіся Вяжэвіч, а я нават прозвішча не захавала. У пашпарце я – проста Варановіч. І сына так запісала. Надта паўсюль чапляліся, што “Корб-Варановіч” гучыць арыстакратычна. А так бяспечней. Варановічаў на Беларусі як вазёраў. Толькі Паўлік не змірыўся, упарта называе сябе Корб-Варановічам. Характарам у бацьку… На двары зноў забрахаў нястомны Рудзька, пачуліся галасы суседзяў… Сціхлі. Вераніка выпрасталася. – І яшчэ адно… Вельмі важнае. Тая палова срэбнага кубка, што захоўваецца ў вас… Такая ж ёсць і ў сям’і Вяжэвічаў. І ваш муж, і мой больш за ўсё хацелі, каб кубак не патрапіў у рукі органаў, але й не знік, працягваў перадавацца ў спадчыну. Разам з таямніцай роду. – Так, Апанас пра гэта гаварыў… Я схавала ягоны кубак у… – Не гаварыце мне, дзе! Не прамаўляйце ўслых… – адразу спыніла жанчыну госця. – Я таксама сваю палову перахавала… Няхай пра месца даведаюцца толькі нашыя дзеці, бо настане ж час, калі гэтыя рэліквіі можна будзе беспакаранна ставіць хоць у буфет. І няхай пераходзяць далей… – Я выканаю гэта… …За вакном пачынаў згушчацца ранні зімовы прыцемак, снег зрабіўся сінім, а неба імкліва чарнела, нібыта шэрая прамакатка ўсмоктвала атрамант з перакуленай чарніліцы. Гаспадыня запаліла газоўку, і цені адбегліся ў куты пакоя, як віжы. Вераніка парушыла маўчанне. – Марына Паўлаўна, а дзе вы зараз працуеце? Вы ж, наколькі я памятаю, мая калега, выкладчыца беларускай… Кабета горка ўсміхнулася. – Куды ўжо мне… У школцы я толькі пару гадоў у маладосці і выкладала, да замужжа. Не хачу прасіцца на працу, дзе пачнуць пераглядаць маю падазроную біяграфію. Яшчэ Паўліку нашкоджу. Уладкавалася ў Дом фізкультуры, выдаваць спартыўны інвентар. Абедзве памаўчалі, перабіраючы ў думках успаміны… – Хоць бы ведаць, дзе магіла Апанаса! – горка прагаварыла гаспадыня. – Каб хоць так развітацца… – Я ведаю прыблізна… – ціха сказала Вераніка, і яе суразмоўца ўско­чыла. – Адкуль? – Свёкар распавёў… Перад тым, як засіліцца. Ён быў доктарам, працаваў у турэмнай бальніцы, – з няёмкасцю патлумачыла госця. – Ведаю, Апанас гаварыў… І дадаваў, што ад Вяжэвічаў нічога іншага і не чакаў. Прабачце… Вераніка кіўнула галавою. – Алесь са сваім бацькам таксама не надта ладзілі. Хаця той рабіў усё, што магчыма, каб абараніць сям’ю, скарыстаўшы службовае становішча. Не змог… І свякроў забралі, і Алеся… Іх забілі практычна там жа, дзе і Апанаса Іванавіча. Гэта пад Мінскам, на Цне. – Адвядзіце мяне туды! Светлыя вочы сівой жанчыны пазіралі так адчайна, быццам яна прасілася за сваё жыццё. – Толькі ж – там проста яміны… Насыпы… А цяпер усё замецена, дый асачыць могуць, – папярэдзіла Вяжэвіч. – Мне ўсё адно! Я не магу чакаць спрыяльнага надвор’я… Я ўжо дзесяць гадоў мрою хоць пра найменшую звестку пра яго… Прашу вас! Як хутчэй! – Добра, добра… Як я магу адмовіць… – Вераніка ўстала і пачала завязваць хустку. – У школе цяпер вакацыі, так што я не занятая. А ў вас калі вольны дзень? Твар Марыны Паўлаўны прасвятлеў надзеяй. – У сераду. Давайце дамаўляцца, дзе сустрэнемся. Калісьці ў гэты час ад хаты да хаты хадзілі калядоўшчыкі, людзі рыхтавалі шчодрую куццю, дзяўчаты лілі ў ваду воск і кідалі за вароты чаравік, каб спраўдзіць адвечныя дзявочыя трывогі: ці выйдзе замуж, калі, за каго… Магчыма, гэта яшчэ недзе рабілася, крадма, ціха, але не тут. Хаты бліжэйшай вёскі, замеценыя снегам па шыбы, здаваліся непрыветна маўклівымі, нават дым з іх комінаў нагадваў не пра ўтульнасць хатняга цяпла, а пра пякучы дотык агню… Дзве ўдавы з цяжкасцю прабіраліся па замеценай дарозе між хмызоў да недалёкага лесу. – Напэўна, трэба было ў абход пайсці, па шашы, – задыхана сказала маладзейшая, больш высокая і зграбная. – Нічога, дойдзем, – супакоіла яе старэйшая, падобная постаццю да падлетка на фоне станістай спадарожніцы. – За мяне не хвалюйцеся, Вераніка… Я трывушчая. На шчасце, завірухі сёння не было, хаця неба навісала шэрым саванам… – Вунь туды цяпер, направа… – сказала маладзейшая. — Якраз выйдзем на дарогу. Дзве постаці ўпарта прабіраліся да лесу. Сосны ў накінутых на цёмныя шаты белых бурносах нагадвалі змрочных вартавых. – Цяпер хвілінаў пятнаццаць лесам – і зноў направа… Толькі б не замецена было. Я тут апошні раз у лістападзе была, на Дзяды… Але на лясной дарозе, куды яны звярнулі, бачыліся свежыя сляды ад колаў. Тут даволі часта ездзілі машыны. У глыбіні лесу раздаўся адзіночны стрэл… Жанчыны трывожна перазірнуліся. – Няўжо… тут яшчэ расстрэльваюць? – ціха прашаптала Вераніка. Марына Паўлаўна нахмурылася. – Не думаю… Месца, вы ж самі казалі, ужо вядомае ў народзе, катаў, якія сюды вазілі, таксама знішчылі свае ж яшчэ да вайны. Дый хто будзе капаць яміны такімі маразамі! Страляў нейкі паляўнічы… Думаю, няма чаго турбавацца. Яны збочылі са сцежкі і выйшлі на просеку. Снег тут ляжаў няроўнымі гурбамі, скрэмзанымі слядамі ад лыжаў. – Вось... Недзе тут… Пад адным з гэтых узвышшаў ляжыць мой муж, пад другім – ваш… Дакладней вам ужо ніхто не скажа, – ціха прагаварыла Вераніка. І дадала, як сама сабе. – Прывітанне, Алесь… Побач пачулася такое самае, ціхае і горкае: – Прывітанне, Апанас… Любы… Трое лыжнікаў, двое юнакоў і дзяўчына, у цёплых шараварах і куртках, у яркіх вязаных шапачках і шаліках, праляцелі па лыжні, весела ўскрыкваючы, калі лыжы падскоквалі на ўзгорках, на хвілю адрываючы сваіх уладароў ад засыпанай снегам зямлі... Маладзёны неўразумела паглядалі на двух жанчын, якія асобна адна ад адной прагульваліся па сумётах, спыняючыся, прыгінаючыся… – Пралескі шукаюць! – весела пракрычала лыжніца сябрам, і кампанія са смехам паімчала далей, да берага Цны. Дзве цёмныя постаці наблізіліся адна да адной. – Ну што, можа, пойдзем? – папыталася маладзейшая жанчына. – Зараз… Яшчэ хвілінку… – папрасілася старэйшая, чый голас перарываўся ад плачу.— Прабачце… Але даўно мне не ўдавалася так выплакацца. Нібыта ў Апанаса на плячы… – вінавата ўсміхнулася. – Супакоюся… А то да людзей выходзіць брыдка. З таго боку, адкуль яны прыйшлі, зашаргатаў снег. Да ўдоваў набліжаўся мужчына ў ватоўцы. Мужчына як мужчына, загарэлы хударлявы твар, упэўненыя рухі чалавека, які звык да вандровак, пранізлівыя цёмныя вочы ў сетцы глыбокіх зморшчынаў… Падобна, звычайны паляўнічы, бо за плячыма ў яго вісела стрэльба, а да пояса з патранташам быў прычэплены падстрэлены заяц. – Дабрыдзень, жанчынкі! Нешта невясёлая ў вас прагулка, гляджу? Усмешка і голас былі шчыра аптымістычныя. Вераніка кінула хуткі позірк на напятую Марыну Паўлаўну. – Мы проста так сюды заблукалі. Яловых лапак хочам наламаць, упрыгожыць актавую залу. – А вочы заплаканыя, – зазначыў паляўнічы. – Нешта вы тут, нібыта па могілках, ходзіце, грамадзяначкі. – На Беларусі ўся зямля – могілкі, – не вытрывала Вераніка, і Марына Паўлаўна спалохана абняла яе: – Ціха, Вераніка... Не слухайце яе… – Так, загубілі народу праклятыя фашысты! – мужчына спачувальна паківаў галавой, дастаў пачак папяросаў “Казбек”, вытрас адну, прыкурыў… – Дык што, у вас тут і праўда пахаваны хтосьці? – А каб і так, якая вам справа? – не вытрывала Вераніка, у якой усё ў душы пераварочвалася ад упэўненага тону паляўнічага. – Ну вы скажаце – якая справа… Савецкі чалавек ніколі ад чужой бяды не адвернецца. І ад усяго падазронага таксама. Пільнасць страчваць нельга, грамадзяначкі. Фашыстаў пагналі, а бандыты ж засталіся, паліцэйскія недабіткі, шпіёны… Незнаёмец паглядзеў, нібыта ўкалоў цёмнымі вачыма. – А вы ж гарадскія, так? На настаўніц падобныя… У калгасе, куды мяне парторгам прыслалі, цяпер добрая школка… Дабіўся, каб адрамантавалі. Нядаўна двух настаўніц-камсамолак прыслалі ажно з Масквы. А адну, старую, арыштавалі. Пры немцах у школе выкладала, дзяцей новаму парадку вучыла, сука. Таксама інтэлігентная. У берэціку белым хадзіла. Цяпер не пафарсіць. Жанчыны маўчалі, самі не разумеючы, чаму іх апаноўваў халодны жах. А паляўнічы спакойна выпусціў у зімовае паветра струмень казбекаўскага дыму. – Так, пільнымі трэба быць, жанчынкі. Вораг – ён паўсюль хаваецца. Я ўжо добра гэта ведаю. Давялося вылоўліваць гадаў. Мужчына кінуў недапалак пад ногі і прамовіў на развітанне з прыхаванай насмешкай: – Ну, ламайце свае яловыя лапкі… Зручней закінуў стрэльбу за плечы і пайшоў пругкай хадою ў бок Цны. Марына Паўлаўна з плачам села на снег. – Божа мой, як я напалохалася, мне раптам падалося, што гэты чалавек мог быць з тых, што забілі нашых мужоў! – Уставайце, уставайце, пойдзем хутчэй… – зашаптала Вераніка, падымаючы яе. – Нам нельга тут заставацца… Калі яны, падтрымліваючы адна адну, выйшлі з лесу, Вераніка парушыла маўчанне трывожным шэптам: – Як вы думаеце, гэты чалавек выпадкова тут апынуўся? Марына Паўлаўна варухнула збялелымі вуснамі. – Магчыма, што невыпадкова. Кабеты зноў замаўчалі. Калі яны наблізіліся да замеценых снегам дам­коў, Вераніка папыталася гэтак жа ціха: – Вы казалі Паўлу пра тое, куды мы ідзем, увогуле, хто я? Марына Паўлаўна паматала галавою. – Не, не казала… – Правільна! І не кажыце! – горача зашаптала Вераніка, азіраючыся, нібыта іх маглі падслухоўваць проста тут, на дарозе. – І я дачцы нічога не скажу… Яна і пра бацьку дакладна нічога не ведае. Толькі, што загінуў рана. Дзяцей трэба зберагчы… – Так, ваша праўда... Дзяцей трэба зберагчы. І акрамя гэтага анічога не мае значэння. Яны развіталіся на ўскрайку горада, калі ўжо сцямнела. Вераніка села ў трамвай, Марына Паўлаўна суха, амаль незаўважна, кіўнула на развітанне і засталася на прыпынку, хаця ёй трэба было ехаць таксама ў гэты ж бок. Але Вераніка не насмелілася яе ўгаворваць ці дамаўляцца на наступную сустрэчу. Магчыма, ім і праўда лепей не падтрымліваць знаёмства… Трэба заехаць у краму, атаварыць прадуктовыя карткі… Каб занесці Ірынцы ў бальніцу штось смачнае. Няхай не стане балерынай, няхай не спазнае гучнай славы… Але працягне род Вяжэвічаў і аднойчы атрымае ў спадчыну ад продкаў палову срэбнага кубка, рассечанага невядома калі і навошта. За вокнамі трамваю свяціліся яшчэ рэдкія агні горада, што паўставаў з руінаў. А калі на голых галінках кволых дрэўцаў, высаджаных ля Тэатра оперы і балету, паказаліся празрыста-зялёныя кволыя лісткі, у вакно падвальнай кватэры пастукалі. – Вам пасылка! Мужык у непадперазанай гімнасцёрцы, пакінуўшы вазок ля пад’езду, звалок па прыступках цяжкую скрынку. – Ну, гаспадыня, куды ставіць? Дзяўчынка, што ляжала на ложку пад вакном з кніжкай казак у руках, папыталася: – Мама, што гэта? – Не ведаю... — паціснула плячыма гаспадыня. Пасыльны спрытна разламаў скрынку і дастаў адтуль разабраную нажную машынку “Зінгер”, яшчэ дарэвалюцыйную, чорную, бліскучую, з выгінастымі, як рогі аленя, каванымі падстаўкамі... – Вось, сказалі, даставіць для дзяўчынкі, якая надта добра шые. Відаць, гэта ты і будзеш, вачастая? А плаціць не трэба, мне ўжо заплочана… Ну, куды паставіць? – Мама, швейная машынка! – дзяўчынка схапілася за мыліцы, што стаялі каля ложка, і падкульгала да свайго шчасця. – Вось сюды, дзя­дзечка, пастаўце. Да вакна, каб відней было! Мужчына спрытна сабраў машынку, нацягнуў на чорнае металёвае кола скураны раменьчык… – Ну, хай добра шыецца! Можа, прыйду, замоўлю што! І пайшоў. У падвальнай кватэры нібыта сталася святлей і цяплей. Дзяўчынка ўселася на падстаўлены маці зэдлік і паспрабавала націснуць нагой на ўзорысты каваны педаль, войкнула ад болю, але ўсё-ткі націснула. Кола лёгка зрушылася, з мяккім шоргатам закруціліся хітрыя механізмы… – Гэта ты купіла, мама? – Не, дарагая… Гэта падарунак табе ад адной добрай цёткі. Ты яе не ведаеш. – Я стану самай лепшай у свеце швачкай, мама! І пашыю табе сукенку, як у каралевы! – Добра, Ірынка! Я дачакаюся… У горадзе панавала вясна. Узгоркі ў лесе над празрыстай рачулкай Цной прыкрасіліся шыкоўным кілімам кураслепу, і гарадскія дзеці бегалі па ім са шчаслівым смехам, і збіралі кволыя букецікі, і палілі вогнішчы ў гэтым цудоўным, бесклапотным, маляўнічым месцы, у якім чамусьці там-сям нехта ставіў драўляныя крыжы. Але яны вельмі хутка гэтак жа немаведама кім прыбіраліся, і нішто не азмрочвала спакой гараджанаў, што прыходзілі сюды, каб адпачыць на прыродзе… Раздзел 14. Зона недасяжнасці. Арфей калісьці вывеў Эўрыдыку з царства мёртвых, скарыўшы сэрца змрочнага Аіда, ён жа Гадэс, чароўнай песняй… У прынцыпе, “Паланэз