Архіў нумароў:

Мікола Сьцепаненка

_____________________ "А вандалам скажы: я - вечны...". Успаміны пра Анатоля Сыса	Пра сьмерць Анатоля Сыса я даведаўся па тэлефоне. — Мікола, гэта Ларыса, — глуха, як з-пад зямлі, гучаў голас Раманавай. — Памёр Анатоль Сыс. Калі ня верыш, патэлефануй Але Канапельцы. Вось так. Значыць, гэтым разам 26 кастрычніка нам з Сысам не давядзецца сустрэцца на ягоным дні нараджэньня. Прынамсі, на гэтым сьвеце... Дарэчы, дакладны дзень народзінаў Сыса, як і дзень сьмерці, застаюцца нявысьветленымі. Аднойчы напярэдадні свайго дня нараджэньня ён сказаў мне, што нарадзіўся ў ноч з 25 на 26-га, а таму пачынаць сьвяткаваць дзень народзінаў можна з 25-га. Так мы тады і зрабілі, пачалі сьвяткаваньне ў радыёрубцы Дому Літаратараў – Анатоль Сыс, Алесь Асташонак і я. Скончылі сьвяткаваць на наступны дзень у інтэрнаце на вуліцы Авангарднай, у вялікай кампаніі сяброў і знаёмых. На саракавіны з дня сьмерці Сыса мы паехалі да яго на радзіму ў вёску Гарошкаў. Па дарозе Алесь Бяляцкі, які дапамог арганізаваць паездку, прапанаваў мне напісаць успаміны пра Анатоля. Я падумаў, што калі кожны з сяброў і знаёмых напіша па некалькі старонак, то атрымаецца вялікая кніга. Пісаць успаміны пра блізкага сябра, якога ведаў дваццаць гадоў, здавалася б даволі проста. Але з іншага боку пасьля яго сьмерці прайшло зусім мала часу. Ня хочацца ў тэксьце замест прозьвішчаў удзельнікаў падзеяў ставіць ініцыя­лы, як гэта часта бывае. Калі баішся пакрыўдзіць чалавека – лепей ня ўзгадваць яго. Жалобная паніхіда па Анатолю праходзіла ў Доме літаратара. У маленькай зале пры бібліятэцы сабралася няшмат народу. Многія з сяброў і знаёмых ці прос­та прыхільнікаў даведаліся пра сьмерць і пахаваньне значна пазьней. У гэтым нельга вінаваціць кіраўніцтва СП, яны зрабілі ўсё, што ад іх залежала. Зьмяніўся час. Раней пахаваньне пісьменьніка было самым адладжаным мерапрыемствам у Доме літаратара. Кожны з супрацоўнікаў Дому ведаў свае абавязкі. Да 1985 году пісьменьнікаў хавалі адпаведна з пасадай. Адпаведна пасадзе была і ўрачыстасьць. Труну ставілі альбо ў вялікай зале, альбо ў фае, альбо ў каміннай зале. У 1985 годзе Сакратарыят прыняў рашэньне, каб усе паніхіды праходзілі ў каміннай зале. Я на той час працаваў у Доме літаратара электрыкам. Падчас пахаваньняў у мае абавязкі ўвахо­дзіла прывезьці труну з нябожчыкам у камінную залу, а пасьля заканчэньня пані­хіды паставіць усё на свае месцы. Калі ў каміннай зале пачаў працаваць бар, гэта трэба было рабіць як мага хутчэй. Звычайна расстаўляць сталы і крэслы мне дапамагаў Анатоль Сыс. Труну яшчэ не пасьпявалі данесьці да аўтобусу, як мы адхіналі фіранкі барнай стойкі, і бармэн Валодзя наліваў нам па сто грамаў гарэлкі “за ўпакой”. Думаю, пры жыцьці Сыс ніколі ня мог уявіць, што хаваць яго будуць з бібліятэчнай падсобкі, якая тады была заваленая сьпісанымі кнігамі сталінскіх часоў. Сыс наогул часта гаварыў і разважаў пра сьмерць: ці ёсьць жыцьцё пасьля сьмерці, ці ўзгадаюць пра яго пасьля сьмерці. Казаў мне: “Ты запісвай за мной, як гэта робіць Віця Шніп. Калі я памру, будзе табе аб чым пісаць”. Пытаўся ў мяне, ці баюся я сьмерці? А сам ён са сьмерці сьмяўся. Гэтаксама ён пытаўся ў мяне, ці існуе каханьне, і гэтаксама, як і са сьмерці сьмяяўся і з каханьня. Першыя сустрэчы Упершыню Анатоля Сыса я ўбачыў 6 ліпеня 1985 году. Гэта адбылося каля помніка Янку Купалу. Напярэдадні я езьдзіў дахаты, на хутар Вясёлы Курган. Вяртаючыся ў Менск (да шашы трэба было ісьці шэсьць кіламетраў) усю дарогу зьбіраў кветкі. Атрымаўся неблагі букет. Я абгарнуў яго ў лісты папараці і прывёз у Менск. Было ўжо позна. Побач з помнікам стаяла з дзясятак маладых хлопцаў і адна жанчына. Мы з Міхасём Мякішам, з якім я жыў тады ў інтэрнаце, наблізіліся да іх. Каля помніка шыракаплечы хлопец у сьветлай майстарцы чытаў вершы. Чытаў гучна, узьнёсла. Калі ён скончыў, я ўзяў з торбы букет і пайшоў да помніка. Хлопец заўважыў мяне і зрабіў крок наперад. Палічыў, што гэтыя кветкі для яго. Але ж я не спыніўся, прайшоў побач з ім і ўсклаў кветкі да помніка. Сітуацыя атрымалася няёмкай. Мы ўжо сыходзілі, калі пачулі голас: “Хлопцы пачакайце!” Мы спыніліся, да нас наблізіўся паэт: — Ходзьма да нас! Пасьпяваем, сёньня ж сьвята. — Дзякуй, мы сьпяшаемся, — адказаў я, Мякіш ужо штурхаў мяне ў бок. — Ну, дык тады пазнаёмімся. Я Анатоль Сыс, — і ўдакладніў, — Сыс – гэта маё прозьвішча. — Я Мікола, гэта Міхась, — мы паціснулі адзін аднаму рукі і разышліся. Мой сябра Мякіш быў аматарам кніг і фатаграфіі. Я ведаў, што ён пазьбягае выпадковых сустрэчаў. Менавіта