Архіў нумароў:

Сяргей Шапран

_____________________ "Прыкры твор". Старонкі кнігі пра В. Быкава (Працяг) Працяг. Пачатак у № 6 (25) і №1 (26). Часопісны варыянт.	Вясной 1967 г. Васіль Быкаў атрымае ліст ад намесьніка галоўнага рэдактара «Нового мира» Уладзіміра Лакшына: «В Вашей повести — большая нужда, хорошей прозы нет как нет. Коли придумаете название — скорее сообщите, чтобы мы могли вставить его в издательские анонсы»1. Аднак пасьля санкцыяванага ЦК разгрому ў друку «Мёртвым не баліць» пісьменьнік працуе няшмат, ва ўсялякім выпадку напіша ў ліпені 1967 г. у лісьце да Еўдакіі Лось: «А я — трошкі пішу. Але мала. Няма настрою. А далей — пажывем, пабачым»2. Магчыма, пра тое ж напіша Быкаў і Ю. Бондараву, паколькі атрымае ад яго ліст з пытаньнем: «Как ваш роман? Все-таки думаю, что будет он интересен и свеж при всех условиях, несмотря на настроение ваше. Более того — вы не умеете писать посредственно и орди­нарно».1 Сапраўды, 22 чэрвеня таго ж году другі намесьнік рэдактара «Нового мира» — Аляксей Кандратовіч зрабіў такі запіс: «В пятницу был Быков. «Пишется с трудом…» Это я уже слышу от него не в первый раз. В стол он тоже не привык писать. «Кто такой Пилотович?» – спросил я его. «Они все одинаковы как отштампованы. В искусстве, конечно, ничего не понимают». (Сколько раз и кто только не возмущался: «Он же ничего не понимает в литературе, а руководит ею». Вот совсем недавно писал о том же Ростропович в своем письме в защиту Солженицына. Наивные все мы люди! Они и не должны ничего понимать. Не должны, в том-то и дело. Ведь если станут что-то кумекать, перестанут руководить. А тогда зачем они? Литература и искусство ни в каком, решительно ни в каком, даже общественном руководстве не нуждается […])».2 Але ў хуткім часе Быкаў «за кароткі час, можа, за месяц, піша невялічкую аповесьць, названую «Праклятая вышыня»3, у лістападзе 1967 г. — менавіта так пазначана ў аўтографе і машынапісе першага варыянту аповесьці.4 «З той прычыны, што крытыка «Мёртвым не баліць» не заўсёды была строга аб’ектыўнай і таварыскай, Васіль Быкаў не адразу зразумеў і прыняў яе. Аповесьцю «Праклятая вышыня» ён пачаў своеасаблівую палеміку са сваімі апанентамі. Дабіраючы новыя прыклады з франтавога жыцьця, пісьменьнік паспрабаваў у гэтым творы абгрунтаваць беспадстаўнасьць закідаў наконт таго, нібы сахноўшчына — ілюзорная сіла, ледзь не прыдуманая самім аўтарам».5 Сам Быкаў прыгадваў: «Гэта ўсё муляў у сьвядомасьці той выпадак вясны сорак чацьвёртага году на фронце. Думалася, там ёсьць штосьці новае, што можна выкарыстаць, прынамсі ў літаратуры. Хаця новае — вельмі адноснае разуменьне, тое, што я меў на мэце, даўно стала банальнасьцю ў нашым жыцьці, удоўж і ўпоперак пранізаным тымі самымі «органамі». Але напісаўшы, завагаўся, ці варта друкаваць? […] Найперш я завёз аповесьць у Менск, перадаў Пімену Панчанку. [Калі аповесьць была надрукаваная, галоўным рэдактарам «Маладосці» быў ужо А. Асіпенка. — С. Ш.] Пімен быў заклапочаны, — мае аповесьці, падобна, пачалі пагражаць ягонаму рэдактарству ў «Маладосці». Сказаў: добра, калі б падтрымаў «Новый мир». Але ж для «Нового мира» трэба перакласьці, а перакладчыка ў мяне не было. Тады Пімен кажа: зрабіце падрадкоўнік, а перакладчыка яны самі знойдуць. […] Так і зрабіў — перапісаў тэкст больш-менш па-расейску. Знарок не шліфуючы, ня дбаючы пра стыль, адно клапаціўся пра сэнс. Нейкай аказіяй адправіў рукапіс у Маскву. Праз дужа кароткі час патэлефанаваў Кандратовіч — трэба прыехаць».6 Але, думаецца, спачатку Быкаў адправіў аповесьць у «Новый мир» усё-такі на беларускай мове — на карысьць гэтага сьведчаць наступныя лісты з «Нового мира»: 11 октября 1967 г. Дорогой Василий Владимирович! Прошу извинить мне столь медленное чтение. Во-первых, у меня очень трудно все складывается с чтением вообще, — и писать надо, и читать то, что в номер, и голова подчас отказывает… Во-вторых, Вашу повесть я читал медленно, т. к. язык мне все же чужой… Повесть мне понравилась. Я убежден, что не ошибаюсь, когда представляю себе содержание повести очень человечным да и свежим, интересным, если говорить о военной литературе, — я такого не встречал. Здесь чужой мне язык, мне кажется, нисколько не помешал и я все понял и почувствовал правильно. Конечно, труднее судить о форме, о том, как написано, о языке, стиле… Однако меня не покидало ощущение, что повесть […] написана строго, сдержанно, в манере, я бы сказал, жестокого реализма… Так мне кажется, хотя и не знаю я всех тонкостей и прелестей белорусского языка. Обо всем этом я рассказал Анне Самойловне и Алексею Ивановичу1. Решено, что повесть надо перевести и читать дальше. И Анна Самойловна и Алексей Иванович считают, что переводить Вы должны сами, что лучше редактировать Ваш, пусть близкий к подстрочнику, перевод, нежели чужой ремесленный. Я думаю, что это так. Кондратовичу я довольно подробно рассказал содержание повести, он понимает, что публикация ее связана со многими трудностями, но тут уж ничего не поделаешь… Литература дело нелегкое. […] Искренне уважающий Вас — Еф. Дорош 2. Москва, 20 октября 1967 г. Дорогой Василий Владимирович! […] Все же, я думаю, — да и Анна Самойловна так считает, и Хитров3, — что перевод Ваш4 должен быть типа подстрочника. […] Такой перевод, во-первых, даст больше редактору, который, в значительной степени, будет и переводчиком, — у нас таковой имеется, он и согласие уже дал, это — Евгений Николаевич Герасимов. Во-вторых, что тоже важно, рукопись мы получим скорее. Следовательно, независимо от того, что я писал в первом письме, готовьте подстрочник, причем в сроки, какие для Вас возможны, и да поможет Вам в этом Бог. […] Искренне уважающий Вас — Еф. Дорош5. 15 декабря 1967 г. Дорогой Василий Владимирович! Повесть Вашу прочитали: Анна Самойловна, Алексей Иванович, Михаил Николаевич и Владимир Яковлевич6. Все согласились в том, что печатать ее будем, видимо, как сказал мне только Владимир Яковлевич, в третьем или в четвертом номере. Сразу же после Нового года мы пригласим Вас в Москву, чтобы обсудить вместе с Вами некоторые, имеющиеся у читавших, соображения, — замечаний вообще-то немного. Привет Вам от всех вышепоименованных. Искренне уважающий Вас — Еф. Дорош. (Хатні архіў В. Быкава. Што ж датычыцца «пэўнага новага нюансу», які адзначыў у аповесьці Твардоўскі, дык Аляксандр Трыфанавіч пісаў аўтару: 2 февраля 1968 г. В. БЫКОВ. ПРОПАЩАЯ РОТА 1. Безусловность знания «нижнего слоя войны» — конкретики, доступной только тому, кто сам там был, в той шкуре и т. д., несравнима не только с прозой Симонова, но даже, к примеру, и Бакланова, который тоже «сам там был». 2. И это не просто знание, доступной ценой личного опыта всякому, но знание, художническое, память на все художническая. Прекрасны моменты подтягивания отстающих на трудном, погибельном марше «ротной колонны» (эпизод «это не вода, это — водка»); чтение карты ротным под мокрой плащпалаткой) воодушевление перед боем, сулящим удачу. «Детали» боя: «Очередь обвальным грохотом разорвала ночную тишь, красноватые отблески от ствола лихорадочно затрепетали на бруствере, в траншею сыпануло горстью горячих вонючих гильз». 3. Прекрасные портреты ротного Ананьева, взводного Ванина, даже Пилипенко, хотя в нем кое-что уже в традиции комического «хохла». Только задуман «благоразумный» и «идейно-выдержанный» Гриневич. Обаятелен сам «ординарец», от лица которого ведется рассказ. 4. Но на нем именно сламывается чудесный реализм повести и переходит в «романтизм» того же толка, что и во второй части «Мертвых» (доведение до явного неправдоподобия черт преданности ординарца ротному и привязанности его к роте: не ординарец, а автор забывает, что у того жестокая рана, которая не только не могла утихнуть за ночь в холодной траншее, но, должно быть, довела бы его до беспамятного состояния. Если бы Васюков не «принимал решения» остаться в роте, а просто был бы понужден обстоятельствами к тому — его прощание с ротой было бы еще сильнее. 5. Эпизод с обменом пленного немца на Чумака сложен, богат множеством оттенков содержания, но еще не самые необходимые слова там найдены (в размышлениях Васюкова). 6. Нельзя свести вдруг все к тому, что Цветков, по-видимому, сексот. И дальше — проторенная, но, в сущности, никуда не ведущая дальше еще одного свидетельства о жестоком ужасе войны «для своих». 7. Отчаяние и безысходность судьбы «пропащей роты». Здесь автор пренебрег возможностями, которые таятся в причудливости поворотов военной судьбы, когда вдруг то, что больше всего томило ответственностью и страхом, оборачивается самым благополучным образом (как и наоборот). При этом автор не обязан был бы из любого «причудливого» оборота делать благополучный конец повести, — он мог оставить на месте весь трагизм и т. д. Необходимо это додумать. А. Твардовский.