Анатоль Сідарэвіч (№42)

Анатоль Сідарэвіч

_____________________
Хто аўтар артыкулу пра Якуба Коласа?
Замест рэцэнзіі

У сярэдзіне мінулага 2008 году ў Берасьці выйшла сьціплая кніжачка, падобнае да якое ў Беларусі яшчэ не было і якую доўга чакалі прафесіяналы.
Кніжка сьціплая і паводле свайго лістажу (220 старонак), і паводле афармленьня (тэксты набраныя дробным шрыфтам і надрукаваныя на рызографе, вокладка мяккая), і паводле накладу (100 асобнікаў).
Кніжку, як я зацеміў, чакалі прафесіяналы. Гэта найперш выкладчыкі гісторыі беларускае літаратуры на філалагічных факультэтах вышэйшых навучальных установаў.
Мае кніжка доўгі загаловак і падзагаловак: “Гісторыя беларускай літаратурнай крытыкі: Хрэстаматыя: вучэбна-метадычны дапаможнік для студэнтаў устаноў, якія забясьпечваюць атрыманьне вышэйшай адукацыі па спецыяльнасьці “Беларуская філалогія”: у 2 ч.”. Словы “для студэнтаў” няхай нікога ня ўводзяць у зман, бо ацэньваць якасьць хрэстаматыі будуць перш за ўсё знаўцы.
Выйшла пакуль што першая частка дапаможніка. Яго складальнікі – дацэнт Берасьцейскага універсітэту Кацярына Мароз, прафесар Мікола Мішчанчук ды іншыя – уключылі ў кніжку тэксты Францішка Скарыны, Рамуальда Падбярэзскага, Максіма Багдановіча, Власта, Максіма Гарэцкага, Антона Луцкевіча, Міколы Байкова, Адама Бабарэкі ды іншых літаратурных крытыкаў. Паколькі першая частка хрэстаматыі завяршаецца тэкстамі 1930-х гадоў, трэба думаць, што ў другой частцы будуць зьмешчаныя творы крытыкаў 1940-х гадоў – пачатку ХХІ стагоддзя.
Пішучы, што ў хрэстаматыі зьмешчаныя тэксты, я павінен агаварыцца: друкуюцца яны ва ўрыўках, скарочана. Гэта, мабыць, не ў апошні чарод тлумачыцца аб’ёмам кніжкі. Будзем спадзявацца, што першая частка хрэстаматыі шчасьліва пройдзе апрабацыю, і што Міністэрства адукацыі расшчодрыцца на яе новае выданьне і ў большым аб’ёме, і ў лепшым паліграфічным афармленьні.
Як чалавек пэўным чынам зацікаўлены, я з задавальненьнем адзначыў, што ў хрэстаматыі вельмі добра прадстаўлены Антон Луцкевіч. Я налічыў дванаццаць ягоных тэкстаў (ва ўрыўках, вядома). І гэта ці не найлепшы адказ Сяргею Дубаўцу, які, рэцэнзуючы ў “Беларускім гістарычным аглядзе” кнігу А. Луцкевіча “Выбраныя творы: Праблемы культуры, літаратуры і мастацтва” (Менск, 2006), турбаваўся, ці будзе актуалізаваная спадчына Антона Навіны, ды выказваў думку, што прэзентацыя гэтага крытыка як марксіста ня вельмі гэтай самай актуалізацыі паспрыяе.
На такой ноце водгук на берасьцейскую хрэстаматыю можна было б і скончыць, калі б не адзін тэкст ды калі б не заўвага складальнікаў да гэтага тэксту.
У хрэстаматыі перадрукаваны ананімны артыкул “На пройдзеным шляху: (У 30-я ўгодкі творчае працы Якуба Коласа)”, упершыню зьмешчаны ў часопісе “Калосьсе” (1936. № 5). Складальнікі хрэстаматыі напісалі, што аўтар артыкулу – “найбольш верагодна, кс. А. Станкевіч, рэдактар часопісу”.
Адзначу перш-наперш, што кс. Адам Станкевіч ня быў рэдактарам “Калосься”. Абавязкі рэдактара часопісу выконваў Мікола Шкялёнак, адказнага рэдактара, а потым і рэдактара-выдаўца – Янка Шутовіч.
Па-другое, трэба адзначыць, што складальнікі не катэгарычныя ў вызначэньні аўтарства гэтага артыкулу пра Якуба Коласа.