таму я не застаўся ў кампаніі паэта. Мы пайшлі па цёмнай алеі ў накірунку плошчы Перамогі. — Цікавы хлопец гэты паэт, — з усьмешкай вымавіў Мякіш. — Мне здаецца, што я ўжо недзе чуў гэтае прозьвішча, можа, у размове са старэйшым братам Валодзем, — адказаў я. Мы спыніліся каля перадапошняй лаўкі скверу, я выцягнуў з торбы пляшку аперытыву “Тры апельсіны”, набытую ў Мар’яна Адольфавіча ў “Карчме” на Траецкім прадмесьці. Было добра чуваць, як каля помніка сьпявалі “Пагоню” на матыў “Марсельезы”. З невялікага хору вылучаўся голас паэта. Быў верасень, бабіна лета. Я зьбіраўся ехаць да бацькоў. У касах старога чыгуначнага вакзалу, як заўсёды, было людна і вельмі горача. Усе крэслы занятыя, людзі сядзелі на падлозе і абмахваліся газетамі ды праціралі твары насоўкамі. Каля кожнай касы стаялі вялізныя чэргі. Я не любіў чэргі і таму ніколі не стаяў у іх. У мяне была асабістая метода набыцьця квіткоў. Я выбраў патрэбную касу і акуратна ўздоўж чаргі з правага боку наблізіўся да вакна, каля якога стаяў малады хлопец у стракатай кашулі. За ім, дыхаючы ў сьпіну, тупацела сярэдніх гадоў бландзінка. “Мне, калі ласка, адзін квіток да Гомля!”, — сказаў хлопец. Касірка механічна выцягнула з пластмасавай лункі грошы і перапытала: “Что Вам?” “Адзін квіток да Гомля”, — па складах паўтарыў хлопец. Касірка зьняла акуляры і зморшчала лоб: “Что Вам? Говорите по-русски!” Пачуўшы гэта ў размову ўступіў я: “Дайце нарэшце адзін білет да Гомелю”, — з-за сьпіны бландзінкі выгукнуў я. Хлопец стаяў нерухома каля стойкі, пры­крываючы далоньню правы бок твару. Імгненна заляскала клавіятура, і праз хвіліну ў лунцы ляжаў квіток. Хлопец марудна выцягнуў яго, павольна засунуў у кішэню і, схіліўшыся да самага мікрафону, закрычаў: “Не разумееш мовы, едзь у Маскву!” Людзі ўтаропіліся ў сьпіну маладога чалавека. У гэты момант, апярэдзіўшы бландзінку, квіток да Гомеля набыў і я. Тады і пазнаў хлопца. Гэта быў той самы паэт – Анатоль Сыс. У цягніку мы не сустрэліся, мабыць, ехалі ў розных вагонах. Але ж убачыцца пазьней нам давялося, і нашае сяброўства расьцягнулася на дваццацігоддзе. Дом літаратара Анатоль Сыс працаваў тэхнікам на тэлебачаньні, а я, як ужо казаў, у Доме літаратара электрыкам. У гэты час мы пачалі бачыцца амаль кожны дзень. Дарма людзі сьцьвярджаюць, што Сыс быў незадаволены сваёй працай. Абавязкі ў яго былі нескладаныя, не патрабавалі асаблівых намаганьняў, і ў яго было заўсёды шмат вольнага часу. Яму далі пакой у інтэрнаце велазаводу, дзе Белдзяржтэлерадыё арэндавала два паверхі. Тры разы на тыдзень Анатолю даводзілася праехаць па тых установах, дзе ПТС (перасоўная тэлевізійная станцыя) зьбіралася рабіць запіс, скласьці дамову, а ў дзень запісу пракантраляваць, каб тэхніка была падключаная і разьлічыцца з электрыкам – у будні дзень тры рублі, у выходныя – пяць. Па тых часах Дом літаратара працаваў на “поўную катушку”, і папярэдне складаўся план-каляндар творчых мерапрыемстваў на месяц. Кожны дзень у Доме літаратара адбываліся творчыя альбо арганізацыйныя (пленумы, сходы) мерапрыемствы, і амаль на кожным мерапрыемстве было тэлебачаньне. У тэхнічным аддзеле разам з Анатолем працавалі два адстаўнікі. І на пачатку месяцу пры разьмеркаваньні планаў яны звычайна выбіралі сабе для здымак мерапрыемствы дзяржаўна-партыйныя (сесіі Вярхоўнага Савету, пленумы ЦК і г. д.), а Сысу заставаліся мастацка-спартыўныя. Яму даводзілася езьдзіць па тэатрах, музеях, выставах, стадыёнах. Гэта дазваляла яму з кожным разам набываць усё новых і новых знаёмых. Ён вельмі проста ішоў на кантакт з людзьмі. Звычайна людзі заводзяць знаёмствы, калі ў гэтым ёсьць нейкая патрэба, ці агульная зацікаўленасьць. У Анатоля былі знаёмствы дзеля знаёмства. А яны былі вельмі разнастайныя – ад бамжоў і жабракоў да міністраў, ад дэпутатаў да крымінальнікаў, ад вядомых творчых асобаў да пачынаючых паэтаў. Бывала так: ідзем разам па вуліцы, і нехта вітаецца з Анатолем, Сыс спыняецца, доўга ўглядаецца ў чалавека і пытаецца: “А ты хто будзеш?” У тыя часы Сыс ніколі ня мог прайсьці побач з жабраком, каб не падаць яму. Аднойчы ў падземным пераходзе пад Плошчай Перамогі мы напаткалі жабрака — маленькі чалавек сядзеў на падлозе, выпрастаўшы схуднелыя ногі, паміж якіх стаяў падраны сакваяж. Жабрак сядзеў моўчкі, схіліўшы да грудзей кудлатую бараду. Доўгія валасы тырчэлі ў розныя бакі, і твар разгледзець было немагчыма. Сыс спыніўся, выцягнуў з кішэні скамечаны скрутак купюраў і кінуў тры рублі ў сакваяж. Жабрак не падзякаваў і нават ня ўзьняў галавы. Я спытаў у Анатоля: “Ці не зашмат?” “Не! – адказаў