(ДМГБЛ. КП 10735/799.) Пазьней, адказваючы на пытаньне, ці была ў «Новом мире» «редакторская экзекуция», Васіль Уладзіміравіч скажа: «Понятно, что и там при редактировании старались убрать многие острые моменты, чтобы не раздражать цензуру, не вызывать дополнительно придирок, чтобы не цеплять начальственный взгляд в инстанциях. Но все-таки три повести в «Новом мире» Твардовского — «Мертвым не больно», «Атака с ходу» и «Круглянский мост» — были напечатаны с наименьшими издержками. «Круглянский мост» — совсем без купюр. «Атака с ходу» потеряла авторское название: на белорусском языке повесть известна как «Проклятая высота», но «проклятая» — уже какой-то негатив, и в редакции решили дать ей нейтральное название, которое, по-моему, просто плохо».1 І ў другі раз: «Мусіць, тое мне найбольш не спадабалася, але я ўжо ведаў, што тут надта патрабавальна адносяцца менавіта да назвы. Таго ад іх вымагае палітыка. А там, дзе палітыка, там няма мейсца ні густу, ні нават логіцы».2 А яшчэ раней, у верасьні 1968 г. Быкаў пісаў А. Адамовічу: «…стоит ли жалеть о «Н[овом] М[ире]», который вольно или невольно, но умеет уродовать и ломать произведения, в нем печатающиеся, не хуже, если не лучше многих других журналов. Как это они сделали с моей повестью, в смысле которой не могут разобраться теперь даже отличные писатели-фронтовики, как, напр[имер], В. Астафьев. Но что ж, кто застрахован от неудачи?»3. Што ж датычыцца абмеркаваньня «Праклятай вышыні» ў «Маладосці», дык нейкае ўяўленьне аб тым можна зрабіць, сыходзячы з наступнага дакументу: П Р А Т А К О Л паседжаньня рэдкалегіі часопіса «Маладосць» ад 12 сакавіка 1968 г. Парадак дня: 1. Абмеркаваньне аповесьці Васіля БЫКАВА «Праклятая вышыня» ПРЫСУТНІЧАЛІ: А. Асіпенка, В. Быкаў, М. Аўрамчык, Г. Бураўкін, В. Зуёнак, А. Савіцкі, М. Стральцоў, В. Палтаран, Н. Крыжаноўская, І. Грамовіч, С. Кухараў, Ул. Нядзьведскі, І. Раманоўскі. ВЫСТУПІЛІ: Асіпенка: Члены рэдкалегіі чыталі першы варыянт аповесьці. Цяпер Быкаў даў другі варыянт, грунтоўна дапрацаваны. Бураўкін: Аповесьць мне спадабалася. Вельмі хораша, больш тонка, чым у іншых рэчах, выпісаны характары. Шматгранна раскрываюцца людзі. Другі варыянт больш прыймальны, больш спакойны. Хацелася б нейкага штрышка да характару камандзіра: чаму ён вядзе роту ў апошнюю атаку. Яшчэ больш варта было б абгрунтаваць гэтае рашэньне. Аповесьць трэба абавязкова друкаваць. Аўрамчык: Чытаў я аповесьць з цікавасьцю. Прыпомнілася сваё перажытае. Чалавек глыбока паказаны. Матывіроўка апошняга рашэньня камандзіра, па-мойму, ёсьць: рота ў безвыходным становішчы, немцы іх абавязкова разгромяць. Грамовіч: Я чытаў першы варыянт. Да сотай старонкі заўваг у мяне не было. Ні ў падзеях, ні ў вобразах ніякага фальшу няма. Захапляешся і камандзірам, і нампалітам. Рота, сапраўды, вайсковая сям’я і ў ёй бываюць вырадкі. А вось з сотай старонкі пачынаюцца пярэчаньні. Дзеяньні Ананьева не вынікаюць з яго характару. Пачынаеш сумнявацца ва ўчынках. Аповесьць варта было кончыць так: рота ўстала і ідзе ў атаку. Не патрэбны былі ваганьні ардынарца, сцэна з Пулькай. Трэба чысьціць мову. А ўвогуле я віншую В. Быкава з гэтай рэччу. Савіцкі: Чытаючы аповесьць, я думаў аб вялікай адказнасьці пісьменьніка, які піша аб вайне. Мне не падабаюцца загалоўкі — ні першы, ні другі. Ня згодзен з другой атакай. Матывіроўка няясная. Раздвайваецца натура камандзіра. Другая прэтэнзія: такога нампаліта, як Грыневіч, я не прызнаю. Камісар павінен сказаць сваё рашучае слова аб задуме камандзіра. Павінна быць сутычка. У другім варыяньце Быкаў крыху праясьняе ўчынкі. Але трэба акцэнты больш пэўна расставіць. Стральцоў: Аповесьць мяне задавальняе з розных бакоў. Матываў другой атакі я знаходжу больш. Савіцкі: Прабач, Міша, але трэба яшчэ вызначыць, якога году падзеі апісваюцца. У 43-м ці 44-м камандзір так бяздумна не павядзе ў атаку. Стральцоў: Матывы: маральную вышыню павінны ўзяць, затым абмен палонных. Гэта ж усё прычыны. Не павінен нампаліт так ужо дыктаваць камандзіру, як гэтага хоча Савіцкі. Грыневіч — тактоўны, чалавечны. Зуёнак: У новай аповесьці Быкаў, як ніколі раней, грунтоўна выпісаў характары. Другі варыянт у параўнаньні з першым дае ясныя матывіроўкі апошняй атакі. Адна з іх у тым, што Ананьеў зразумеў: адступаць з лагчыны некуды, усе адыходы немцамі ўзяты пад абстрэл (выпадак з Грыневічам — доказ гэтаму). Ёсьць і іншыя матывы: падыход батальёнаў, якія разгортваюцца спадзеючыся, што вышыня наша і г. д. З Цьвятковым трэба тое-сёе падкараціць: гэта проста мастацкі тып, хай ён і будзе такім да канца. Асіпенка: Першае — як нідзе раней у аповесьці выпісаны характары. Паказаны тр­у­дзяга-камандзір, сумленны афіцэр. Тут і новы падыход да тэмы бачыцца. У першым варыяньце парушалася логіка разьвіцьця характару. У другім варыяньце Быкаў знайшоў зусім правільную матывіроўку. Нельга шукаць адну прычыну другой атакі. Іх шмат, хоць, можа, некаторыя не зусім акрэсьлены. Яны па кроплі напаўнялі гэтую чашу. Гэта чаша пачуцьцяў. Узялі вышыню (гонар будзе!). Потым абмен палонных, потым Цьвяткоў раскажа. Але самае галоўнае — яны ж павінны быць на паўстанку. А тут жа падходзяць батальёны — немцы ж па іх удараць. Трэба яшчэ раз атакаваць. Але трэба тут больш акрэсьліць абстаноўку. Думаю, што рэч гэтая будзе цікавая і для чытачоў, і для творчасьці Быкава. Быкаў: Наконт адарванасьці роты. Гэта была рота аўтаматчыкаў, а таму — асобая. Яна дзейнічала па загаду камандзіра палка на асобных напрамках. Я ня бачу прычын, чаму многія думаюць, што рота ідзе на абавязковую пагібель. Шмат было выпадкаў, калі ў больш цяжкіх абставінах хадзілі ў атаку. Таму і тут была проста яшчэ адна спроба выбіць. А прыехаў бы Сырамятнікаў, дык так бы папёр Ананьева ў атаку. Рана ці позна трэба было ісьці на вышыню. ЗАЎВАГА: У сувязі з хваробай Пімен Панчанка не прысутнічаў на рэдкалегіі, але перадаў па тэлефоне свой станоўчы водгук на аповесьць1. Між іншым, было некалькі варыянтаў назвы, у тым ліку «Пропащая рота» — менавіта пад такой назвай аўтар адаслаў у «Новый мир» падрадкоўны пераклад2. Падчас жа пленуму праўленьня СП БССР, які адбудзецца 25 лістапада 1966 г., Алесь Асіпенка скажа, што Быкаў дае часопісу «Маладосць» свой твор «Атака на сьвітаньні»3. Пад гэтай жа назвай у студзені 1967 г. першы сакратар праўленьня СП БССР Максім Танк ад імя сакратарыята праўленьня просіць уключыць новую быкаўскую аповесьць у план выданьня ў 1969-1970 гг. у маскоўскім выдавецтве «Советский писатель»4. Дарэчы, пакуль аповесьць яшчэ не апублікаваная (адпаведна крытыка і ваенныя не пасьпелі яе зганьбіць), праўленьне СП БССР у маі 1968 г. у адказ на прапанову «Лениздата» выдаць да 50-годдзя Беларускай ССР зборнік «Белорусские повести» рэкамендавала ўключыць разам з аповесьцямі Я. Брыля, А. Васілевіч, А. Кулакоўскага, У. Паўлава, І. Шамякіна і новы твор В. Быкава5. Напрыканцы кастрычніка таго ж году перакладчык Павел Кабзарэўскі паведамляе Быкаву: «Ваша повесть «Атака с хода» включена в сборник «Белорусские повести», но весь сборник еще полностью не сформирован»6. Аднак у лістападзе сакратар праўленьня СП БССР Іван Шамякін напіша ў лісьце на імя галоўнага рэдактара «Лениздата» Д. Хранкова: «Мы глубоко благодарны Вам лично, издательству за решение выпустить книгу белорусских повестей. Но Вы отлично знаете, что это нелегко сразу, с одного захода, составить такую книгу. Мы ставили задачу представить лучших наших писателей, работающих в жанре романа и повести, и вещи, получившие найбольшее признание у нас, в республике. Видимо, мы не подумали, что собранные в одной книге, они придадут ей несколько пессимистическое звучание. Секретариат нашего Союза согласен с Вашим замечанием». І ў выніку многія аповесьці прапануецца замяніць, у тым ліку і «Праклятую вышыню» — на «Альпійскую баладу»7. І ня дзіўна. Упершыню аповесьць будзе надрукаваная ў 1968 г. у «Маладосці» (№ 5) і ў «Новом мире» (№ 5; пер. аўтара). Мяркуючы па дзёньнікавых запісах А. Кандратовіча, менавіта пра «Атаку з ходу» гаворыць у маі 1968 г. Твардоўскі: «Ставьте Быкова. Есть такой закон — ругают через одно произведение. С Казакевичем, например, так было. Это неважно, что ругают или будут ругать. Дали бы напечатать. А потом пусть что хотят, то и говорят. Так мы теперь живем». Ужо ў чэрвені Кандратовіч занатоўвае: «С Быковым тянут. Видимо, повесть пошла по цепочке вплоть до ЦК. Это теперь обычная манера». Аповесьць выходзіць у «Новом мире», як мяркуе Кандратовіч, «в виде откупного» з боку Галоўліта1. Значна пазьней Л. Лазараў заўважыць, што «Атака с ходу» — одна из самых сложных быковских вещей, разыгрывающаяся здесь драма не лежит на поверхности, она обнаруживает себя то в каких-то деталях, то в двух-трех репликах, но в ней скрытый «нерв» случившегося, многое в поведении героев объясняет она»2. А яшчэ ў той час Юрый Бондараў напіша Быкаву: «…хочу сказать Вам, что повесть очень хороша, отлично написана, с обнаженными нервами, повесть «Быковская» — ни одной фальшивой нотки, ни одной искусственной ситуации, ни одного прямолинейного характера, ни одного всхлипа, как говорят. Ананьнев, Пилипенко, Чумак — прекрасны и так правдивы, что просто хочется обнять Вас: это сама жизнь, само то время, сама пехота-матушка, сама война. Вещь читается взахлеб, хотя нет ни любовной линии, «ни игры» на эмоциях — все держится на характерах и особенно на характере Ананьева, который просто превосходен!»3. Тое ж меркаваньне падтрымае і Грыгорый Бакланаў: «Прочел я с огромным удовольствием твою повесть, честную, точную, достоверную от начала до конца, за что ей, видимо, досталось в период подготовки к печати. Не знай я, что она сокращена несколько, я, может быть, и не заметил бы этого, т. к. повесть и сейчас хороша, волнует очень. Но, зная, думаю, что была она еще лучше. С месяц назад мне тут звонили из «Литературки», прося написать нечто сугубо теоретическое. Вместо этого пенсионерского занятия предложил я им написать рецензию на твою повесть. Как видно, и не чешутся, хотя я и напомнил им один раз»4. Насамрэч крытыка «чесалась» — пасьля публікацыі «Праклятай вышыні» аўтар і яго твор