Агінскага” таксама здольны крануць падземныя сэрцы, прынамсі, кожны свядомы беларус павінен у гэта верыць. Ася ў чарговы раз націскала на кнопку мабільніка, каб пачуць у адказ “Апарат абанента выключаны альбо знаходзіцца па-за зонай дзеяння Сеці”. Гэта было абсалютовае глупства, але ёй здавалася кожны раз, калі яна так рабіла, што нейкая нябачная павуцінка працягваецца ад яе да Данілы Корб-Варановіча, праз тоўшчу зямлі, цэглы і каменняў. Даўно сцямнела, дождж прывіднымі ніткамі з’ядноўваў чорнае неба і чорнае поле, у святле ліхтароў і фараў гэтыя ніткі часам здаваліся залатымі. Ася дакранулася да сваёй шыі… Там усё яшчэ сляды ад пацалункаў Данілы. Нібыта трошачкі прысутнічае ён сам. – Слухай, Ася, чацвёртыя суткі пайшлі… Ідзі да Аляўціны Пятроўны, паспі, у намёце ж холадна. Дзяўчына адмоўна пахітала галавой. Нехта ж мусіць быць на сувязі з замураваным князем… Рукі і спіна балелі ад рыдлёўкі… Яны адразу пасля няшчасця ўсе кінуліся раскопваць завал, яшчэ верачы, што не адбылося непапраўнага, што варта толькі дабрацца да зводаў сутарэння… Але нават экскаватар не даў рады. Падземная царква абрушылася капітальна, разам з тонамі зямлі… Захаваліся калоны – сёння адкапалі іх верхнія часткі, якія зараз сіратліва тырчэлі над руінамі… А ўсё астатняе было друзам. Зусім як у Асіных мроях пра скон Шэрай Будыніны. Спецыялісты нешта казалі пра ўплыў шматвекавой вільгаці, уздзеянне грунтовых водаў, што дастаткова было нязначнага сатрасення зямлі, каб усё пасыпалася… Праца выратавальнікам не на адзін дзень. І не на два. Дай Бог да маразоў управіцца, каб знайсці цела… – Ён жывы! – пачуўшы першы раз пра “цела”, скрозь зубы прагаварыла Ася, і ўсе чамусьці “звялі”, як кветкі ў мароз. Але папраўку ў лексіку ўнеслі. Увушшу ўсё яшчэ стаяў крык Леаніда Калантая: – Чаму ўчынілі самавольныя раскопкі? Не ўзялі дазвол у сельсавеце, не ўзгаднілі ні з кім? А тэхніка бяспекі! Хоць бы сцяжок які пакінулі, што там ёсць збудаванне, і могуць быць людзі! Ніхто ж скрозь зямлю не бачыць! У прынцыпе, усё гаварылася справядліва… Але слухаць, што “Корб-Варановіч зрабіўся ахвярай уласнай недысцыплінаванасці і авантурызму” было невыносна. Ася проста падышла і схапіла спадара ідэолага за гальштук, накруціла на руку і нешта такое прасычэла проста ў барвовы твар, што Калантаю на нейкі час адняло мову, а на лобе праступіў пот. “Гэта яго нявеста, вы ўжо прабачце”, – гаварылі нейкія галасы. Першую ноч яны таксама ўсе капалі, цягалі камяні... Прыехалі два эмчээсаўцы з сабакам і адмысловымі прыборамі, агледзеліся… Сказалі, што пакуль ніякіх прыкметаў жыцця пад завалам не назіраюць. Але капайце, капайце… Мёртваму, вядома, усё роўна, але ж там, па вашых сцверджаннях, скарб каштоўны… Ася не сумнявалася, што нехта пільна прыглядае за лёсам таго скарбу. Цяпер ішла чацвёртая ноч. Вядома, людзі працягвалі працаваць, але Ася выдатна бачыла, што ўжо без асаблівага энтузіязму. Тры дні – крытычны тэрмін, усё часцей чула яна пра гэта перашэптванні. Даставаць нябожчыка – можна і не спяшацца. Падобна, акрамя Асі ніхто не верыў, што Даніла Корб-Варановіч можа выратавацца. У намёт зайшла “каманда” – барадаты Калюжка, лысаваты краязнавец Паўлюк, высокі археолаг у акулярах Алесь… Выстраіліся ўрачыста, як на паніхідзе. – Арсенія, паверце, мы зробім усё, што можна. Мы вельмі шанавалі Данілу Раманавіча. Ён сказаў, што вы ягоная нявеста. А ён словамі не кідаўся. Таму ведайце: блізкі чалавек Данілы Раманавіча заўсёды будзе дарагі і нам. Можаце, калі што, разлічваць… Арсенія толькі ўскінула галаву “фірменным” Корб-Варановічаўскім ру­хам: – А чаму гэта вы гаворыце пра яго, як быццам ён мёртвы? Мой жаніх – не такі чалавек, каб даць вось так сябе пахаваць жыўцом! Ён жывы. Ён моцны, як леў, і бясстрашны, у яго дужыя рукі, ён выберацца. Археолагі сышлі з няёмкімі паперхваннямі і мыканнем. Затое з’явіўся Вячка. Наколькі можна бачыць у святле ліхтара, упэцканы па вушы і ўвесь напяты, хаця яны ж тут усе такія… – Ты едзеш са мной у горад. Не вар’яцей, да раніцы ўсё адно нават да паловы не раскапаюць, ты яму нічым не дапаможаш, седзячы ў чыстым полі. Выспішся, памыешся – раніцай прыедзем назад. Не хочаш сама – сілай павязу. Мяне тут проста моляць цябе забраць, каб жаласлівым выглядам на нервы не ціснула. Людзям і так не салодка. Ну! Ася няўцямна глядзела на мабільнік, які зусім разрадзіўся, і вось-вось яго экранчык стане чорным... Як зямля. Вячка схапіў дзяўчыну за плечы і змусіў падняцца. Яна зірнула на яго пачырванелымі вачыма: – А ў тваім рамане і гэта апісана, Вячаслаў? Класны фінал… Ды й нязручны персанаж сыходзіць са сцэны. – Ідыётка! – Вячка груба выштурхнуў яе з намёту, Ася ледзь паспела прыхапіць заплечнік Данілы, з якім нізавошта б не рассталася… Гэта была рэч, звязаная з ім… У машыне Ася адразу заснула, скруціўшыся на заднім сядзенні, абняўшы заплечнік... Ёй прысніўся Даніла. Ён ляжаў у вузкім, як труна, месцы, вакол яго былі зямля і камяні. Але ён быў жывы. Грудзі пакутліва ўздымаліся, вусны на твары, зарослым шчэццю, выснажаным, чорным ад гразі, варухнуліся… Асі хацелася б, каб ён вымавіў яе імя… Але, падобна, зняможаны графскі нашчадак проста вылаяўся. Відзежа атрымалася такой натуральнай, што Асі падалося, быццам можа дакрануцца да свайго мужчыны… Яна прачнулася ад уласнага крыку, Вячка ўжо падрульваў да ейнага дому… – Добра, што ноч, сустрэчных машынаў няма, а то б яшчэ ўрэзаўся ад такіх гукавых эфектаў… – прабурчэў Скрыніч. – Які ў цябе пад’езд? Яшчэ пару тыдняў таму Ася з візіту Вячкі зрабіла б для сябе цэлы рытуал… Цяпер ёй было абыякава. Колькі б рук яе ў будучым ні абдымалі – ёй патрэбныя толькі адны абдоймы… Вячка няёмка патаптаўся на парозе. – Ты не супраць, калі я тут заначую? Не хацелася б пакідаць цябе адну… Ты б сябе бачыла збоку… Арсенія яго пытання проста не ўспрыняла і моўчкі пайшла ў лазенку… Яна стаяла пад гарачым душам і думала пра Данілу… Уяўляла, што ён стаіць побач… Вось ягоныя рукі лашчаць яе… Прыціскаюць да сябе пад цёплымі струменямі вады… Набліжаюцца ягоныя вусны… Ася нават прыадкрыла свае вусны, ловячы прывідны пацалунак… І застагнала, сустрэўшы пустэчу. Ён зараз у зямлі… Камяні ляжаць у яго на грудзях… У дзверы лазенкі пастукалі. – Арсенія, з табой усё нармальна? А яна сядзела ў ванне, абняўшы калені, і сыходзіла слязьмі… – Не памірай, калі ласка! Не памірай… Пасля Вячка спрабаваў карміць яе нейкімі кансервамі з адкаркаваных наспех бляшанак, але яна ўпала ў ложак, як была, у джынсах і тым жа варановічаўскім чорным гольфе, і адключылася. Ёй зноў прысніўся Даніла. На гэты раз ён ляжаў на грудзе камянёў, выцягнуўшы наперад руку, як той ягоны родзіч, Сяргей Паўлючыц, і ў руцэ быў заціснуты, вядома, срэбны кубак… Ася там, у сне, трывожна ўглядалася, услухоўвалася – ці жывы? Ці дыхае? Чуваць было, як крапае вада… Ну, давай, падай прыкметы жыцця… Нібыта пачуўшы, мужчына паварушыўся… Ася зноў прачнулася ад уласнага крыку. – Я там бляшанку тушонкі адкрыў на кухні… І батон ёсць, – азваўся Вячка, які сядзеў за ўключаным кампутарам. – Астатняе з’еў. Выбачай, з гатаваннем ежы ў мяне праблемы… – Якая ежа… Паехалі ў Ройна, – прамармытала Ася. Добра, не распраналася – а Вячка не ўздумаў ёй з гэтым дапамагчы. Як там сотавы? Працуе? У шалёным спадзеве пабачыць жаданы выклік з нетраў Ася кінулася да стала, дзе вяртаўся да жыцця пасаджаны на чорны шнур да разеткі мабільны тэлефон... Было толькі два прапушчаныя выклікі, абодва ад маці. — Паслухай, Арсенія… – няёмка пачаў Скрыніч. – Я некалькі разоў тэлефанаваў у Ройна. Ноччу экскаватар не працаваў, так што практычна нічога не змянілася… Хлопцы вельмі прасілі, каб я цябе тут хоць да вечара затрымаў. Прабач, ты іх нервуеш. – Чым? Тым, што нагадваю, што Даніла не памёр? – Асю пачало ка­лаціць. У краіне столькі ўсялякай тэхнікі для капання зямлі, столькі выратавальнікаў, жаўнераў, міліцыянтаў… Чаму не прыгнаць адразу кучу, няўжо немагчыма ўсё зрабіць хутка? – Я павінна ехаць. Зразумей, кожная прыгаршча зямлі, якую я зніму з яго, мне залатая… Вячка падняўся, узяў дзяўчыну за плечы. – Калі што, нам патэлефануюць… Давай пачакаем хоць да абеду. Ідзі, памыйся, паеш, як чалавек, тады можаш палазіць у Інтэрнеце… Там-сям пра Корб-Варановіча згадваюць. На афіцыйных сайтах “трагедыя ў Ройна” не згадвалася. Толькі некалькі неафіцыйных напісалі, што з вядомым навукоўцам Данілам Корб-Варановічам адбыўся няшчасны выпадак падчас раскопак, але цела (зноў цела!) пакуль не знойдзена. На форумах, вядома, людзі гулі, у Жывым Часопісе ўтварылася суполка, якая сачыла за падзеямі. Ася пабачыла, што там рабілі запісы добраахвотнікі, што раскопвалі царкву, і выклікаліся дапамагчы новыя. А Арсенія і не ведала, што Корб-Варановіч быў аўтарам дваццаці манаграфій і зборнікаў артыкулаў, доктарам навук і чальцом немавед якіх міжнародных камітэтаў і грамадскіх арганізацый… Што ж, у “Сокале-прынце” ягоныя кніжкі не друкаваліся, на вечарыны памяці гістарычных асобаў, дзе Даніла мог прысутнічаць, Ася даўно не хадзіла… Відаць, нехта пасылаў інфармацыю на форум проста з Ройна, таму што апошнія звесткі пра падзеі былі дваццаціхвіліннай даўнасці. Экскаватар запрацаваў, але ўсё ўскладняе моцны дождж, прыкметаў жыцця пад заваламі няма, да ніжняга слоя, дзе павінны быць парэшткі, дакопвацца шчэ не адзін дзень… “Парэшткі”! Самі вы парэшткі… А за вакном сапраўды залева, ажно шыбы здаюцца перакрыўленымі ад струменяў, што па іх сцякаюць, і здаецца, што да іх з вуліцы прыціскаюцца белыя твары тапельцаў. Ася набрала ў пашуковіку імя свайго мужчыны. Трэба ж, спасылак, як на класіка якога… Фотаздымкі… У Крэўскім замку, у Міры, у Празе, у Кліўлендзе… На канферэнцыях, круглых сталах, на раскопках… Манітор расплываўся ў вачах ад слёз. Нешта пляснула побач… Ася павярнулася. Гэта Вячка бразнуў аб стол сваю запаветную сінюю тэчку. Ягоны твар быў збялелы і таксама нейкі перакрыўлены. – Каб я ведаў, чым гэтая гульня абернецца… Зараз нават у Гогаля толкам не сыграеш – той мог эфектна спаліць у агні рукапіс, а мне застаецца толькі файл з кампутара выдаліць. А які ж гэта жэст для вечнасці? Ніякай урачыстасці… Вячка правёў абедзьвума рукамі па зблажэлым твары, парослым чорнай шчэццю. – Я ж дзеля чаго ўсё пачаў пісаць… Каб цябе залучыць! Штучку такую ганарыстую… Марго казала, як ты нудзішся ў “Сокале-прынце”, як табе не хапае прыгодаў на ўласную… галаву. Я пакорпаўся ў тваім радаводзе… І такі шыкоўны матэрыял падвярнуўся! Следчая справа твайго прадзеда, якая выцягнула на свет справу Корб-Варановіча… І пачалося. Я ж фанат… Я не ілгаў. У мяне рэальнасць і ўяўленне непаздзельныя. Я сам часта не ведаю, чаму так ці іначай напісалася… За герояў жыву… Пра карціну з тваім двайніком я даўно ведаў, і, шчыра кажучы, паспрыяў таму, каб менавіта яе сюды прывезлі. Так, я здагадваюся, што ты хочаш сказаць, – падняў руку Скрыніч. — Што можна было куды прасцейшым шляхам звярнуць на сябе тваю ўвагу. Але проста – мне было б не цікава. Я хацеў Вялікай Гульні. Ты была ідэальнай гераіняй. Рамантычная, закамплексаваная, самотная. Не падобная да тых дзевак, што скакалі да мяне ў ложак і якіх так проста “раскласці на элементы”… Як тваю сястру, напрыклад. І ўсё з табой амаль атрымалася! Гэта было жахлівае адкрыццё, але цяпер Арсеніі толькі трохі зрабілася брыдка ад здагадкі, што Марго ўсё-ткі атрымала славутага аднакласніка калі не ў мужы, дык у часовыя каханкі. Вядома, нэдарэка Гоша ніяк не мог задаволіць ейныя амбіцыі. Вячка ўскочыў і захадзіў па пакоі. – Я збіраў звесткі пра сваіх герояў, распісваў ролі. Выходзіла, што Корб-Варановіч – дзядзька ў гадах, жанаты, характар паскудны – агрэсіўны, фанабэрысты… Як яго лаялі чыноўнікі з аддзела культуры! Ну чаму я не ўлічыў, што два гісторыкі называлі яго “дабрэннай душы чалавекам” і “сумленнем гістарычнай навукі”, не прыглядзеўся да тых кабетаў, якія, пачуўшы “Даніла Раманавіч Корб-Варановіч” рамантычна ўздыхалі ці чырванелі… Яны ж не ўсе былі сталыя ды шараговай знешнасці… Я планаваў, што ён у табе адразу выкліча моцную антыпатыю, а значыць, па ўсіх законах псіхалогіі, ты дапусціш мяне бліжэй. Хто мог падумаць, што між вамі такое здарыцца! – Вячка ўчапіўся ў свае чорныя валасы. – Гэта было нешта неверагоднае! Я ніколі не