Прабегшы вачыма па зьмешчаным у хрэстаматыі тэксьце, я аж ахнуў: як жа я яго прапусьціў і ня ўставіў у кнігу А. Луцкевіча “Выбраныя творы”?
Вось тут чуецца законнае пытаньне: дык ты сьцьвярджаеш, што аўтарам артыкулу “На пройдзеным шляху: (У 30-я ўгодкі творчае працы Якуба Коласа)” зьяўляецца Антон Луцкевіч?
Так, сьцьвярджаю.
Чую наступнае пытаньне: чым ты можаш гэта давесьці?
Пачнем ад самага пачатку.
“Дзесяць гадоў таму назад, – піша аўтар артыкулу “На пройдзеным шляху”, – калі ўся культурная Беларусь спраўляла дваццацілецьце паэтыцкае творчасьці Якуба Коласа, праф. Замоцін пачаў сваю стацьцю аб Коласе гэткімі словамі...” Далей ідзе цытата з артыкулу Івана Замоціна, зьмешчанага ў зборніку “Якуб Колас у літаратурнай крытыцы” (1926). Адным з аўтараў гэтага зборніка быў А. Луцкевіч. І натуральна, што ён – як аўтар – атрымаў асобнік гэтае кнігі. Хоць у 1926 годзе савецка-польская мяжа яшчэ не была “на замку”, кнігі з БССР у Заходнюю Беларусь траплялі з цяжкасьцю. Ня думаю, што і ў кс. Адама Станкевіча быў таксама свой асобнік, а ўявіць што ў 1936 годзе ксёндз прыйшоў у Беларускі музей да А. Луцкевіча, каб пачытаць тую кніжку, яшчэ цяжэй: як вядома, абодва гэтыя дзеячы былі ў той час “на нажах”.
Гэта першы пункт. А вось і другі. Чытаючы артыкул “На пройдзеным шляху”, я сустрэў раней выказаныя А. Луцкевічам думкі пра творчасьць Я. Коласа.
У 1925 годзе ў сваёй рэцэнзіі на “Сымона Музыку” (менавіта такі загаловак мела паэма ў першым выданьні), крытык зьвяртаў увагу, што паэт прысьвяціў свой твор беларускай моладзі. Пра тое ж ён пісаў і ў 1926 годзе – у артыкуле “Якуб Колас: Жыцьцё і творчасьць”. У артыкуле “На пройдзеным шляху” А.Луцкевіч зноў зьвяртае ўвагу на гэта.
У 1926 годзе ў артыкуле “Якуб Колас: Жыцьцё і творчасьць” А. Луцкевіч пісаў: “З агульным тонам Коласаўскае ліры зьвязана і форма яго вершаў — такіх лёгкіх, мілагучных, быццам самі яны — безь ніякага высілку з боку аўтара — выліваюцца зь яго душы, творачы запраўдную музыку словаў; і калі можна зрабіць Коласу закід, дык гэта будзе хіба тое, што ў ахвяру форме верша ён гатоў прынесьці навет чыстату мовы і вымогі правапісу”. У артыкуле “На пройдзеным шляху” мы чытаем пра тое, што ў паэме “Сымон Музыка” Якуб Колас “ня толькі маляр; ён адначасна і музыка, бо ж знамяніта ўмее перакладаць на словы – музыку, бо гэтая ягоная паэма ўся наскрозь прасякнута музыкай: усё ў ёй сьпявае!”
Друкуючы ў 1918 годзе ў зборніку “Нашы песьняры” першы манаграфічны артыкул пра Якуба Коласа, А. Луцкевіч цытуе ягоную казку “Дудар”. У 1936 годзе крытык зноў зьвяртаецца да гэтага твору.
У 1930 годзе ў артыкуле “Якуб Колас – за кратамі!” А. Луцкевіч сьцьвярджаў: “Колас – гэта ж пявец беларускае вёскі...” У артыкуле “На пройдзеным шляху” мы чытаем, што “Колас як быў, так астаўся верным сынам і песьняром вёскі”.
У 1926 годзе ў артыкуле “Якуб Колас: Жыцьцё і творчасьць” А. Луцкевіч пісаў пра “духовую раўнавагу, якой ад самага пачатку сваей творчасьці адзначаецца наш пясьняр”. І ў тым самым артыкуле ён адзначаў, гэтая раўнавага была парушаная і што прычынаю парушэньня было “вялізарнае устрасеньне, якое перажыў беларускі народ у сувязі зь Вялікай вайной і рэвалюцыяй”.