Сыс. – Ты паглядзі на ягоныя чаравікі. За такія няшкода і чырвонца. Яны мо на пяць балаў пацягнуць”. Сыс любіў вызначаць рэчы па пяцібальнай сістэме. Чаравікі былі цёмна-зялёнага колеру, вялізнага памеру. Такіх памераў у краме ня знойдзеш. Насы задраныя, на канцах прымацаваныя белыя бляхі. І каб абутак трымаўся, чаравікі былі падвязаныя чырвоным матузком і замацаваныя на назе... У Анатоля было своеасаблівае стаўленьне да грошай. Ён мог аддаць апошнія, да капейкі, рублі, калі быў упэўнены, што на той момант яны камусьці больш патрэбныя. На наступны дзень я сядзеў на вахце каля службовага ўваходу Дому літаратара і разам з вахцёрам Львом Андрэевічам піў гарбату. Калі адчыніліся дзьверы, першае, што я заўважыў гэта знаёмыя чаравікі, а за імі постаць маленькага чалавека. Сьледам за ім увайшоў Сыс: “Калі ласка, праходзь, распранайся, зараз пойдзем абедаць!” “Гэта мой бацька!” — сказаў ён. Леў Андрэевіч крыху зьбянтэжыўся, агле­дзеўшы кудлатага ў падзёртых лахманах чалавека, і сказаў: “Анатоль! Лепей распраніцеся ў Міколы. Я прапанаваў прайсьці распрануцца ў мой кабінет, але маленькі чалавек адмовіўся. “Вось там у нас стол заказаў, справа ад яго бар, але ж мы пойдзем наверх, у кавярню”, — казаў Сыс жабраку. Кавярня была амаль пустая. Мы селі за першы стол, на якім была шыльдачка “Службовы”. Калі ў залу выйшла афіцыянтка Тома і заўважыла нас, дык зьнерухомела, зьняла акуляры і ўтаропілася на нас. “Буля! (так яе звалі знаёмыя) Прынясі нам тры баршчы, пляшку гарэлкі, — сказаў Сыс і, крыху падумаўшы, дадаў, — А бацьку вялікую міску, ён з дарогі”. “Калі трэба закусіць, дык у мяне ёсьць”, — маленькі чалавек дастаў з сакваяжу цэлафанавы пакунак і выклаў на стол кавалак бужаніны, паўпалкі вэнджанай каўбасы, батон, памідоры. У гэты момант зьдзівіліся ўжо мы. Увесь персанал кавярні па чарзе выходзіў у залу, каб зірнуць на “бацьку Анатоля”. Апошняй выйшла загадчыца кавярні Людміла Іванаўна. Колькі хвілінаў яна моўчкі стаяла, не знаходзячы словаў. Твар яе імгненна мяняўся, то рабіўся суворы, то яна пачынала ўсьміхацца, прыкрываючы даланёю рот. “Анатоль, прапануй бацьку распрануцца”, — зьвярнулася яна да Сыса. “У яго пад курткай толькі сподняе засталося, зараз у Гарошкаве так модна”, — адказаў Анатоль. Калі я зайшоў на кухню, каб набыць мінералку, там ішла дыскусія наконт “бацькі”. Посудамыйка Галя, сьцьвярджала, што гэта сапраўдны бацька Толіка. І толькі паварыха Наташа ведала, што ў Сыса бацька памёр, і сказала: “Калі гэтае пудзіла бацька Сыса, то тыя негры, якіх ён прыводзіў на мінулым тыдні, яго родныя браты”. Калі Сыс нарэшце атрымаў кватэру на вуліцы Чарвякова, усе сябры ўздыхнулі з палёгкай, спадзяючыся, што ён “аддасца” творчай працы. Але атрымалася наадварот – дзьверы ў кватэру не зачыняліся ні ў дзень, ні ноччу. Можна было толькі паспачуваць суседцы зьнізу – паэтцы Але Канапельцы, якая заўсёды дапамагала і падтрымлівала Анатоля. Неяк завітаў да Сыса Валера Будзевіч, дыктар радыё. Валера быў родам з Заходняй Беларусі, і большасьць яго сваякоў жылі па той бок мяжы – у Польшчы. Ён надаваў вялікую значнасьць свайму польскаму паходжаньню, калі выпіваў заяўляў: “Я паляк, я ненавіджу цыбулю!” Валера завітаў да Сыса і ўбачыў на канапе двух неграў, якія сядзелі моўчкі, курылі “Мальбара” і пазіралі на госьця. Твар у Валеры перакасіла, і ён далёка ня дыктарскім голасам закрычаў: “Сыс, ты што ўжо зусім звар’яцеў. Да ты канчаткова...” Маналог Валеры перарваў Сыс: “Ты супакойся. Лепш вып’емо з добрымі хлопцамі. Вось, напрыклад, у гэтага маладога чалавека радавод цягнецца шмат стагоддзяў. Ягоны бацька правадыр племя”. Чорныя, як вугаль, хлопцы прыціснуліся адзін да аднаго і быццам бы скамянелі. “Галоўнае, Валерык, — працягваў Анатоль, — што ім падабаецца Беларусь. І, калі яны вернуцца да сябе на Радзіму, яны будуць распавядаць пра Беларусь”. Сыс ня быў “нацюгам”, ярлык якога на яго старанна навешвалі. У яго былі свае крытэры, па якіх ён вызначаў чалавека – шчодрасьць, шчырасьць, сьвядомасьць. І ня важна, кім быў чалавек па нацыянальнасьці, галоўнае, каб любіў і паважаў родную мову і Беларусь. Гарошкаў Каму даводзілася быць у адной кампаніі з Анатолем, той абавязкова чуў ад яго “у нас у Гарошкаве”. Анатоль ганарыўся сваёй роднай вёскай, якая знаходзіцца ў Рэчыцкім раёне. Гарошкаў для Анатоля зьяўляўся найвялікшым увасабленьнем жыцьця. Калі ён пачынаў распавядаць пра Гарошкаў, вочы ў яго загараліся, ён рабіўся апантаным. Ён сьцьвярджаў, што першае паселішча людзей на тэрыторыі Беларусі было менавіта ў Гарошкаве. Ён на поўным сур’ёзе