адразу трапляюць пад удар. «Начальнік Галоўпалітупраўленьня арміі генерал Епішаў назваў аповесьць паклёпніцкай, савецкая прэса выкрывала і аўтара, і тых, хто яму спрыяў»5. Сам пісьменьнік успамінаў: «В самую пору застоя, когда за некоторые публикации на автора этих строк обрушилась зубодробительная критика партийной и военной печати, когда любое партийное мероприятие в Гродно, чему бы оно ни посвящалось, сводилось в итоге к излюбленной теме проработки Быкова за его «клевету на героизм Советской Армии в годы Великой Отечественной войны», — в такой обстановке я не тешил себя надеждой на чье-либо заступничество. Но Карпюк заступился. С трибуны одного из партийных активов он выразил дерзкое недоумение: почему генерал Епишев вмешивается в литературу? («Если он генерал, то пусть командует войсками, а с повестями Быкова должны разбираться критики».) Разумеется, я был благодарен Карпюку за его заступничество, хотя и не отдавал себе отчета, чем оно может обернуться для нас обоих»6. Пра новую быкаўскую аповесьць катэгарычна скажуць: «Серьезная неудача». Прычым яе аўтара зноў жа бяруцца крытыкаваць перш за ўсё людзі ваенныя, якія заяўляюць: «Так не воевали!» Да прыкладу, палкоўнік Сурын пісаў: «Опыт советской литературы свидетельствует о том, что тема великой битвы нашего народа и его армии с фашизмом может быть решена только как тема героическая, как тема всенародного подвига. Малейшее отклонение от этого творческого принципа неизбежно приводит к серьезным неудачам и провалам. Об этом говорит еще раз и последнее произведение В. Быкова»7. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны Абрамаў лічыў, што «в новом произведении В. Быкова повторяются раскритикованные в свое время мотивы из повести «Мертвым не больно»: фатальная обреченность человека на войне, ограниченность наших командиров. Автор искусственно сгущает обстановку, придавая ей предельно трагическое звучание. […] Таким образом, в осмыслении военных событий, связанных с периодом наступления наших войск В. Быков остался на своих старых позициях. В повести «Мертвым не больно» мы видели раздавленных, буквально размазанных в грязи войны мятущихся людей, гибнувших, по мнению В. Быкова, лишь из-за произвола начальников и командиров. И в новом произведении автор стремится убедить читателя, что люди гибли на войне не во имя победы над врагом, а в результате необдуманных действий командиров. Думается, что В. Быков показывает минувшую войну весьма искаженно, с позиций, противоречащих реальной действительности, принципам социалистического реализма»1. У сваю чаргу крытык Броўман глыбакадумна заўважаў: «Нет, что ни говорите, а предвзятая схема явно победила здесь художника. Он пошел проторенным путем: ведь на его страницах мы уже не раз встречались с такими же унылыми, серыми политработниками, сотрудниками штабов, прокуратуры, да и офицерами вообще. Между тем хотелось бы увидеть движение писательской мысли, а не сконструированные процессы жизни, и хотелось бы ощутить его стремление к познанию реальных характеров военных людей. […] Схема, однажды созданная им самим [В. Быкавым. — С. Ш.], прочно держит художника в плену. […] В повести «Атака с ходу» происходит на наш взгляд, топтание одаренного мастера на одном и том же месте. Как в его обрисовке отступали, так и наступают. Не выросли командиры и политработники, не стали более зрелыми и солдаты, ничего не изменилось по сравнению с тяжелыми днями начала войны. Все застыло, одеревенело. Не совершает поступательного художественного движения и сам автор. Вот уж поистине повторение пройденного! А от этого ни читателю, ни писателю, ни искусству в целом никакого выигрыша! Накануне двадцатипятилетия со Дня победы […] хочется найти в художественной прозе не только эмпирические наблюдения и описания отдельных фронтовых происшествий, но и синтетические масштабные обобщения, выходящие, может быть, за пределы взводной траншеи или окопа одиночного бойца. Появившиеся за последние годы мемуары военачальников и рядовых участников войны расширили наш кругозор, обогатили нас множеством сведений и фактов, мимо которых не может пройти и художник, если он требовательно относится к воссозданию подлинной правды событий, потрясших человечество. […] Нельзя игнорировать живое движение литературы, в том числе исторической и документальной, не обращая внимания на поток свежей достоверной информации о людях и событиях, на растущую требовательность читателя, на его жажду новых постижений, и как ни в чем не бывало привычными приемами продолжать изложение деталей окопной микроправды…»2. Адначасова Васіль Буран, пішучы дысертацыю па быкаўскай творчасьці, зробіць выснову: «Абсолютизация «правды факта», недооценка диалектики общего и частного сказалась в какой-то мере и в повести «Проклятая высота» (1968). Автор показал частный случай — гибель роты в ходе нашего наступления, но не обнажил главную тенденцию войны, не прояснил концепцию повести. В результате нарисованная им картина героизма воинов лишилась идейной глубины, а трагическая коллизия, положенная в основу произведения, обернулась своей негативной стороной. Эти идейно-эстетические просчеты показывают, насколько процесс становления творческой индивидуальности Быкова, будучи связанный с живой диалектикой художественного освоения действительности, с углублением и усложнением проблематики творчества, является сложным и противоречивым, как важны для художника — каким бы талантливым он ни был — социально-мировоззренческая зоркость, выверенность идейно-эстетических критериев, как с углублением и усложнением проблематики творчества возрастает гражданская ответственность писателя»3. Быкава крытыкуюць паўсюль, у тым ліку і ў Менску. «...сакратар ЦК КПБ С. Пілатовіч, тады галоўны куратар ідэалогіі ў рэспубліцы, даручыў падручным прыняць захады, каб гэтую «ідэалагічную дыверсію» [аповесьць «Праклятая вышыня». — С. Ш.] сурова асудзіў беларускі друк. Аднак знайшоўся ў Беларусі ці не адзіны пісака, што падахвоціўся запатрабаванае выканаць, — рэдактар «Мінскай праўды» І. Агееў. Ён напісаў і надрукаваў у сваёй газеце […] артыкул «Праклятая вышыня»… «Прапашчая рота»… Прыкры твор». Ніхто з крытыкаў-прафесіяналаў на цэкоўскі трубны кліч не адгукнуўся. Рэдактару «ЛіМа» Нічыпару Пашкевічу было патэлефанавана, каб агееўскі опус перадрукаваў: маўляў, сваё «ЛіМ» не падрыхтаваў, дык хай дасьць плошчу чужому. Пашкевіч быў цьвёрдым арэшкам, адгаварыўся. Перадрукавала тое «патрэбнае» «Звязда» — вядома, па загадзе»1. Агееў жа пісаў: «А гаварыць аб аповесьці Васіля Быкава «Праклятая вышыня» трэба абавязкова. Калі ўжо не па мандату крытыкі, то, ва ўсякім разе, па неад’емнаму праву салдат, што […] таксама сёе-тое ведалі з суровай «драматургіі» вайны. Гаварыць аб аповесьці «Праклятая вышыня» неабходна таму, што яна выйшла з-пад пяра несумненна таленавітага белетрыста, нясе на сабе адзнаку гэтай таленавітасьці і, значыць, мае пэўную ўладу над розумам і сэрцам чытача. Згадзіцеся, талент — якасьць сур’ёзная. Ён здольны пераконваць нават тады, калі ня мае рацыі… […] У творы пануе атмасфера глухой безнадзейнасьці, пасіўнай скоранасьці лёсу. Прычым, гэта падкрэсьліваецца ня толькі розуманастроем герояў, але нават самім малюнкам прыроды — гэтым шэрым прыдаўленым небам; полем, што «злавесна чарнела ад навіслай над ім цемрадзі, у якой таілася нейкая нязнаная, загадкавая і таму асабліва страшная небясьпека»; вышынёй, якая грозна цямнела наперадзе ў сьцятай маўклівасьці… Аповесць пацьвярджае, што Васіль Быкаў — буйны майстар у стварэньні пэўнай псіхалагічнай настроенасьці мастацкай рэчы. Такая гэта рота, «прапашчая рота», як яе характарызуе Грыневіч, нампаліт. Здань сьмерці вісіць над ёю неадступна. І яна неадольна ідзе да свайго бясслаўнага канца, паслухмяная камандам. А каманды гэтыя вартыя таго, каб іх прывесьці хаця б часткова. «А ну, варухні нагой, ядрона вош!»; «Піліпенка, сачы за дарогай. А то, калі што — душу вытрасу. Паняў?»; «Спаткаеш старшыну — напраўляй сюды. Скажы: я з яго душу выму і другую ўстаўлю»; «Стой, такую тваю!..»; «У ланцуг! У ланцуг, такую вашу...»; «Што расьселіся, так вашу растак! Бяжыце далей! Драпайце к… матары!»; «Дакамандаваліся, у тры госпада маць…». […] Зусім няцяжка заўважыць, што ўсе дзеяньні роты супярэчаць элементарным патрабаваньням баявога статуту. Сапраўды, ні першая, ні другая атакі не павінны былі мець месца, калі б таго не хацелі Ананьеў і… аўтар. Яны абодва ідуць напралом, каб у канцы падвесьці сумны рахунак: ад роты не застанецца ніводнага чалавека, нават таго, хто вядзе сам расказ. Паляглі ўсе… «Мы наступалі…»?! […] Зьвярніце ўвагу на гэтыя разважаньні аўтара: «Штось кепскае, недарэчна-няўхільнае авалодвала ротай»; «Я ня мог заглушыць у сабе вострае прыкрасьці ад адчуваньня яшчэ большай бяды, якая няўхільна насоўвалася і з якой, мяркуючы па ўсім, справіцца не было магчымасьці»; «Я невыразна адчуваў гэта, але працівіцца яму ня мог, бо гэта невыразнае, неканкрэтнае нешта было мацней за мяне, за іх і за ўсю нашу роту». Ужо калі сам пісьменьнік падкрэсьлівае гэта нешта, яно нешта ды значыць. Каб паставіць усё на сваё месца і расьсеяць туман намёкаў і недамовак, зьвернемся да аднаго з заключных эпізодаў аповесьці. Чытач, мабыць, заўважыў, што адносіны паміж камандзірам роты і нампалітам дасягаюць найбольшага напалу іменна ў эпізодзе з абменам палонных. «Нешта недагаворанае, — падкрэсьлівае Васіль Быкаў, — пагрозьліва прысутнічала паміж імі». Тут