У 1932 годзе ў артыкуле “Крытычныя мамэнты ў жыцьці Купалы і Коласа – паводле іх твораў” А. Луцкевіч вяртаецца да гэтага сюжэту і дастаткова ўважліва дасьледуе момант душэўнага надлому ў творчасьці Я. Коласа, калі паэт, вярнуўшыся на Бацькаўшчыну, адкрыў, што ў БССР Кавалі другія другія, А ланцуг той самы. Ён цытуе зьмешчаныя ў зборніку “Водгульле” (1922) вершы “Родныя малюнкі”, “Звон шыбаў” і “Цені-страхі”. У артыкуле “На пройдзеным шляху” крытык зноў піша, што характэрнаю рысаю лірыкі паэта зьяўляецца “яго духовая раўнавага” і што ў Коласа “бываюць мамэнты, калі навакольнае жыцьцё усё ж такі гэту раўнавагу нарушае”. І зноў адсылае чытачоў да тых самых вершаў з “Водгульля”1.
У 1918 годзе ў артыкуле “Якуб Колас” А. Луцкевіч пісаў, што спакойны гумар – характэрная адзнака празаічных твораў пісьменьніка. У артыкуле “На пройдзеным шляху” мы чытаем, што “побач з раўнавагай, з гармоніяй духовай займае ў Коласа значнае мейсца спакойны гумар”.
Ня думаю, што кс. Адам Станкевіч, калі б ён быў аўтарам артыкулу “На пройдзеным шляху” запазычыў бы ўсе гэтыя тэзісы і ацэнкі, не спасылаючыся на А. Луцкевіча. З другога боку, ідэйна-палітычнае супрацьстаяньне Ад. Станкевіча і А. Луцкевіча не дазволіла б першаму нешта пазычаць у другога і спасылацца на яго. Нарэшце, калі б ксёндз усё-такі запазычыў у А. Луцкевіча ягоныя выказваньні без спасылак, Антон Навіна абавязкова злавіў бы А. Станкевіча на плагіяце.
Такія два пункты ў маім доказе. А вось і трэці, тэрміналагічны.
Аўтар артыкулу “На пройдзеным шляху” піша пра повесьць Уладыслава Рэйманта “Chłopi” (“Мужыкі”), повесьцямі ён называе таксама Коласавы творы «У палескай глушы», «У глыбі Палесься» і “Дрыгва”.
Мне ўжо даводзілася адзначаць (у прыватнасьці, у каментарох да кнігі А. Луцкевіча “Выбраныя творы: Праблемы культуры, літаратуры і мастацтва”), што паняцьце повесьць у нашага крытыка раўназначнае паняцьцю раман, і што А. Луцкевіч кіраваўся ў вызначэньні празаічных жанраў польскаю літаратуразнаўчаю тэрміналогіяй. Повесьцямі ён назваў і “Дзьве душы, і “Антона” Максіма Гарэцкага.
Цяпер чацьвёрты пункт у маім доказе.
Я зьвяртаю ўвагу чытачоў на тое, якімі падобнымі словамі А. Луцкевіч піша пра Якуба Коласа і Янку Купалу.
У 1929 годзе ў лекцыі “Напевы ліры Янкі Купалы”А. Луцкевіч казаў: “І жыцьцёвы, і пясьнярскі шлях Купалы вызначыўся ўжо хіба даканца. Трудна спадзявацца ад яго нечага нечаканага, што з сучасным воблікам Купалы магло б аказацца ў супярэчнасьці”. Амаль тое ж мы чытаем у артыкуле “На пройдзеным шляху” пра Якуба Коласа: “...новы юбілей – гэта мяжа з аднаго боку якое асталася большая частка жыцьця Коласа, а з другога – невялікі ўжо астатак жыцьця, у каторым трудна спадзявацца нечага новага, нечаканага”. Словы “трудна спадзявацца” ў абедзьвюх цытатах вылучыў я. Гэтае словаспалучэньне – трудна спадзявацца – мы сустрэнем і ў іншых артыкулах А. Луцкевіча (гл., напрыклад, : “Важнае прызнаньне”, 1925).
У артыкуле“Крытычныя мамэнты ў жыцьці Купалы і Коласа – паводле іх твораў” А. Луцкевіч пісаў: “Апошнія гады і Купала, і Колас ня шмат далі новага. З існуючай рэальнасьцяй зжыліся”. У артыкуле “На пройдзеным шляху” чытаем, што “Колас ужо пагадзіўся з новай сучаснасьцяй”.