сьцьвярджаў, што ўся сучасная мода паходзіць менавіта з Гарошкаву. Памятаю, як у інтэрнаце на Авангарднай Валера Будзевіч запытаў у Сыса: “А ў вас у Гарошкаве што – пасярэдзіне вёскі подыум зроблены, і сезонныя паказы праходзяць?” “Не-е-е, — расьцягваючы слова, наколькі хапала паветра, — адказаў Сыс, — мы зьбіраемся на Гарадзішчы, палім вогнішча, таньчым, сьпяваем. Там можна пабачыць усё, што заўгодна. Нават стрыптыз. Аднойчы Сыс сапраўды ўразіў мяне гарошкаўскай модай. Я сядзеў на працы, у 106-м кабінеце Дому літаратара. Дзьверы расчыніліся, у пакой увайшоў Сыс. Я да таго дня ня бачыў яго больш за месяц – на Гомельшчыну мы ехалі разам, але вярталіся паасобку. На ім былі салатавыя шорты, загарэлае цела шчыльна абцягвала белая майка без рукавоў. За гэты час ён пасьпеў адгадаваць вялікую бараду. Калі Анатоль скінуў насунутую задам наперад бейсболку, з-пад яе заблішчэла голеная «лысая» галава. Я не ўстрымаўся і зарагатаў, бо ўпершыню ўбачыў лысага з барадой Анатоля. Сыс, апярэдзіўшы маё пытаньне вымавіў: “Апошні піск, зараз у Гарошкаве ўсе так ходзяць”. “Ды вось яшчэ, — ён падняў нагу і паставіў на край стала, — маці сандалі купіла, скураныя, фірмовыя”. Я агледзеў сандалі і сказаў: “Сапраўды скураныя, польскія”. “Адкуль ты ведаеш?” – запытаў Анатоль. Я адчыніў шафу і паставіў на стол такія самыя сандалі, і сказаў, што мне іх таксама набыла маці. Мусіць была адна партыя сандаляў, якія адначасова завезьлі ў маю Касьцюкоўку і Гарошкаў. Сыс ня надта любіў расказваць анекдоты, бо ня помніў іх. А калі і расказваў, то героі прыказак у яго ператвараліся ў гарошкаўцаў, а ўсе падзеі адбываліся ў Гарошкаве. І што самае цікавае, што пра Гарошкаў ад Сыса чулі ўсе, а пабываць там доўгі час не ўдавалася. З менскага асяроддзя Сыса, напэўна, першым наведаў у Гарошкаве бард Валера Пазьнякевіч. Калі ён вярнуўся, я запытаў: “Як там Гарошкаў?” “Гэта трэба бачыць на ўласныя вочы”, — адказаў Валерык, чым яшчэ мацней заінт­рыгаваў мяне. Нарэшце і я трапіў у Гарошкаў. На “папутцы” з Гомелю да вёскі я дабраўся менш як за гадзіну. Нічога асаблівага на першы погляд не заўважыў. Вёска як вёска. Такіх у Беларусі вялікае мноства. Хіба толькі тое, што побач няма лесу. Але сярод пажоўклых палёў яна нагадвала зялёную выспу. Дзе шукаць хату Анатоля я ня ведаў. Дакладна ведаў хіба, што яна пабудаваная са шлаку, пафарабаваная ў белы колер, каля яе расьце ліпа. А тое, што хату трэба шукаць на другім ад шашы канцы вёскі, я даведаўся з цікавай гісторыі. Напачатку дзевяностых гадоў, калі Беларусь ахапіла хваля беларускага Адраджэньня, у Доме літаратара праходзіў фестываль нацыянальных меншасьцяў Беларусі. У гэтым фестывалі прымала ўдзел паляшуцкае грамадска-культурнае таварыства, якое мела сваю газету, галоўным рэдактарам якой быў Аляксандр Трушко (Наварыч). Калі газета трапляла ў рукі да Сыса, ён абураўся. Напярэдадні паляшуцкай імпрэзы старшыня таварыства Мікола Шэляговіч выдаў мапу этнічнага расьсяленьня палешукоў. Трэба адзначыць, што тэрыторыя “аўтаномнай рэспублікі” са сталіцай у Пінску была ўнушальнай. Каб пасьмяяцца і па­злаваць Сыса, я паказаў яму мапу і запытаўся, дзе знаходзіцца ягоная хата. Сыс растлумачыў, што бліжэй да Заспы. “Ну, тады табе пашанцавала, ты не трапляеш у аўтаномную рэспубліку, бо мяжа праходзіць акурат пасярэдзіне Гарошкава”. Час набліжаўся да палудня, я брыў па вёсцы, спрабуючы адшукаць патрэбныя арыенціры. Вёска быццам вымерла. Я вырашыў зайсьці ў бліжэйшую хату ды запытацца. Адчыніў квортку (так у нас называюць брамку) і ўвайшоў у двор, у якім сядзелі тры хлопцы. — Дзе можна знайсьці Анатоля Сыса? – запытаўся я. Хлопцы пераглянуліся, паціснулі плячыма. Я ўдакладніў: — Паэта Анатоля Сыса... — А дык, табе патрэбны Цішка. Пяць хвілінаў, як пайшоў ад нас, — адказалі яны. — А куды? — Музу пайшоў лавіць, а дзе ён яе ловіць, хто яго ведае, — адказаў белабрысы хлопец. Я ўдакладніў, дзе знаходзіцца хата Цішкі, падзякаваў і разьвітаўся. Пры першым знаёмстве з Гарошкавам я пераканаўся ў дзьвюх рэчах. Першае, што моладзь у Гарошкаве карыстаецца роднай мовай. Другое, што мода на шорты ў Гарошкаве сапраўды існуе – усе хлопцы былі ў шортах. Я адышоўся колькі крокаў і ўбачыў на дарозе Анатоля. Басанож і ў шортах ён ішоў мне насустрач. Мы цёпла прывіталіся і пайшлі да яго хаты. Яшчэ з ганку Сыс закрычаў: — Ма! Да нас госьці прыехалі! — Што за госьці? – пацікавілася маці. — Мікола! Я цябе з ім у Менску знаёміў. Сябрук мой — аўкаголік. Я табе шмат пра яго распавядаў. — Так, вы праходзьце, сядайце за стол, — прапанавала маці, — прайшло ўжо амаль дзесяць