гэтае нешта бачна наскрозь: камандзіра чакае пакараньне за «кантакт з праціўнікам», як характарызуе здарэньне «асьцярожны і дальнабачны» Грыневіч. Адразу прыкінуўшы, што да чаго, ён рашуча адмяжоўваецца ад Ананьева і, каб далей ад граху, па сутнасьці, дэзерціруе з роты. Усё, што адбываецца потым, не падпарадкоўваецца ўжо ніякай логіцы, выглядае дзікім і недарэчным. Рота кідаецца на вышыню, каб перастаць існаваць канчаткова. Аўтар як бы гаворыць, што, раптоўна ўзьнімаючы ў атаку мізэрную жменьку байцоў, Ананьеў усё ж выбіраў ня самае горшае. Калі ў першую атаку яго кідала безразважная адвага, то ў другой, і апошняй, ім кіруе ўжо ясна ўсьведамляемы страх. Страх ня перад ворагам — перад сваімі. Так высьвятляецца вельмі важны асьпект той ідэйна-мастацкай канцэпцыі, на якой — хацеў таго ці не хацеў белетрыст — трымаецца ўвесь пафас твору. Выходзіць, што ў тых, хто атакаваў вышыню 117.0, нічога за душой не было: ні патрыятызму, ні веры ў перамогу, ні нянавісьці да ворага. Выходзіць, што іх гнаў наперад толькі страх, падмацаваны крута пасоленым камандзірскім вокрыкам: «Уперад, такой тваёй матары!» «Мы наступалі…» Не, мы так не наступалі. […] Думаецца, што ў кожным творы аб вайне, у канчатковым выніку, павінен улоўлівацца адказ, няхай нават вельмі «прыватны» і глыбока захаваны, на пытанне аб крыніцах і рухаючых сілах сусьветна-гістарычнай перамогі савецкага народу. Народу, які ў самы цяжкі і змрочны час фашысцкай навалы ніколі не адчуваў сябе «трыснягом на ветры», настойліва і мужна ішоў пад кіраўніцтвам партыі камуністаў да сваёй сьветлай зоркі. «Праклятая вышыня» — не такі твор. На вялікі жаль, не такі. Ён абражае памяць старых салдат. Пісьменьнік, напэўна, ставіў перад сабой задачу, якая, гаворачы мовай Хэмінгуэя, заключаецца ў тым, каб у цэласьці данесьці да паперы людзей, якіх ён ведаў. Але ён ня здолеў у творы аднавіць дух тых дзён. У выніку панесьлі страты самі героі. […] …Прыкры твор»1. Васіль Быкаў успамінаў, што іншай ацэнкі ён не чакаў, «але было трохі крыўдна — колькі ж можна!»2. Дарэчы, вядома сьведчаньне, якім менавіта чынам зьявіўся гэты агееўскі опус — Я. Гарэлік пазьней прыгадваў: «А тады пасьля выхаду «Праклятай вышынi» трэба было неадкладна даць упартаму аўтару «пад дых», а недасьведчанаму чытачу растлумачыць, чаму аповесьць кепская, няправiльная, а ў асобных эпiзодах дык i наогул шкодная. На пошук крытыка, якому можна было даручыць гэта адказнае заданьне партыi, мяркуючы па ўсiм, спатрэбiлася нямала часу. Бо, хоць Васiль Уладзiмiравiч крыху эмацыянальна i зазначае, што не пасьпеў атрымаць чарговы нумар часопiсу, як зьявiўся разгромны артыкул, ад выхаду аповесьцi ў майскiм нумары «Маладосцi» i да сярэдзiны верасьня прайшло амаль чатыры месяцы. Безумоўна, розных выпiнанцаў, якiя са скуры вылузвалiся, каб быць заўважанымi высокiм начальствам, i тады хапала. Але тут патрэбен быў асобага кшталту аўтар. Па-першае, яго слову павiнны былi паверыць «народныя масы» — простыя чытачы, для якiх аўтарытэтнымi i пераканаўчымi маглi быць аргументы толькi таго, хто сваiмi вачамi бачыў i перажыў тое, пра што ўзяўся разважаць i тым больш выносiць свой прысуд. Па-другое, пажадана было, каб гэты воiн-франтавiк, якiх, дарэчы, ня шмат значылася ў сьпiсах тагачаснага Саюзу пiсьменьнiкаў, меў рэпутацыю больш-менш здольнага лiтаратара. […] Але перш чым расказаць пра iншыя дэталi выхаду ў сьвет таго, безумоўна, заказнога артыкулу, варта, мусiць, сказаць, каго В. Быкаў абазначыў гэтым пагардлiва-зьдзеклiвым «нейкi Агееў». Iван Мiнавiч Агееў шмат гадоў займаў пасаду рэдактара абласной газеты «Мiнская праўда», якая, дзеля справядлiвасьцi трэба сказаць, набыла пры iм аўтарытэт сур’ёзнага, у пэўнай меры вострага, зусiм не правiнцыйнага выданьня. […] Апроч шмат чаго добрага было ў характары Iвана Мiнавiча i адна сур’ёзная загана — ён меў устойлiвы iмпэт да маладзенькiх жанчын, пераважна знаходзiў iх у сваiм калектыве, а калi наступаў востры дэфiцыт, запрашаў на працу новенькую супрацоўнiцу, прыдумваў для яе пасаду, напрыклад, бiблiятэкара, хоць нiякай бiблiятэкi ў рэдакцыi не было. Непастаянства шэфа выклiкала незадаволенасьць асобных жанчын, i яны адчайна ваявалi за страчаныя прывiлеi, выкарыстоўваючы модную тады зброю — пiсьмы ў партыйныя iнстанцыi. Падчас выхаду «Праклятай вышынi» эпiсталярная актыўнасьць былых сябровак I. Агеева дасягнула свайго апагею, у рэдакцыi сталi шаптацца, што крэсла пад iм хiстаецца i да адстаўкi застаецца ўсяго некалькi тыдняў. Гаварылi i пра тое, што рэцэнзiя на аповесьць В. Быкава — яго кампрамiс з начальствам, якое нiбыта абяцала пакiнуць без увагi допiсы разгневаных кабет. На 17 верасьня быў прызначаны пленум абкаму партыi, на якiм у дыскусii пра 100-годдзе Ленiна меркавалася неяк зачапiць i тэму выкананьня яго запаветаў беларускiмi лiтаратарамi. Сьвежасьпечаны публiчны «адлуп» антысаветчыку Быкаву з боку аднаго з яго таварышаў па зброi, на думку арганiзатараў, мог натхнiць актывiстаў на вострую, бескампрамiсную крытыку. Таму Агееў i сьпяшаўся, пiсаў адразу ў нумар, адпраўляючы кур’ерам па 1-2 старонкi з Даўгабродскай, дзе месьцiлася рэдакцыя, у Дом друку. ...На дзяжурства я прыйшоў, як заўсёды, а 15-й гадзiне i адразу пачуў ад карэктараў непрыемную навiну — гараваць давядзецца да ранку, бо рэдактар перадаў у набор усяго некалькi абзацаў. Неўзабаве прынесьлi першыя гранкi, i я прачытаў «запеўку»: «У майскiм нумары «Маладосцi» апублiкавана аповесьць В. Быкава «Праклятая вышыня» […]. Пад ранiцу прынесьлi з завершанай вёрсткай паласу, i мы ня без зьдзiўленьня ўбачылi над артыкулам трохпавярховы загаловак — «Праклятая вышыня»... «Прапашчая рота»... Прыкры твор». Адразу ж, безумоўна, па камандзе зьверху, пачалiся перадрукоўкi рэцэнзii ў iншых газетах рэспублiкi. Даўжэй за iншых супрацiўлялася «Звязда» — у ёй разважаньнi пра «прыкры твор» зьявiлiся толькi праз два тыднi. Да гэтага часу лёс рэдактара I. Агеева быў вырашаны — яго за няправiльныя паводзiны ў калектыве вызвалiлi ад пасады i адправiлi на радыё кiраваць сельскагаспадарчай тэматыкай. Партыйнае заданьне было выканана, выканаўца перастаў быць пiльна патрэбным, яму можна ўспомнiць i пра маральнае аблiчча камунiста. У дзень адстаўкi на адрас рэдакцыi прыйшла тэлеграма з Гродна. У ёй былi ўсяго два словы: «Прыкры канец» i подпiс «Васiль Быкаў»1. Выдаваць аповесьць кнігай не бяруцца ня толькі ў Ленінградзе, але і ў Менску, — яе асобнае выданьне было запланаванае на 1969 г., аднак аўтар атрымлівае адмоўны адказ — «бяз колькі-небудзь пераканаўчага абгрунтаваньня», з нагоды чаго 26 ліпеня 1968 г. піша ліст першаму сакратару праўленьня СП БССР М. Танку: «На працягу апошніх трох год гэта другая адмова запар. Такім чынам, фактычна я пастаўлены перад немагчымасьцю выдавацца ў Беларусі на беларускай мове. Я прашу Вас, сакратарыят, прэзідыум і секцыю прозы СП БССР выкарыстаць высокі аўтарытэт свае арганізацыі і аказаць мне магчымае садзеяньне ў гэтым канфлікце з выдавецтвам «Беларусь». Іван Мележ накладвае рэзалюцыю: «Дамаўляўся ў Камітэце па друку і ў ЦК КПБ. Дамовіўся пра выданьне зборніка аповесьцей у серыі «Бібліятэка беларускай прозы». 20. VIII. 68»2. Такі зборнік сапраўды выйдзе (Быкаў В. Аповесці. Мн.: Беларусь, 1969), але «Праклятая вышыня», зразумела, уключана ня будзе. Тым ня менш, Быкаў, здаецца, не губляе надзеі выдаць «Праклятую вышыню» асобнай кнігай і таму яшчэ раз зьвяртаецца да кіраўніцтва СП: «Сакратарыяту праўленьня Саюзу пісьменьнікаў БССР Старшыні секцыі прозы Саюзу пісьменьнікаў БССР З А Я В А У сувязі з тым, што сакратарыят СП БССР ігнараваў маю просьбу адносна выданьня аповесьці «Праклятая вышыня», а ў друку зьявіліся супярэчлівыя ацэнкі (напр.: «Звязда» і «Красная звязда»), прашу секцыю прозы Саюзу пісьменьнікаў БССР вынесьці гэтую аповесьць на сваё абмеркаваньне з тым, каб аб’ектыўна і калектыўна вызначыць яе вартасьці і недахопы і тым дапамагчы аўтару ў яе дапрацоўцы. В. Быкаў, член Саюза пісьменнікаў БССР. 7 кастрычніка 1968 г.»1. І падчас сумеснага пасяджэньня прэзідыуму і партбюро СП будзе прынятае наступнае рашэньне: «1. Абмеркаваць аповесьць В. Быкава «Праклятая вышыня» на пашыраным пасяджэньні прэзідыуму ў лістападзе 1968 г. 2. Даручыць секцыі прозы рыхтаваць гэтае пытаньне»2. Аднак, мяркуючы па ўсім, тое пашыранае пасяджэньне не адбудзецца — «Праклятую вышыню», трэба думаць, вырашаць абмеркаваць падчас пленуму праўленьня СП БССР 30-31 кастрычніка 1968 г. «Удзельнікі пленуму заслухалі даклад дырэктара Інстытута літаратуры імя Янкі Купалы Акадэміі навук БССР Васіля Барысенкі «Марксізм-ленінізм аб літаратуры і мастацтве» і даклад сакратара праўленьня Саюзу пісьменьнікаў БССР Янкі Брыля «Жыцьцё і літаратура»3, прычым абодва дакладчыкі гаварылі ў тым ліку і пра Быкава. Васіль Барысенка, у прыватнасьці, прыгадваў «Мёртвым не баліць»: «Многія, як мне здаецца, грунтоўныя пытаньні нашай літаратуры і сёньня яшчэ ўпіраюцца ў разуменьне пісьменьнікамі самой «праўды жыцьця». Памылковае разуменьне асобнымі пісьменьнікамі гэтай праблемы прынесла немалую шкоду нашай літаратуры. Яно прыводзіла да аднабаковага, скажонага паказу савецкай рэчаіснасьці ў мастацкіх творах. У адных выпадках — гэта выяўлялася ў лакіроўцы, прыхарошваньні жыцьця, а ў другіх — у схільнасьці пісьменьніка бачыць і маляваць толькі цёмныя бакі рэчаіснасьці, толькі нягоды. Зразумела, што абедзьве гэтыя крайнасці ня маюць нічога агульнага з праўдай жыцьця, з прынцыпамі сацыялістычнага рэалізму. […] Наколькі