Анатоль Сідарэвіч (№46)

Анатоль Сідарэвіч

_____________________
Выбранае...
Нататкі чытача

Моц Купалаўскага слова,
або Міф пра шэсць паветаў
У Поўны збор твораў Янкі Купалы не трапіла ягоная эпіграма, складзеная ў 1921 годзе.
Як вядома, 18 сакавіка 1921 года быў падпісаны Рыжскі трактат, паводле якога Беларусь была падзеленая паміж Расіяй і Польшчай. У выніку гэтай акцыі БССР уяўляла сабою мізэрны лапік зямлі (праўда, большы за Вялікае герцагства Люксембургскае, Княствы Ліхтэнштайн і Манака, Рэспубліку Сан-Марына і Андору, разам узятыя).
Паданне данесла нам, што расійска-польскую дамову Янка Купала пракаментаваў нідзе не запісаным двухрадкоўем:
Далі шэсць паветаў.
Дзякуй за гэта.
З таго часу ў літаратуры замацавалася думка, што ў складзе БССР у 1921 г. сапраўды засталіся 6 паветаў Менскай губерні.
Адразу адзначу, што ў склад БССР 18 сакавіка трапілі і часткі Вілейскага павету Віленскае губерні (яны былі далучаныя да Барысаўскага і Менскага паветаў).
Калі ж казаць пра Менскую губерню, дык, здаецца, у складзе БССР у 1921 г. быў пакінуты толькі адзін цэлы павет – Бабруйскі.
Што датычыць Ігуменскага павета, дык трэба яшчэ разабрацца, што адбылося з часткай Магільнянскай воласці, якую перадавалі ў 1920 г. у Нясвіжскі павет, і з Брадзецкай ды Пагосцкай валасцямі, якія ў 1919 г. былі трапілі ў склад РСФСР.
Затое дакладна вядома, што з Барысаўскага павета ў 1919 г. у склад РСФСР забралі і ў 1921 годзе не вярнулі Бялыніцкую воласць.
З Мазырскага павета ў склад Польшчы трапілі чатыры воласці, а з Менскага – чатыры воласці і часткі яшчэ дзвюх валасцей.
Са Слуцкага павета цалкам або часткова польскім уладаннем сталі Грыцэвіцкая, Заастравецкая, Клецкая, Круговіцкая, Ляхавіцкая, Мядзведзіцкая і Сіняўская воласці.
Значыць, у складзе БССР 18 сакавіка 1921 года засталіся шэсць няпоўных паветаў былое Менскае губерні і часткі Вілейскага павета Віленскае губерні. Але Купалава эпіграма зрабіла сваё: у літаратуры замацаваўся тэзіс пра шэсць паветаў.
Звесткі, якія я падаў тут, няпоўныя, бо ў нас няма адмысловай працы ў гэтым пытанні, і цяпер я сам спрабую аднавіць сапраўдную карціну, каб абвергнуць міф пра шэсць паветаў.

Зноў пра дату смерці Антона Луцкевіча
У 2006 годзе ў дзесятай кнізе часопіса “ARCHE” я апублікаваў артыкул “Апошнія дні Антона Луцкевіча”. У тым артыкуле былі змешчаны дакументы, датычныя даты, месца і прычынаў смерці выдатнага сына беларускага народа. Быў там надрукаваны і акт аб пахаванні прэм’ер-міністра БНР (фотакопію гэтага акта можна ўбачыць у кнізе Анатона Луцкевіча “Барацьба за вызваленьне”).
Копіі дакументаў, датычных абставінаў смерці і пахавання Антона Луцкевіча, з саратаўскага архіву Федэральнай службы бяспекі Расіі атрымала яго ўнучатая пляменніца Маргарыта Пярова. А яшчэ раней у тыднёвіку “Літаратура і мастацтва” яна апублікавала (хоць і часткова) даведку Асобага архіва Літвы пра дату і месца смерці А. Луцкевіча.