гадоў, хіба ўсіх узгадаеш. З Антолевай маці я сапраўды пазнаёміўся ў 1989 годзе. За прамінулы час яна значна пастарэла. І калі б я сустрэў яе ў іншым месцы, не пазнаў бы. Маці Сыса накрыла на стол і наліла слівовай наліўкі. Што мяне зьдзівіла: пяцілітровы буталь стаяў навідавоку, а Сыс яго дагэтуль ня выпіў. Анатоль распытваў у мяне, што новага адбылося ў сталіцы. А я, каб далучыць да размовы маці, запытаў: — А ці дапамагае Анатоль па гаспадарцы? Маці зьбіралася нешта сказаць, але Сыс перабіў яе. — Ма! Паэт павінен працаваць? — Не, — адказала маці, — паэт не павінен працаваць. — А што павінен рабіць паэт? Растлумач ты яму, што павінен рабіць паэт. — Паэт павінен пісаць вершы, — патлумачыла маці. — А калі вершы ня пішуцца? – працягваў Сыс. — Лавіць Музу, — адказала маці. — А калі Музы нямашака? На гэтым пытаньні маці разгубілася, і Сыс адказаў сам: — Для расслабону трэба выпіць. Што мы і зрабілі ў чарговы раз. Анатоль, як заўсёды, наліваў у шклянку на адзін глыток. У сталіцы гэта нярэдка выклікала абурэньне сабутэльнікаў. На гэта Сыс адказваў сваёй улюбёнай фразай: — Вам абы пракаўтнуць за адзін раз, а мне сачы за вашымі п’янымі мордамі. Анатоль ня быў алкаголікам, як гэта некаму хацелася б бачыць. Па-першае, ён ніколі ня піў адзін. Колькі разоў мне даводзілася назіраць падобныя сітуацыі: я заходзіў да яго зранку, а на стале заставалася недапітая з вечару гарэлка, закуска. — Добра, што зайшоў, — казаў Сыс, — а то мне так пагана. Вось ляжу і берагу смагу, чакаю, калі нехта зойдзе. Разьліваючы гарэлку, Анатоль найперш разьлічваў на шчырую адкрытую размову, бо за чаркай гарэлкі чалавек робіцца больш гаваркім. Я ведаю шмат лю­дзей (і ў пісьменьніцкім асяроддзі таксама), якія пілі больш і часьцей за Анатоля. Але ж яны, перад тым, як выпіць, зачыняліся на ўсе замкі ў кабінетах, адключалі тэлефон, захіналі фіранкі. І ня дай Бог, каб нехта заўважыў. Анатоль выпіваў публічна, і чым больш людзей за ім назірала, тым большае задавальненьне ён атрымліваў. Сыс любіў паўтараць: — Калі нямашака ніякага іміджу, хай жа будзе хоць гэтакі! Анатоль выйшаў у двор, і маці мне паўшэптам, быццам бы давяраючы нейкую таямніцу, паведаміла: — Мікола, ты ж ня думай, што Толічак труцень. Ён усё робіць і ўсё ўмее, вось толькі калі вершы ня пішуцца, ён бедненькі не знаходзіць сабе месца. Тое, што Сыс не баяўся ніякай працы, я ведаў і бяз словаў маці. Проста ён ніколі не афішаваў сваю працавітасьць. Праўда, пару разоў пасьля вяртаньня з Гарошкава, Анатоль паказваў мне сьцёртыя да крыві далоні. Пры гэтым наракаў на карову Чарнушку, якая “столькі гною наробіць, ды так утаўчэ, што вілы ня выцягнуць – не карова, а нейкая сланіха”. Калі ў пакой увайшоў Сыс, мы з маці зьмянілі тэму размовы. Маці пачала згадваць той дзень, калі яна прыехала ў Менск на творчую вечарыну з нагоды трыццацігоддзя сына. — Як хораша нас прымалі! – казала маці. – Здымалі на тэлебачаньне. Яна згадвала той час з такім захапленьнем, што мне пачало здавацца, што яна зараз заплача, як гэта было на вечарыне. У нас час рэдка даводзіцца бачыць жанчын, якія плачуць ад шчасьця. — Гэта быў самы шчасьлівы дзень у маім жыцьці, — казала, выціраючы вочы, маці. Каб крыху падбадзёрыць яе, я распавёў яшчэ пра адну вечарыну Анатоля Сыса, якая адбылася роўна праз тры гады, зала тады таксама была поўная. Усе цікавосткі Гарошкава ўмоўна можна падзяліць на тры часткі. Першая — гэта самі гарошкаўцы. Другая – гарадзішча. Трэцяя – могілкі, якія захоўваюць гісторыю Гарошкава. Адразу Анатоль павёў знаёміць з сябрамі і сваякамі. Ён завёў мяне ў двор той хаты, дзе я ўжо быў. Сядзелі там тыя ж хлопцы, сярод якіх быў і стрыечны брат Анатоля. Мы пазнаёміліся, нехта прапанаваў выпіць. Сыс папрасіў у брата “лісапету”, каб зьезьдзіць у краму. Але ж брат пачаў махаць рукамі і раўсьці: — Ні за якія грошы ня дам! — Чаму? — Ты вось паслухай! – схапіўшы мяне за руку, пачаў казаць ён. — Два тыдні таму Толік папрасіў у мяне “лісапету”, каб зьезьдзіць у суседнюю вёску. Я даў. А на наступны дзень ён прыходзіць і кажа: “Лісапету ўкралі!”