важна для пісьменьніка правільнае, марксісцка-ленінскае разуменьне праўды жыцьця, можна яскрава бачыць на апошніх творах такога таленавітага пісьменьніка, як Васіль Быкаў. Ад няправільнага разуменьня «праўды жыцьця», суадносінаў «праўды факта» і праўды часу вынікаюць, на маю думку, ідэйна-мастацкія хібы ў аповесьці В. Быкава «Мёртвым не баліць». У ёй адлюстравана праўда асобных фактаў і эпізодаў вайны, удала выпісаны асобныя вобразы. Але карціна вайны ў цэлым атрымалася з перакосам, бо аўтару не ўдалося раскрыць сапраўдную атмасферу Айчыннай вайны, характэрныя яе бакі. Памылковая канцэпцыя вайны перашкодзіла аўтару верна ўстанавіць прапорцыі істотнага і другараднага. Гэта прывяло, як падкрэсьлівае газета «Правда», «да зьмяшчэньня акцэнтаў у асьвятленьні і ацэнцы ваеннага мінулага». Аўтар ня змог паказаць ва ўвесь рост сапраўдных герояў вайны, іх подзьвігі, іх душэўныя імкненьні. Злавесная фігура Сахно, па сутнасьці, засланіла сабой усіх астатніх»4. Аднак дысанансам першаму дакладчыку прагучала выступленьне Янкі Брыля, які, аналізуючы «Праклятую вышыню», гаварыў: «Першае ўражаньне, калі пачынаеш яе чытаць, — як быццам нічога новага, калі не паўтарэньне таго, што мы ўжо ведаем у Быкава, дык проста далейшае, пасьлядоўнае разьвіцьцё яго тэмы. Аднак, чытаючы, ты хутка забываешся пра гэтае ўражаньне, — цябе палоніць суровая праўда вайны, бачыш жывых людзей, пранікаешся трывогай за іхні лёс, табе перадаецца аўтарскі настрой — стрыманае захапленьне непаказной, некрыклівай мужнасьцю сапраўдных патрыётаў, непрымірымая пагарда і нянавісьць да шкурнікаў і прыстасаванцаў, баязьліўцаў і салдафонаў… З глыбіннага падтэксту апавядальнай плыні да цябе даходзіць страсна зацікаўлены роздум пра першааснову нашага ладу — пра чалавечнасьць. Рука Быкава-мастака прыкметна пасталела. Сям-там, на жаль, застаецца дарэшты непераможанай прыкрая неахайнасьць мовы. Гэта было напісана мною паўгоду таму назад, калі я рыхтаваўся да пленуму, які, як вядома, спачатку планаваўся на май. У жніўні я прачытаў «Праклятую вышыню» яшчэ раз, у «новамірскай», трохі ўдасканаленай рэдакцыі. Чытаў і крытыку: абодва выданьні артыкулу І. Агеева, абедзьве рэцэнзіі ў «Красной звезде». Чуў многа розных думак пра гэтую рэч. Бясспрэчным застаецца адно — аповесьць таленавітая. Твор пасрэдны, напісаны ня сэрцам, а халоднай, абыякавай рукой, ня выклікаў бы такой зацікаўленасьці, такіх супярэчлівых ацэнак. Я гавару гэта не таму, што — як нехта можа падумаць — лічу «Праклятую вышыню» бездакорнай у сэнсе ідэйна-мастацкай завершанасьці. І не па нейкай выключнай асабістай прыхільнасьці да твораў трагедыйнага плана. Мне думаецца, значэньне аповесьці перш за ўсё ў тым, што яна, адносна беручы, найбольш адчувальна і плённа непакоіць нашу творчую думку, прымушае задумацца пра вельмі немалаважнае ў нашай справе. Я далёкі ад намеру лічыць свой погляд абавязковым для ўсіх, але ж і не магу лгаць перад самім сабой і перад тымі, каго паважаю. Я не лічу таксама, што В. Быкаў недатыкальны для крытыкі, што вакол яго, у адрозьненьне ад кожнага з нас, павінна быць за любую цану створана нейкая бескрытычная зона. Гэта не патрэбна ні Быкаву, ні літаратуры. Хто будзе адмаўляцца ад здаровай, добразычлівай крытыкі? Давайце абмяняемся думкамі. Па-дзелавому, аб’ектыўна. Для гэтага мы і сабраліся»1. Выступленьні ж астатніх можна падсумаваць словамі Віктара Каваленкі: «Асобныя ўпушчэньні ў Быкава можна крытыкаваць, можа, каму-небудзь не падабаецца яго творчая манера, але ставіць пад ідэалагічнае сумненьне яго мастацкую канцэпцыю, агульнае разуменьне жыцьця нельга. А якраз так зрабіў, як мне здаецца Агееў […]»2. Сапраўды, таленавітыя і сумленныя літаратары былі на баку гарадзенскага калегі. Да, прыкладу, Аляксей Карпюк гаварыў: «Покуль што яна [крытыка. — С. Ш.] у нас, на жаль, пабудавана на прынцыпах субардынацыі. Але яшчэ існуе больш аб’ектыўная — цэнтральная, як мы ўжо бачылі на прыкладах многіх твораў беларускай літаратуры, па-рознаму ацэненых нават у органах ЦК — Менску і Масквы (гэта зусім ня значыць, што трэба цяпер дамагацца, каб і ў Маскве ацэньвалі так!) На Беларусі чамусьці не чуваць галасоў нашых разумных і таленавітых крытыкаў, якімі мы так ганарымся, часьцей падаюць голас «откликальщики» — людзі дробныя, без свайго твару, нават — Агееў. Выступаю не ў абарону свайго земляка. Можа і трэба Быкава крытыкаваць, але ня трэба кампраметаваць літаратуру і не выпускаць на яго казнакрадаў! (Апладысменты.)»3. Аляксей Кулакоўскі: «Я ўважліва прачытаў апошнюю аповесьць Васіля Быкава «Праклятая вышыня» […]. Пазьней прачытаў рэцэнзію Агеева і хачу бяз хітрыкаў сказаць, што зусім не ў захапленьні ад гэтай рэцэнзіі. Таварыш Агееў спасылаецца на ацэнку салдата. Я таксама салдат і камандаваў на фронце такім жа падразьдзяленьнем як і Ананьеў, адзін з герояў аповесьці, таму скажу, што таварыш Агееў не зразумеў Ананьева. Гэта ня жорсткі чалавек і не салдафон, як піша рэцэнзент. Ананьеў — вельмі сваеасаблівая, складаная, можна сказаць, самабытная натура. Яна напісана рукой сапраўднага мастака. Зьнізіў давер чытача Агееў і тым, што не заўважыў у аповесьці такіх сапраўды тыповых мастацкіх вобразаў, як камандзір узводу Ванін, старшына Піліпенка, ардынарац Васюкоў, салдат-перакладчык Шнэйдар. Такіх людзей нельга не заўважыць, не ацаніць, калі мець намер сумленна, без нацяжак гаварыць пра аповесьць. Вобразы ў аповесьці ёсьць выдатныя, сустрэнешся з імі, дык не разьмінешся абыякава і не забудзеш адразу. Яны кранаюць душу, твор чытаецца з захапленьнем, наводзіць на роздум. Што б мне хацелася параіць Васілю Быкаву на правах салдата і сабрата па фронту і па пяру, дык гэта толькі адно асноўнае — хоць крыху бліжэй стаяць да тых рэальных, тыповых абставін, у якіх жывуць і дзейнічаюць персанажы твору. Як калега Ананьева я так добра ўяўляю яго, здаецца, бачу жывога, і таму бяру на сябе сьмеласьць сказаць ад яго імя, што не пайшоў бы Ананьеў асобным маршрутам і на асобнае заданьне ў 1943—1944 гг. без сувязных. А калі б камандзір роты сувязі не забясьпечыў Ананьеву сувязь (тэлефонную ці па рацыі), то такога камандзіра, у лепшым выпадку, накіравалі б без пагонаў у тую асобную роту, якой я, на жаль, тады камандаваў. (Сьмех у зале.) Там бы яго навучылі, як трэба выконваць воінскі абавязак. І вось уявіце, хто чытаў аповесьць, што Ананьеву далі сувязь — і вельмі многае ў сітуацыях мяняецца. Гэта, канешне, толькі дэталь, але і яна робіць пэўны паварот у сюжэтных хадах і паводзінах герояў. Меўшы сталую сувязь з палком, штаб якога ў той час стаяў яшчэ на месцы, Ананьеў дзейнічаў бы, напэўна, крыху іначай. Далей, я магу ўхваліць ініцыятыву свайго калегі — атакаваць немцаў з ходу. Разумная ініцыятыва на фроньце дазвалялася і падтрымлівалася. Пераможцаў на фроньце ня ганьбілі, не судзілі. Але калі ўжо ён узяў вышыню, акапаўся (акопы былі нават гатовыя), то такі вопытны камандзір, як Ананьеў, зрабіў бы ўсё для таго, каб устаяць, не адступіць, не аддаць ворагу вельмі зручную ў стратэгічных адносінах вышыню. А то выйшла так: займалі вышыню, атакавалі, як сапраўдныя героі, а потым драпанулі, як палахліўцы, неяк занадта лёгка аддалі пазіцыі. Па ўсёй логіцы падзей, па настрою і рашучасьці людзей у першай атацы, так не павінна было здарыцца, і здарылася, відаць, толькі па волі аўтара. Але ж няхай нават выйшла ўсё так, як ёсьць у аповесьці. Я адчуваю душою, што ў Васіля былі тут свае меркаваньні, задумы і, напэўна, больш глыбокія, чым у мяне. Скажу шчыра, што і я гляджу на такую рэч, як на сваю, і выказваю свае думкі толькі ад шчырага жаданьня хоць што-небудзь параіць, падказаць вельмі здольнаму пісьменьніку. Дык вось — няхай і першая атака, і раптоўнае адступленьне застаюцца ў тым жа, што ёсьць, плане, і ўсё сітуацыі з Чумаком і з Грыневічам — няхай і яны застаюцца. А другую атаку можна было правесьці інакш — тут я глыбока перакананы. Паўтараю — Ананьеў добра ведаў, што пераможцаў ня судзяць і не спалохаўся б ён дэмагогіі Грыневіча. Не такі гэта чалавек! Другую атаку ён мог правесьці з лепшымі вынікамі і не губіць усіх людзей, мог бы і сам застацца жывым. І ад гэтага вобраз камандзіра роты нічога ня страціў бы. Я ў гэтым перакананы. Што напрошвалася ў тых канкрэтных абставінах? Сам аўтар напамінае, што на правым фланьзе ў тыя хвіліны чуцён быў батальён. Нават радавому салдату, а ня толькі такому камандзіру, як Ананьеў, было зразумела, што трэба тэрмінова ўстанавіць жывую сувязь з батальёнам і пры яго падтрымцы атакаваць ворага, узяць вышыню, выканаць сваё данясеньне штабу палка, і з палёгкай у душы прыняць папрок за абмен палоннага. А ў 44-м годзе пры нашым наступленьні за гэта быў бы толькі папрок. А можа, нават і нічога не было б. Твор ад гэтага набыў бы ўпэўнены каларыт, не было б такога жахлівага зьнішчэньня ўсіх людзей, нават і самога Васюкова, ад імя якога вядзецца апавяданьне. І ўсе вобразы толькі выйгралі б ад гэтага. Вось гэта я сказаў бы свайму добраму сябру Васілю Быкаву, калі б мы ў свой час сядзелі за круглым сталом творчай секцыі Саюзу пісьменьнікаў. Параіў бы яму яшчэ — не паўтарацца ў сваіх аповесьцях, ні ў сітуацыях, ні ў вобразах, бо, дзе пачынаюцца паўторы, там канчаецца арыгінальнасьць мастака. А між тым, Грыневіч — гэта, па сутнасьці, той жа Сахно, толькі меньшанькі, драбнейшы»1. «В. Каваленка: Пісьменьнікі маюць самае непасрэднае дачыненьне да працэсу стварэньня інтэлектуальных рэсурсаў краіны. Аднойчы Твардоўскі сказаў, што партыя думае і нашымі галовамі