бачыў, каб людзей так цягнула адно да аднаго – з першага ж погляду! Вы яшчэ самі не разумелі, што з вамі адбываецца… Але ж я – пісьменнік! Я – дэміург, лялькавод, рэжысёр, сцэнарыст! Я выдатна заўважаў, як між вамі аж паветра віравала ад напружання, ад узаемнай цікавасці… Тады, у Аляўціны Пятроўны, не вытрымаў, сарваўся… Сяджу, як на чужым вяселлі, на якое прыйшоў быў, як жаніх. Ведаеш, момантамі падчас вашай бліскучай сваркі ў мяне было такое ўражанне, што вы проста ў мяне на вачах зараз кінецеся адно да аднаго, як галодныя да хлеба, і пачнеце цалавацца… Блін… Вячка сеў назад, у крэсла. Ася агаломшана спрабавала асэнсаваць тое, што чула. А так жа і здарылася… Урэшце яны кінуліся адно да аднаго… Няўжо звонку гэта выглядала непазбежнасцю? Яна ж гісторыка цярпець не магла… І ён яе таксама… А Скрыніч шпурнуў свой рукапіс на падлогу, так што разляцеліся старонкі, падскочыў да Асі, падняў яе з крэсла, як ляльку: – Дарагая, мілая, зразумей, гэта проста гульні псіхікі! Мне Данілу Рама­навіча таксама страшэнна шкада, і я таксама ночы не сплю, і буду хоць рукамі разбіраць той кляты завал… Але не ўяўляй таго, што няма, і не магло быць. Ты расла без бацькі, сядзіць падсвядомая патрэба ў прысутнасці старэйшага мужчыны… Каб насіў на ручках, ушчуваў, прабачаў, падказваў… А ён у дзяцінстве не атрымаў любові, і цяпер прагне яе атрымліваць і дарыць – вечнае недалюбленае дзіцё… Сваіх дзяцей не зрабіў, родзічаў няма, а так хочацца пра кагосьці клапаціцца… Вось з гэтай вар’яткай важдаўся. І з табой, як з дзіцем, нянькацца пачаў. Надзень шапачку, не хадзі босая, паеш… Ён жа кантраляваў бы кожны твой крок! Дзе затрымалася, чаму невясёлая? Згадзіся, ты ўсё роўна такога б не сцярпела! Я разумею… Першы ўдалы сэксуальны досвед – гэта зачароўвае. Але, павер, ён не адзіны вопытны мужчына, з якім жанчыне можа быць добра. А я цябе кахаю. Чуеш, кахаю! Вячка пачаў асыпаць яе пацалункамі, але Ася спакойна адсунулася, прамовіла з мяккім дакорам. – Не трэба казаць пра яго ў мінулым часе, Даніла жывы. А выберацца, я яму ўпраўлю комплексы на месца. А для бацькі ён занадта… хуліганісты. Часам як дзіця горкае… Ад яе ціхай мройнай усмешкі Вячку проста затрэсла. Ён адпусціў Асю і зноў сеў у крэсла, мармычучы сам сабе: – Ёлуп… Знайшоў калі, усё сапсаваў… Пачакаць трэба… Проста пачакаць… Зазваніў тэлефон, не мабільны, гарадскі. Але Арсенія кінулася здымаць трубку, ледзь усё на стале не перакуліла. – Асенька, дзе ты знікла? Трубку не бярэш, і на працы кажуць, што цябе няма… – Бабуля, я звольнілася. Па тым баку дрота на імгненне запанавала маўчанне. – Ну, можа, і да лепшага. Ася нават усміхнулася – мілая бабуля, ідэалістка, якая выхавала ідэалістаў… Вечная галеча, затое ўзаемаразуменне і згода. – Два тыдні не паказваеш носу, – між тым дакарала бабуля. – Замуж выйдзеш – а мы і не даведаемся. А я табе цікавую сукенку пашыла, як ты і хацела, чорную, доўгую, з устаўкамі з тафты… Як у цябе, дарэчы, са Славікам? – З якім Славікам? – затармазіла Ася, не адразу зразумеўшы, што згаданая асоба сядзіць з ёй у адным пакоі і меланхалічна даядае тушонку з бляшанкі вытворчасці г. п. Бяроза. – Ну з пісьменнікам, які з Рытачкай вучыўся. Быў, памятаю, у школе здохлы, бледны, шкадлівы… А цяпер – цікавы такі мужчына, разумны, вясёлы… Ён у мяне ў панядзелак тры гадзіны прасядзеў. Пра мінулае распытваў… – бабуля горка-горка ўздыхнула. – Што ж, навошта мне ў магілу ўспаміны забіраць… А Славік, можа, нешта карыснае для людзей напіша. Ты глядзі, дзеўка, не ўпусці яго. Ён жа за табой са школы ўпадаў. Арсенія разгублена зірнула на Вячку. Каго ні паслухаць, усе за ёй упадалі… Ці яна дурнаватая, ці яны не туды падалі. Паколькі ва ўласным інтэлекце Арсеніі сумнявацца было крыўдна, выбрала другі варыянт. Пазнавата гэтыя ўпаданні выявіліся… Гора зноў сціснула сэрца кіпцю­рыстай лапай. Яшчэ толькі дзевяць раніцы. Яна абяцала патрываць да абеду, не ехаць у Ройна. А Даніла там, у сутарэннях, пад грудамі камянёў… Ася націснула зноў на кнопку сотавага, каб набраўся нумар Корб-Варановіча… “Апарат абанента знаходзіцца па-за зонай дзеяння Сеці…” Аднак хопіць плачу. Сёння ёй яшчэ давядзецца ўсяляць надзею ў людзей, якія зняверыліся. Вячка паныла паставіў каля клавіятуры пустую бляшанку. – Ну вось, як знервуюся, ваўчыны апетыт прачынаецца. Табе застаўся батон і палова пачка масла. Здаецца, яшчэ яйкі ёсць… Можа, падсмажым? Ася пахітала галавой, хаця паесці з меркаванняў самазахавання не перашкодзіла б. – Ты чаго да маёй бабулі хадзіў? Вячка сумна ўсміхнуўся. – Хочаш ведаць? Зараз пакажу… Лена ўстаў і пачаў перабіраць рассыпаныя па падлозе аркушы, як быццам шукаў залаты пярсцёнак пад восеньскім лісцем. Падабраў некалькі, склаў, падаў Асі. – На, чытай… І яшчэ батон пажуй, а то звалішся. Пайду, гарбаты завару. А Даніла б зараз хуценька згатаваў амлет, адпускаючы здзеклівыя жартачкі пра нягеглую гаспадыню, у якой у халадзільніку тры хвосцікі ад каўбасы і дзвесце свежазамарожаных галодных паглядаў, і прымусіў бы паснедаць, а потым… Ася неверагодным намаганнем волі адагнала тугу і паглыбілася ў чарговы тэкст з Вячкава рамана. Хочаш пераканацца, што ты не самы няшчасны чалавек на свеце? Азірніся на бліжніх. А сорамна як… Яна ж нічога не ведала! У бабулі хворыя ногі, а як гэта сталася? Дзе магіла прадзеда, таксама Арсенію раней не цікавіла… Яны з Данілам павінны абавязкова схадзіць у Курапаты… Хаця Даніла, вядома ж, там бываў. Такі чалавек, як ён, не мог не наведаць месца, дзе закапаная частка крывавай беларускай гісторыі. І зноў віна перад Скрынічам лягла на душу… Ён сапраўды талент. Не ён мусіць амлеты пячы, а яму павінны спунаваць, усе ўмовы ствараць, абы пісаў… А ён ёй гарбату вунь падае… – Ты вялікі пісьменнік… – ціха прамовіла Арсенія. – Я ганаруся, што знаёмая з табою… – Але ты мяне не кахаеш, – змрочна сказаў-сцвердзіў Вячка. Арсенія разгублена паглядзела на яго. Так, геніі – эгацэнтрысты… Але няўжо ён не разумее… – Табе не здаецца, што зараз не самы спрыяльны час высвятляць адносіны? Калі мой… дарагі мне чалавек… адзіны… магчыма, памірае? Што за сцэны рэўнасці да таго, хто чацвёра сутак камянямі засыпаны? Відзежа са снення паўстала перад вачыма. Дзяўчына ўскочыла, схапілася за галаву. – Усё, не магу… Паехалі! Вячка таксама ўскочыў, раз’юшаны і адчайны. – Ды чым ён цябе так прываражыў? Мазгі зусім пераклініла… І з усяе моцы нянавісці ўдарыў па заплечніку Корб-Варановіча, які сціпла стаяў, прыхінуты да сцяны. Заплечнік з глухім шоргатам паваліўся, рэчы з яго пападалі на падлогу… Упакоўка вільготных сурвэтак, распухлы ад запісаў нататнік у скураной вокладцы, патрапаны маленькі малітоўнічак, такі ж патрапаны агульны сшытак, цэлы пук асадак, якія раскаціліся, нібы ліцвіны з маскоўскага палону, рулетка, металёвы тэрмас, складны паляўнічы нож… Каб жа гэта Корб-Варановіч прыхапіў з сабою ў сутарэнне! Вячка падняў цяжкі скрутак, загорнуты ў цалафанавы пакет. – А гэта што? – Гэта Даніла з труны Юрыя Варановіча дастаў, – успомніла Арсенія.—Але сказаў, што толькі сам хоча прачытаць. Ды Вячка ўжо здзёр цэлафан і раскручваў каляную ад часу скуру. Унутры аказаўся футарал, як маленькі тубус, зверху абмазаны нечым брыдкім, падобным да застылага тлушчу. Скрыніч бесцырымонна абчысціў налёт нажом. Збліснуў метал. – Зверху воск, унутры – срэбра… – няўважна патлумачыў ён Асі, узяўся за футарал абедзьвума рукамі, з сілай крутануў… Той распаўся на дзве паловы, і на стол вываліўся шорсткі шчыльны ліст, спісаны выцвілым атрамантам. – Пергамент, адмыслова апрацаваны, разлічаны да доўгае захаванне… – задумліва канстатаваў Скрыніч. – Пачатак шаснаццатага стагоддзя. Яго не адзін раз разварочвалі, між іншым. Вось трэшчынкі… Я, вядома, не прафесійны паляограф, але чытаць такія дакументы насабачыўся. Арсенія змрочна зазірнула ў дакумент, не разабрала ані слова ў стражытнай вязі. Гэта была таксама частка Данілы. Таямніца ягонага роду, якую ён так прагнуў адкрыць. Ці варта дазваляць Вячку соваць у яе свой драпежны нос? Ася зусім было ўжо сабралася выхапіць пергамент з рук “дэміурга” і спаслацца на тое, што Даніла вернецца, сам пачытае, але раптам ёй прыйшло ў галаву… А што, калі словы далёкага продка дапамогуць вызваліць Данілу? Дадуць невядомыя звесткі пра падземную царкву? – Чытай хутчэй…– хрыплым голасам прамовіла Ася, зірнуўшы яшчэ раз на свой сотавы, які маўчаў, як трыпутнік пад капытом. Вячка расклаў пергамент на кампутарным стале, адсунуўшы клавіятуру і манітор, прыціснуў жорсткія краі марскімі каменьчыкамі, якія Ася калісьці расклала па ўсёй кватэры ўперамежку з ракавінкамі, быццам імітуючы караблекрушэнне, запаліў настольную лямпу і нізка нагнуў яе над тэкстам… Адразу відаць, спрактыкаваны… І пачаў чытаць, перакладаючы, як мог, на сучасную мову… – Я, раб Божы Іосіп Варановіч, пакідаю тэстамент… запавет непарушны ўсім сваім… “щадком”… напэўна, нашчадкам, колькі б іх ні было… без… “омешканья”… Прамаруджвання, ці што? “запавет той у труне павінен захоўвацца майго старэйшага брата, “роженого”… гэта значыць, адзінароднага, Юрыя Варановіча, які ў царкве святога Юры пахаваны. І кожны старэйшы ў родзе няхай, калі ягоны старэйшы сын… “до лет зуполных”… карацей, калі той сын падрасце, адкрые яму шлях… Не вельмі разумею, куды… Напэўна, да месца пахавання Юрыя Варановіча? “А той, прыйшоўшы і прачытаўшы запавет гэты, пакладзе яго на месца і воскам запячатае, каб ягоны старэйшы сын у свой час таксама прыйшоў і прачытаў… “І на то есмо…” Ну, гэта можна прапусціць… Няхай гісторыя нашага роду паслужыць “щадком” нашым у навучэнне і ва ўстрашэнне, чым абярнуцца можа здрада каралю і айчыне і безразважная жарсць, якая адольвае падобна… “форобе”… хваробе. Змірайце ж свае сэрцы, якія ў Варановічаў палкія, як вагонь паганскага Купалля, малітваю і пастом і суворай шляхецкаю воляю. У год ад нараджэння Хрыстова 1508 была злашчасная бітва на рацэ Вядроша. Разбілі маскоўцы, якіх было, як… жамяры, войска кароннага гетмана Канстанціна Астрожскага, так што вада ў рацэ чырвоная плыла, і пабралі ў палон усіх шляхціцаў… “заставятьсе не зонехаемо”… Не ведаю, як перакласці… “І пайшлі на гэтую бойку пад штандарам кароннага гетмана бацька мой, Антоні Варановіч, і старэйшы брат мой, Юры Варановіч, “рыцер зацны”… воін магутны, як тур, і бясстрашны, як леў. Бацьку прывезлі верныя слугі параненага. А Юрыя не было сярод палонных, і не было яго сярод тых, каму ўдалося вярнуцца. І прыйшла вестка, што ён мёртвы. Загінуў Юры Варановіч у сечы на Вядрошы. Так казаў я сваім дзецям, і так няхай кажуць мае дзеці сваім. А што адбылося насамрэч з братам маім, Юрыем Варановічам, я зараз вам распавяду.” Раздзел 15. Да сёмага калена і павек Цёмна было, як у коміне, каб хто вытнуў, не ведаў бы, з кім сварыцца… Ды яшчэ дождж ліў. Сакавік у гэтым годзе ўвогуле быў халодны, як рыбіна, і дажджлівы, і неба здавалася мокрай анучай, якую дбайная гаспадыня старанна выціскала над зямлёй, замяшанай разам са снегам у агідную калатушу. З-пад капытоў коней выплюхваліся брудныя вадаспады, і хацелася аднаго: у цёплы прытулак. Але часам цемра і холад падаюцца больш прывабнымі, чым яркае сонечнае святло. Прынамсі для тых, хто хаваецца і ўцякае. Да Ройнаўскага палацу, які абазначаўся на фоне чорнага неба толькі ледзь бачным, трохі цямнейшым ад неба абрысам высокага даху, упрыгожанага па кутах вежачкамі, у якіх цьмяна свяціліся вакенцы, пад’ехалі намётам двое вершнікаў. Адзін, вышэйшы і больш дужы, падтрымаў меншага, які зусім абсунуўся на спіну зняможанага каня, спешыўся і падышоў да брамы. Твар ягоны быў схаваны нізка насунутым коптурам, толькі відаць было па паставе, што нечаканы госць высокі, магутны, як тур, і не стары. На грукат азваўся суворы голас вартавога, у браме адчынілася закратаванае вакенца, і прыўзняты над агароджай ліхтар, у алеі якога канаў светлай смерцю тоўсты кнот, разагнаў цемру на адну валасіну. З двух бакоў паўзверх агароджы на прыхадняў наставілі рулі крэмневых стрэльбаў, падобныя да жалеек смерці. У Вялікім Княстве – неспрыяльны час для адчыненых брамаў і начных гасцяванняў. – Перадайце пану Язэпу Варановічу гэты сыкгнет, – уладна пракрычаў вершнік і перакінуў цераз браму скрутак, у якім згаданы прадмет, відаць, і знаходзіўся. – Пабудзіце