Зрэшты, ні я, ні рэдактары Энцыклапедыі гісторыі Беларусі, ні доктар Адам Мальдзіс, які быў прамотарам шасцітамовага біябібліяграфічнага слоўніка “Беларускія пісьменнікі”, ніколі не верылі тым звесткам пра дату і месца смерці А.Луцкевіча, якія ягоным сынам паведамілі органы ўлады. У ЭГБ (у артыкуле “Луцкевіч Антон Іванавіч”) замест даты смерці стаіць пытальнік, а ў слоўніку пытальнік пастаўлены і пасля даты (1946), і пасля словаў “Сяміпалацінская вобл., Казахстан”. Пытальнік стаіць і ў 9-м томе універсальнай Беларускай энцыклапедыі.
Толькі ў 2006 годзе, дзякуючы дакументам, якія атрымала М. Пярова, у даведачнай літаратуры з’явілася дакладная дата смерці А. Луцкевіча: 23 сакавіка 1942 года (гл. 2-гі том энцыклапедыі “Вялікае Княства Літоўскае”).
І ўсё ж той, хто працуе ў Нацыянальнай бібліятэцы і ў некаторых іншых установах, па-ранейшаму сутыкаецца з датай 1946.
Гэтая дата ўвайшла ў навуковы абыходак, калі не памыляюся, пасля выхаду ў 1986 годзе ў свет энцыклапедычнага даведніка “Янка Купала”. І патрабуецца час, каб бібліёграфы Нацыянальнай бібліятэкі і Кніжнай палаты ўнеслі неабходныя карэктывы. Але мне даводзілася і даводзіцца сустракацца з людзьмі, якія і цяпер не давяраюць дакументам, атрыманым з архіваў спецслужбаў.
Каб паказаць, што паміж дакументамі з гэтых архіваў і даведкамі, якія родзічам ахвяраў бальшавіцкага тэрору выдавалі органы запісу актаў грамадзянскага стану (ЗАГС), мелася істотнае адрозненне, трэба працытаваць адну мясціну з кнігі “Нарыс гісторыі беларускай дзяржаўнасці: ХХ стагоддзе” (2008).
Адзначу, што гэтая кніга, выдадзеная Інстытутам гісторыі НАН Беларусі, кепска адрэдагавана, а выдаўцы, як відаць, эканомілі сродкі на карэктары. У гэтай кнізе мы чытаем пра тое, як цягам 1953-1989 гг. утойваліся сапраўдныя звесткі аб лёсах людзей, якія трапілі пад каток тэрору. Вось што мы чытаем:
“Асудзіўшы сталінскія рэпрэсіі і пачаўшы рэабілітацыю неабгрунтавана асуджаных, улады хавалі сапраўдныя звесткі пра лёс рэпрэсіраваных. Апошняе рабілася ў адпаведнасці з прынятымі яшчэ ў 1939 і 1945 гг. рашэннямі. Але нават пасля таго, як гэтая праблема ў сувязі з пачаткам масавай рэабілітацыі пачала нарастаць, органы дзяржбяспекі на запыты сваякоў расстраляных сталінскіх ахвяр, як і раней, павінны былі адказваць, што іх блізкія прыгавораны да пазбаўлення волі на працяглы тэрмін і памерлі ў зняволенні. Пры гэтым органам ЗАГСа па месцы жыхарства рэпрэсіраванага да арышту прадпісвалася рэгістраваць яго смерць і выдаваць пасведчанне аб смерці, не ўказваючы яе сапраўдных даты і прычыны. Такія выдуманыя, ілжывыя звесткі атрымалі сотні тысяч савецкіх грамадзян... Становішча не змянілася і з выданнем 18 жніўня 1958 г. спецыяльнай пастановы Прэзідыума ЦК КПСС. Падпісанае на яго (мусіла б быць “на яе”. – А. С.) падставе старшынёй КДБ СССР І. Сяровым указанне па сваёй сутнасці... паўтарала ранейшыя інструкцыі дзяржбяспекі аб дачы звестак пра лёс рэпрэсіраваных і расстраляных грамадзян. Толькі ў снежні 1962 г. старшыня КДБ СССР У. Сямічасны прапанаваў перагледзець гэтую практыку. І пасля адабрэння Палітбюро ЦК КПСС (тады быў Прэзідыум ЦК КПСС. – А. С.) з 1963 г. сваякам рэпрэсіраваных пачалі паведамляць сапраўдную прычыну смерці, а пры рэгістрацыі яе ў аддзелах ЗАГСа ўказвалася сапраўдная дата расстрэлу. Аднак для тых, хто атрымаў паведамленні да 1963 г., інфармацыя не была скарэкціравана. Такое правіла дзейнічала да канца 80-х гадоў, і было скасавана загадам па КДБ СССР толькі 30 верасня 1989 г.”