Гэта ўжо чатыры пункты ў маім доказе. Калі іх недастаткова, я, каб, давесьці Луцкевічава аўтарства, вымушаны зьвярнуцца да лексікі артыкулу “На пройдзеным шляху”.
Амаль усе тэксты А. Луцкевіча, зьмешчаныя ў ягоных кнігах, што ўбачылі сьвет у 2003, 2006 і 2009 гг., маюцца ў памяці кампутара. Трэба спадзявацца, што гісторыкі Андрэй Вашкевіч і Алесь Пашкевіч, якія рыхтавалі да друку кнігу кс. Адама Станкевіча “З Богам да Беларусі” (2008), таксама ня выдалілі ягоныя тэксты з памяці кампутара. Будзем думаць, што і выдавецтва “Кнігазбор”, якое выпусьціла “Выбранае” кс. Адама Станкевіча, зрабіла тое ж. Таму вельмі лёгка правесьці пошук тых ці іншых словаў і словаспалучэньняў, якія я лічу луцкевічаўскімі, у тэкстах кс. Адама Станкевіча.
Адно з улюбёных словаў А. Луцкевіча – “сярмяжны”. “Сярмяжных братоў” мы сустракаем і ў артыкуле “На пройдзеным шляху”.
У артыкуле “На новых шляхох” А. Луцкевіч сьцьвярджаў, што Уладзімер Жылка ў сваім “Уяўленьнi” “адтварае псыхалягічны бок нацыянальнае рэвалюцыі”. Цытуючы ў 1925 годзе верш Максіма Багдановіча “Вулкі Вільні зіяюць і гулка грымяць!”, А. Луцкевіч пісаў: “Хто не перажываў настрояў, якія з такім мастацтвам адтварае Багдановіч у гэтым вершу, — той ня ведае Вільні і не разумее яе — і яе Душы...” У артыкуле ”На пройдзеным шляху» мы сустракаем назоўнік «адтварэньне», але ж мы сустракалі яго і ў артыкуле «Водгукі Вялікае вайны» (1924).
Часта сустракаецца ў А. Луцкевіча слова «лішне». «За наш народ лішне доўга гаварылі другія” (“Маладая Беларусь”, 1911), “...мінуты, каторыя перажывае наш народ, лішне важныя для яго, лішне яркія” (“Адгалоскі жыцьця, 1916), “...хор пяяў лішне голасна і глушыў гутарку, ведзеную між бацькам і сынам цішком” (“У зімовы вечар”, 1916). У артыкуле “На пройдзеным шляху” мы чытаем пра “лішне вялікі перыяд”.
Яшчэ адно ўлюбёнае слова А. Луцкевіча – “гожа”. Спашлемся на колькі прыкладаў: “Але тут гожа зрабіць адну ўвагу...” (“Дзьве душы” М. Гарэцкага”, 1920); “Тут гожа адзначыць, што пад тыя часы, калі пісалі і Марцінкевіч, і Бурачок, і Лучына, і Ядвігін Ш. — гэта значыцца...” (“Жыдоўскае пытаньне ў нашым пісьменстве”, 1921); “Тут гожа адзначыць, што сувязь паміж беларускай адраджэнскай ідэяй і ідэяй “новага чалавека” ў Гарэцкага...” (“Ідэолаг народнае інтэлігенцыі (Максім Гарэцкі)”, 1921)... Аўтар артыкулу “На пройдзеным шляху” піша, што “гожа затрымацца” на генезісе галоўнае ідэі паэмы “Новая зямля”.
Слова “ўсьцяж” таксама нярэдка сустракаецца ў творах Луцкевіча: “...не затрымліваецца праца новых пакаленьняў паэтаў, якія ўсьцяж ламаюць старое і на руінах працы папярэднікаў будуюць нешта новае” (“На новых шляхох”, 1923); “...разарваць гэтыя путы не было ўжо сілы: ані фізічнай, бо цела ўсьцяж слабела, ані духовай...” (“Бунт проці Бога”, 1923–1929); “Вiдаць, адзiноцтва мучыла яго, але пацеху знаходзiў ён заўсёды ў сваiх думках-песьнях, што ўсьцяж зьвiнелi ў яго вушох” (“Апошні верш М. Багдановіча”, 1925) і г. д. У артыкуле “На пройдзеным шляху” мы чытаем, што Міхала (героя паэмы “Новая зямля”) “усьцяж перакідалі зь мейсца на мейсца”.