яго, калі спіць, бо гэта вельмі важна, і ваш пан дужа раззлуецца, калі вы ўчыніце іначай. За брамай пачуліся галасы і крокі. Чалавек зноў ускочыў у сядло са звыклай лёгкасцю ваяра і цярпліва пачаў чакаць. Ягоны спадарожнік, таксама шчыльна захутаны ў плашч з коптурам, стуліўся ў сядле, нібыта птушка. Нарэшце загрукалі засовы, брама з тоўстых бярвенняў адчынілася, і двое начных гасцей прыспешылі коней… Прыслужнікі скіравалі прыхадняў да чорнага ўваходу, як загадаў ім пан, і згодна ягонаму ж загаду разбегліся. Падобна, госці сапраўды прывезлі важныя звесткі, і гэтыя звесткі, гэта жа, як і абліччы гасцей, не прызначаліся для старонніх вушэй і вачэй. У палацы запанавала ціша. Ля ганку больш высокі госць спешыўся і дапамог сысці з каня другому, літаральна зняў, асцярожна паставіў на ногі, прытуліў да сябе… Дзверы грукнулі, выпусціўшы ў імжу і цемру слабое святло свечкі. Стары лёкай запрашальна махнуў рукой, і двое ўвайшлі. Старэча ў зялёным каптаніку з утэрфіну, не выказваючы ані каліва цікаўнасці, не азіраючыся, ці ідуць за ім госці, ветліва-абыякавы патомны прыслужнік, правёў прыхадняў па калідоры, падняўся па вузкай вінтавой лесвіцы на другі паверх, адчыніў дзверы пакоя, нізка схіліўся, счакаўшы, пакуль двое зойдуць, і замёр ля дзвярэй. Калідор абудзілі хуткія гучныя крокі маладога мужчыны гадоў дваццаці трох, са светла-русымі густымі хвалістымі валасамі і дагледжанымі доўгімі вусамі, у модным фалендышавым саяніку, такія пачала насіць шляхта пры двары Жыгімонта з падачы маладой каралевы-італьянкі Боны, але пры баявым мячы на баку. Пан змрочна кіўнуў вернаму слузе: – Глядзі, каб пакуль ніхто сюды не набліжаўся, і носу цікаўнага не высоўваў, бо засяку! І сам каб не ўздумаў падслухоўваць, іначай сядзеш на палю. Ты мяне ведаеш, Гаўрыла. І зайшоў у пакой з таямнічымі прыхаднямі. Слуга падумаў быў, што госці надта важныя і небяспечныя – бо малады пан, нават сярод ночы пабуджаны, не паленаваўся ўскінуць на сябе саян з узорыстай парчы, відаць, каб выглядаць адмыслова важна, і ўзяў сваю ўлюбёную шаблю, не парадную, а вострую ды надзейную, напітую варожай крывёй. Але стары зараз жа адагнаў думкі, бо добраму слузе нельга разважаць пра панскія справы, ён мусіць толькі выконваць загады. Тым болей Язэп Варановіч – пан акрутны і гарачы, як кіпень. Таму прыслужнік адышоўся далей да лесвіцы, дзе гарэла ў жалезным абручы паходня, і прытуліўся да сценкі, гатовы прастаяць так хоць да раніцы. Пакой быў ярка асветлены свечкамі ў двух срэбных кандэлябрах, зробленых у выглядзе аленяў з галінастымі рагамі. Гаспадар стаў перад гасцямі, ганарыста адкінуўшы галаву. Вышэйшы госць зрабіў крок наперад і адкрыў твар, дужа падобны да твара гаспадара, толькі аброслы кароткай светлай бародкай. – Здароў будзь, браце Язэп! – І табе вітанне, брат Юры, – змрочна адказаў гаспадар. – Не думаў, што пабачу цябе жывога. – Не дужа рады ты мяне бачыць, Язэп, – з дакорам прагаварыў госць. — А мы ж пяць гадоў не бачыліся, аж з Кракава. І не забывай – я старэйшы, і гэты палац, і ўвесь маястат мог быць маім… – І я б слова не сказаў, каб ён быў тваім! – са злой гарачнасцю прагаварыў Язэп Варановіч. – Тады я б не быў братам чалавека, якога бацька пазбавіў спадчыны, а кароль – шляхецкай годнасці! – Годнасці шляхціца не можа пазбавіць ніхто, ні кароль, ні людскі суд! – з гэткай жа гарачнасцю адказаў госць. – А перад Богам я адкажу – бо я не здрадзіў веры прадзедаў, не звязаўся з папістамі, як ты. Полымя свечак здрыганулася, другі госць, па ранейшаму захутаны ў плашч, пахіснуўся. Абодва Варановічы маўчалі, такія падобныя, шэравокія, магутныя, намагаючыся ўтаймаваць ятрасць, якая ў абодвух, падобна, была спадчыннай, а двубой між братамі – грэх… Нарэшце малодшы парушыў напружаную, як нацягнутая цеціва, цішу, кіўнуўшы ў бок другога госця: – Гэта яна? – Так, гэта Алена, мая вянчаная жонка. Другі госць зрабіў крок наперад. Тонкія рукі адкінулі коптур. Дзявочы твар дзіўнай прыгажосці быў такі белы, быццам дзяўчына ніколі не бачыла сонца. Чорныя, як бяззорная ноч, доўгія валасы, выгінастыя бровы, вялізныя цёмныя вочы, абкружаныя ценямі, гожы рот з пульхнымі вуснамі… – Вось дзеля чаго ты загубіў сябе, браце, – горка прамовіў Язэп Варановіч. – Што ж… Прызнаю… Птушка такая рэдка ў сіло трапляецца. Госця апусціла галаву, і муж зараз жа абняў яе, прытуліў да сябе. – Не трэба вінаваціць ва ўсім яе! Дзеля адной гожасці жаночай я б не ўчыніў таго, што ўчыніў. Хіба толькі я перайшоў на службу да маскоўскага цара? Так зрабілі многія праваслаўныя. Няўжо ты не бачыш, як з Польшчы да нас лезуць папісты, і ўсіх абярнуць у сваю веру хочуць? І хіба няпраўда, што нашу каралеву Алену Рурыкаўну, дачку Івана Трэцяга, змушалі да каталіцтва? Хто яе ў кляштар сілком цягнуў? Ці не Осцік, з якім ты хаўрусаваўся? Язэп Варановіч грэбліва скрывіў вусны. – Каралева не павінна быць прычынай вайны, не павінна дапускаць, каб на народ, якім яна кіруе, нападаў той народ, які яе ўзрасціў… Моцна ты змяніўся, браце, ад тых часоў, што мы бачыліся ў Кракаве. Калі хацеў лацвей Богу паслужыць, лепей бы вярнуўся, каб царкву ў імя свайго святога дабудаваць – а то грошы паслаў, запатрабаваў, каб ніхто да фундавання, акрым цябе, не датыкаўся... А як будоўля ідзе, хоць раз пацікавіўся? Што грошай не хапіла, сцены два разы рушыліся, так што ад зямлі іх не падняць, і людзі ўжо і дабудоўваць не хочуць, бо пайшлі благія чуткі пра месца, ведаеш? Малодшы Варановіч глыбока ўздыхнуў, відаць, каб канчаткова не сар­вацца на крык, і працягваў больш разважна. – Маскалям не вера, а зямля нашая патрэбная! А каталік Казімір, між іншым, пабудаваў у княстве тры касцёлы і пяць цэркваў. А цяпер з-за нападу маскоўцаў палякі якраз і ўціснуць нашую веру. Ды што я табе даказваю… Хіба гетман Астрожскі, Рыгор Осцік, Літавор Храптовіч, якія зараз у кайданах сядзяць у маскоўскім палоне, меней праваслаўныя за цябе? Калі ты такі вернік, што прысягай каралеўскай у імя веры пагарджаеш, чаму ж на адзінаверцаў руку падняў? Каб бацька табе пад руку патрапіўся, і яго забіў бы? Каб я на Вядрошы ваяваў, забіў бы і мяне? Бацьку на смерць паранілі твае новыя хаўруснікі, праз год пад Смаленскам на мне чатыры шнары пакінулі, цудам крывёй не сцёк, і на крыж мой не паглядзелі… Трэба было табе заставацца ў маскоўшчыне, брат… Юры Варановіч апусціў шэрыя вочы. – У маскоўшчыне… Там мала каштуе чалавечае жыццё, і следу нашай залатой вольнасці шляхецкай няма, шляхціц там – халоп цара, і можа без суда, па адной царскай волі, быці пакараны… Ды ў нас нават лапцюжны шляхцюк не сцярпеў бы таго, што церпяць самыя радавітыя баяры! Там надта шмат ад ардынскіх парадкаў… Ну і, ты ж ведаеш, мусіць, я ледзь не забіў Шчэпу… – Чуў, – голас Язэпа Варановіча быў халодны, як вецер за вакном. – Што ты пабіўся з улюбёным царскім ваяводам, які пасек ліцвінскія войскі, толькі ўхваляю… А вось што пабіўся не з-за айчыны, а з-за дзеўкі – ухваліць не магу. Яна ж у Шчэпы не жонкай была, а звычайнай наложніцай... Ды яшчэ паланянкай. Ну, адбіў, звёз… Нашто яшчэ трэба было з ёй жаніцца, псаваць кроў шляхецкага роду? – Алена высакародней за нашых шляхцянак! – выкрыкнуў Юры, кладучы руку на дзяржальна мяча. – Напачатку яе і праўда падаслалі да мне, каб быў больш прыхільны да пераходу пад штандары Івана, але потым… Ты не ведаеш, што такое каханне, брат! Калі Шчэпа мяне ў поруб пасадзіў, яна мяне выцягнула, схавала… І не прызналася, дзе, нават калі дапытвалі. А потым, дурнічка, хацела мяне вызваліць ад сябе, з ракі яе даставаў… Юры Варановіч прытуліў да сябе жонку і пяшчотна пацалаваў яе ў лоб, потым зірнуў на брата. — Мне без яе не жыць. А яна чакае дзіця. Язэп змрочна памаўчаў, гледзячы на братавую. – Ты хоць хрышчаная? Тая моўчкі кіўнула, не падымаючы вачэй. – З якога народу? Хазарка, мусіць? – Яна праваслаўная, і яна – Алена Варановіч, і яна народзіць спадчынніка роду! – сказаў важка, як адрэзаў, Юры. Твар малодшага брата пацямнеў ад гневу. – Не быць вашаму сыну спадчыннікам роду! Ты забыўся, што ты – нават не шляхціц. Ты пазбаўлены шляхецтва, ты не маеш права насіць наша слаўнае прозвішча, валодаць нічым, што належыць Варановічам, у тым ліку са спадчыны нашае маці з роду Парэшкаў. Гэтак напісаў у тэстаменце наш бацька, а ягоны тэстамент зацвердзіў кароль. Твая здрада звяла бацьку ў магілу! З Вядрошы яго прывезлі параненага, але ён адольваў і горшыя раны. Цэлы павет ведае, як ён кляў цябе і тваё семя да сёмага калена! Нават на смяротным ложку. Ты ведаеш пра загад, каб такіх, як ты, што на Вядрошы перайшлі на бок ворага, аддаць смерці? Цябе асудзілі па ўсіх правілах і законах, як дзяржаўнага злачынцу! Добра, што прыйшлі звесткі, нібыта цябе забілі твае ж маскоўцы, і бацька ўмаліў караля з гэтай нагоды, каб нашае імя не ганьбілася, калі загад чыталі на ўсіх пляцах Кароны і Княства. – У маскоўскім княстве мяне таксама асудзілі на горла, – холадна прамовіў Юры Варановіч. – За намі гналіся ад Смаленску… І ўдалы паляўнічы можа атрымаць узнагароды за нашыя галовы. Як жа ўчыніш ты, Язэпе, з намі? Цяперашні гаспадар памаўчаў, зялёная парча ягонага саету, расшытая перлінамі, паблісквала ў святле свечак, як скура змяінага караля. – Я не выдам цябе, бо ты мой брат. Але і прыняць цябе, як брата, як Юрыя Варановіча, не магу. І жонку тваю прызнаць сваячкай нават не прасі. Жанчына павярнулася да старэйшага Варановіча. – Любы, пайшлі адсюль! Я ж казала – не варта ехаць… Лепей у Чэхію… Ці ў Інфлянты… Голас у яе быў прыгожы, трошкі нізкаваты, з нязвыклым вымаўленнем. – Ты не зможаш доўга ехаць, – з жорсткасцю адчаю прамовіў мужчына. – Загубіш дзіця, загубіш сябе… Нас будуць лавіць па ўсіх дарогах… І нават калі ўдасца прарвацца… Жыць на чужыне? Сярод іншаверцаў? Што будзе з нашымі нашчадкамі? Лепей на радзіме ім быць слугамі, чым дзесьці – панамі-перахрэстамі… І павярнуўся да брата. – Я прыму тваю волю, Язэпе. Толькі дапамажы. Малодшы Варановіч задумаўся, яго твар рабіўся ўсё больш суровым і рашучым. – Што ж, я дам табе магчымасць выкупіць сваю правіну. Табе – і тваім нашчадкам. Быць ім слугамі маіх нашчадкаў да сёмага калена. Ты з’ехаў у Кракаў адзінаццаць год таму, яшчэ дзіцем, цябе тут ніхто не пазнае… Я скажу, што ты – сын пакаёўкі Марыі Вяжэвіч, бацькавай каханкі, які выгадаваўся ў яе радзіны ў Камянцы. Няхай бацька прабачыць мяне за гэтую ману, у імя Госпада... – Язэп перахрысціўся на абразы ў куце пакоя. – Але ж Марыя Вяжэвіч і праўда не аднойчы сагравала ягонае ложа. Памерла яна даўно, сваякоў тут няма. Ніхто не ўсумніцца. Нават братам маім пры гэтым застанешся. Пад яе прозвішчам і жыць вам. Нядаўна памёр мой ляснічы, можаш заняць ягонае месца. Ты ж выбітным быў паляўнічым, памятаю. Аддам вам дамок ля Волатавага дуба, там усё патрэбнае для шляхецкага жыцця. Грошай вылучу дастаткова, каб ні ў чым не мелі нястачы. Адзіная ўмова – ніхто не павінен даведацца, хто ты. Юры Варановіч загінуў у сечы на Вядрошы. Юры прагаварыў глухім голасам: – А як жа дзеці? – Дзеці вырастуць Вяжэвічамі, – жорстка прамовіў Язэп Варановіч. – Пакуль не зменіцца сем пакаленняў. Пакуль не сыдзе бацькоўскі праклён. Не бойся, я не дапушчу, каб твае праўнукі апусціліся да стану смуродных мужыкоў, і іх секлі на стайні мае праўнукі. Я пакіну тэстамент, каб кожны старэйшы ў родзе даведваўся, хто такія Вяжэвічы, і, не раскрываючы ім гэтага, даваў грошы на годнае жыццё, адукацыю для дзяцей, на шлюбы з добрымі сем’ямі, і аберагаў ад прыніжэнняў, і захоўваў у праваслаўнай веры. А нашчадку ў восьмым калене будзе ўсё раскрыта, і вернецца яму прозвішча і шляхецтва. Той, хто застанецца з роду Варановічаў, няхай пашлюбуецца з кімсьці з Вяжэвічаў, і ўз’яднаецца братняя кроў у іх дзецях. – Мая душа не супакоіцца, пакуль гэтага не здарыцца, – ціха і горка прагаварыў Юры Варановіч. – Вякі прамінуць, і ці застанецца хто жывы з роду? Але хай будзе, як ты вырашыў… Адзіная просьба мая – няхай пахаваны я буду пад сваім прозвішчам, і згодна свайму ранейшаму званню. Малодшы Варановіч задумаўся. – Гэта павінна быць таемнае месца… І асвячонае. Вось што... Тая царква святога Юрыя, якую ты не дабудаваў, няхай станецца тваёй усыпальніцай. А я пабудую іншую – святога Язэпа. Твая царква ўзведзеная на цалю над зямлёю… Яе можна схаваць