. Так я яму і паверыў! Ён яе прапіў! — Я сябрую з Анатолем шмат гадоў, — сказаў я, вызваліўшыся ад яго рукі, — і ўпэўнены, што прапіць чужую лісапету ён ня мог. — Тады можа згубіў і ня памятае. А можа падараваў. Ён як вып’е робіцца занадта шчодры. Але навюсенькай лісапеты няма. І хай у мяне больш ня просіць. З гэтага вынікала, што ў краму і на гарадзішча нам давядзецца ісьці пешшу. Ісьці да гарадзішча было больш за два кіламетры. Я крыху па-іншаму ўяўляў гарошкаўскае гарадзішча. Мне самому даводзілася працаваць у архелагічных эксьпедыцыях, удзельнічаць у раскопках высокага гарадзішча на поўначы Беларусі. А тут невысокая жоўта-брунатная выспа, абсыпаная купкамі засохлай травы. Анатоль адразу паведаміў, што яшчэ ў ягоным дзяцінстве гарадзішча было большым, што дажджы і веснавыя паводкі робяць сваю справу. Уздоўж і ўпоперак мы хадзілі па гарадзішчы, шукаючы чарапкі. Калі Анатоль знаходзіў чарапок, ён странна праціраў яго і рабіў выснову, што “гэты чарапок, прыкладна, сёмага тысячагоддзя да нашай эры, а вось гэты – больш позьні”. Я спрабаваў спрачацца, але зразумеў, што гэты занятак пусты. Нават калі ён знайшоў вялікі паліваны чарапок і закрычаў: — Гэта пятае тысячагоддзе да нашай эры! — Гэта ня пятае тысячагоддзе, а нейкі гарошкавец у мінулым годзе пабіў гаршок! – сказаў я. Мы назьбіралі мне цэлую кішэню чарапкоў, якія я і па сёньняшні дзень захоў­ваю, як памяць пра паездку ў Гарошкаў. Калі мы натрапілі на чорную пляму выгаралага вогнішча, Анатоль сказаў, што на гарадзішчы зьбіраецца моладзь і таньчыць. Я ўявіў, як на гэтым месцы зьбіраліся некалі іх продкі-паганцы... Калі пасьля сьпякотнага гарадзішча мы прыйшлі на могілкі, то пад бярозамі дыхаць стала лягчэй. Могілкі былі добра дагледжаныя. Быццам бы нехта прыбраўся тут перад самым нашым прыходам. Анатоль пачаў вадзіць мяне па іх. Ён дакладна ведаў, дзе і хто ў якім месцы пахаваны. — Вось старыя, а вось зусім маладзенькія. Гэта мае родненькія пляменьнікі. Я ўзгадаў, як яшчэ зусім нядаўна, калі мы зьбіраліся ехаць дахаты, перад ад’ездам заўсёды заходзілі ў краму. Анатоль набываў батон варанай каўбасы і некалькі пакункаў цукерак. Пры гэтым казаў: — Маці дужа любіць гарадскую каўбасу, а пляменьнікі – цукеркі. Каб памянуць памерлых мы спыніліся ля магілы бацькі Анатоля. Анатоль яшчэ раз агледзеўся вакол і сказаў: — Як тут прыгожа! Калі я памру, хай мяне пахаваюць вось тут пад гэтымі бярозамі. — А чаму не на Маскоўскіх могілках у Менску, сярод пісьменьнікаў? — Дзе заўгодна, толькі ня там, — злосна адказаў Анатоль. Яму ад самой назвы тых могілак рабілася не па сабе. Я нагадаў яму яшчэ адну нашую размову, у якой ён выказваў пажаданьне, каб пасьля ягонай сьмерці цела спалілі, а прах разьвеялі – частку па гарадзішчы, а частку высыпалі ў Дняпро. Але ён нічога мне не адказаў. Сонца ўжо хавалася за Дняпро. Мне трэба было ісьці на прыпынак, вяртацца ў Гомель. Я спытаў Сыса, калі пабачымся? Ён адказаў, што пакуль ня выкапае бульбы, у Менск ня вернецца. «Прыемныя» і «непрыемныя»... Ён мог моцна уплываць на чалавека, мог прымусіць рабіць тое, што ён ня хоча. Ягоныя словы і позірк узьдзейнічалі незвычайным чынам. Сумнага ён мог разьвесяліць, вясёлага — прымусіць засумаваць. Дый у самога настрой на дзень мог памяняцца шмат разоў прычым без усялякага зьнешняга ўплыву. Ён мог пачаць весьці гаворку пра паэзію, а потым раптоўна ўскочыць і, не сказаўшы ні слова, некуды зьбегчы. Ён мог гадзіну нерухома сядзець, абхапіўшы рукамі галаву, глядзець у адну кропку і пры гэтым ні разу не міргнуць. Колькі разоў мне даводзілася бачыць, як ён з дырэктарам Літфонду Міколам Міхноўскім ладзілі такія спаборніцтвы – хто каго перагледзіць. Людзей ён падзяляў на “прыемных”, “непрыемных” і “абы-якіх”. З “прыемнымі” і “абы-якімі” ён мог сябраваць і падтрымліваць добрыя адносіны. А з “непрыемным” ён ня мог знаходзіцца нават у адным пакоі. Нават падарункі ад “непрыемных” ён выкідваў у фортку. А фортка ў ягонай кватэры была адчыненая і ўдзень, і ўночы. Неяк увесну 1989 году каля Дому Літаратара мы сустрэлі Леаніда Зубарава, ён перакладаў у багажніку старога “Запарожца” стосы кнігі – “Максім Багдановіч. Раман-эсе.”, выдадзенай за ўласны кошт. Мы разгаварыліся і Зубараў распавёў, як цяжка было выдаць кнігу – давялося прадаць “Волгу” і купіць “Запарожац”. Ён падпісаў нам па асобніку. Леанід паведаміў, што праз тыдзень ён зьязджае ў Злучаныя Штаты Амерыкі. Назаўсёды... Потым, гартаючы старонкі кнігі, Сыс сказаў: — Вось бачыш, які прыемны чалавек. Жанчын Анатоль таксама падзяляў на “прыемных”, “непрыемных” і “абы-якіх”. Ён ніколі ня ставіў зьнешнасьць жанчын на перш план. Іх Сыс ацэньваў па ўчынках і паводзінах, але ж асноўным крытэрыем у яго заставалася беларускасьць. Слова “каханьне” ужываў вельмі рэдка. Я ня ведаю, якія адносіны былі ў яго ў студэнцкія гады. Але ж у канцы 80-х, пачатку 90-х жанчыны былі ад яго ў захапленьні. І трэба адзначыць, што не “абы-якія”. Я колькі разоў яму казаў: — Анатоль, трэба жаніцца. — Пасьпею, — адказваў ён. Я нават прыводзіў яму канкрэтных “кандыдатак у жонкі”, на што ён вельмі злаваўся. — Той, якую