Я. Колас, як мы ўжо ведаем з ананімнага артыкулу, “знамяніта ўмее перакладаць на словы – музыку”. А Я. Купала, “знамяніта вычуваючы дух беларускай мовы, ...сьмела пачаў тварыць зусім новыя словы, каторыя, выражаючы найбольш тонкія адценкі, незвычайна ўзбагачалі беларускі славар, прысвайваючы беларусам масу новых паняцьцяў” (“Янка Купала”, 1918). З другога боку, М. Багдановіч у сваіх творах “быццам... хацеў давясьці гібкасьці і багацьця роднай мовы, дый гэтага знамяніта давёў” (“Максім Багдановіч”, 1918). Ад А. Луцкевіча мы таксама ведаем, што ў сьпектаклі “На Антокалі” 26 сьнежня 1916 году ролю Вінцэнта Сьліжыка – старога п’яніцы – “знамяніта іграў сам аўтар і рэжысэр п’есы Ф. Аляхновіч”.
Мінаю слова «лякай», бо толькі ў А. Луцкевіча я сустракаў яго. Пішучы пра аповесьць «Адшчапенец», крытык адзначае, што Я. Колас «маніўся правясьці яго [свайго героя] даўгім шляхам назіраньня новага савецкага будаўніцтва». А на самым пачатку 1921 году ўвагу А. Луцкевіча зьвярнула «кніжка “Беларусь у песьнях” Я. Фарботкі (Менск, 1920), каторая маніцца даць агляд беларускае адраджэнскае літаратуры». З іншага тэксту А. Луцкевіча мы ведаем, што ў 1917-1918 гг. «беларусы маніліся адкрыць свой унівэрсытэт».
Ведама, прыклады на ўжываньне А. Луцкевічам кожнага з адзначаных словаў можна доўжыць і доўжыць.
І апошняе. Ад слова “вялікі” ў параўнальнай ступені А. Луцкевіч часта ўтвараў слова “вялікшы”. Яно суіснавала са словам “большы”. У артыкуле “На пройдзеным шляху” мы чытаем, што “да вялікшых апавяданьняў належыць Коласавы “Адшчапенец”. У дзеясловах А. Луцкевіч часта ўжываў суфікс -ыва-, хоць гэтага і ня варта было б рабіць. Вось і чытаем у артыкуле “На пройдзеным шляху”: “не задумываючыся”, “разгортываюцца”, “выкарыстываюць”...
Такія пяць пунктаў у маім доказе таго, што артыкул “На пройдзеным шляху” напісаны А. Луцкевічам. Ёсьць і шосты.
Некалі Уладзімер Калесьнік пісаў, што слова “ідэалогія” сустракаецца ў працах А. Луцкевіча не радзей, чым словы “рух” і “адраджэньне” ў лістах Уладзімера Жылкі. У артыкуле на пройдзеным шляху мы чытаем пра “два ідэалягічныя пэрыяды” ў творчасьці Якуба Коласа: перыяд нацыянальна-адраджэнскі і перыяд “пралетарскі”. Разглядаючы тэматыку і ідэалагічны зьмест творчасьці песьняра, А. Луцкевіч у адпаведнасьці з гэтымі перыядамі разьбівае свой артыкул на дзьве часткі.
Нарэшце, як мы ведаем, артыкул “На пройдзеным шляху: (У 30-я ўгодкі творчае працы Якуба Коласа)” упершыню зьмешчаны ў пятай кніжцы часопісу “Калосьсе”, якая выйшла ў 1936 годзе. Ня думаю, што кс. Адам Станкевіч пісаў яго для “Калосься” адмыслова. Нават больш: я перакананы, што гэтаму аўтару не было патрэбы пісаць гэты артыкул, бо ў папярэднім (чацьвёртым) нумары “Калосься” за 1936 год быў надрукаваны даўні, напісаны і апублікаваны яшчэ ў 1919 годзе, артыкул кс. Адама Станкевіча “У “палоне” паэзіі Якуба Коласа” .
Думаю, што гэтага, сёмага, аргументу дастаткова, каб давесьці, што кс. Адам Станкевіч не пісаў ананімны артыкул “На пройдзеным шляху”.
Гэты і астатнія шэсьць аргументаў, прыведзеных мною, даюць права сьцьвярджаць, што аўтарам артыкулу зьяўляецца Антон Луцкевіч.