пад дзірваном і зладзіць таемны ўваход туды праз новую царкву. Такі самы, як зрабіў наш бацька з маёнтка Вялынічы да кляштару. Там яшчэ камень паварочваўся адмысловым ключом. Майстар з Полацку, мусібыць, яшчэ жывы. Язэп Варановіч падышоў да камоды, што стаяла пад абразамі, адчыніў дзверцы, інкруставаныя дзівоснымі кветкамі. Збліснула срэбра. – Памятаеш гэты кубак? – прамовіў Язэп. – Яго падараваў нашаму бацьку за верную службу вялікі князь Казімір. З яго прыняў бацька сваё апошняе прычасце. Я думаў ахвяраваць у храм, каб надалей служыў пацірам… Але няхай станецца ён пячаткай нашае дамовы і ключом… Язэп паставіў кубак на маленькі стол, які стаяў ля вакна, выхапіў меч, размахнуўся… Лязо з дамаскае сталі ўвайшло глыбока ў дрэва, кубак распаўся на дзве роўныя палавіны. Малодшы Варановіч працягнуў адну палавіну брату, другую ўзяў сабе. – Няхай перадаецца старэйшаму ў родзе… У тваю царкву нельга будзе ўвайсці, не склаўшы абодвух палавін, таму не перарвецца сувязь між Варановічамі і Вяжэвічамі. Памолімся ж, каб не варагавалі нашыя нашчадкі і выканалі прадзедаву волю. – Амін… – прашаптаў Юры Варановіч. І чарнавалосая жанчына з дзівосна прыгожым і спакутаваным тварам перахрысцілася таксама. Для тых, хто сышоў, усё адно – прамінаюць хвілі, гады альбо стагоддзі… Толькі для душы, яшчэ з’яднанай са сваім грэшным і балючым футаралам, час працякае, як пясок скрозь пальцы… Гэтыя пясчаныя струмені ўсё згусалі перад вачыма, так што нават святло свечак, запаленых па ўсім пакоі, заімглілася… Пан Астафі не памыліўся – гэта грамнічныя свечкі, значыць, надзеі няма… Толькі б паспець выканаць тое, што запаведалі продкі… Як ён прыспешваў фурмана, які вёз яго дадому, у Ройна, нягледзячы на тое, што кожны каменьчык, які трапляўся пад колы карэты, вяртаў у раны боль ад вострага жалеза. Нездарма жонка, Адэліна з Корбутаў, папікала, што Варановічы ў гарачай вадзе купаныя, у вагні хрышчаныя. З усяго роду ён апошні застаўся, Астафій Варановіч, калі не лічыць ягонага малога сынка, усе сваякі палеглі – хто ў бойках са шведамі, расійцамі альбо казакамі, хто – у шляхецкім двубоі… Ледзь што – за шаблю альбо шастапёр, і – справа гонару! Вось і ён… Але як, як было змаўчаць! Гэты “нямы сойм” і так увойдзе ў гісторыю, як ганьба і Вялікага Княства, і Рэчы Паспалітай. Прапілі сваю залатую шляхецкую вольнасць, прагулялі, прагарлалі ў бясконцых “лібэрум вета”… Не маглі дамовіцца, хто ж сядзе на трон, магнаты інтрыгавалі, змаўляліся хто са шведскім каралём, хто з расійскім царом, нават з казацкімі правадырамі і татарамі, шляхцюкі перабягалі з групоўкі ў групоўку, і ўсе ўрэшце скарыліся чужынцам. І вось расейскі цар Пётр дамаўляецца з саксонцам Аўгустам Моцным, і вяртае таму польскі трон, з якога яго ўжо былі сагналі. Чужыя ўладары дамаўляюцца сачыць за парадкам у Рэчы Паспалітай! Ганьба! А цяпер збіраецца сойм, на якім прызнаюць, што ўся шляхта не каталіцкага веравызнання – адгэтуль “дысідэнты”, урэзаныя ў правах. А заадно, відаць, і языкі ўсім урэзалі – бо, як распавялі Астафію, ніхто не запратэставаў, змірыліся… Усохлі, як вывешаныя на дроце рыбіны, перад гэтым выпусціўшы ў Божы свет смурод гніення сваёй пыхі… Каб ён сам змог патрапіць на сойм! Хоць адзін крык пачуўся б… Калі б толькі Корб-Варановічы былі магнатамі, як Сапегі альбо Радзівілы, каб да яго, Астафія Корб-Варановіча, далучаліся з боязі альбо ў спадзеве на багатую ўзнагароду… Але Варановічы – шляхта сярэдняй рукі… А цяпер яшчэ – і “дысідэнты”, якіх можна і на сойм не пусціць, нечуванае парушэнне шляхецкіх правоў! Перастрэлі на вуліцы, зачапілі… А ён – не, каб зразумець, што гэта змова, што імкнуцца не дапусціць у залю асабліва непакорлівых, кроў у галаву кінулася, ну і… Атрымалася тузаніна, абражаныя павыхоплівалі зброю… Двубоямі нікога не здзівіш. Варановічы – не трысцінкі, адзін у адзін волаты… Але саксонец, якога супраць яго выставілі, быў проста пачварай, створанай для забойстваў, ягоныя рукі выглядалі як сцёгны звычайнага чалавека, ды яшчэ імклівы, як вяпрук, пра што можна было здагадацца, толькі ўжо атрымаўшы лязо пад рэбры. Астафій не думаў, што вось так раптоўна адправіцца да прадзедаў на піва, хаця праўдзівы шляхціц мусіць быць падрыхтаваны да гэтага падарожжа штодня. Варановіч абвёў вачыма пакой, у якім рабілася ўсё цямней. – Дзе Антось? – Зараз яго прывядуць, – гэта жонка, Адэля. Ён не мог разгледзець пра смяротную імглу, але і так памятаў: худы бледны твар, строга падціснутыя тонкія вусны… Добра было б, каб сынок, Антось, удаўся не ў яе, а ў Варановічаў, але пакуль ад бацькі ў яго толькі шэрыя вочы. Эх, ну чаму даводзіцца выбіраць – альбо нявеста добрая, альбо пасаг добры… Ды каб яшчэ сам выбіраў! Для ягоных бацькоў пасаг пераважыў нават тое, што нявеста – рымскай веры, а яшчэ больш, чым пасаг – радавітасць нявесты, магчымасць атрымаць у карыстанне ейны герб “Кораб”, бо Адэля засталася таксама апошняй са свайго роду, і можна было дадаць да свайго прозвішча гучны прыдомак “Корб”. – Дзе пісар? – Тут… І пан Міхал, і пан Раман прыйшлі за сведкаў… І айцец Казімір. Можаш складаць свой новы тэстамент. Голас Адэлі халодны, як імжа. Пакрыўдзілася, калі ён, толькі прынеслі параненым у дом, ледзь языком варочаў, абвесціў, што хоча скласці новы запавет. Баіцца, што яе абдзеліць, ці нешта такое ўпіша супраць каталіцкай веры. І навошта прывалакла сюды свайго ксяндза? Але няма сіл яго выганяць. Хоць бы хапіла распавесці тое, што павінен быў распавесці Антосю на паўналецце… Як калісьці яму самому бацька. Астафі ніколі не забудзецца цяжар складзенага з двух паловаў срэбнага кубка, змрочнае падарожжа праз сутарэнне, магілу забытага продка, шорсткі гук пергамента, які разварочвалі ягоныя рукі, і страшны сэнс словаў… Потым ён павінен быў узяць з труны апошні з сямі скруткаў з залатымі манетамі, каб перадаць яго ляснічаму Вяжэвічу, які чакаў ля ўваходу ў сутарэнне, і вярнуць яму ягоную палову срэбнага кубка. А на Астафіі яшчэ і асаблівы кон: прамінула ўжо дзвесце гадоў, як у дамку ля Волатава дуба пасяліліся Вяжэвічы. І вось ужо восьмае пакаленне іх з’явілася там на свет Божы – у асобе чарнявенькай жвавай Вяжэвічаўны, якой зараз годзікі два. А вось і Антось… Худзенькі, у маці цемнавалосы, спалоханы… – Сын, я павінен паспець сказаць… Ты – апошні з роду Варановічаў… На табе – выканаць запавет прадзедаў… Вазьмі ў той шафе, на сярэдняй паліцы, палову срэбнага кубка… Астафію здавалася, што ён выказваецца зразумела і проста, але ягоныя загады чамусьці выконваліся страшэна марудна. Ён хацеў, каб яго словы запісвался, але не мог бачыць, ці так гэта. Тлумачыў пра Вяжэвічаў, пра неабходнасць шлюбу… – Ты зробіш гэта, сыне? – хапаўся рукой за худую хлапечую руку, Антосік спалохана ківаў, згаджаўся. – Іначай праклён продкаў на наш род ляжа… – шаптаў зняможаны Корб-Варановіч. Сабраўшы апошнія сілы, ён прамовіў: – Запаведую таксама, каб сын мой, Антон, і дзеці ягоныя захоўваліся ў праваслаўнае веры. У пакоі стала цёмна-цёмна… А пасля ўспыхнула сляпуча-яркае святло, якое не абпаляла і не змушала прымружвацца, бо было не ад зямнога сонца. – Тастамент гатовы, пане, – прамовіў пісар, сагнуты крукам худы шляхцюк, які даўно адвучыўся здзіўляцца тым жарсцям і паскудствам, якія творацца вакол ложа паміраючых. Адэліна абвяла вачыма прысутных. – Мой муж памёр. Перад смерцю небарака трызніў, вы ўсе сведкі. – Вядома, які там шлюб спадчынніка Корб-Варановічаў з дачкой ляснічага! – паслужліва падтакнуў шляхцюк у пашарпаным камзоле. – Трызніў бедны пан! – Не дзіўна, амаль крывёй сцёк, пакуль давезлі! – пацвердзіў другі сведка, шляхціц, падобны да аблыселага ката. Адэліна нахіліла галаву, правяла даланёй па сухіх вачах. – Пані-маці, а што хацеў мне запаведаць пан-бацька? Што я мушу зрабіць з гэтым кубкам? – дрыжачым голасам папытаўся Антось, трымаючы абедзьвума рукамі старажытнае срэбра. Маці падыйшла, паклала руку на цемнавалосую галаву. – Гэта рэліквія роду Корб-Варановічаў. Ты павінен захоўваць яе і перадаць старэйшаму сыну, а той – свайму старэйшаму сыну. Проста беражы гэты кубак, як памяць пра слаўных продкаў. Ксёндз устаўляў у складзеныя на грудзях рукі нябожчыка тонкую свеч­ку, а яна ўсё валілася. – Пані-маці, а што ён казаў пра Вяжэвічаў? Я павінен з кімсьці жа­ніцца? Адэліна Корб-Варановіч паглядзела сыну ў шэрыя вочы. – Вядома, ты калісьці жэнішся. Выбераш сабе самую радавітую, самую лепшую нявесту. А пра Вяжэвічаў бацька хацеў нагадаць, што яны рабілі важныя паслугі вашым продкам, таму мы павінны іх сям’ю таксама дарыць сваёй міласцю. Зразумеў? Антось хітнуў галавой. Больш за ўсё на свеце яму хацелася ўцячы з гэ­тага страшнага пакоя, дзе немагчыма дыхаць ад смуроду свячнога дыму, крыві і нянавісці, дзе бацька ляжыць з гэткім пажаўцелым, незнаёмым тварам, а побач нешта шэпча айцец Казімір. – Ідзі, сын, і скажы, каб цябе апранулі ў жалобу. Цяпер ты – старэйшы ў родзе! Хлопчык з палёгкай сышоў, ледзь стрымліваючыся, каб не бегчы, а пані падышла да мёртвага цела, перахрысцілася, пацалавала нябожчыка ў лоб. – Небарака так і памёр схізматыкам. – Мы не ведаем межаў міласэрнасці Божае, – дакорліва прагаварыў ксёндз. –Усё ў ягонае волі… Вы, пані, можаце адмаліць душу свайго мужа – ахвярамі на храмы, праведным жыццём і выхаваннем сына ў сапраўднай веры. – Амін, – прагаварыла пані Адэліна і перахрысцілася. Тое ж зрабілі і сведкі. Наперадзе ўсіх чакалі доўгія дні памінання і хаўтураў – у Вялікім княстве, нягледзячы на войны і пошасць, не забыліся на дзядоўскія звычаі, і за чарай медавухі не адзін шляхцюк, выціраючы мокрыя вусы, сказаў: “Добры быў ваяр пан Астафі, супакой, Госпадзе, душу яго”. Усім слугам далі падарункі, каб памянулі памерлага. Ляснічым Вяжэвічам дастаўся тузін срэбных лыжак, інкруставаных перлінамі – у пасаг маленькай Вяжэвічаўне. …Лістота прасявала зорнае святло, і ўсё навокал, залітае таямнічым блакітам, здавалася прывідным, і шаты дрэваў, і шчодрыя чэрвеньскія травы, і абліччы людзей. – Ну што, прынесла? – Так, любы… – стройная, як трыснёг, дзяўчына разгарнула скрутак ільняной тканіны, і ў месяцовым святле збліснула старое срэбра. Высокі плячысты мужчына ў інсургенцкім мундзіры ўзяў у рукі палову срэбнага кубка, пакруціў у руках… Дастаў са скураной паляўнічай торбы, што вісела на плячы, такую самую палову кубка, прыклаў іх адна да адной… – Трэба ж, не манілі легенды… Цэлы кубак… Калі ён яшчэ і дзверы нам адчыніць – пастаўлю па свечцы ўсім продкам. Бацька не заўважыў? Дзяўчына нахіліла галаву. – Не… Іначай ён бы гэта хутчэй знішчыў, чым дапусціў, каб ты трымаў у руках. А мяне проста забіў бы. Кажа – вы бунтаўшчыкі, каталікі, якія хочуць аддаць нас пад уладу Польшчы, зруйнаваць цэрквы і ўсіх зноў парабіць кметамі, халопамі. Ён Корб-Варановічаў увогуле не любіць, хаця й служыць ім. У бацькі зараз у гасцях царскі афіцэр, Сітаў, п’юць разам… Мужчына пагардліва фыркнуў. – Ну як жа. Правадыр атраду карнікаў, прысланых па нашыя душы. Не вер нікому, Ганна, хто гаворыць, што ў нас адзіны шлях – быць часткай імперыі, вечным малодшым братам. Я ж табе даваў чытаць “Мужыцкую праўду”… Мы – беларусы, наш шлях – не з маскоўскімі гаспадамі і не з польскімі панамі… Проста пакуль што нам з палякамі па адной дарозе – супраць царызму, “за нашу і вашую волю”… – І мой бацька тое самае гаворыць, што ў нас мусіць быць свой шлях… – нясмела запярэчыла Ганна. – Але кажа, што лягчэй пакуль дамовіцца з адзінаверцамі, бо палякі ўжо давялі, як яны суседзяў шануюць – пападзем пад іх, праз пару пакаленняў усе стануць палякамі. Усходнімі крэсамі. Нашыя ж продкі праваслаўнымі былі ад пачатку… Іх гвалтам у унію папераводзілі. – Ну а пакуль што мы – Заходнія губерні. Сапсаваныя рускія, якіх трэ­ба выправіць на славянскі капыл. Таксама гвалтам. Паўстанец схаваў абедзве паловы кубка ў скураную торбу, прыўзняў твар дзяўчыны за падбароддзе: – Дзякуй, Ганна… – і пацалаваў яе ў вусны. Дзяўчына палка адказала на пацалунак, прыхінулася да мужчыны, учапілася ў яго тонкімі рукамі, нібы шукала абароны. Ноч пазірала тысячамі вачэй, але ў іх не было цікаўнасці… Чаго толькі не адбывалася пад святлом зораў цягам незлічоных стагоддзяў! – Андрусь, любы, ты – жыццё маё… Я пайду за табой паўсюль… – прагаварыла дзяўчына, хаваючы твар