ты шукаеш, можа ня існуе ў прыродзе, — казаў я яму. Ён адмоўч­ваўся. Нельга не ўзгадаць жнівень 1988 году, калі гурт “Мроя” запрасілі ў Львоў. У той час мы з Сысам падтрымлівалі добрыя адносіны з музыкамі. Таму яны ахвотна ўзялі нас з сабой. Сыс раней ніколі ня быў у Львове, а я служыў там у войску. З першых хвілінаў знаёмства з горадам Анатоль быў вельмі ўражаны. Клуб, у якім павінна была выступаць “Мроя”, знаходзіўся далёка ад вакзалу. Мы ехалі ў трамваі, Анатоль не адрываў вачэй ад вакна, ён быў у захапленьні ня толькі ад архітэктуры, але і ад моўнай культуры гораду. Толькі аднойчы Сыс штурхнуў мяне ў плячо і гучна вымавіў: — Мікола! Глядзі! Сьвядомы трамвай. Нам бы такі ў Менск, а ім бы – жоўта-блакітны. Па суседніх рэйках, насустрач нам каціўся трамвай, пафарбаваны ў бел-чырвона-белы колер. Хлопец, які сустракаў нас і суправаджаў па горадзе, пачуўшы словы “жоўта-блакітны”, павярнуўся і, прыціскаючы ўказальны палец да вуснаў, прашаптаў: — Т-с-с... Але ж мы прыехалі ў Львоў, і ў кожнага з нас на грудзях быў бел-чырвона-белы значык. А на Украіне тады, калі лавілі з жоўта-блакітным значкам абвінавачвалі ў нацыяналізме і забіралі ў пастарунак. Спыніліся мы ў цэнтры гораду ў гатэлі “Львоў”, распыталі, дзе знаходзіцца “сьпілка” пісьменьнікаў. Хутка адшукалі прыгожы будынак 18-га стагоддзя. Сыс вельмі хацеў пазнаёміцца з маладымі львоўскімі паэтамі. Але там былі толькі сакратарка Лэся і яе сяброўка маладая львоўская паэтка Марыя Шунь. Марыя патлумачыла, што ў канцы тыдня няма ніякіх імпрэзаў, і сюды мала хто заходзіць. — Але, калі вы жадаеце, мы вас адвядзем да помніка Івана Франко. Там зьбіраецца сьвядомы народ. Гэта ня мітынг і не дэманстрацыя. Няма ні ўлётак, ні дэкларацыяў. Людзі прыходзяць да помніка, каб пагаварыць, пасьпяваць, пачытаць вершы. Але ж міліцыя пільнуе і заўсёды стаіць напагатове. Калі мы прышлі да помніка, там ужо сабралася каля сотні чалавек. Палова былі апранутыя ў нацыянальныя строі. З абодвух бакоў стаялі дзьве вайсковыя бартавыя машыны. На дарозе некалькі міліцэйскіх “уазікаў” і аўтобус з фіранкамі. За машынамі стаялі міліцыянты з аўчаркамі. Нам у Менску такога бачыць не даводзілася. Людзі стаялі тварам да помніка і сьпявалі народныя песьні. Сьпявалі вельмі прыгожа, і складвалася ўражаньне, што гэты хор правёў не адзін год у рэпетыцыях. Нас пазнаёмілі з маладзенькім хлопцам Олэсем, якому Сыс адразу зрабіў камплімент, што ён “як дзьве кроплі вады падобны да нашага паэта Едруся Аку­ліна”. Олэсь абвясьціў прысутным: “Сярод нас знаходзіцца беларускі паэт Анатоль Сыс, які хоча прачытаць некалькі вершаў”. Сыс пачаў з невялікай прамовы, распавёў, што прыехаў у Львоў з беларускім рок-гуртом “Мроя”, што яму вельмі падабаецца горад і закрануў тэму “маскалёў”. Моладзь пачала апладыраваць, а старэйшыя людзі зашапталіся: “а ці не правакатар гэты беларускі паэт”. Першы верш, які Сыс прачытаў, быў “Пацір”. Публіка ажывілася. Ён прачытаў яшчэ некалькі вершаў і цалкам завалодаў публікай. Напрыканцы ён прачытаў верш: “Маналог Тутэйшага”. Верш быў адметны тым, што ў апошніх радках можна было мяняць словы. Анатоль чытаў гучна, выразна, даносячы сэнс кожнага слова. А перад апошняй страфой ён артыстычна вытрымаў паўзу, набраў поўныя грудзі паветра і на ўвесь голас прачытаў: Ды пакуль ты яшчэ жывеш, Запалі прад Шаўчэнкам сьвечку (у арыгінале было “...прад Купалам...) Прачытай і спалі мой верш, А вандалам скажы: я вечны. Пры апошніх словах ён паказаў у бок міліцыянтаў. Публіка быццам ашалела. У адно імгненьне міліцыянты ачапілі пляц, у натоўп паляцелі дымавыя шашкі. Міліцыянты адсякалі па два-тры чалавекі, скручвалі і волакам цягнулі ў бок аўтобусаў. На Анатолю павісла некалькі міліцыянтаў. Украінскія дзяўчаты, хапалі іх за рукі са словамі: “Псы, прэч ад нашага госьця!” Скруціць Сыса было няпроста. У канцы 80-х у яго было столькі фізічнай сілы, што ён мог лёгка зьняць з пастаменту шматкілаграмовы бюст Леніна, які стаяў пры уваходзе ў канферэнц-залу Дому літаратара і паставіць яго на падлогу. А на наступны дзень гэты самы бюст чатыры чалавекі з цяжкасьцю вярталі на месца. Сыс высьлізгнуў ад міліцыянтаў і вярнуўся ў бар “сьпілкі”. Першае, што ён запытаў, убачыўшы нас: — А дзе тая прыгожая кабета ў жоўтым швэдры, што дапамагла мне ўцячы? Нехта з прысутных сказаў, што яе забралі ў пастарунак, а разам з ёй яшчэ дваццаць чалавек. Вечар 5 лістапада 1990 году мы з Сысам, Асташонкам і Наварычам правялі ў “Мутным воку”. Калі кавярня зачынілася, мы выйшлі на прасьпект (тады Ленінскі) і пайшлі ў напрамку плошчы Перамогі. На