Звярніце ўвагу: загад па КДБ СССР выдадзены роўна праз 50 гадоў пасля арышту А. Луцкевіча. Мажліва, сыны А. Луцкевіча, Юрка і Лявон, якія жылі ў 1989 годзе ў Вільні, нічога не ведалі пра гэты загад і не здагадваліся, што ў той самай Вільні, у архіве КДБ Літоўскай ССР захоўвалася наглядная справа П–11794-Ли па абвінавачанні Луцкевіча А. І. (абвінавачанне не сфармулявана), і што ў гэтай справе маецца дакумент аб даце і месцы смерці іхняга бацькі.
Пасля аднаўлення незалежнасці Літвы архіў КДБ стаў Асобым архівам Літвы, даступным для сваякоў ахвяраў бальшавіцкага тэрору даследчыкаў. Наглядная справа А. Луцкевіча мае цяпер такія “каардынаты”: фонд K-1, вопіс 58, адзінка захавання P–11794-Li. Аркуш 28 гэтай справы мае грыф “секретно” і назву “Извещение об убытии заключенных из колонии».
У сакрэтным “Извещении об убытии заключенных из колонии» мы можам прачытаць, што Луцкевіч Антон Іванавіч, 1884 году нараджэння, народжаны ў г. Шаўлі (Літва), арыштаваны 30.ІХ.1939 г. і асуджаны 14.VI.1941 г. Асобаю нарадай НКУС СССР па арт. (нумару артыкула ў дакуменце няма, а ўпісана “а/с агит.”, што азначае “антысавецкая агітацыя») на тэрмін 8 год, памёр 23 сакавіка 194 г. (у фармуляры лічба 2 адсутнічае). Удакладняецца, што 24 сакавіка 1942г. паведамленне пра смерць А. Луцкевіча накіравана начальніку аддзела актаў грамадзянскага стану ўпраўлення народнага камісарыяту ўнутраных справаў па Саратаўскай вобласці. Удакладняецца таксама, што «извещение» складзена ў перасыльным пункце г.Аткарска тае ж вобласці. Маюцца адпаведныя подпісы. І дата: 24.ІІІ.1942.
Не ўсё ў “Извещении об убытии заключенных из колонии» праўда. Судзіла А.Луцкевіча не Асобая нарада НКУС СССР, а Асобая нарада пры народным камісары дзяржбяспекі СССР. А з дакумента, што захоўваецца ў Саратаве і апублікаваны ў “ARCHE”, мы ведаем, што паведамленне пра смерць А. Луцкевіча было накіравана начальніку аддзела актаў грамадзянскага стану УНКУС па Саратаўскай вобласці не 24-га, а 28 сакавіка 1942 году. Чыноўнік, на якога быў ускладзены гэты абавязак, не спяшаўся. Але больш важна тое, што такі дакумент маецца.
Думаецца, настаў час, каб ва ўсе даведнікі, якія складаюцца і будуць складацца, былі ўнесныя дакументальна пацверджаныя звесткі аб даце і месцы смерці А.Луцкевіча. Трэба спадзявацца, што скептыкі здымуць свае пытальнікі.

Калі дэбютавала Наталля Арсеннева?
Антон Адамовіч у прадмове да кнігі Наталлі Арсенневай “Між берагамі” (Нью-Ёрк, 1979) напісаў, што паэтка дэбютавала 8 верасьня 1921 года ў газеце “Наша Думка” (верш “Восень”). Тое, што першы яе надрукаваны верш – “Восень” (“Як не любіць мне восень залатую...”), напісала і сама Наталля Арсеннева ў сваім “Аўтабіяграфічным нарысе”, апублікаваным у кнізе “Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі” (Нью-Ёрк, 1999). Мала таго, яна сцвярджала, што ўвосень 1920 году “ў Вільні не выходзіла беларуская газета і вершаў не было дзе друкаваць”.