таксама. Ён меў на ўвазе пісьменьнікаў. Я думаю, ён сказаў праўду. С. Пілатовіч: Не заўсёды так. Толькі не Твардоўскага. В. К. Усіх пісьменьнікаў, у тым ліку і Твардоўскага. Гэта, так сказаць, тэарэтычна, а практычна выконваць сваю ролю пісьменьніку і чалавеку, які думае для грамадства, ня лёгка. Неяк так атрымліваецца ў нашым штодзённым жыцьці, што пісьменьнікі, якія імкнуцца ісьці непратоптанымі сьцежкамі, якім блізкі наватарскі пошук і чуцьцё сацыяльнай надзённасьці, аказваюцца ва ўсіх адносінах у горшым становішчы, чым тыя, хто баязьліва і абыякава абыходзіць вострыя сацыяльныя праблемы, хто засьцерагае чытачоў усяго только ад разводаў. Наватарскі мастацкі пошук у нас часам аказваецца чамусьці пад падазрэньнем, пад ідэалагічным падазрэньнем, і тады, бывае, цяжка што-небудзь даказаць. У нейкай ступені, мне здаецца, гэтак здарылася з Быкавым, які намацвае новыя ступенькі ў адлюстраваньні вайны, апіраючыся на савецкую класіку. Асобныя ўпушчэньні ў Быкава можна крытыкаваць, можа, каму-небудзь не падабаецца яго творчая манера, але ставіць пад ідэалагічнае сумненьне яго мастацкую канцэпцыю, агульнае разуменьне жыцьця нельга. А якраз так зрабіў, мне здаецца, Агееў спачатку ў «Мінскай праўдзе», а пасьля ў «Звяздзе». Агееў чамусьці крытыкуе Быкава, адрываючы яго творчасьць ад традыцый савецкай прозы, якая адлюстроўвала праўду вайны. Я раіў бы Агееву перачытаць яшчэ раз сцэну захопу і расстрэлу атраду Падцёлкава ў «Ціхім Доне» Шолахава. «Ціхі Дон» — гэта нашая класіка, наш гонар, урэшце, наш сьцяг, а калі кіравацца крытэрыямі Агеева, то Шолахава трэба абвінаваціць у паклёпе на чырвоных байцоў. Успомніце, як лепшы і самы сьмелы баец Падцёлкава цалуе боты станічніку перад расстрэлам. Нам у нашай крытыцы трэба быць больш прынцыповымі, нельга дапускаць эклектыкі: учора стаялі на адной пазіцыі, сёньня ўжо на другой, аднаму дазволена, другому не дазволена. Ад гэтага наша эстэтыка таксама страчвае аўтарытэт на міжнароднай арэне»1. Што ж датычыцца меркаваньня сакратара ЦК КПБ па ідэалогіі Станіслава Пілатовіча, дык яно было, зразумела, іншым: «На пленуме разгарнуліся спрэчкі вакол апошняй аповесьці Васіля Быкава «Праклятая вышыня». Яны заслугоўваюць увагу. У савецкай літаратуры зьявіўся шэраг такіх твораў, якія выклікаюць крытычныя адносіны грамадскасьці да канцэпцыі вайны ў інтэрпрэтацыі некаторых пісьменьнікаў. Дэгераізацыя подзьвігу народу, разграміўшага чорныя сілы фашызму, захопнікаў, якія рабавалі нашу зямлю, — вось гэта канцэпцыя. Васіль Быкаў — прадстаўнік гераічнага пакаленьня савецкіх людзей, гераічнага народу нашага, напісаў і добрыя творы, але нам усім хочацца, каб яго імем не сьпекуліравалі нашыя ворагі, каб не абураліся яго творамі яго таварышы па вайне. Зноў жа мушу падкрэсьліць, што ніхто не патрабуе ад пісьменьніка лакіроўкі, вайна — гэта страты і пакуты, але ж і перамога, якую атрымала дзяржава, — гэта справа рук простых салдат і іх камандзіраў, гэта справа вялікага патрыятычнага подзьвігу савецкіх людзей, і ніхто ня можа расьцягнуць яго па кроплі. Ня трэба абалваньваць моладзь, гаворачы словамі Аляксея Карпюка, тым (знайшоў жа такое слова!), каб падсалоджваць падзеі вайны, але ня трэба абалваньваць яе і тым, каб подзьвігі людзей замоўчваць, паказваць іх авечкамі, якіх гналі камандзіры і камісары на бойню. Дарэчы, т. Карпюк, ваша тэарэтычнае дасьледваньне катэгорыі патрыятызму памылковае. Патрыятызм — ня толькі нацыянальнае пачуцьцё. Цяпер гэта і класавая катэгорыя. Калі кіравацца вашымі поглядамі, дык няма ніякай патрэбы распрацоўваць ваенна-патрыятычную тэму ў літаратуры. Няма патрэбы і ў выхаваньні воінаў Савецкай арміі ў патрыятычным духу. Яны, па-вашаму, прачытаўшы кнігі аб вайне, дзе паказаны толькі цяжкасьці і пакуты, паслухаўшы прамовы аб здрадніках і невуках-камандзірах, пранікнуцца самі вялікім патрыятызмам. А як жа быць з патрыятызмам в’етнамскага народу і патрыятызмам амерыканцаў у В’етнаме?»2. Між тым, ці можна лічыць выпадковай публікацыю вялікага нарыса Е. Асокінай пра Быкава нават не ў газеце ці часопісе — у зборніку артыкулаў «Наднёманскія былі» (Мн.: Беларусь, 1968)? Нарыса, у якім хай і ня будзе ўзгадана аповесьць «Мёртвым не баліць» (А. Пяткевіч сьведчыць, што пра «Мёртвым не баліць» Е. Асокіна таксама пісала, аднак гэты раздзел быў выкрэсьлены цэнзурай), затое ня толькі будзе добразычліва разглядацца амаль уся творчасьць Быкава — нават аб сёньняшнім дні ўжо ня першы год крытыкуемага пісьменьніка Асокіна напіша хай і трохі пафасна, аднак, як падаецца, з абарончай мэтай: «Вось ужо больш дзесяці год кожную раніцу Васіль Уладзіміравіч Быкаў адпраўляецца ў рэдакцыю газеты «Гродненская правда». Тут ён працуе літаратурным кансультантам. На яго рабочым стале рукапісы — апавяданьні, вершы, нарысы. Аўтары — рабочыя і студэнты, журналісты і пенсіянеры — усе тыя, кім авалодала неспакойная цяга да творчасьці. Трэба ўважліва прачытаць усё, часта няўмелае, іншы раз ня вельмі граматнае: а раптам зазіхаціць іскра таленту? […] А потым зьяўляюцца і самі аўтары. Юны студэнт, чырвоны і ўспацелы ад разгубленасьці, камечыць у руках школьны сшытак з апавяданьнем аб цаліне. Пажылы калгасьнік вырашыў у вершах выкрыць нядбайнага кіраўніка сваёй арцелі. Цярпліва раіць яму Васіль Уладзімі­равіч напісаць заметку, але сельскі сатырык настойвае на вершах, бязьмежна верачы ў сілу дзеяньня паэзіі. Час ад часу В. Быкаў гутарыць з пачынаючымі аўтарамі на старонках «Гродненской правды». Ён вядзе сур’ёзную і глыбокую гутарку аб літаратуры, аб прыродзе паэтычнага, аб адказнасьці таленту, аб цяжкасьцях майстэрства. В. Быкаў актыўна ўдзельнічае ў рабоце абласнога літаратурнага аб’яднаньня. Ён выступае як дакладчык са строгім разборам твораў. Васіль Уладзіміравіч зьяўляецца членам рэдкалегіі часопісу «Маладосць», з якім яго зьвязвае даўняя творчая дружба, членам Праўленьня ССП БССР, дэлегатам V-га зьезду пісьменьнікаў Беларусі і IV-га Усесаюзнага зьезду савецкіх пісьменьнікаў. Савецкі пісьменьнік — заўсёды грамадскі дзеяч. Васіль Уладзіміравіч — член шматлікіх камісій, саветаў, камітэтаў у горадзе і вобласці (гарадскога камітэта ветэранаў вайны і камісіі па ўвекавечаньню памяці герояў Вялікай Айчыннай вайны; абласнога мастацкага савета і мастацкага савета Гродзенскага тэатра і г. д.) Але галоўнае — гэта шырокія і пастаянныя зносіны пісьменьніка са сваімі чытачамі. Толькі ў адным 1966 годзе В. Быкаў 60 разоў выступіў перад тымі, для каго ён піша. У калгасным клубе і ў Палацы культуры тэкстыльшчыкаў, у школе і ў студэнцкай аўдыторыі […]. Быкава можна было бачыць на зьлёце піянераў-сьледапытаў […] і сярод настаўнікаў-славесьнікаў. […] Васіль Быкаў знаходзіцца ў пары творчай сьпеласьці. Уперадзе новыя кнігі. […] Але ў адным можна не сумнявацца, што гэта будуць таленавітыя кнігі»1. Аднак яшчэ 2 кастрычніка 1968 г., выступаючы на рэспублiканскай нарадзе iдэалагiчных работнiкаў, прысьвечанай падрыхтоўцы да 100-годдзя з дня нараджэньня Ленiна, кандыдат у члены Палітбюро ЦК КПСС першы сакратар ЦК КПБ Пётр Машэраў таксама падвергне крытыцы «Праклятую вышыню», пасьля чаго Анатоль Вярцінскі напіша пасланьне да «першага»: «Па-першае, я лiчу няправiльнымi i несправядлiвымi адносiны да выдатнай аповесьцi В. Быкава. Нягледзячы на тое, што яна надрукавана ў двух часопiсах («Маладосць», «Новый мир») i атрымала высокую ацэнку чытача, твор падвергнуты афiцыйна маральнаму астракiзму: яго выкiдваюць з выдавецкага плану, замоўчваюць сьвядома ў перыёдыцы, нарэшце, аб’яўляюць у газеце «Мiнская праўда» «прыкрым творам». […] Ваша выступленьне, таварыш сакратар, яшчэ больш згусьцiла i як бы ўзаконiла атмасферу неапраўданай падазронасьцi вакол творчасьцi аднаго з самых таленавiтых i самых сумленных нашых пiсьменьнiкаў. I ўзьнiкае, натуральна, пытаньне: каму гэта патрэбна?»2. Праз трыццаць гадоў Анатоль Ільіч тлумачыў, чаму так паступіў: «...Пётр Мiронавiч рэзка пакрытыкаваў аповесьць Васiля Быкава «Праклятая вышыня», а таксама мой новы, якi толькi што пабачыў сьвет, зборнiк «Чалавечы знак». […] Я абразiўся, абурыўся. I ў даволi катэгарычным тоне напiсаў тое, што думаў. Як камунiст камунiсту»1. Машэраў жа пакінуў наступную рэзалюцыю на лісьце паэта: «Пилотовичу С. А., Марцэлеву С. В., Кузьмину А. Т. Надо при встрече с автором письма, а также через партбюро Союза писателей терпеливо и по-деловому разъяснить существо затронутых в докладе вопросов и несостоятельность этого письма как по содержанию, так и по приемам изложения. Затронутые в данном случае вопросы, а они имеют принципиальный характер, можно и надо рассматривать только с позиций всестороннего и обязательно конкретного, делового разбора их...»2. У хуткім часе С. Марцалеў напіша дакладную на імя «першага»: Секретарю ЦК КПБ Белоруссии товарищу Машерову П. М. С тов. Вертинским А. И. в связи с его письмом в ЦК КПБ в Отделе культуры состоялась беседа, в ходе которой ему, во-первых, была разъяснена суть критики его стихов («Чалавечы знак») и повести В. Быкова «Праклятая вышыня», и, во-вторых, показана несостоятельность его письма как по содержанию, так и по форме изложения. Тов. Вертинскому А. И. указано также на неправильность позиции, которую занимает он по ряду принципиальных вопросов. Вертинский А. И. заявил, что он погорячился и что из разговора в ЦК КПБ он будет делать выводы. В беседе принял участие секретарь партийной организации СП БССР тов. Кулаковский А. Н. Зав. Отделом культуры ЦК КП Белоруссии С. Марцелев. 