скрыжаваньні з вуліцай Янкі Купалы мы спыніліся. Насустрач нам з уключанымі фарамі рухалася доўгая калона бронетэхнікі. Зараз цяжка ўзгадаць, у каго ўзьнікла ідэя спыніць калону. Са словамі “Акупанты, прэч!” мы апынуліся пасярэдзіне прасьпекту. Было страшна: а раптам машыны ня спыняцца, і вялікія колы размажуць нас па асфальце. Але ж спынілася першая баявая машына пяхоты (БМП), за ёй другая, а пасьля і ўся калона. А яшчэ праз нейкі час з першай машыны праз люк вылез старшы лейтэнант і пачаў нас угаворваць: “Хлопцы, не рабіце глупстваў. У мяне загад. Усё расьпісана да хвіліны, а вы ўвесь графік зрываеце”. Неўзабаве пад’ехаў міліцэйскі “уазік”. Але Асташонак да таго часу пасьпеў ускласьці на браню БМП чырвоны гвазьдзік, які невядома адкуль у яго ўзяўся. Адразу ж ён атрымаў удар дубінкай, і першым апынуўся ў машыне з закратаванымі вокнамі. Калі б не красамоўства Алеся Наварыча, мы ўсе сядзелі б там жа. У Алеся быў своесаблівы падыход да “мянтоў”. Ён і да гэтага колькі разоў выра­тоўваў нас. Што ён казаў на гэты раз, я ня ведаю, помню толькі, што паказваў чырвоную “корку” сябра Саюзу пісьменьнікаў. У той час гэтае пасьведчаньне нейкім чынам дзейнічала... Нас адпусьцілі, калона тэхнікі рушыла ў накірунку плошчы Леніна. На апошні парад савецкай імперыі. Наварыч разьвітаўся, а мы паехалі да Асташонка ў дом на вуліцы Лугавой у раёне Чэрвеньскага рынку. Улетку там жыў дзядзька Алеся, а калі рабілася халодна, хата пуставала. 8 лістапада, на трэці дзень, з самага ранку Асташонак пачаў бегаць па хаце са словамі: — Што рабіць!? Што рабіць!? Прыехаў з Іслачы на адзін дзень, каб зьявіцца на працы ў “Крыніцы”, а завіс на трое сутак. Галава як бубен. — Не хвалюйся, — супакойваў яго Анатоль, — табе гэта не ўпершыню. Але ж у самога Сыса становішча было ня лепшым. У той дзень ён павінен быў працаваць у Палацы спорту на хакеі. А ён нават папярэдне не адвёз у палац дамову з тэлебачаньнем. Мы выпілі па кубку гарачай гарбаты бяз цукру і паехалі ў “Мутнае вока”. На гэты раз Сысу не давялося доўга ўгаворваць Асташонка. Ён сам хацеў прывесьці галаву ў належны стан. Кавярня была яшчэ зачыненая. Мы пастукалі ў дзьверы з чорнага ўваходу, і барменка цётка Галя без пытаньняў прадала дзьве бутэлькі гарэлкі і тры бутэрброды. У нас не было з сабой шклянкі, і я прапанаваў пайсьці на Верхні горад. Там за вайсковай камендатурай у напалову зруйнаваным доме захаваўся адзін некрануты пакойчык, у якім заўсёды знаходзілася дзяжурная шклянка. Гэты пакойчык мне паказалі знаёмыя музыкі. Сыс піў мала, бо хваляваўся за працу. Калі ўсё было дапіта, мы пайшлі па набярэжнай Сьвіслачы ў накірунку Палацу спорту. Асташонак пачаў казаць: — Тры дні працягаў у торбе рушнік, чыстае адзеньне, а ў лазьню так і не патрапіў, а ў Іслачы (у той час там у пісьменьніцкім прафілакторыі жыў Асташонак) ужо другі тыдзень ня топяць лазьню, гарачай вады няма... Ён казаў гэта з такой інтанацыяй, быццам бы мы вінаватыя ў ягоных бедах. Сыс не стрываў, спыніўся, павярнуўся да яго: — Калі ты так вельмі хацеў памыцца. Дык вось вады – колькі заўгодна, — і паказаў на Сьвіслач. Асташонак памаўчаў, а пасьля рэзка расшпіліў плашч. — А што? Думаеш не зраблю? Алесь распрануўся і скочыў праз парапет на край берагу. На ягоныя плечы апускаліся белыя сьняжынкі і ў момант зьнікалі, ён дрыжэў. — Але! Пайшоў! – крыкнуў Сыс. Асташонак адной нагой ступіў у ваду і ў той жа момант выцягнуў. Я сказаў Алесю, што на беразе ён хутчэй задубянее, чым у вадзе. А Сыс сур’ёзным тонам дадаў: — Калі пачаў нешта рабіць, то даводзь справу да канца. — І зноў гучна скамандаваў: – Пайшоў! Асташонак узмахнуў рукамі і нырнуў. Дзікі рык пранёсься над Сьвіслаччу. Алесь рукамі і нагамі біў па вадзе, апынуўся на сярэдзіне рэчкі і пачаў круціцца быццам бы патрапіў у вір. А калі адчуў пад нагамі дно, дык адразу ўскочыў. Вады было па пояс. Ён рэзка рвануў на бераг, пераскочыў праз парапет, схапіў рушнік і пачаў выцірацца... Восеньню 2004 году мне патэлефанаваў Сыс: — Цяпер мы засталіся ўдвох! Ён сказаў, што прах Алеся Асташонка пахаваюць на Кальварыйскіх могілках. Я сябе дрэнна адчуваў і на могілкі не паехаў. Можа гэта і да лепшага. * * * У апошнія гады мы з Анатолем бачыліся рэдка. Я захварэў і ў горад амаль не выязджаў. Час ад часу Анатоль тэлефанаваў. Уласнага тэлефону ён ня меў і тэлефанаваў адкуль давядзецца — з майстэрняў мастакоў, ад суседзяў, знаёмых. Размовы былі такія: ён распавядаў апошнія навіны, пытаўся пра здароўе, а пасьля запрашаў у госьці, хаця наперад ведаў, што я не прыеду... Гомель-Менск, кастрычнік 2005 — люты 2006 году.