8 лютага 2002 года, публікуючы ў “Нашай Ніве” матэрыялы пра “Нашу Ніву” 1920 года, я ўдакладніў, што насамрэч Наталля Арсеннева дэбютавала не ў “Нашай Думцы”, а ў першым нумары “Нашае Нівы” за 1920 год (28 кастрычніка). І дэбютны верш меў загаловак “Мой родны край”.
Дарэчы, гэты факт быў улічаны яшчэ ў 1-м томе біябібліяграфічнага даведніка “Беларускія пісьменнікі” (1992). Толькі там чамусьці на першае месца пастаўлены не верш “Восень”, а надрукаваныя пазней “Я ішла...”, Уранні” і “Зімовае сонца”. На гэтае выданне спасылаліся і каментатары грунтоўнага тому твораў Антона Адамовіча “Да гісторыі беларускае літаратуры” (2005).
Факт сапраўднага дэбюту Наталлі Арсенневай быў зафіксаваны і ў кнізе выбраных твораў паэткі (Менск, 2002). У каментары да верша “Мой родны край” так і напісана: “Першы надрукаваны твор Н. Арсенневай”. Але, на жаль, перадрукоўваючы ў той самай кнізе “Аўтабіяграфічны нарыс”, выдаўцы належным чынам не пракаментавалі выказванне паэткі, што ейны дэбют не мог адбыцца ў 1920 годзе.
Памылковае выказванне Наталлі Арсенневай, упершыню распаўсюджанае Антонам Адамовічам, у 2003 годзе “ўвекавечана” ў манаграфічным артыкуле пра паэтку ў “Гісторыі беларускай літаратуры ХХ стагоддзя” (том 4, кніга 2). І многія выкладчыкі будуць спасылацца на гэты артыкул. Добра, калі некаторыя з іх зазірнуць у кнігазбораўскі том або ў том Антона Адамовіча “Да гісторыі беларускае літаратуры”.

Калі дэбютаваў крытык Антон Луцкевіч?
Я дакладна ведаў, што Антон Луцкевіч некаторыя свае тэксты падпісваў крыптанімам І. М. Гэты крыптанім вытворны ад псеўданіму Іван Мялешка.
Праглядваючы ў Нацыянальнай бібліятэцы “Нашу Ніву” за 1912 год, у 32-м нумары, я натрапіў на тэкст “Мае ўвагі”. У ім І. М. пісаў пра дэбютную кніжку прозы Тараса Гушчы (Якуба Коласа) “Апавяданні”. Гэты тэкст я з чыстым сумленнем палічыў дэбютам крытыка Антона Луцкевіча і ўставіў яго ў кнігу “Выбраныя творы: праблемы культуры, літаратуры і мастацтва” (2006).
Гартаючы нядаўна факсімільнае выданне “Нашай Нівы” за 1912-1915 і 1920 гг., я ўбачыў, што тэксты пад загалоўкам “Мае ўвагі” маюцца таксама і ў 31-м, і ў 33-м нумарах “Нашай Нівы” за 1912 год. Тэксты, апублікаваныя ў 32-м і 33-м нумарах, падпісаныя крыптанімам І. М., а надрукаваны ў 31-м нумары – крыптанімам І.М-скі. Але ж гэты крыптанім належыць нашаніўскаму аўтару Іосіфу (Язэпу) Манькоўскаму (псеўданім Янка Окліч). Пра тое я даведаўся ад Янкі Саламевіча. Няма сумнення, што і крыптанім І. М. у “Нашай Ніве” таксама належыць Манькоўскаму. “Уласнасцю” Антона Луцкевіча гэты крыптанім стаў пазней.