у яго на грудзях. Мужчына асцярожна адсланіўся. – Зараз у мяне іншая спадарожніца – смерць… Калі нам не ўдасца знайсці таемны прытулак – канец усяму… Абклалі з усіх бакоў, як дзікіх звяроў. Ведаеш, мой брат Павал паранены… – голас Корб-Варановіча здрыгануўся. – Падобна, у яго пачаўся антонаў агонь… Стары Каргут прыкладае цестам, але ці дапаможа? Атрад Снядэцкага разбіты, дзесяць чалавек павесілі проста на месцы, без суда… Ганна горда ўскінула галаву. – Я не баюся смерці, бо ганьба – страшней, а я пайшла на ганьбу… Здра­дзіла бацьку, згубіла цноту… Зараз збіраюся апаганіць нечыя магілы… – Гэта магілы Корб-Варановічаў, маіх продкаў, Ганна, – сурова прамовіў мужчына. – Думаю, яны самі паўсталі б, каб маглі, каб абараніць сваіх нашчадкаў. – Што ж, тады пайшлі, – цвёрда прамовіла дзяўчына. — Я ўзяла ліхтар і крэсіва. Толькі кажу – я не маю пэўнасці, што тая легенда, якая перадаецца ў маім родзе, праўдзівая. Мала што прапрадзеду прымроілася… Твой продак мог прынесці золата з сабою, а не спускацца за ім у сутарэнне, у таемны ход пад царквою… Храм узвышаў свае востраверхія купалы на фоне цёмна-сіняга аксаміту неба, здавалася, што перад табой – стромая гара, на вершаліне якой пачынаецца лесвіца ў свет святла і любасці. Але тут, унізе, гэтая гара здавалася пагрознай… Прынамсі, пакуль бразгалі цяжкія замкі, дзяўчына ўся дрыжэла, нібыта чакала нябёснай кары… – Запалі свечку ў ліхтары, Ганна! Гэта быў апошні шанец… А калі людзьмі валодае такі адчай, страх у душах памірае, як агонь свечкі на занадта моцным ветры, і нечакана ўсё ўдаецца. …Яны стаялі пад зводамі падземнага храму, дзе ўжо паўтары стагоддзі ніхто з жывых не быў. Цёмныя зводы навісалі, як вечка каменнай труны, над тымі, што насмеліліся парушыць спакой гэтай прасторы. – Выдатнае месца! – узрушана прагаварыў Андрэй Корб-Варановіч, і ягонае захапленне старонняму назіральніку падалося б недарэчным у прытулку шматвекавой цемры і тла. – Вось і магіла майго продка… Юры Корб-Варановіч… Трэба ж, а мы гадалі, дзе ён пахаваны. Юры загінуў у бойцы з маскоўцамі, тры з паловай стагоддзі ўжо прамінула. Я пастараюся, каб ягоны спакой не быў парушаны… У гэты кут мы нават заходзіць не будзем. Андрэй Корб-Варановіч перахрысціўся, потым агледзеўся, уздыхнуў. – Адзіная нязручнасць – уваход праз царкву… Давядзецца карыстацца ім толькі вось так, начамі. Але ж затое ніхто не надумаецца шукаць тут! Дзякуй, Ганна! Мужчына пацалаваў дзяўчыну ў шчаку. Тая горка ўздыхнула. – Ты цяпер не такі палкі, як калісьці… Калі год таму на Купалле ты змусіў мяне скакаць з табой праз вагонь, а пасля мы заблукалі ў лесе… Яшчэ трошкі – і я паверу ў плёткі, якія звязваюць з тваім імем імя панны Людвікі. Вядома – яна шляхцянка, а я – з роду прыслугі… – Кінь дурное, Ганна! – раздражнёна адказаў мужчына. – Я наведваў Снядэцкіх, бо яны – нашыя паплечнікі. Бо бацька і браты панны Людвікі загінулі, ёй пагражае канфіскацыя маёмасці, і, магчыма, высылка… А яна, нягледзячы на небяспеку, рыхтуе для нас лекі і перадае зброю… Я захапляюся ёю! Але… не больш. І яна да мяне абыякавая. Зусім абыякавая. – У апошніх словах быў ледзь прыкметны дамешак горычы. Андрусь памаўчаў. –Так што табе няма пра што хвалявацца. Хіба я мог бы так даверыцца жанчыне, якую не кахаю! А я – у тваіх руках, гэтак жа, як жыццё маіх братоў і маіх людзей. – Праўда, ты ў маіх руках…– ціха прамовіла дзяўчына. – Але ж і я – у тваіх… Без твайго кахання я памру. Таму прашу цябе – не хадзі да Снядэцкіх… Пасылай каго другога. Мужчына памаўчаў. – Добра… Болей не пайду. Інсургентаў не маглі спаймаць вось ужо каторы месяц. Як скрозь зямлю праваліліся… Урадавыя войскі абшуквалі ўсе лясы і дамы, зазіралі на млыны і ў леснічоўкі… Шукалі і сяляне, бо за выкрыццё бунтаўшчыкоў была абяцана нечуваная ўзнагарода, уся маёмасць злачынцы мусіла адысці тым, хто яго зняволіць. Няўлоўнасць злыдняў спараджала чуткі пра чарадзейства… Восеньская ноч пахла прысакам і трывогай. Некалькі чалавек у форме расійскіх жаўнераў занеслі на плашчы ў дом ляснічага цела. На падлозе ўтварылася дарожка з цёмных кропляў… – Тата! Што з ім? Дачка ляснічага, прыгажуня Ганна, цёмнавокая і гнуткая, калацілася ад роспачы. Вяжэвіча паклалі на ложак, але ён нават не адплюшчыў вачэй. На яго правым баку, на шэрым сурдуце ўсё пашыралася цёмная пляма, з-пад крыса сурдута тырчэла ануча, якой, відаць, закрылі рану – тканіна захоўвала лапікі сляпуча-белага толькі па краях, уся набрынялая і цяжкая ад крыві... Ганна апусцілася на калені і дрыжачымі пальцамі пагладзіла бацькаву руку – яна была халоднай, як мармур. – Бунтаўшчыка высачылі, а ён, навалач, адстрэльвацца пачаў… – змрочна прагаварыў адзін з вайскоўцаў, капітан, халёна- небяспечны, як пародзісты хорт. – Не пераймайцеся, спадарыня, мы ўжо паслалі па лекара. Толькі самі не чапайце – тут нічым не дапаможаш. – Якога бунтаўніка? Дзе? – збялелымі вуснамі прагаварыла паненка, не адводзячы вачэй ад выснажанага твару бацькі, які моўчкі ляжаў з заплюшчанымі вачыма, сцяўшы сківіцы, толькі кроплі поту праступалі на ягоным высокім ілбе... – Ды ў Снядэцкіх засоку зрабілі…. Туды ваш граф панадзіўся хадзіць штоноч, галоўны бунтаўнік, – патлумачыў капітан. – Андрэй Корб-Варановіч? Да Снядэцкіх? – мёртвым голасам прагаварыла дзяўчына, якая стаяла на каленях над ложкам параненага бацькі. – Ну, ён самы… Да паненкі, відаць, шастаў, – прамовіў гучным басам шыракатвары жаўнер з вусамі і брывамі такімі чорнымі, быццам выпэцкаў іх у сажы.—Кабяліна ваш граф, здаровы такі, шустры… А тая таксама сучка, гарыць на ёй усё… Прабачце, паненка, за грубасць. Ваш бацька – малайчына, высачыў… Але ж вось… – Значыць, гэта граф яго параніў… – дзіўным голасам спытала-сцвердзіла Ганна Вяжэвіч. Ляснічы захрыпеў, на вуснах ягоных паказалася чырвоная пена. – Ганна… Кубак... Кубак нашчадкам перадавай… – Адыходзіць, – прашаптаў нехта. Ляснік захрыпеў і сціх, чуваць было толькі сутаргавае дыханне ягонай дачкі. Прысутныя пасцягвалі шапкі, захрысціліся… А вось паненка не стала плакаць, нават слязы не ўраніла. Яна паднялася, і яе цёмныя вочы гарэлі, як у шалёнай. – Вы хочаце яго злавіць? Графа Андрэя? Я магу дапамагчы. Бунтаўнікоў перахапілі ля суседняй вёскі – яны ехалі лагчынай, дзе ніхто б і не надумаў шукаць, калі б не дачка забітага ляснічага. На гэты раз жаўнераў было дастаткова, каб заліць свінцовым дажджом усю лагчыну. Некалькіх злачынцаў нават удалося затрымаць жывымі… У тым ліку Андрэя Корб-Варановіча, які страціў прытомнасць ад ран. Панна Людвіка Снядэцкая, вось нечаканасць, абвесціла, што яна – таемная жонка графа. Вядома, людзі пачалі гаварыць, што гэта мана, што злоўленыя злачынцы часта прыкідваюцца жанатымі, каб мець магчымасць спатканняў з фальшывымі жонкамі, але паненка на сваім настояла і нават здабыла пасведчанне аб шлюбе, заверанае ксяндзом. Паколькі двое братоў Корб-Варановіча ў бойцы загінулі, апошняму з роду, з улікам бесперастанных просьбаў новаяўленай жонкі, было дараванае жыццё – і вечная катарга. Хадзілі чуткі, што гэтаму паспрыяла і міласэрнасць Вяжэвічаўны, якая даравала злачынцу смерць бацькі і таксама прасіла за яго. Да таго ж Ганна Вяжэвіч адмовілася ад узнагароды за гэткую важную паслугу дзяржаве з дзіўнымі словамі, што таму, хто памёр, нічога не трэба, а яна памерлая. Запатрабавала толькі, каб арыштаваны інсургент вярнуў ёй палову срэбнага кубка, якая, па яе словах, была скрадзеная з іх дому. Як выявілася, сямейная рэліквія знаходзілася ў панны Людвікі Снядэцкай – яна і перадала яе Вяжэвічаўне. Дзе ўвесь гэты час хаваліся злачынцы, засталося невядомым. Маёнтак у Ройна быў аддадзены капітану Івану Сітаву, які непасрэдна кіраваў уціхамірваннем бунту ў павеце. Раздзел 16. З адной крыві і чатырох рук… У замку каля Львова цікаўным турыстам паказваюць каменні тамп­ліераў… На адным – таямнічыя знакі і літары, на другім – выбіты вянок, падобны да лаўравага, і глыбокая вузкая дзірка… Немавед для чаго. Зразумела, спрактыкаваныя экскурсаводы прыстасавалі камень з дзіркай для таго ж, для чаго іх калегі па ўсім свеце іншыя рэчы, ад пляцоўкі на скале да старога куфра ў сутарэнні: для гульні “загадай жаданне”. Прынамсі, у замку каля Львова не патрабавалася класці на камень грошы, а ўсяго толькі засунуць у дзірку вялікі палец і пастарацца, не дастаючы яго, павярнуцца вакол сябе, вядома, па сонцы. Ну і што пры гэтым загадаеш, абавязкова збудзецца. У такіх справах галоўнае – верыць. Тады і цыдулка, сунутая ў стары збан, і манета, кінутая ў фантан, непазбежна арганізуюць табе шчаслівы шлюб, паступленне ва ўніверсітэт, спрыянне шэфа і гэтак далей… Калі ж не – верыў, браце, мала… Гадоў пяць таму Ася старанна круцілася ля камня тампліераў, ледзь не вывіхваючы палец, і прамаўляла пра сябе палкае жаданне аб палкім каханні… А аб чым яшчэ можа марыць студэнтачка журфаку, якая жыве ў прахадным пакоі “хрушчоўкі” з маці і бабуляй, а ў другім пакоі высвятляюць адносіны сястра з мужам? Цяпер усё спраўджвалася ў адваротным парадку. Палкае каханне ўжо было, і належала знайсці камень з дзіркай, які мог бы гэтае каханне выратаваць… Ася больш не насмелівалася прыспешваць Вячку, які кіраваў машынай, бо той толькі злосна сычэў пра патэнцыйныя два трупы ў чужым разбітым на лузгу “Рэно”… А яны абавязкова павінны даехаць! Як хутчэй! Ася выратоўвалася ад нясцерпнае спешкі тым, што чытала малітоўнічак, аднойдзены ў Данілавым заплечніку. “Пакінуў Цябе, не пакінь жа мяне… Пакінуў Цябе, не пакінь жа мяне”… – гэтыя словы проста крычалі ў галаве. Арсенія праклінала сябе, што за ўвесь гэты час не наважылася пагля­дзець змесціва заплечніка. Не прачытала тэстамент Язэпа Варановіча. Каб жа раней даведацца, дзе ўваход у падземную царкву! Можна было б адразу паспрабаваць дабрацца да Данілы праз яго. Якая яна няўважлівая… Трэба было хаця адсачыць тую дэталь, што Апанас Варановіч з толькі што абвенчанай жонкай праседзелі ноч у сутарэннях царквы святога Язэпа – быў час агледзецца, выпадкова адшукаць у якой-небудзь каменнай пліце адтуліну складанай формы, якая нагадала спадару лінгвісту пра сямейную рэліквію. Чорныя дрэвы мільгалі за вокнамі машыны, як быццам уцякалі ў краіну восеньскіх ценяў ад немінучай зімы. Вячка лаяўся ўжо не скрозь зубы, а ўслых, не саромячыся, на бязмозглых ёлупняў, якія купляюць правы і не ўмеюць ездзіць, займаюць паласу, не даюць абагнаць, хаця самім ужо так пільна патрэбна завесці скрыню піва “Балтыка” на лецішча… Цікава, як за рулём змяняюцца людзі – нават самыя ціхмяныя могуць падацца монстрамі. Напэўна, Даніла з ягоным выбуховым характарам лаяўся б яшчэ апантаней… Не, лепей далей ад граху, не трэба ім з Данілам набываць машыну… Калі, вядома, ім надарыцца магчымасць рабіць такі выбар… Ася зноў пачала паўтараць, як заклён, як малітву: “Не памірай… Толькі не памірай…” Яна не надзела ніводнага свайго пярсцёнка з каменьчыкамі-талісманамі, і не таму, што спяшалася, а таму, што само слова “камень” выклікала ў яе цяпер жах… Да Ройна яны заехалі ўсяго за паўгадзіны. Добра, ужо калі пад’язджалі, Арсенія датумкала патэлефанаваць археолагам, каб хоць хтосьці прыйшоў сюды з інструментам… За столькі гадоў выкарыстання таго, что засталося ад царквы Святога Язэпа ў якасці бульбасховішча таемныя дзверы ў падземны ход, хутчэй за ўсё, заваленыя, засыпаныя, дый невядома, ці не абваліўся за столькі гадоў сам ход… Як адчыняць тыя дзверы, Ася пакуль не турбавалася: абыйшоў жа ўмову з наяўнасцю цэлага кубка Апанас Іванавіч Корб-Варановіч. Значыць, можна нешта прыдумаць, змайстраваць ключ па памеры падстаўкі ад кубка, якая і абмераная, і замаляваная… Невядома, ці цалкам паверыў спадар Калюжка “са таварышы” істэрычным крыкам нявесты загінулага доктара навук пра нейкія катакомбы, але, калі й дапусціў, што дзеўка ад гора розумам паехала, расхваляваўся і запэўніў, што ўжо бягуць да парэшткаў царквы. Праўда, калі машына з Мінску падруліла туды, ніхто яшчэ не падыхо­дзіў. Вось знаёмы хмызняк, за ім вымалёўваюцца сціплыя дамкі Ройна, а вось аўтобусны прыпынак, пусты, як сцэна летняга тэатру ў залеву, за ім – недарэчнае збудаванне, падобнае да бамбасховішча ці закапанага ў зямлю па самы дах кароўніка. Бляшаны дах, здаецца, стаіць проста на зямлі, у каменным фасадзе зеўраюць прагалы