24 октября 1968 г.3. А падчас гутаркі з гісторыкам Віталем Скалабанам Вярцінскі прыгадваў: «Памятаю, што гутарылi са мной у аддзеле культуры карэктна, тлумачылi ды ўшчувалi цярплiва, як i прадпiсваў Пётр Мiронавiч. Справа з «крамольнай» заявай была фактычна на тым i закрыта. Ва ўсякiм разе якiх-небудзь непрыемных наступстваў накшталт аргвывадаў цi iншага спагнаньня па партыйнай альбо службовай (я працаваў у штаце Саюзу пiсьменьнiкаў) лiнii не было. Больш таго, неўзабаве пасьля той гiсторыi, падчас нейкага лiтаратурнага мерапрыемства, С. Марцалеў спытаўся ў мяне пра настрой i сказаў: «Трэба працаваць. Галоўнае — гэта праца». Праўда, у рэдакцыi «Маладосцi» адмовiлiся друкаваць паэму, а з выдавецтва «Беларусь» вярнулi па пошце рукапiс зборнiка «З’яўленне», суправадзiўшы яго наступным вердыктам: «Рэдакцыя азнаёмiлася з рукапiсам Вашага зборнiка i ня можа згадзiцца з многiмi вывадамi, якiя Вы робiце ў паэме «Гомельскi накцюрн» i ў большасьцi вершаў. Выдаваць зборнiк ня будзем. Рукапiс вяртаем»4. Да слова, тая прамова П. Машэрава апублікаваная ня будзе — яна была пададзеная ў газетах «Звязда» і «Советская Белоруссия» ў пераказе, але імя Васіля Быкава не прыгадвалася5. Машэраў жа казаў наступнае: «Находятся историки и литераторы, которые стремятся бросить тень и на коллективизацию сельского хозяйства, пытаясь изобразить дело таким образом, что это была лишь «волевая» революция, что ее якобы характеризуют только ошибки и перегибы. Возникает вопрос: разве может честный человек, стоящий на почве реальных фактов, подвергать сомнению, очернять гигантский подвиг народа, свершенный в годы индустриализации и коллективизации? Такой же подход имеет место и в освещении Великой Отечественной войны. Хотя у нас и преодолевается коньюктурный подход, тем не менее в ряде изданий важные события этой войны изображаются односторонне, субъективистски, недостаточно раскрывается великий подвиг нашего народа. Массовый героизм иногда заслоняется картинами пассивного сопротивления в плену, намеренно преувеличеным изображением разного рода неурядиц фронтовой жизни. В последние годы, как вы знаете, неоднократно суровой критике подвергается творчество В. Быкова. Человек этот не лишен дарования, но его концепция войны, прямо скажем, не выдерживает критики. Судя по В. Быкову, советские бойцы на минувшей войне — это не воины-освободители и победители, а жертвы каких-то странных обстоятельств, лишенные чьей-то злой волей всякого права на самостоятельность мышления и поведения. Особенно ярко проявилась эта тенденция в последней повести автора «Праклятая вышыня», опубликованной журналами «Маладосць» и «Новый мир». В ней под видом одного из подразделений нашей армии выведена какая-то безликая группа людей, которых ничто не объединяет, ничто не роднит. Бойцам роты неизвестно чувство дружбы, взаимовыручки, боевой спайки. Между ними все время не утихают препирательство, споры, драчка. С особым усердием В. Быков расписывает конфликты между рядовыми бойцами и командирами Советской Армии. Буржуазная пропаганда верно оценила выгодность для себя пасквилей Быкова на нашу армию и активно использует их в борьбе против советского народа. Недаром журнал «Свободная Европа», издающийся в Нью-Йорке, усердно хвалит роман Быкова «Мертвым не больно», отмечая его «как исключительное явление в советской литературе, которое привело в ажиотаж коммунистов». Пришедшие в восторг недобитые фашисты, западно-германские реваншисты не преминули перевести на немецкий язык и издать большим тиражом «Мертвым не больно». Уже этот факт должен был насторожить Быкова и возмутить его гражданскую совесть. Наша печать поступила правильно, дав резкую отрицательную оценку последним повестям Быкова»1. І ўжо адказваючы пасьля дакладу на пытаньні, першы сакратар яшчэ раз даў ацэнку творчасьці гарадзенскага пісьменьніка: «Поступил такой вопрос: «Разъясните, втолкуйте мне, почему остаются безнаказанными Солженицын — явный антисоветчик и ему подобные? Неужели ЦК КПБ не может справиться с Быковым? Как можно терпимо относиться к такому творчеству, которое разлагает миллионы? Когда все же будет положен конец такому творчеству?» […] В отношении Быкова. Мы критикуем серьезные недостатки в его произведениях. Этим мы выражаем не только нашу оценку, но и наше нетерпимое отношение к идейным порокам в его произведениях. В то же время мы рассматриваем критику, как помощь Быкову, как наше стремление помочь ему правильно понять свои недостатки с тем, чтобы он мог подняться до правильного политического осмысливания важнейших явлений и процессов, до правильного понимания нашей советской действительности. Мы надеемся, что Быков, в конце концов, сделает из всего этого правильные выводы. В отношении Быкова поступила и другая записка. Я ее прочту, потому что в ней, в основном, дается правильная оценка, а на такие записки легче всего отвечать, когда в самом вопросе дается и ответ. «Как можно понять заявление тов. Панченко, что они ценили выше произведения В. Быкова, чем услышали в докладе? Чем же руководствуется тогда правление Союза писателей Белоруссии при оценке произведений? Как можно оправдать деятельность правления, не сумевшего своевременно и принципиально подсказать тов. В. Быкову, чтобы не появлялись такие творения, которые получают «хвалебную» оценку буржуазной прессы? Кому тов. Быков помогает этим?» Я критиковал повесть Быкова «Проклятая высота» за неправильную, как таковую, концепцию в оценке важнейших вопросов Отечественной войны. Эта ошибочная концепция «Мертвым не больно», выраженная в наиболее обнаженном виде в его произведении, получила свое продолжение или, точнее говоря, в известной мере повторение. Она весьма рельефно просматривается в повести «Проклятая высота». Приходится сожалеть, что в Союзе писателей этого не заметили»2. Па меркаваньні В. Скалабана, і сама нарада iдэалагiчных работнiкаў, і тон выступленьня на ёй П. Машэрава былі напрамую зьвязаны з чэшскімі падзеямі — з уводам у жніўні 1968 г. у Прагу савецкіх танкаў. Дарэчы, як толькі аб гэтым стане вядома, Барыс Клейн, сустрэўшыся з Быкавым, скажа: «Чуў? Яны ўсё ж увялі. Танкі ў Празе». «Здаецца, ён [В. Быкаў. — С. Ш.] таксама нешта сказаў. І мы разышліся з адчуваньнем непапраўнага»1. Машэраў жа падчас дакладу казаў наступнае: «Пример нынешних событий в Чехословакии наглядно убеждает, какими пагубными последствиями может кончиться дело, если печать уходит из-под контроля Коммунистической партии. Демагогически используя лозунг «свободы печати», антисоциалистическим силам в Чехословакии удалось превратить печать в орудие контрреволюции. Газеты, радио, телевидение стали рупором клеветнической кампании против компартии, против социализма, создали обстановку неустойчивости и неуверенности, мелкобуржуазной анархии и антикоммунистической истерии»2. …Аповесьць «Праклятая вышыня» будуць ганьбіць не адзін год — так, да прыкладу, часопіс «Москва», прапануючы ў 1969 г. два крытычныя нарысы пра творы пісьменьніка («Атаку з ходу» і «Мёртвым не баліць»), папярэджваў чытача, што гэта артыкулы, «сходящиеся в одном — в обоснованной и резкой тревоге, когда речь идет об искажении великой правды народного подвига»3. Тут жа М. Афанасьеў пісаў: «Уже не раз говорилось, что уступка таланта ложным социологическим схемам неминуемо сказывается и на силе художнического письма литератора. Это в полной мере подтвердилось в новой повести В. Быкова «Атака с ходу» […]. Условно говоря, В. Быков словно «буксует» на когда-то выбранном тематическом пятачке, повторяя, а не углубляя себя. […] Да простит меня читатель, но мне, как человеку, прошедшему войну и, думается, неплохо знающему армию, становится не по себе, когда я вижу, как большая правда войны приносится в жертву заранее сконструированной схеме не только в главном своем содержании, но и в элементарном «военном» правдоподобии. […] Тяжелое впечатление оставляет повесть В. Быкова «Атака с ходу». Читатель не может не задать себе вопроса, как же такие войска, как рота Ананьева, разгромили могущественную фашистскую армию? Нет, он никогда не поверит такому искаженному от начала до конца отображению событий тех грозных лет. И он не может воспринять такое произведение иначе, как оскорбление величайшего подвига Советских Вооруженных Сил […]»4. Толькі ў пачатку 70-х зусім з іншых пазіцыяў прааналізуе «Праклятую вышыню» Алесь Адамовіч. Між іншым ён заўважыць: «Васіля Быкава папракаюць часам, што, апавядаючы пра 1944 год, калі вайна ўжо ішла пад канец, а справа — да перамогі, ён, маўляў, не перадае адрозную ад 1941 года атмасферу канца вайны. А сапраўды ён перадае, і прытым самым глыбокім, самым уласьцівым сур’ёзнай літаратуры чынам — праз чалавечыя характары, тыпы. Дастаткова параўнаць здаравяку старшыну Карпенку з «Жураўлінага крыку» — у якім усё ад доўгай службы ў казармах ды ад упартага характару — з Іванам Шчарбаком («Здрада») або з камроты Ананьевым («Праклятая вышыня»), якіх «зрабілі» ваенныя выпрабаваньні — разьлютавалі, але і навучылі разумець цану чалавечых словаў, справаў, салдацкага братэрства і шмат іншага, — каб пераканацца ў неабгрунтаванасьці гэткіх прэтэнзіяў да пісьменьніка. Цяжка, нечалавеча цяжка героям Васіля Быкава і ў 1944 годзе. А хто сказаў, што ў 1944-м ці ў 1945-м паміраць салдату было лягчэй?» Да таго ж, на думку А. Адамовіча, «вобраз Ананьева — самы складаны і ёмісты ў Быкава вобраз камандзіра мінулай вайны»5. Ужо шмат пазьней іншы крытык — І. Афанасьеў, пагаджаючыся з Адамовічам, адзначыць: «Атака с ходу» на самостоятельной сюжетной основе разработала то, о чем было сказано еще в «Мертвым не больно». Правда этих произведений — в полнейшей бесперспективности человека на войне, в наших тогдашних исторических обстоятельствах проявившейся особенно тяжко […]»1. Сам жа В. Быкаў напіша да 30-годдзя Перамогі: «Сапраўды, мы перамаглі, магутная ваенная машына Германіі была разьбіта разам з дзяржаўнай ідэалогіяй фашызму, але ці маем мы права забываць, чаго каштавала нам гэтая наша перамога? Ці не мы страцілі на гэтай вайне больш, чым страціла на ёй усё астатняе чалавецтва разам узятае? А мы ж, верачы ў прынцыпы гуманізму і часта зусім справядліва паўтараючы, што кожны чалавек — гэта цэлы сьвет, мы павінны дзівіцца неймавернай агромністасьці страчаных за чатыры гады чалавечых жыцьцяў»2. А тады, у 68-м, «пасьля малавясёлай гісторыі з публікацыяй «Праклятай вышыні» намеры гарадзенскага пісьменьніка «наконт ваенна-франтавой тэмы пачалі марнець». Падчас гутаркі з А. Адамовічам у 1985 г. ён прызнаецца: «Я першыя аповесьці пісаў навобмацак. Але… Таму яны адрозьніваліся ад, скажам, напісанага іншымі, тымі, хто ведаў, як трэба пісаць, як ня трэба пісаць. А я… Зараз, напэўна, не напісаў бы тую ж «Праклятую вышыню». […] …не напісаў бы таму, што ўжо ведаў бы: хто яе надрукуе?»3.