Такім чынам, аўтарам першага водгуку на кніжку “Апавяданні” Тараса Гушчы з’яўляецца Язэп Манькоўскі. Антон Луцкевіч дэбютаваў у якасці крытыка 26 красавіка 1913 года, калі пад крыптанімам а–н–а надрукаваў свой водгук на зборнік Янкі Купалы “Шляхам жыцця”.

І зноў пра Якуба Коласа
Рэцэнзуючы на Радыё Свабода першы том Збору твораў народнага паэта ў 20 тамах, я звярнуў увагу, што некаторыя ягоныя вершы надрукаваныя ў савецкім варыянце. Так, рыхтуючы верш “Усход сонца” (1908) да друку ў савецкіх выданнях 1920-х гг., Якуб Колас мусіў пад ідэалагічным ціскам выкінуць з яго радкі: “Паліць свечку дарагую Прад алтарам Бога”. У вершы ж “Першы гром” (1910), які пачынаўся радком “Голасам Бога, ціха і важна”, замест Бога было ўстаўлена моцы. Зусім зразумела, што гэтыя змяненні нельга было прымаць пад увагу, калі рыхтаваўся да друку першы том Збору твораў.
Чытаючы нядаўна ў пятым томе апавяданне (а хутчэй абразок) Якуба Коласа “Недаступны”, я натрапіў на такую рэпліку: “А Божухна! А матухна!” Вырашыў праверыць, як было ў першапублікацыі (“Наша Ніва”, № 8 за 1912 год). А там напісана гэтак: “А Божухна! а Матухна!”
Якуб Колас ведаў, што пісаў. Цётка Грыпіна ў апавяданні “Недаступны” звярталася і да Бога, і да Маці Божай. Таму і напісана Матухна. Тыя, хто рыхтаваў том да друку, мусіць, не здагадаліся пра гэта.
Дарэчы, у савецкіх выданнях замест А Божухна! у апавяданні “Недаступны” было ўстаўлена А бацюхна! Якуб Колас, змушаны рабіць такую праўку, знайшоў адэкватную замену. Адно толькі, што яму было нельга напісаць слова “бацюхна” з вялікае літары. Як і слова “матухна”.

Твардоўскі і Куляшоў
Прачытаў “Васіля Цёркіна” і “Цёркіна на тым свеце”. Паэму за паэмай. І яшчэ больш палюбіў паэта Аляксандра Твардоўскага. І зразумеў, чаму ягоную кнігу пра байца высока цаніў Іван Бунін.
У самога Івана Буніна ёсць выдатныя сюжэтныя вершы, замалёўкі з натуры, якія я ніколі не стамляюся перачытваць. Гэта паэзія без усякіх паэтычных “штучак”: метафараў, метаніміяў і міжрадкоўяў. Гэта паэзія быту, паўсядзённасці, як у вершах “Бадзягі”, “Запусценне”, “Сенакос”... І ў Аляксандра Твардоўскага быт селяніна, быт акопніка становіцца здабыткам паэзіі, а жывая мова народа – моваю паэзіі.
Аляксандр Твардоўскі – расійскі нацыянальны паэт. Слова “савецкі” ў ягонай кнізе пра байца прамільгнула два, ад сілы тры разы, затое словы “Расія”, “рускі” – непараўнальна больш. Я не чытаў самых першых выданняў гэтае кнігі, але ў той рэдакцыі паэмы, што публікуецца цяпер, – ані слова пра бальшавіцкую партыю і камісараў. Ці я не заўважыў гэтых словаў?
Аляксандр Твардоўскі цікавы мне таксама ўсведамленнем сваіх беларускіх каранёў і свядомым ці падсвядомым дэманстраваннем гэтай беларускасці ў творах. Помніцца, Ніл Гілевіч пісаў пра беларускі сінтаксіс Твардоўскага. Але ж і лексіка беларуская ў яго таксама. На ўсю кнігу пра байца раз ці два сустракаецца слова “парни», затое куды часцей – нашае “хлопцы”...

* * *
У тую вайну найбольш знакамітыя былі Аляксандр Твардоўскі (аўтар “Васіля Цёркіна”) і Аркадзь Куляшоў (аўтар “Сцяга брыгады”).
Нядаўна ўзяўся зноў чытаць “Сцяг брыгады”. І не пайшло тое чытанне.