замест дзвярэй… Учорашняя залева ператварыла глебу ў балота. Вячка рэзка тармазнуў, пусціўшы з-пад колаў няшчаснага “Рэно” ніягары бруднай вады. Пасажырка выскачыла з машыны, як верабей з падпаленай адрыны, і панеслася да былой царквы, расплюхваючы цяжкімі “камэлотамі” гразь. Смурод пад бляшаным дахам стаяў неверагодны, нібыта там захоўвалі не бульбу, а гной. І цёмна зусім… Пад нагамі хрумсцелі аскалёпкі бутэлек. Пустая яміна, апрацаваная па баках цэментам, зеўрала пасярэдзіне, а з краёў яшчэ заставалася пляцоўка, метры тры, якая з таго моманту, як бульбу перасталі сюды засыпаць, працвітала як клуб мясцовых алканаўтаў і заклапочаных падлеткаў. Калісьці ўніз вёў з’езд для грузавікоў, але ад яго засталіся толькі дзве іржавыя сагнутыя рэйкі, насціл увесь згніў. Цікава, няшчасных выпадкаў тут не здаралася? Ніхто не ўвальваўся ў яміну? Наколькі там глыбока? Ася захісталася на краі каменнай кладкі, углядаючыся ў прорву… Нехта моцна тузануў яе назад за куртку. – Зусім здурэла! Зноў хочаш упасці? Мала нам няшчасцяў? Вячка запаліў ліхтар, пасвяціў вакол. Да дна было метры чатыры, там царавала цемра. Можна было разгледзець толькі бляск лужынаў, горы смецця і ўсялякае ламачча, ад старых унітазаў да выкарыстаных шын. А ўніз як жа спусціцца? Ася гатовая была хоць скокнуць… Скрыніч цярпліва пайшоў па перыметры яміны, падсвечваючы ліхтарыкам: – Дзесьці павінна ж быць лесвіца… Сапраўды, злева выявіліся жалезныя скобкі, увагнаныя ў камень, абмазаныя цэментам. Арсенія адштурхнула Вячку і пачала жвава спускацца ўніз, як праўдзівая спартоўка – хаця насамрэч вышэй тройкі па фізкультуры атрымаць была няздольная. Вячка, лаючыся, падсвечваў ёй ліхтарыкам. Пару разоў нага саслізнула, напэўна, і пальцы паабдзірала… Пляваць, не да таго. Пад нагамі хлюпнула твань, смурод забіў горла слізкім камяком… Яшчэ на ваніты час траціць! Не ўжо… Не да сантыментаў, як сказаў праглынуты акулай боцман, калі ўспорваў нажом жывот беднай рыбіне, занесенай у Чырвоную кнігу. Пакуль Вячка спускаўся з ліхтаром, Арсенія дадумалася ўключыць свой мабільнік на рэжым падсветкі. Агледзелася… Безнайдзейнасць скруціла на імгненне душу: ды ў гэтай сметніцы за год нічога не адшукаеш! Значыць, няма чаго марудзіць. І зараз жа ледзь не на каленях пачала аглядаць падлогу з каменных плітаў, адкідваючы нагамі смецце. Вячка саскочыў з лесвіцы ціха, як рысь, вылаяўся і таксама пачаў абшукваць былое сутарэнне царквы. У сценах віднеліся нішы, закладзеныя цэглай: падобна, там знаходзіліся пахаванні Корб-Варановічаў, пакуль рабоча-сялянская ўлада не вычысціла парэшткі эксплуататараў з патрэбнага ў гаспадарцы памяшкання. Не хацелася думаць пра лёс тых парэшткаў… Ася шчыра спадзявалася, што іх хаця б закапалі ў зямлю, а не ўчынілі, як са свінцовай труной пані Ядвігі Любанскай з капліцы Лошыцкага парку: пусцілі на пераплаўку для вырабу дэталяў для электрастанцыі. Над нішамі па ўсёй сцяне красаваліся іржавыя краты, якія прыкрывалі круглыя адтуліны памерам з кулак, магчыма, сярэднявечныя галаснікі, якія спрыялі акустыцы. Але думкі пра гэта віліся побач са свядомасцю, як леныя восеньскія мухі. У свядомасці было іншае. Пайшлі пятыя суткі, як Даніла апынуўся пад завалам. Сто з лішнім гадзінаў. Пачуўся грукат, нешта павалілася, разбілася, пакацілася… Ася нават трохі адарвалася ад пошукаў, каб азірнуцца: Вячка, не цырымонячыся, расчышчаў падлогу ад непатрэбшчыны, падфутбольваў, пхаў… – Падобна, тут каналізацыя блізка праходзіць… Як пісаў Максім Гарэцкі пра няздольнасць тубыльцаў пакласці праз гной кладку, так і цяпер актуальна… Свінні… Ася ліхаманкава абмацвала кожную пліту падлогі, на якіх калісьці стаялі на каленях вернікі. Ва ўяўленні яна проста бачыла, як на яве, патрэбную выбоіну… Госпадзе, ну падкажы! Ну скіруй, куды належыць! Наперадзе, у куце, пачуўся ціхі шоргат. Вячка быў у другім баку, таму ясна, што шаргаталі самыя натуральныя жыхары падобнага месца. Пацукі, у лепшым выпадку – каты… Ася з бояззю ўгледзелася ў той бок, дзе шаргатала, падсвечваючы ліхтарыкам… Здаецца, нічога… Але намечаны ёю маршрут расчысткі вёў менавіта туды – абмінаючы вялікія завалы, якія Асі было не адолець. Ага, зараз яна спалохаецца пацукоў, завішчыць, усё кіне, збочыць… Размарыліся! – злосна адказала Ася ў думках невядомаму апаненту і рушыла наперад, рассоўваючы бруд дошкай, прыстасаванай замест шуфліка… Зноў нешта валяецца наперадзе… Куча смецця, шыны… Нешта ў гэтым завале паварушылася… Ася на нягнуткіх нагах наблізілася. Кроў запульсавала ў скронях… Адна з каменных плітаў у самым куце была ссунута, там зеўрала акуратная простакутная прорва, а на яе краі ляжаў… З чалавекам падабенства было аддаленае – істота спрэс у гліне і глеі, у мокрых лахманах, і смярдзіць нялітасціва… Хто гэта – Асі не трэба было здагадвацца, бо сусвет звузіўся да маленькай кропкі… Дзяўчына ўпала на калені, спрабуючы перавярнуць цяжкое цела. Здаецца, нешта крычала. Твар аднойдзенага быў увесь у гразі, у прыцемку сутарэння – проста чорны… Жывы? Ён жывы? Анёлы Божыя, зрабіце так, каб ён быў жывы! Ася гладзіла упэцканае аблічча, адціраючы бруд, вызваляючы знаёмыя рысы, спрабавала расчуць, ці б’ецца сэрца, прыкладаючыся да грудзей, але ўвушшу толькі шалёна шумела яе ўласная кроў. Зрабілася светла – нехта скіроўваў сюды промні адразу некалькіх ліхтарыкаў. Раптам на брудным да непазнавальнасці твары расплюшчыліся такія знаёмыя шэрыя вочы. – Даніла Раманавіч, як вы? – нехта з археолагаў, якія паспелі сюды спусціцца, вядома, не мог прыдумаць больш разумнага пытання. А хрыплы, глухі голас прыхадня з таго свету прамовіў амаль мройна. – Ну што вам адказаць, калега… Жэ не манж па амаль сіс жур, як сцвярджаў Кіса Вараб’янінаў. І дадаў з адценнем фірмовай графскай фанабэрыі: – А ўласна кажучы, з чаго б то столькі панікі? Пасля некаторага анямення вакол загулі галасы, замітусіліся людзі, пачалі назвоньваць мабільнікі наконт хуткай дапамогі і матэрыялізоўвацца тэрмасы з гарбатай і нечым яшчэ, што, як вынікала з кароткіх энергічных дыскусіяў, можна спажыць пасля доўгай галадоўкі. А Арсенія, як шалёная, заліваючыся слязьмі, быццам кандовая гераіня мыльнай оперы, цалавала свайго мужчыну, які адмыслова дзеля яе вярнуўся з Аіду, які дзеля яе прабіўся скрозь каменні, зямлю і ваду, неверагодна бруднага, смярдзючага, згаладалага, зняможанага і каханага. * * * – Калі пасыпаліся каменні са столі, раздумваць асабліва не было як. Тут толькі па-звярынаму, інстынкты ды цягліцы… У мяне ў руках быў кубак, злева знаходзіліся каменныя дзверы… Там не круціць трэба, а добра націснуць. Ну і… націснуў, мабыць, як след. Старажытныя механізмы, яны ж на стагоддзі разлічаныя, не тое, што сёння: кніга максімум праз семдзесят гадоў спарахнее, мэбля з ДСП – праз паўстагоддзя рассыпецца, замкі кітайскія з металёвага прэсаванага друзу кожны год мяняй… А тут каменная пліта раз, і сама ўбок пайшла. Як у ліфце. Толькі выскачыў у падземны ход, за маёй спінай усё і абвалілася… І, галоўнае, пліта тая пахілілася, з-за яе камяні пакаціліся... Ну і ўсё, назад, значыць, ніяк. Корб-Варановіч ляжаў на бальнічным ложку, у бэжавым махровым халаце, прывезеным Асяй з ягонай кватэры, ад левай рукі цягнулася празрыстая таненькая трубачка да кропельніцы, у правай руцэ быў свойскі ж парцалянавы кубак, распісаны японскімі іерогліфамі, у кубку выпраменьваў вохкую пару прынесены Асяй курыны булён, Ася ў казённым белым халаціку сядзела побач, на зэдліку… І выгляд у графа быў такі самазадаволены і элеганцкі, нібыта ён у графскім сваім палацы літасціва прымаў просьбітаў. Нават абсунуўся не асабліва, толькі што здрапаны ўвесь ды ў сіняках, рукі збітыя зусім. Але ні пераломаў, ні сур’ёзных ран, толькі знясільванне. І драпіна на рэбрах зацягнулася. Ася шчасліва ўсхліпнула. І як добра, што ў палаце другі ложак пакуль пусты, можна спакойна пагаварыць. – Бо-ожа, колькі я каменняў перацягаў за гэтыя дні! – працягваў сібарыцкім тонам Корб-Варановіч, папіваючы булён. – На ўсё жыццё нацягаўся. Калі мяне цяпер у якое сутарэнне пасадзіць, як графа Мантэкрыста, на раз падкоп змайстрачу. Толькі б ліхтарык з сабой быў. Без сотавага мне цяжка давялося б. А так хапіла сілкавання амаль да канца, вядома, ашчаджаў, адключаў. Вось улучыў я ліхтарык, агледзеўся… Падземны ход продкі будавалі дыхтоўны. Карэта б не праехала, а вось маленькі вазок – цалкам магчыма. І самае галоўнае – там была вентыляцыя! Падобна, каменная труба, умураваная зверху ў кладку, з адтулінамі праз роўныя прамежкі. Каб не гэты павеў, подых волі, няхай і смярдзючы – дык не ведаю, ці выжыў бы. А так зразумеў, што ёсць шанец. Недзе ж гэтая вентыляцыя выходзіць на паверхню! Цяпер можна здагадацца: памятаеш, у бульбасховішчы па перыметры сценаў круглыя іржавыя краты? І каб уся гэтая раскоша, якую я апісаў, захоўвалася ў тым стане, у якім была пару стагоддзяў таму, я б, можа, хвілінаў праз дзесяць пабачыў неба. Але прабегчыся, як па брукаванцы, не атрымалася… Корб-Варановіч цяжка ўздыхнуў і пацягнуўся паставіць пусты кубак на тумбачку. Ася перахапіла яго, паставіла сама… А што ж, трэба, каб і цябе, самастойны наш, нехта паабслугоўваў, а то вечна незадаволена фыркае на любую дапамогу. – Булён сама варыла? Арсеніі дужа хацелася зманіць, але хіба яму зманіш… – Не, бабуля… – Дзякуй Богу. А то я быў падумаў, што перастаў разбірацца ў людзях, і мая нявеста ноччу згатавала сабе чароўнае зелле, выпіла і навучылася гаспадарыць. Даніла адкінуўся на падушкі, узяў Асіну руку ў сваю і, лёгка пагладжваючы яе пальцамі, працягнуў расповед уцекача з таго свету. – М-да, дык вось, калі я агледзеўся, мне зрабілася трохі няўтульна, як мядзведзю, які зразумеў, што ў Смаргонскай акадэміі яго стануць вучыць не мёд з вулля даставаць, а на ланцугу таньчыць, ды яшчэ навучанне будзе адбывацца з дапамогай распаленай рашоткі. Звод так абваліўся, што не бачна было праходу… Нават пралазу. Пасля такіх завалаў я сустрэў яшчэ штук восем. Каб пра іх ведаў, можа, не хапіла духу разбіраць і першы. А так – ну што ж, пачаў працярэблівацца, як крот. Тым болей прыпасы выявіліся – у кішэні курткі завалялася ўпакоўка лядзенчыкаў ад кашлю “Холс”. Дзесяць штук. Так што вячэры, сняданкі, абеды былі забяспечаныя на тры дні. Дый зубы можна было не чысціць – мянтолавы пах… Яшчэ бонус – вада. Яе было досыць. Дажджы лілі кожны дзень, і на мяне цякло з усіх расколінаў. Нават шыкоўны посуд меўся: срэбны кубак. Адну палову я выкарыстоўваў як шуфлік, у другую збіраў ваду. Вось так цягаў ды раскопваў, цягаў ды раскопваў. Корб-Варановіч аж застагнаў, успомніўшы сваю працоўную эпапею. – Калі звод абрынуўся, можа, дзесь утварылася дзірка на паверхню? — умяшалася Ася. – Я спадзяваўся, што так і ёсць… Але гэта было б занадта проста для майго квесту. Толькі праз адну гару пракапаюся, прайду пяцьдзесят метраў – зноў завал… Як жук у слоіку, якога злы школьнік ганяе праз штучныя перашкоды. Арсенія адразу ўспомніла Вячку, з ягонымі эксперыментамі як над жамярой, так і над людзямі… І зласліва падумала: цікава, ён прадугледжваў хэпі-энд у сваім рамане? – А апошнія дзвесце метраў зусім пачаўся сюрэалізм – паморшчыўся Корб-Варановіч. – Мясцовая каналізацыя там прарвалася ў падземны ход, і я ішоў па пояс у лайне. Іду і думаю: вось каб я гэта прысніў, дык грошай перапала б куча! Прыкмета такая ёсць, ведаеш… А так – наяве… Ды яшчэ спатыкнуцца баюся… Ногі ўжо не надта трымаюць, а нырца ў гэта дабро даваць не хочацца. Пад самы канец выбраўся на прыступкі. Здагадаўся, што ля выхаду знаходжуся. Ліхтарык ужо не свяціў, таму намацваў адтуліну ў дзвярах рукамі, а дзверы ж над галавой... Даволі доўга намацваў. Звязаў дзве паловы кубка разам, як было… І ўстаўляць баюся. А што, калі не адчыніцца? Калі над плітой – зямля ці ўвогуле якое збудаванне? Карацей, натузаўся я з гэтымі дзвярыма так, што не памятаю, як выпаўз… Ну і на свежым паветры адключыўся. Апрытомнеў – нада мной дзявочая істэрыка. Апошняя фраза прагучала гэтак самазадаволена, што Арсенія проста павінна была абурыцца, але яе адразу ж пацягнулі за руку, і вось яна ўжо цалуецца з прычынай абурэння… Ад гісторыка прыемна пахла шампунем для мужчын “Дав”, і Ася з іроніяй успомніла, як адчайна граф адмываўся ад набытага ў сутарэннях водару, і ўмудрыўся