І яшчэ пазьней засьведчыць: «Хоць я і бачыў там яшчэ нямала магчымасьцяў, і ў галаве мроілі пэўныя планы, але, прыкінуўшы, як тое будзе сустрэта начальствам і крытыкай, рашыў устрымацца. Тым болей што і ў партызанскім мінулым бачылася мне ня менш цікавага, можа, найперш сваёй маральнай праблематыкай. Трэба зазначыць, што як за тую, так і за іншую тэму я браўся пасьля ўсіх. Як ужо іншыя напісалі шмат і пра фронт, і пра партызанаў. Каб не замінаць іншым, я стараўся сьціпла ісьці следам і падбіраў пакінутае»4. Альбо: «Я працягваў працаваць у рэдакцыі, але заўважаў, як адносіны да мяне робяцца ўсё болей кіслыя. На пасаду адказнага рэдактара прыехаў новы чалавек, ветэран вайны, былы лётчык Георгій Лысоў. Ён меў са мной гутарку, з якой я зразумеў, што абкам доўга тут мяне не пацерпіць, і Георгій Сьцяпанавіч раіў пісаць трохі ашчадней. «Ну іх да д’ябла, гэтыя органы! Іх лепш не чапаць, я ж па сабе ведаю…» Я думаў: хто з нас таго ня ведае? Але ўсе маўчым. Можа, і мне трэба змоўкнуць. Я ўжо гатовы быў змоўкнуць»5. Аднак Быкаў ня змоўкне. Прычыну таго — мабыць, галоўную прычыну — ён сам назаве ў 1983 г.: «Перада мной старэнькі, ваенных год здымак, зроблены недзе ў тыле на фарміроўцы, моцна пацёрты за гады ў нагрудным кішані гімнасьцёркі. На ім чатыры афіцэры, камандзіры рот і ўзводаў, ні аднаму з якіх не пашчасьціла дажыць да перамогі. Першы з іх вельмі хутка загінуў на Дняпры, апошні быў забіты ў Аўстрыйскіх Альпах 27 красавіка 1945 года. Я ўглядаюся цяпер у іх маладыя твары і хачу прачытаць у іх скіраваных у аб’ектыў позірках нешта такое, чаго не заўважаў раней, але што павінна адкрыцца сёньня, праз шмат часу пасьля іх пагібелі. Гэта дрэнна мне ўдаецца, таму што ва ўсіх чатырох вельмі будзённыя выразы твараў з трошачкі прытоенай гарчынкай ад нялёгкай іх долі, схаванай у сабе трывогі за будучае. Але ні просьбы, ні жаласьці, ні дакору, і гэта зразумела. У момант фатаграфаваньня яны жылі агульнымі для ўсіх справамі, штодзённымі клопатамі, і хаця салдат заўсёды гатовы да самага горшага на вайне, ён стараецца аб тым ня думаць. Позіркі загінуўшых могуць нешта выказваць або не выказваць нічога, але мы, тыя, што воляю лёсу выжылі, сталі больш чым удвая старэйшыя і, трэба лічыць, мудрэйшыя за іх, мы абавязаны ўбачыць у іх тое значнае, што так дорага было для іх і ў роўнай меры важна для нас сёньня. Перш за ўсё мы абавязаны разгледзець у іх маўклівую просьбу памятаць, не забыць у зьмене год іх імёны і іхнія справы, паведаць нашчадкам аб сэнсе іх жыцьця і асабліва — іхняй заўчаснай сьмерці. Даўно вядома, наколькі зманлівая і недасканалая чалавечая памяць, якую няшчадна размывае час, па крупінках уносячы ў забыцьцё, спачатку другараднае, менш значнае і яркае, а затым і істотнае. Не зафіксаваная ў дакументах, не асэнсаваная мастацтвам гісторыя і жыцьцёвы вопыт людзей вельмі хутка выціскаюцца з памяці чаргою бягучых справаў і падзеяў і назаўсёды трацяцца з духоўнай спадчыны народу. […] У колькі б твараў забітых вы ні ўглядаліся, мне здаецца, рэдка ў якім так ці інакш не прачытаецца нямое, як дакор, пытаньне да нас, жывых: а вы як? Якія вы цяпер? Тыя, што ўцалелі і так доўга жывяцё пасьля нашай крывавай вайны? Вялікае мноства адценьняў і сэнсу заключаецца ў гэтым нявыказаным пытаньні, і для мяне асабіста яно — самае цяжкае і самае абавязваючае. Пры ўсёй яго няпэўнасьці яно самае суровае і катэгарычнае. А што яно ёсьць, гэтае пытаньне, я ня толькі адчуваю, але ведаю пэўна: сам на іх месцы зьвярнуўся б да жывых перш за ўсё менавіта з гэтым пытаньнем. Яно самае істотнае і грунтоўнае з усяго, што можа зьвязаць мёртвых з жывымі»1. «Другая палова 60-х гадоў — адзін з самых складаных перыядаў літаратурнага шляху Васіля Быкава. Ніколі раней у пісьменьніка не было такога разладу з самім сабою, як у гэты час. І з літаратурнай крытыкай таксама. Ён не разумеў крытыку, крытыка — яго. Здаралася, з «крытычнымі заўвагамі» і лістамі выступалі бывалыя людзі, адно імя якіх выключала творчую спрэчку. Гэта не спрыяла працы і шмат чым абумовіла палемічную завостранасьць яго новых твораў. Васіль Быкаў ведаў адно: яго прафесія — такая ж самаахвярная, як і праца салдата на вайне са злом і несправядлівасьцю, і мужна працягваў сваю нялёгкую справу. Нішто не даецца так цяжка, як чорны хлеб праўды. Але ж нішто і ня цэніцца так высока, як самаахвярная, мужная праўда»2. У лістападзе 1968 г. Быкаў піша Ларысе Геніюш: «Што рабіць, цяжка жыць на гэтым сьвеце, асабліва калі зьвяжашся з гэтай праклятай літаратурай. Нікому яна ў Расіі не ўпрыгожвала жыцьця, а многім і стала прычынай іх дачаснага зыходу «в мир иной». Што ж датычыць мяне, дык талент мой ня бог ведае які, я сам выдатна разумею гэта, але проста ня хочацца хлусіць, ашукваць людзей дзеля адной толькі асабістай выгоды, як гэта робяць скрозь. Многага мне ад жыцьця ня трэба, а ў літаратуры хацелася б сказаць пяток нясказаных слоў праўды і — годзе. Астатнія хай скажуць іншыя. Дарагая Ларыса Антонаўна! Я ніколі не сумняваўся ў Вашае шчырасьці і беззаганнасьці ў дачыненьні да Беларусі, памятаю ўсе нашы гутаркі і вельмі перажываю за тыя несправядлівасьці, якія Вы пазналі ў жыцьці. Але што можна зрабіць у такі час? Адно — трываць і спадзявацца. Лёс, як звычайна, бывае кручаны, ніхто з нас ня ведае, што кожнаму наканована ў жыцьці, але важна, каб яно было пражыта па праўдзе, сумленна перед сабою, як і перад Богам. У гэтым, мабыць, і ўвесь яго сэнс. Просты, але дужа трудны»3. Барыс Клейн, узгадваючы сябра і той час, напіша: «На што ён разьлічваў? Якая будучыня чакала яго і нас? Мы былі, як гаворыцца, у росквіце сілаў, і жыцьцё натхняла нас ня менш, чым астатніх. Здавалася б, трэба карыстацца ўсімі яго дабротамі. Як гэта і рабілі ўсе. Аднак не атрымлівалася — без душэўнага спакою, які пакінуў нас. Ня бачачы прычынаў для аптымістычных прагнозаў, Васіль, аднак, быў перапоўнены рашучасьцю: рабіць тое, што можна. І атрымлівалася ж галоўнае: яго друкавалі. За некалькі гадоў ён з правінцыйнага літаратара стаў пісьменьнікам з сусьветным імем. У ягоным таленце не сумняваліся нават самыя ваяўнічыя крытыкі»4. Пазьней крытыка ўсё расставіць па сваіх месцах — так, напрыклад, Ігар Дзядкоў напіша: «…некоторые критики […] старательно доказывали, что младшему командиру, а тем более солдату, окопникам, не дано видеть и понимать больше того, что охватывает их глаз. И потому от них мог ускользать и дальновидный расчет старшего начальника, и смысл предстоящей атаки, и тогда они невольно чувствовали себя статистами, исполняющими какой-то неясный им, безрассудный маневр. В итоге картина боя перенасыщалась мрачными красками, от нее веяло пессимизмом. Логика такого рода кажется неоспоримой, но, к счастью, — недолго. Что мог увидеть и понять в людях и событиях какой-нибудь лейтенант, которому и до тридцати было еще далеко? Ему ли взять в толк всю совокупность действующих на фронте факторов, ему ли достичь необходимой полноты правды и объективности в своих позднейших художественных свидетельствах о войне? Его герой рисковал оказаться простым двойником автора, не видящим ничего дальше своей траншеи, своей «пяди земли». Нет, что ни говорите, настаивали иные, а личный окопный опыт мал и узок. На его основе не создать ничего подлинно значительного. Он должен быть восполнен широким кругозором и высоким оглядом всего пространства войны. Но вспоминается, что 27-летний артиллерийский подпоручик Л. Толстой имел дерзость подать по начальству в разгар Крымской войны проект о переформировании артиллерийских батарей, а затем и о реорганизации всей армии в целом, а сверх того написал знаменитые впоследствии «Севастопольские рассказы» — и, значит, увидел, понял, разобрался, что к чему. Правда, то был гениальный Толстой, хотя его гениальность не была тогда столь очевидной, как сегодня. Почему бы не предположить, что бывший солдат или бывший взводный взялись за перо потому, что наилучшим образом знали всё, из чего состояла их война, которая была войной в самой полной и беспощадной мере. Им было невдомек, что кому-то их знание войны покажется недостаточным, они-то были уверены, что узнали войну сполна»1. (Працяг будзе.)