У Аляксандра Твардоўскага – паэма пра байца, пра чалавека, у Аркадзя Куляшова – паэма пра сцяг, то бок рэч. Алесь Рыбка і яго таварышы служаць рэчы, ратуюць цаною жыцця рэч, няхай сабе й сцяг.
У паэме Аркадзя Куляшова знайшоў сваё адлюстраванне савецкі фетышызм. Савецкі чалавек мусіў ратаваць ураджай, сцяг, камсамольскі білет, усякую там тэхніку і гінуць сам. Апошні такі савецка-фетышысцкі твор я чытаў ці не на пачатку 1980-х у Івана Канановіча, калі хто ведае такое імя. Там, як помніцца, чалавек ратаваў трактар, які ішоў пад лёд.
Савецкі фетышызм – антыпод гуманізму.
Ад паэмы Аркадзя Куляшова калі што й засталося, дык менавіта тое чалавечае й гуманістычнае, што запомнілася мне ад самага першага чытання “Сцяга брыгады”. Напрыклад, гэтае: “Хлопчык босы бяжыць да дубровы Па дровы, Хлопчык светлагаловы, Пяцігадовы...”
...Зазірнуў у кнігу выбраных твораў Аркадзя Куляшова “Дарогі”, што выйшла ў серыі “Беларуская паэзія ХХ стагоддзя”. Там паэма “Сцяг брыгады” друкуецца ва ўрыўках. Выбраныя якраз гэтыя, гуманістычныя, фрагменты.
Паказальна, што кнігу ўкладала Валянціна Куляшова, дачка паэта.

Выбранае і выбранае
Некалі я казаў (а тыя словы цытавалі), што з усіх тамоў Петруся Броўкі можна скласці адну кніжку прыстойных вершаў. Гэта зрабіў Рыгор Барадулін. У серыі “Беларуская паэзія ХХ стагоддзя” ён выдаў зборнік Броўкавых твораў “Крыніца з-пад Вушачы”.
Побач з гэтаю кнігаю ў мяне на паліцы стаяць і іншыя зборнікі з серыяў “Беларуская паэзія ХХ стагоддзя” і “Беларуская проза ХХ стагоддзя”.
Гляджу на кнігі Міхася Лынькова, Аркадзя Куляшова, Івана Чыгрынава. У томіках, бадай, усё паўнавартаснае і больш-менш вартае, што засталося з творчае спадчыны гэтых народных пісьменнікаў і народнага паэта, людзей, без сумневаў, таленавітых, але бальшавіцкаю сістэмаю, “жданаўскай эстэтыкай” (Ніл Гілевіч) змушаных пісаць на патрэбу дня, палітычнай кан’юнктуры, вымяркоўваць (асабліва ў прозе, у раманах) дадатнае і адмоўнае, паказваць кіруючую ролю камуністычнай партыі, дружбу савецкіх народаў і г. д.
Ёсць выбранае і выбранае. Жартуючы, Максім Танк некалі казаў Янку Брылю, што Максім Багдановіч адразу пісаў выбранае.
Побач з кнігамі выбраных твораў Міхася Лынькова ды Івана Чыгрынава на адной кніжнай паліцы стаіць томік Міхася Стральцова, таксама з серыі “Беларуская проза ХХ стагоддзя”. Кніжку прэзентавала мне Вераніка, дачка пісьменніка. У гэтым томіку сабрана, бадай, усё, што напісана Стральцовым-празаікам: апавяданні, аповесці, эсэ. Упэўнены, што амаль усе паэтычныя творы Міхася Стральцова трапяць і ў кнігу, якая, трэба спадзявацца, выйдзе ў серыі “Беларуская паэзія ХХ стагоддзя”. Магчыма, так я займею двухтомнік Стральцова, які пісьменніку не далі выпусціць у 1987 годзе, бо ў тагачаснае ўлады ён гэтага не заслужыў: ні табе вершаў пра КПСС, ні апавяданняў пра поспехі калгасаў...
Міхась Стральцоў, як і Максім Багдановіч, адразу пісаў выбранае.