скарыстаць за раз тры бутэлечкі гэтага шампуня. – Чакай…. — Ася вызвалілася і палезла ў сумку. – Мне сказалі, што цябе нельга хваляваць, але я ведаю, што ты мне не даруеш, калі я не дам табе адразу ж пачытаць… І працягнула пергамент з тэстаментам. Даніла Раманавіч, прымацаваны да кропельніцы, заварушыўся ў ложку, спрабуючы зручней уладкавацца, каб прытрымліваць шорсткі ліст, Ася дапамагла… Ён чытаў старажытную вязь, вядома, хутчэй, чым Вячка. Прачытаў і адкінуўся на падушку, заплюшчыўшы вочы. Пергамент з ціхім шоргатам звярнуўся ў трубку, як змяя, якая ўкусіла ахвяру і лена скручваецца ў кольцы. Ася маўчала, даючы магчымасць нашчадку Корб-Варановічаў асэнсаваць і перажыць прачытанае. – Братняя кроў… – прашаптаў Даніла, не адплюшчваючы воч. – Божа мой, колькі мы адзін аднаму пралілі тае братняе крыві… Уся Беларусь залітая. Колькі маны. Колькі дарэмнай нянавісці. Здрады. Дурасці. Ён паглядзеў у шэрыя вочы Вяжэвічаўны сваймі шэрымі вачыма, у якіх пульсаваў боль. – Ты казала, я завернуты на чысціні крыві… Толькі для мяне гэта значыць зусім не тое, што для дбайцаў пра арыйскую расу. У нас жа – і ў ва мне, і ў табе – столькі ўсяго, напэўна, намешана за стагоддзі, і беларускага, і габрэйскага, і расейскага, і украінскага, і польскага, і татарскага… Якая розніца! Не гэта вызначае прыналежнасць да роду, да зямлі, а толькі любоў да гэтай зямлі і гонар за свой род. Вось і ўсё. Корб-Варановіч правёў здрапанай рукой па арыстакратычным твары, які яшчэ нядаўна знаходзіўся ў ганебнай блізкасці да натуральнага дзярма. – Што з таго, што Калантай – беларус па нараджэнні? Яму тут усё чу­жое, усё малацікавае і недаразвітае, ён адчувае сябе на маргіналіях, пра­вінцыялам вялікай імперыі, цэнтр якой не тут. А мой сябар Алесь, ар­хеолаг – са смілавіцкіх татар, калі да бацькоў у Смілавічы прыязджае, у мячэць ходзіць. І ён галаву скласці гатовы, калі спатрэбіцца, каб адратаваць якую старажытную царкву ад разбурэння, вочы сапсаваў, начыма разбіраючы старасвецкія хронікі, абы белай плямай у нашай абылганай гісторыі сталася меней… У яго не толькі дзеці, але і ўнукі на чысцюткай беларускай мове паўсюль размаўляюць! Мы з ім таксама адной крыві. Аляўціна Пятроўна з Ройна – з патомных сялянаў. Але яна ведае свой род да восьмага калена, пра кожнага з продкаў адсачыла звесткі… І яна больш радавітая, чым які-небудзь прамы нашчадак князя, якому пляваць на ўвесь гэты продкавы ланцуг, і добра, калі дзеда ўласнага памятае, і жыве ён толькі тут і цяпер. Ведаць свой род – гэта яшчэ і мець адказнасць перад сваёй зямлёй. Разумееш, малая? Корб-Варановіч трымаў Арсенію за руку, і яна адчувала, што да яго вяртаецца ранейшая моц, небяспечная і надзейная. І пачуццё гумару, чорнага, як ройнаўскія сутарэнні. – А ты ўсё-ткі арыстакратка! Арсенія Варановіч! Ах, як шкада… А я ўжо склаў у галаве сюжэт кшталту беднай Лізы… Я ўвесь такі радавіты, адорваю сваёй міласцю сціплую пейзанку! А пейзанка ўся такая сарамлівая… Каханка па начах кіпцюрамі не драпае… – Мярзотнік! Я цябе ненавіджу! – Арсенію ажно затрэсла ад абурэння – а яна і забылася за апошнія дні, як яе можа злаваць гэты... Гэты… – Узаемна! – расплыўся ва ўсмешцы Корб-Варановіч. Раптам павярнуўся да сваёй правай рукі, падключанай да кропельніцы, твар у яго зрабіўся знаёма шалёны. – А, пайшло яно… – і рашуча пацягнуў з вены голку. – Што ты робіш! Ненармальны! Асцярожна! – заверашчала Ася. Але Даніла ўжо грэбліва адкінуў катэтар, які абурана загайдаўся, па кроплі губляючы гаючую вадкасць. Граф схапіў Асю за руку, змусіў упасці на вузкі ложак побач з сабою, нахіліўся над ёю на адлегласць апошняй пяшчоты, прашаптаў: – Я здагадаўся пра сакральны кубак, напоўнены змяшанай братняй крывёй, які трэба паставіць на алтар… Ён у нас народзіцца. Месяцаў праз дзевяць. Мы панясем хрысціць, а паколькі ён хлопчык, яго абнясуць вакол алтара, уводзячы ў храм! Ася няёмка закруцілася на ложку – а раптам зойдзе хто! І ўвогуле… – Па-першае, чаму хлопчык? Па-другое, я яшчэ не згадзілася на шлюб! Па-трэцяе, ты мне яшчэ ні разу не сказаў, што кахаеш! Даніла крануў вуснамі яе шчаку, зашаптаў на вуха, казычучы цёплым подыхам. – Па-першае, мне, па-праўдзе, усё роўна, хлопчык ці дзяўчынка. Па-другое, інтэлігентная гарадская паненка, аматарка кавы-латэ і срэбных пярсцёнкаў, якая абцалоўвае мужчыну, які толькі што вылез з каналізацыі, альбо вычварэнка, альбо сапраўды яго кахае. І па-трэцяе, хіба я выбраўся б з-пад усіх гэтых завалаў, каб не кахаў цябе? І нахіліўся яшчэ бліжэй… Амаль наваліўся… І яна абхапіла яго, і вусны яе цяпер сустрэлі зусім не пустэчу… – Хворы Варановіч! Як вам не сорамна! Чым вы займаецеся! Медсястра, маладая і сімпатычная, як тэлевядучая, чырванела ад абу­рэння. – Кропельніцу знялі… Гэта парушэнне рэжыму! Вы забыліся, што вы не дома, а ў бальніцы! Дзяўчына! Пакіньце палату! Ася паспрабавала ўскочыць з ложка, але Даніла магутнай рукой затрымаў яе, прыціснуў да сябе, нязмушана разваліўшыся. – Дзяўчына застанецца, колькі захоча, таму што яна мая нявеста, і мы занадта доўга не бачыліся. Таму давайце мяне выпішам з бальніцы за парушэнне рэжыму. Я ж зусім здаровы, самі бачыце… – Гэта галоўны ўрач будзе вырашаць, каго калі выпісваць! А мы толькі супакаяльнае можам укалоць! Ачысціце палату ад старонніх! – Мая нявеста не старонняя! Медсястра раззлавалася наўсур’ёз, неяк аж занадта ўсхадзілася… Ася ўспомніла, што калі першы раз яе пабачыла і папрасілася ў палату да Данілы, тая неяк асабліва пазмрачнела… М-да, а ў Данілы яшчэ і студэнткі ёсць… І супрацоўніцы маладыя… Трэба адразу ж выкінуць ружовыя пантофлікі з ягонай кватэры на сметніцу. Крык стаяў на ўсю бальніцу, як на Ракаўскім кірмашы, што, падобна, графу прыносіла шчырае задавальненне. Хіба ён і праўда спланаваў, каб яго зараз адсюль выкінулі са скандалам? – Усім добры дзень! Што за бітва на Сіняй Вадзе, а татараў не відаць? Гэта ў палату зайшоў Вячка Скрыніч, вясёлы, іранічны, імклівы… Праўда, убачыўшы Асю пры баку Данілы, таксама на імгненне пазмрачнеў. Але тут жа з уласцівым яму імпэтам і хітраванскай дыпламатыяй пачаў улагоджваць медсястру, вывеў яе ў калідор, прыабняўшы, нешта інтымна нашэптваў… Арсенія прыслухоўвалася да дыялогу ў калідоры, але перашкаджаў Даніла, бо калі ён да яе дакранаўся, свядомасць неяк імглілася. Нарэшце паслядоўніца Флорэнс Найнтынгел, заснавальніцы медсястрынскага руху, гучна сказаўшы наастачу нешта кшталту “Зусім сумленне страцілі”, але ўжо без ранейшай злосці, змоўкла і сышла. Па калідоры гучна прастукалі яе абцасікі. Вячка вярнуўся ў палату. Арсенія ўсё-ткі выслізнула з абдоймаў графа і ўселася на зэдлік, прыгладжваючы валасы. Скрыніч ужо не ўсміхаўся. Ён апусціўся на акуратна засланы пусты ложак і кінуў каля сябе на падлогу заплечнік. – Пастарайцеся да раніцы не патрапіць у псіхушку, і тады, магчыма, заўтра вас выпішуць… Корб-Варановіч незадаволена паморшчыўся. – Мне тут пю-рэ даюць… А я хачу адбіўную. З кетчупам. – Адбіўную табе пакуль нельга… Ну што ты, як малое дзіця… – нервова азвалася Арсенія, якой было страшэнна няёмка перад аўтарам культавага фэнтэзі – за сваё шчасце, за тое, што яна і сама марыць проста зараз збегчы з Данілам дахаты… – Просьбу выканаў, вашую спявачку наведаў...—змрочна працягваў Скрыніч адчытвацца перад недысцыплінаваным пацыентам. – У хаце, здаецца, экзатычных гасцей няма, занёс хлеб, малако, яек, сасісак… Сасіскі яна ж можа зварыць? Выслухаў дзве арыі, паабяцаў букет белых ружаў. Даніла пасур’ёзнеў. – Дзякуй вялікі… А то ейныя сябры, што цягаюцца выпіць ды пагу­дзець, і не падумаюць нешта ёй прынесці з прадуктаў. А яна забываецца на такія грубыя матэрыяльныя рэчы, як абед. Праз пару тыдняў яе зноў у Навінкі кладуць. Вячка запытальна зірнуў на Арсенію: як яна ставіцца да падобных клопатаў? Ася нязмушана вытрымала ягоны позірк. Кепска было б, каб гісторык у сувязі з аднойдзеным маладзенькім шчасцем забыўся на старое сваё няшчасце, і няхай жыве бедная вар’ятка, як атрымліваецца. А ягоны альтруізм Ася як небудзь перажыве. Скрыніч апусціў вочы, палез у заплечнік і дастаў запаветную сінюю тэчку, распухлую ад аркушаў. Беражліва ўзважыў… Наўрад ездзіў збіраць старонкі з падлогі Асінай кватэры – пэўна ж усё вывеў наноў. – Ну вось, практычна закончыў. Корб-Варановіч зацікаўлена прысеў на ложку. – Ну і як атрымалася? Скрыніч сумна ўсміхнуўся. – Здаецца, някепска. Гэткая кальцавая кампазіцыя: пачалося ў шпіталі, заканчваецца ў шпіталі. Не хвалюйцеся, я не садыст, прозвішчы ў рамане трохі змяніў. Арсенія нерашуча спытала, па-ранейшаму адчуваючы віну. – А як з… ролевай гульнёй? Ты пражыў свой раман, як хацеў? – Пражыў, халера! – Вячка кінуў рукапіс побач з сабой на ложак. — Уражанняў атрымаў з накрыўкай! Суперрэалістычна! Асабліва апошні тыдзень. Раманіст правёў рукой па худым твары. – І вось што цікава, спадарства… Я часта ўжываю ў раманах і аповесцях такую схему: галоўная гераіня, побач два героі. Адзін – асноўны, каханне да якога ў гераіні выспявае паступова, супроць ейнай волі, і дадатковы герой, уведзены ў тэкст проста для таго, каб паненцы было з каго выбіраць. Бо я ж загадзя ведаю, што яму нічога не свеціць, і лёс ягоны – да апошняга тупіць і не верыць у сваё фіяска. Таму гэты герой выпісваецца больш блякла, інэртна, толькі надзелены некалькімі характэрнымі рысамі для запамінальнасці, ну і каб гераіню нечым адштурхнуць. І вось я – я! – апынаюся ў ролі гэтага дадатковага героя! Проста ўлёт! Вячка істэрычна зарагатаў, але рэзка абарваў смех. Памаўчаў, утаропіўшыся ў падлогу, пакрытую выцертым зялёным лінолеумам. – Так што я вам удзячны. Вы свае ролі выканалі. Корб-Варановіч зірнуў на Арсенію, якая пунсавела ад няёмкасці, падняўся, стаў над Вячкам, як ганаровая варта. – Вы не можаце быць дадатковым героем, спадар Скрыніч. Вы – аўтар. І гэта мы вам удзячныя. Без вашага ўмяшальніцтва мы б не сустрэліся з Арсеніяй. Не адкрылася б таямніца нашага роду. Не выканаўся запавет продкаў. Не з’явіўся б ваш выдатны твор. – І фіг з ім, каб не з’явіўся… – прабурчэў Вячка, без былой крыўды, затое з ранейшай мізантропіяй. — Усё роўна чытач наш на адной канапе змяшчаецца. – Усе вялікія справы пачыналіся з кола аднадумцаў, якія змяшчаліся на адной канапе, – усміхнуўся Даніла. – І толькі што на прыкладзе Вяжэвічаў і Корб-Варановічаў вы самі давялі, чаго вартыя ўсе варагаванні беларусаў і іх схільнасць падзяляцца на групоўкі. Скрыніч тужліва ўздыхнуў, зірнуў у шэрыя вочы графа, устаў і працягнуў яму руку. – Спадзяюся, мне не давядзецца перапісваць шчаслівую канцоўку… Пра тое, як нарэшце – і навекі – з’яднаўся срэбны кубак. – Не давядзецца, — цвёрда прамовіў гісторык, паціснуў пісьменніцкую руку і азірнуўся на Арсенію. Тая, як прыцягнутая нябачнай вяроўкай, стала побач, і адразу ж яе прыабняў той, з кім можа разлучыць толькі смерць. – А, дарэчы, дзе ён, той кубак? — пацікавіўся Вячка. — Гэта ж якая рэліквія… Увесь раман – вакол яго лёсу, фактычна… У Ройна царкву амаль раскапалі, зараз да магілы продка Асі дабяруцца. Можа, і кубак можна знайсці? Корб-Варановіч спахмурнеў. – Не чапаў бы я магілы Юрыя Варановіча… Ён і так пры жыцці пекла зведаў, і пасля смерці спакою няма. А кубак тым болей шукаць не стану. Няхай сымболь раз’яднання родных братоў застаецца там, дзе зараз знаходзіцца. Лепей паставіць помнік па Алесю Вяжэвічу і Апанасу Корб-Варановічу… Хаця б крыж які. Месца прыблізна ведаем… У калідоры загрукатала каталка, пачуліся сярдзітыя галасы санітараў… Ася зразумела, што зараз у палату прывязуць яшчэ аднаго хворага. Вячка схаваў рукапіс у заплечнік, закінуў яго за спіну, выпрастаўся – іранічны, шалёна-вясёлы, адчайны беларускі пісьменнік, не патрэбны масаваму чытачу… – Ну, чым жа завяршыць нашую эпапею? – падумаў. – Вось што, скажыце мне, спадар Даніла, як у рамане Булгакава гаворыць Майстар Понцію Пілату: “Свабодны!”. Корб-Варановіч сур’ёзна паглядзеў на аўтара і без ценю іроніі прамовіў адведзеную рэпліку: – Свабодны! – І вы таксама! Жыве Беларусь! Раманіст падняў руку ў развітальным жэсце і выскачыў за дзверы палаты нумар шэсць, паспеўшы ў апошні момант размінуцца з каталкай, на якой везлі чарговага скалечанага незалежным жыццём беларускага індывіда ў абдоймы самай бясплатнай у свеце медыцыны. 2009-2010